Қазақстан Республикасындағы еңбек ақыны мемлекеттік реттеу
Мазмұны
Кіріспе
І. Еңбек ақы туралы жалпы түсінік
1.1. Еңбек ақының түрлері, еңбек ақы төлеудің нысандары мен жүйелері.
1.2. Қосымша еңбек ақыны құжатпен рәсімдеу және есептеу
ІІ. ҚР.ның еңбек ақы
2.1. 2007.2008 жылдардың ҚР.ның еңбек ақының жалпы қоры
2.2. Еңбек ақыдан ұстап қалулар мен төлемдер
2.3. Еңбек кодексі: негізгі ерекшеліктері мен жаналықтары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
І. Еңбек ақы туралы жалпы түсінік
1.1. Еңбек ақының түрлері, еңбек ақы төлеудің нысандары мен жүйелері.
1.2. Қосымша еңбек ақыны құжатпен рәсімдеу және есептеу
ІІ. ҚР.ның еңбек ақы
2.1. 2007.2008 жылдардың ҚР.ның еңбек ақының жалпы қоры
2.2. Еңбек ақыдан ұстап қалулар мен төлемдер
2.3. Еңбек кодексі: негізгі ерекшеліктері мен жаналықтары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Еңбек ақы – бұл еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды жүзеге асыруға көмектестін маңыздық экономикалық құрал. Шаруашылық субъектісінің түріне қарамастан әрбір қызметкердің кірісі субъект жұмысының түпкілікті нәтижелерін ескергенде, оның жеке үлесімен анықталады және салықтармен реттелінеді. Еңбекақы тұтынушы кіріснің үлкен бөлігін құрайды, сондықтан да сұраныстың мөшеріне, тауардың тұтасына және олардың бағасына елеулі әсер етеді. Еңбек ақының номаиналды және шынай түрлері болады.
Номиналды еңбек ақы дегеніміз -жалдамалы еңбектің қызметкері өзінің күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алатын ақша сомасы. Номиналды жалақының мөлшеріне қарап табысының деңгейі жайында айтуға болады, бірақ тұтынудың деңгейі мен адамның әл – ауқаты жайлы айту мүмкін емес.
Шынайы еңбек ақы – алған ақшаға сатып алуға болатын өмірлік игіліктер мен қызметтердің жиыны. Ол номиналды жалақыға тікелей қатынаста және тұтыну заттары мен ақылы қызметтердің бағасы деңгейімен кері қатынаста болады.
Жалақы өнімінің өзіндік құнының негізгі элеметтерінің бірі болып табылады, сондықтан да жалақы есебінің дұрыс ұйымдастырылуы еңбек өнімділігінің артуына, өнімнің өзіндік құнының кемуіне және еңбеккерлердің өмір деңгейінің жақсаруына себепші болады.
Еңбек ақының мәні. Осы мәселеге байланысты экономикалық теорияда 2 тұжырымдама бар:
1. Еңбек ақы еңбек бағасы,оның дәрежесі мен динамикасы рыноктық факторлар- сұраныспен және ұсыныспен анықталады.
2. Еңбек ақы жұмыс күші-тауардың бағасы,еңбектің бағасы емес, өйткені еңбек тауар бола алмайды,еңбек ақы өндіріс жағдайымен де,рыноктық факторлар сұраныс,ұсыныспен де анықталады, олардың ауытқуы еңбек ақының жұмыс күші құнынан бірде жоғары,бірде төмен болатындығын көрсетеді.
Еңбек ақының екі тұжырымдамасы да ағылшынның саяси экономикасының классиктері А.Смит пен Д.Рикардоның теориясына негізделген.
А.Смит еңбек пен жұмыс күші арасындағы айырмашылықты ашып көрсеткен емес.Оның пайымдауынша,еңбек табиғи бағасы бар «тауар» деп саналады. Ал,табиғи баға өндіріс шығындарымен анықталады,яғни жұмысшының және оның отбасының тіршілігіне қажетті құнмен есептеледі. А.Смит «табиғи жалақы» деп жұмыс күшінің құнын түсінді. Еңбек ақы мөлшері жұмысшының тіршілігіне қажетті құн минимумымен анықталады. Осыдан басқа жалақы тарихи және рухани элементтерді қамтиді, осымен байланысты Смит еңбек ақы мөлшерінің ұлттық айырмашылығы болатынын түсіндірді. Рикардо еңбек ақы теориясын Мальтустың халық өсімі теориясымен байланыстырды. Еңбек ақы, осы теория бойынша, халықтың табиғи өсуіне сәйкес күнкөріс заттарының минимумына ұмтылады. Маркстік тұжырымдамаға сәйкес еңбек ақы еңбек бағасы емес, өйткені еңбек тауар емес, олай болса оның құны да жоқ. Жұмыс күші тауар бола алады, ал еңбек ақы осы тауардың бағасы, оның құнының ақшалай көрінісі. Жұмысшы еңбек ақы түрінде бүкіл еңбегі үшін емес, тек қажетті еңбек мөлшерінің құнын алады. Еңбек ақының экономикалық маңызы мынада, осы табыс арқылы өндірістің жеке факторының орны толтырылады, адамның материалдық және рухани қажеттіліктері қанағаттандырылады, білім алуы, еңбекке дайындығы жүзеге асырылады. К.Маркс жұмыс күшінің құны мен еңбек ақы күнкөріс заттарының физикалық минимумымен емес, күнделікті қажетті тұтыну заттарының құнымен анықталады деді.Еңбек ақының мөлшері жұмыс күшінің құнына әсер ететін еңбек өнімділігіне, еңбке қарқындылығына, еңбектің күрделілігіне тәуелді.Еңбек рыногында сұраныс пен ұсыныс тепе-тең болғанда жұмыс күшінің құнына тең еңбек ақы бөлінеді.
Еңбек ақы – бұл еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды жүзеге асыруға көмектестін маңыздық экономикалық құрал. Шаруашылық субъектісінің түріне қарамастан әрбір қызметкердің кірісі субъект жұмысының түпкілікті нәтижелерін ескергенде, оның жеке үлесімен анықталады және салықтармен реттелінеді. Еңбекақы тұтынушы кіріснің үлкен бөлігін құрайды, сондықтан да сұраныстың мөшеріне, тауардың тұтасына және олардың бағасына елеулі әсер етеді. Еңбек ақының номаиналды және шынай түрлері болады.
Номиналды еңбек ақы дегеніміз -жалдамалы еңбектің қызметкері өзінің күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алатын ақша сомасы. Номиналды жалақының мөлшеріне қарап табысының деңгейі жайында айтуға болады, бірақ тұтынудың деңгейі мен адамның әл – ауқаты жайлы айту мүмкін емес.
Шынайы еңбек ақы – алған ақшаға сатып алуға болатын өмірлік игіліктер мен қызметтердің жиыны. Ол номиналды жалақыға тікелей қатынаста және тұтыну заттары мен ақылы қызметтердің бағасы деңгейімен кері қатынаста болады.
Жалақы өнімінің өзіндік құнының негізгі элеметтерінің бірі болып табылады, сондықтан да жалақы есебінің дұрыс ұйымдастырылуы еңбек өнімділігінің артуына, өнімнің өзіндік құнының кемуіне және еңбеккерлердің өмір деңгейінің жақсаруына себепші болады.
Еңбек ақының мәні. Осы мәселеге байланысты экономикалық теорияда 2 тұжырымдама бар:
1. Еңбек ақы еңбек бағасы,оның дәрежесі мен динамикасы рыноктық факторлар- сұраныспен және ұсыныспен анықталады.
2. Еңбек ақы жұмыс күші-тауардың бағасы,еңбектің бағасы емес, өйткені еңбек тауар бола алмайды,еңбек ақы өндіріс жағдайымен де,рыноктық факторлар сұраныс,ұсыныспен де анықталады, олардың ауытқуы еңбек ақының жұмыс күші құнынан бірде жоғары,бірде төмен болатындығын көрсетеді.
Еңбек ақының екі тұжырымдамасы да ағылшынның саяси экономикасының классиктері А.Смит пен Д.Рикардоның теориясына негізделген.
А.Смит еңбек пен жұмыс күші арасындағы айырмашылықты ашып көрсеткен емес.Оның пайымдауынша,еңбек табиғи бағасы бар «тауар» деп саналады. Ал,табиғи баға өндіріс шығындарымен анықталады,яғни жұмысшының және оның отбасының тіршілігіне қажетті құнмен есептеледі. А.Смит «табиғи жалақы» деп жұмыс күшінің құнын түсінді. Еңбек ақы мөлшері жұмысшының тіршілігіне қажетті құн минимумымен анықталады. Осыдан басқа жалақы тарихи және рухани элементтерді қамтиді, осымен байланысты Смит еңбек ақы мөлшерінің ұлттық айырмашылығы болатынын түсіндірді. Рикардо еңбек ақы теориясын Мальтустың халық өсімі теориясымен байланыстырды. Еңбек ақы, осы теория бойынша, халықтың табиғи өсуіне сәйкес күнкөріс заттарының минимумына ұмтылады. Маркстік тұжырымдамаға сәйкес еңбек ақы еңбек бағасы емес, өйткені еңбек тауар емес, олай болса оның құны да жоқ. Жұмыс күші тауар бола алады, ал еңбек ақы осы тауардың бағасы, оның құнының ақшалай көрінісі. Жұмысшы еңбек ақы түрінде бүкіл еңбегі үшін емес, тек қажетті еңбек мөлшерінің құнын алады. Еңбек ақының экономикалық маңызы мынада, осы табыс арқылы өндірістің жеке факторының орны толтырылады, адамның материалдық және рухани қажеттіліктері қанағаттандырылады, білім алуы, еңбекке дайындығы жүзеге асырылады. К.Маркс жұмыс күшінің құны мен еңбек ақы күнкөріс заттарының физикалық минимумымен емес, күнделікті қажетті тұтыну заттарының құнымен анықталады деді.Еңбек ақының мөлшері жұмыс күшінің құнына әсер ететін еңбек өнімділігіне, еңбке қарқындылығына, еңбектің күрделілігіне тәуелді.Еңбек рыногында сұраныс пен ұсыныс тепе-тең болғанда жұмыс күшінің құнына тең еңбек ақы бөлінеді.
1. Баймұханова С. Б., Балапанова Ә. Ж. Бухгалтерлік есеп.-
А.: Қазақ университеті, 2002.
2. «Экономика теория негіздері», Алматы «Санат» 1998 жыл
3.«Экономическая теория», В.Д.Камаев, Москва 1998 год
4. Халықаралық Қазақтан сайты: "Қазақстан Бүгін"
5.Кеулімжаев Қ.К., Әжімбаева Н.З., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. «Қаржылық есеп» - Алматы, «Экономика», 2005ж.
6.Кривогузова Н.А. «Экономикалық талдау» - Қарағанды, 2004
7.Әубәкіров Я. Ә., Байжұмаев Б. Б., Жақвпова Ф. Н., Табеев Т. П. – Экономикалық теория негіздері/ оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті, 1999ж.
8.Крымова В. «Экономикалық теория» - Алматы, 2003ж.
9.Халықаралық Қазақстан сайты (www.kazakh.ru)
10.Галерея экономистов(www.economica.ru)
11.Кривогузова Н.А. «Экономикалық талдау» - Қарағанды, 2004
12.Кеулімжаев Қ.К., Әжімбаева Н.З., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. «Қаржылық есеп» - Алматы, «Экономика», 2005ж.
А.: Қазақ университеті, 2002.
2. «Экономика теория негіздері», Алматы «Санат» 1998 жыл
3.«Экономическая теория», В.Д.Камаев, Москва 1998 год
4. Халықаралық Қазақтан сайты: "Қазақстан Бүгін"
5.Кеулімжаев Қ.К., Әжімбаева Н.З., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. «Қаржылық есеп» - Алматы, «Экономика», 2005ж.
6.Кривогузова Н.А. «Экономикалық талдау» - Қарағанды, 2004
7.Әубәкіров Я. Ә., Байжұмаев Б. Б., Жақвпова Ф. Н., Табеев Т. П. – Экономикалық теория негіздері/ оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті, 1999ж.
8.Крымова В. «Экономикалық теория» - Алматы, 2003ж.
9.Халықаралық Қазақстан сайты (www.kazakh.ru)
10.Галерея экономистов(www.economica.ru)
11.Кривогузова Н.А. «Экономикалық талдау» - Қарағанды, 2004
12.Кеулімжаев Қ.К., Әжімбаева Н.З., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. «Қаржылық есеп» - Алматы, «Экономика», 2005ж.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы еңбек ақыны мемлекеттік реттеу
Мазмұны
Кіріспе
І. Еңбек ақы туралы жалпы түсінік
1.1. Еңбек ақының түрлері, еңбек ақы төлеудің нысандары мен жүйелері.
1.2. Қосымша еңбек ақыны құжатпен рәсімдеу және есептеу
ІІ. ҚР-ның еңбек ақы
2.1. 2007-2008 жылдардың ҚР-ның еңбек ақының жалпы қоры
2.2. Еңбек ақыдан ұстап қалулар мен төлемдер
2.3. Еңбек кодексі: негізгі ерекшеліктері мен жаналықтары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Еңбек ақы – бұл еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды жүзеге
асыруға көмектестін маңыздық экономикалық құрал. Шаруашылық субъектісінің
түріне қарамастан әрбір қызметкердің кірісі субъект жұмысының түпкілікті
нәтижелерін ескергенде, оның жеке үлесімен анықталады және салықтармен
реттелінеді. Еңбекақы тұтынушы кіріснің үлкен бөлігін құрайды, сондықтан да
сұраныстың мөшеріне, тауардың тұтасына және олардың бағасына елеулі әсер
етеді. Еңбек ақының номаиналды және шынай түрлері болады.
Номиналды еңбек ақы дегеніміз -жалдамалы еңбектің қызметкері өзінің
күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алатын ақша сомасы. Номиналды жалақының
мөлшеріне қарап табысының деңгейі жайында айтуға болады, бірақ тұтынудың
деңгейі мен адамның әл – ауқаты жайлы айту мүмкін емес.
Шынайы еңбек ақы – алған ақшаға сатып алуға болатын өмірлік игіліктер
мен қызметтердің жиыны. Ол номиналды жалақыға тікелей қатынаста және тұтыну
заттары мен ақылы қызметтердің бағасы деңгейімен кері қатынаста болады.
Жалақы өнімінің өзіндік құнының негізгі элеметтерінің бірі болып
табылады, сондықтан да жалақы есебінің дұрыс ұйымдастырылуы еңбек
өнімділігінің артуына, өнімнің өзіндік құнының кемуіне және еңбеккерлердің
өмір деңгейінің жақсаруына себепші болады.
Еңбек ақының мәні. Осы мәселеге байланысты экономикалық теорияда 2
тұжырымдама бар:
1. Еңбек ақы еңбек бағасы,оның дәрежесі мен динамикасы рыноктық
факторлар- сұраныспен және ұсыныспен анықталады.
2. Еңбек ақы жұмыс күші-тауардың бағасы,еңбектің бағасы емес,
өйткені еңбек тауар бола алмайды,еңбек ақы өндіріс жағдайымен
де,рыноктық факторлар сұраныс,ұсыныспен де анықталады, олардың
ауытқуы еңбек ақының жұмыс күші құнынан бірде жоғары,бірде төмен
болатындығын көрсетеді.
Еңбек ақының екі тұжырымдамасы да ағылшынның саяси экономикасының
классиктері А.Смит пен Д.Рикардоның теориясына негізделген.
А.Смит еңбек пен жұмыс күші арасындағы айырмашылықты ашып көрсеткен
емес.Оның пайымдауынша,еңбек табиғи бағасы бар тауар деп саналады.
Ал,табиғи баға өндіріс шығындарымен анықталады,яғни жұмысшының және оның
отбасының тіршілігіне қажетті құнмен есептеледі. А.Смит табиғи жалақы деп
жұмыс күшінің құнын түсінді. Еңбек ақы мөлшері жұмысшының тіршілігіне
қажетті құн минимумымен анықталады. Осыдан басқа жалақы тарихи және рухани
элементтерді қамтиді, осымен байланысты Смит еңбек ақы мөлшерінің ұлттық
айырмашылығы болатынын түсіндірді. Рикардо еңбек ақы теориясын Мальтустың
халық өсімі теориясымен байланыстырды. Еңбек ақы, осы теория бойынша,
халықтың табиғи өсуіне сәйкес күнкөріс заттарының минимумына ұмтылады.
Маркстік тұжырымдамаға сәйкес еңбек ақы еңбек бағасы емес, өйткені еңбек
тауар емес, олай болса оның құны да жоқ. Жұмыс күші тауар бола алады, ал
еңбек ақы осы тауардың бағасы, оның құнының ақшалай көрінісі. Жұмысшы еңбек
ақы түрінде бүкіл еңбегі үшін емес, тек қажетті еңбек мөлшерінің құнын
алады. Еңбек ақының экономикалық маңызы мынада, осы табыс арқылы өндірістің
жеке факторының орны толтырылады, адамның материалдық және рухани
қажеттіліктері қанағаттандырылады, білім алуы, еңбекке дайындығы жүзеге
асырылады. К.Маркс жұмыс күшінің құны мен еңбек ақы күнкөріс заттарының
физикалық минимумымен емес, күнделікті қажетті тұтыну заттарының құнымен
анықталады деді.Еңбек ақының мөлшері жұмыс күшінің құнына әсер ететін еңбек
өнімділігіне, еңбке қарқындылығына, еңбектің күрделілігіне тәуелді.Еңбек
рыногында сұраныс пен ұсыныс тепе-тең болғанда жұмыс күшінің құнына тең
еңбек ақы бөлінеді.
Қызметкерлермен есеп айырысу есебінің негізгі міндеттері:
1. Еңбектің саны мен сапасы, шығарылм нормасының орындалуына, жұмыс
уақыты мен жалақы қорының пайдалануына бақылау жасау;
2. Субъектінің әрбір қызметкеріне еңбек ақыны дер кезінде және уақытылы
есептеу;
3. Еңбек ақыдан дер кезінде және дұрыс ұстап қалу;
4. Белгіленген мерзімдерде қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп
айырысуды жүргізу;
5. Есептелген жалақыны өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына дер
кезінде және дұрыс енгізу;
6. Өндірістік процеске басшылық жасау операцияларына қажетті еңбек пен
еңбек ақы туралы деректерді алу;
7. Еңбек және еңбек ақы бойынша статистикалық есептемені жасау;
Еңбек ақының түрлері, еңбекақы төлеудің нысандары мен жүйелері
Еңбек ақы екіге бөлінеді:
- негізгі;
- қосымша;
Негізгі - бұл қызметкерлерге нақты жұмыспен өтеген уақыты үшін,
орындаған жұмыстары мен өнеркәсіптік өнімдерінің саны мен сапасы үшін
белгіленген бағалар мен қызметақы бойынша есептелетін еңбек ақы. Негізгі
еңбек ақының құрамына мыналар кіреді:
- жұмыс істеген уақытына тарифтік ставкалар, қызметақы, кесімді бағалар
немесе орташа табыстар бойынша есептелген еңбек ақы;
- қызметпен өткерген жылдары үшін үстеме;
- жұмыс жағдайының өзгеруіне байланысты кесімді ақы алушыларға қосымша
қызмет (материалдардың сәйксесіздігі, өңдеудің күрделілігі, құрал –
сайман мен жабдықтың икемсіздігі);
- кесімді ақы алушыларға үстемелі бағалар бойынша қосымша ақы;
- ақшалай және натуралды сыйақылар және сыйақы берудің бекітілген
тәртібіне сәйкес төленген сыйақылар, қосымшалар;
- мерзімінен тыс уақыттағы жұмыс үшін қосымша ақы;
- түндегі жұмыс үшін қосымша ақы;
- жұмысшының кінәсі жоқ тұрып қалуға төлемдер;
Қосымша – бұл қызметкердің кәсіпорында жұмыс жасамаған уақытына ҚР
заңдарына сәйкес есептелген жалақы. Қосымша еңбек ақының құрамына
кіретіндер:
- балаларын тамақтандырушы аналарын жұмысындағы үзіліс уақытына төлем
ақы;
- жасөспірімдердің жеңлдік сағаттарына төлем;
- мемлекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындауға жұмсалған жұмыс
уақытына төлем;
- негізгі және қосымша демалыстар уақытына төлем;
- пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы;
- шыққанда берілетін жәрдем ақы;
Қызметкерлер еңбек ақыдан басқа әлеуметтік сақтандыру қаражаттары
есебінен еңбекке уақытша жарамсыздық жөнінідегі жәрдемақыны алады.
Негізгі және қосымша еңбек ақылар еңбек ақы қорын құрайды. Еңбек ақы
қорының құрамына еңбек ақының барлық түрлері, әртүрлі сыйақылар, үстемелер,
қосымша ақылар, заңға сәйкес қызметкердің жұмыс жасамаған уақытына
есептелген ақша сомаларын қоса алғанда, ақшалай немес натуралды нысанда
есептелген жеке әлеуметтік жеңілдіктер қосылады.
Кәсіпорынның жосарымен (болжамымен) белгіленген, еңбек ақы төлеу
шығыстарының сомасы жалақының жоспарлы қоры деп аталады. Ал есепті кезеңде
қызметкерлерге нақты төленуге тиісті еңбек ақының сомасы кәсіпорындағы
еңбек ақының есептік қоры деп аталады.
Бухгалтерлік есепте еңбек ақы төлеудің 2 нысаны бар:
1-нысаны – мерзімдік;
2-нысаны - кесімді;
Мерзімдік нысан кезінде еңбек ақы төлеу жұмыспен өтелген уақыттағы
тарифтік ставкалар немесе қызметақылар бойынша жүргізіледі. Еңбек ақы
төлеудің мерзімдік нысаны мынадай жағдайларда қолданылады:
1. Жұмысшы өнім шығарудың артуаны тікелей әсер ете алмайды;
2. Ксімді бағалауға қажетті шығарылымның көрсеткіштері толық емес;
3. Жұмыс уақытын пайдалануға қатаң бақылау ұйымдастырылған, нақты
жұмыспен өтеген уақытына қатаң есеп жүргізіледі;
4. Жұмысшыларды дұрыс тарифтендірген кезде, яғни жұмысшының біліктілігі
орындалатын жұмыстың разрядына сәйкес келу;
5. Қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін;
Мерзімді еңбек ақы жай және мерзімді – сыйақылар болып бөлінеді.
Жай мерзімдік еңбек ақы тек жұмыспен өтелген уақытпен және
қызметкерлердің тарифтік ставкасымен немесе қызметақысымен анықталады.
Практикада осы табыстарды есептеудің 3 түрлі әдісі қолданылады:
- Сағаттық;
- Күндік ақы;
- Айлық ақы;
Марзімдік – сыйақылық еңбек ақы кезінде тек нақты жұмыспен өтелген уақыт
қана ескеріліп қоймай, сондай – ақ еңбектің соңғы нәтижесі ескеріледі
(белгілі бір көрсеткішьерге қол жеткізгені үшін сыйақы көзделеді).
Кесімді еңбек ақы шығарған өнімін ескеруге болатын жұмыскерлерге ғана
(токарьлар, тігіншілер, тас қалаушылар) қолданылады.Бұл нысанда еңбек ақы
төлеудің 5 жүйесі бар:
1. Тікелей кесімді жүйе;
2. Кесімді- сыйақылақ жүйе;
3. Ілгерішіл – кесімді жүйе;
4. Жанама – кесімді жүйе;
5. Аккордық жүйе;
Тікелей кесімді төлемде еңбек ақының мөлшері тек шығарылған бұйымның
саны мен өнім бірлігі үшін белгіленген бағалауға тәуелді болады.
Кемісді – сыйақылық төлемде кесімді еңбек ақы сомасынан басқа, белгілі
бір сандық және сапалық көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін сыйақы
есептейдә.
Ілгерішіл – кесімді төлемде өндірілген өнімді белгіленген нормалар
шегінде тікелей бағалаулар бойынша төлеу көзделген. Ал нормадан тыс
бұйымдарды шығару көтермеленген бағалар бойынша (2 есе кесімді бағалаудан
аспайтындай төленеді).
Жанама - кесімді жүйе жабдықтарға және жұмыс орындарына қызмет
көрсетуші жұмыскерлердің еңбек өнімділігін өсіруге ынталандыру үшін
қоланылады. Мұндай жұмыскерлердің еңбегі олар қызмет көрстетін негізгі
жұмысшылар өндіретін өнімнің есебінен жанама – кесімді бағалаулар төленеді.
Аккордық жүйеде орындалатын жұмыстың көлемі алдын ала белгіленіп,
бағалау белгіленеді. Жұмыс орындалу мерзімін көрсету арқылы бағаланады.
Жұмысты орындауға наряд жазылады да, онда табыстың жалпы сомасы, жұмысты
аяқтау мерзімі, көрсеткіштер мен сыйақының мөлшері көрсетіледі.
Кесімді, сондай - ақ мерзімді еңбек ақылар жеке түрде және ұжымдық
(бригада) түрде жүзеге асырылуы мүмкін. Бригадалық нысан әдетте
кәсіптерді қоса атқару және орындаушылар бірін бірі ауыстыруы қажет
болғанда қолданылады. Бригада ұжымының еңбек ақыны және жұмыстың жалпы
нәтижесіне бригаданың әрбір мүшесінің шынай үлесін есекере отырып сыйақыны
анықтауға құқығы бар. Кәсіби шеберлігі мен кәсіптерді қоса атқарғаны үшін
қосымша ақылар мен үстемелерді белгілеу жөнініде айталық. Бригадалық
табысты бөлу КТУ ескерілген тариф бойынша жалақыға пара – пар жүргізіледі.
Тарифтік ставкалар мерзімдік ақы алатындар үшін және бір сағат жұмыс үшін
кесімді ақы алатын үшін қызметкерлер разряды бойынша белгіленген.
Жұмысшылардың қызметіне ақы төлеу тарифтік ставкалардың негізінде, ал
қызметкерлер үшін лауазымдық қызметақы негізінде жүргізіледі. Кесімді
бағалаулар қолданыстағы уақыт нормалары мен шығарылым нормаларына
негзделеді. Уақыт нормасы – бұл адам сағат, адам күн көрсеткіштерімен
көрсетілген, жұмыс бірлігін орындауға қажетті уақыт. Шығарылым нормасы
қызметкер уақыт бірлігінде жасауға тиіс жұмыс санымен анықталады. Кесімді
бағалау (Б) былайша есептейді:
1.Шығарылым нормасын қолданған кезде (Н шығ.) Б=ТН шығ. , мұндағы Т –
тиісті разрядтың тарифтік ставкасы (Бірегей тарифтік кесте айлық балансына
бөлу жолымен анықтайды).
2.Уақыт нормасын қоладнған кезде (Н уақ.) Б=Т*Н уақ.
Төлемнің мерзімдік нысаны қызметкерлердің барлық санатына қолданылады.
Еңбек ақыны есептеу жұмыс уақытын пайдалануды есепке алу табелінің
негізінде жүргізіледі. Мерзімдік ақы алатын жұмысшының еңбек ақы сомасы
нақты жұмыспен өтелген сағаттардың сағаттық тариф ставкасына көбейтіндісі
ретінде анықталады.
01 Еңбек ақы = нақты жұмыспен*сағаттық тариф
сомасы өтелген сағаты саны ставкасы
мерзімдік ақы алатын 6-разрядтағы сағаттыұ тариф ставкасы 76 теңг болған
кезде 182 сағат жұмыс істеген. Еңбек ақы сомасының есептелуі: 182*76=13732
теңге.
Қызметкерлердің еңбек ақысы бойынша есептеледі:
- егер жұмыскер сол айдығы жұмыс күндерінде толыұтай жұмыс істесе,
онда еңбек ақының мөлшері қызметақы мөлшеріне сәйкес келеді:
- егер жұмыскер сол айдағы жұмыс күндерінде толықтай жұмыс істемесе,
онда жалақы нықты жұмыспен өтелген уақытқа қарай есептеп шығарылады.
Мысалы: қызметақысы 11300 теңге фирма менеджері айдағы 26 жұмыс күнінң 20
күнінде жұмыс істеген.
Айдың орташа күндік еңбек ақысы: 1130026 =434,62 теңге. Менеджердің
жалақысы 434,62*20=8692,4 теңге құрайды. Жай мерзімдік жүйе жұмыскер
еңбегінің түпкілікті нәтижесі мен оның еңбек ақысы арасындағы байланысты
қамтамасыз етпейді. Шаруашылық субъектісі жұмыскердің еңбегіне ақы төлеу
үшін мерзімдік – сыйақылық жүйені қолдануға құқылы. Бұл орайда сыйақы беру
мынадай көрсеткіштер бойынша еңбек ақы қорына (К-т 681) немесе тұтыну
қорына (562-шот) жүргізіледі:
1.Өндірістік тапсымаларды орындау және асыра орындау;
2.Еңбек өнімділігінің өсуі, бұымның еңбекті қежет етуін төмендету,
шығарылымының жаңа нормасын, қызмет көрсету мерзімін игеру басқалар.
Сыйақы мөлшері орындалған жұмыстың маңыздылығы мен күрделілігіне қарай
кәсіпкер мен жұмысшылардың толтарына сараланып белгіленеді.
Мысалы, сыйақы беру туралы ережеде жабдықтың тұрып қалуын қысқарту үшін
кезекші слесарьларға тарифтік ставкасының 20% - ті мөлшерінде сыйақыберу
көзделеді.
Техника ық себептерге байланысты жабдықтардың тұрып қалу нормасы 5%
құрайды. Кезекші слесарь есепті айда 180 сағат жұмыс жасаған. Тарифтік
сатвка 100 %, жабдықтың айішінде тұрып қалуы - 3%.
1.Мерзімдік еңбек ақы: 180*100=18000 теңгеге тең.
2.Жабдықтың тұрып қалуын төмендетудің әрбір % - ті үшін сыйақы мөлшері
20%5%=4%.
3.Жабдықтың тұрып қалуын қысқарту 5% - 3% = 2%,
4.Сыйақының % - тік мөлшері 4%*2%=8%,
5.Сыйақы сомасы: 18000*8% = 1440 теңге,
6.ай ішіндегі еңбек ақы 18000+1440 = 19440 теңге.
Материалдарды үнемдеген жұмысшыларға сыйақы беруге бір жұмыс орны,
бригада учаскесі боынша нақты үнемделген материалдар сомасынан белгілі бір
% жасалуы мүмкін.
Мысалы. Мерзімдік ақы алушы жұмысшы 180 сағат жұмыс істеп есепті айда
1200 теңге сомасының материалдарын үнемдеген. Сыйақы беру туралы ережеге
сәйкес сыйақы нақты үнемделген материалдардың 35% мөлшерніде есептелінеді.
Тарифтік сатвка 100 (сағатпен):
1. Мерзімдік еңбек ақының сомасы 180*100 = 18000 теңге.
2.Материалдарды үнемдегені үшін сыйақы 1200*35% = 42000 теңге.
3. Айдағы еңбек ақы сомасы 18000+42000=60000 теңге.
Сыйақы цехтардың және бүкіл кәсіпорынның жалпы ұжымдық жұмыс
көрсеткіштер үшін есептелуі мүмкін (өндірістік тапсырмаларды, жеткізу
шарты, өткізу көлемін орындау және асыра орындау). Сыйақы көлемі жалпы
кәсіпорын бойынша белгіленеді.
Мысалы. Цехтың қол жеткізген жұмыс көрсеткіштері үшін бұйрыққа сәйкес
кезекші слесарь 15% мөлшерніде сыйақы алады. Слесарь 160 сағат жұмыс
істеген. Тарифтік ставка 100 теңге.
1.Тарифтік еңбек ақы: 160*100 = 16000 теңге.
2.Сыйақы: 16000*15% = 2400теңге.
3.Еңбек ақы сомасы 16000+2400 = 18400 теңге.
Қызметкерлер кәсіпорын жұмысының жалпы көресткіштері үшін сыйақы алады.
Жеке өсімдік еңбек ақы
Табыс әрбір жұмысшының жұмыс нәтижесіне байланысты. Ол белгіленген
бағалауды дайындалған бұйымдардың сапасына көбейту жолдарымен анықталады.
Мысалы. Кесімді ақы алатын жұмысшыға белгілі 250,56 теңге бағаланатын 30
бөлшекті әзірлеу тапсырылды. Еңбек ақысы 30*205,56=7516,8 жеңге.
Бригадалық кесімді еңбек ақы
Жұмысшыларды еңбек ақысы бригадалардың, учаскенің жұмыс нәтижесі
бойынша анықталады. Бағалар жеке (әрбір кесіпке) және кешенді (ұжымдық)
болуы мүмкін.
Жеке бағалауды қолданған кезде еңбек ақы жұмыстың осы түрінің бағалауын
бригада, цех, учаске жасаған (өңдеген) бұйым (жұмыс) санына көбейту жолымен
анықталады.
Кешенді бағалауды қолданған кезде бригаданың кесімді табысы анқталады.
Ол бригада мүшелерінің арасында еңбек ақы тарифіне пара – пар бөлінеде
(жұмысшы разрадының тарифтік ставкасын нақты жұмыспен өтелген сағаттарға
көбейту арқылы). Еңбек ақы КТУ ескерілген тариф бойынша (КТУ еңбек ақысы)
есептелінеді, содан кейін бөлу коэффициенті анықталады (бригаданың кесімді
еңбек ақысы КТУ ескерілген тариф бойынша бригада еңбек ақысына бөлінеді).
Әрбір жұмысшының айлық еңбек ақысы тариф бойынша еңбек ақыны бөлу
коэффициентіне қайта көбейту арқылы анықталады.
Мысалы. Құрамында 3-ші, 5-ші, 6-ші разрядты 3 адам бар кесімді ақы
алушы жұмысшылар бригадасы әрқайсысы 8-40,40 теңгеден бағаланған екі
машинаны жинады. Ахметов 80 сағат жұмыс істеген (6-разряд), Ким 60 сағат
жұмыс істеген (5-разряд), Петтов – 70 сағат жұмыс істеген (3-разряд).
1.Бригаданың еңбек ақысы 8040,40*2машина = 16080,80 теңге.
2.Тариф бойынша еңбек ақы:
Ахметов 80*100=8000 теңге
Ким 60*80=4800 теңге
Петров 70*56= 3920 теңге.
3.Нақты еңбек ақыны бөлу коэффиценті
16080,8 (8000+4800+3920) =096
4. Айлық еңбек ақы:
Ахметов 8000*0,96=7680 теңге
Ким 4800*0,96=4608 теңге
Петров 3920*0,96=3000 теңге
Жиыны:16080,80 теңге.
Жанама – кесімді жүйеде қызмет көрсетуші жұмысшылардың еңбек ақы мөлшері
осы жұмысшылар қызмет көрсеткен негізгі өндірістік жұмысшылар еңбегінің
түпкілікті нәтижесіне тікелей тәуелді болыды. Бұл орайда жанама – кесімді
бағалау қызмет көрсетуші жұмысшылардың тарифтік еңбек ақысының негізгі
жұмысшылар жоспарлаған өнім шығарылымның санына қатынасы ретінде
анықталады.
Қосымша еңбек ақыны құжатпен рәсімдеу және есептеу
ҚР еңбек заңдарына сәйкес жұмысшылар мен қызметкерлердің мынадай
жұмыспен өтелмеген уақыттары төленеді:
1. Мемлекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындау уақыты;
2. Жасөспірімдердің жеңілдік сағаттарын төлеу;
3. Нәрестені тамақтандыруға араналған қосымша үзілістерді төлеу;
4. Кезекті және оқу демалыстарының уақытын төлеу;
5. Пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы;
6. Жұмыстан босаған кездегі шығу жердемақысы.
Жұмыспен өтелмеген уақыт орташа еңбек ақы бойынша төленеді. ҚР Еңбек
және әлеуметтік қорғау министрлігінің 5.09.97 ж. №3 және ҚР Қаржы
министрлігінің 16.09.97 ж. №178340 бұйрықтарымен бекітілген Ұйымдардың
қызметкерлеріне орташа еңбек ақыны есептеудің тәртібі туралы Нұсқаулыққа
сәйкес ұйымдардың қызметкерлеріне орташа еңбек ақы есептеу үшін төлемдердің
алдындағы 12 күнтізбелік ай есепткі кезең болып табылады (1 жылдан кем
уақыт жасаған қызметкерлер үшін орташа жалақы нақты жұмыспен өтелген уақыт
үшін белгіленеді).
Орташа еңбек ақыны анықтау үшін:
1.Күндік орташа еңбек ақыны (жұмыс істелмейтін және мереке күндерін
қоспағанда);
2.Орташа сағаттық еңбек ақы пайдаланылады;
Күндік орташа еңбек ақы, еңбеккке ақы төлеу мен демаыс үшін өтемақы
төлеуден басқа барлық жағдайда есепті кезеңде есептелген еңбек ақы сомасын
жұмыс күндерінң сомасына бөлу жолымен анықталады.
Нақты жұмысшының орташа еңбек ақысының мөлшері күндік орташа еңбек
ақыны төленуге тиіс күндер сомасына көбейту жолымен анықталады.
Күндік орташа еңбек ақы есепеті кезеңде есептелген еңбек ақы сомасын жыл
сайынғы жұмыс уақытының балансына сәйкес осы кезеңдегі жұмыс сағаттарына
бөлу жолымен есептеледі. Нақты қызметкердің орташа еңбек ақысынң мөлшері
орташа сағаттық еңбек ақыны төленуге тиіс кезеңдегі жұмыс сағатының санына
көбейтілу жолымен анықталады. Егер:
1.Қызметкердің орташа еңбек ақысы төленсе немесе сақталса (ҚР заңына
сәйкес);
2.Қызметкер мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бойынша жәрдемақы аласа
(жүктілігі мен босануы бойынша еңбекке уақытша жарамсыздық) және басқадай
болса орташа еңбек ақыны есептеуге арналған есептік кезеңнен уақыт, сондай
- ақ төленген сомалар аланып тасталынады.
Ынталандырушы сипаттағы сыйақылар мен басқа төлемдер есептеу уақыты
бойынша ораташа еңбек ақыны есептеген кезде қосады, жылдық сыйақылар мен
сыйлықтар есепті кезеңнің әрбір айы үшін 112 мөлшерінде ескеріледі.
1.Мемелекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындау уақыты. Төлем
орташа сағаттық немесе орташа күндік міндеттемелерді орындаған мекеменің
табелінің, анықтамасының немесе құлықтандыруының негізінде жүргізіледі.
2.Жасөспірімдердің жеңілдік сағаттары. 5 күндік жұмыс аптасы кезінде 16
мен 18 жас аралығындағы жасөспірімдер үшін күніне 7 сағат 12 минуттан апауы
керек (16-дан 18 дасқа дейін – аптасына 36 сағат, 15 –тен 16 жасқа дейін –
аптасына 24 сағат). Олар:
а) кесімді ақы алушы жасөспірімдерге кесімді ақы алушының тарифтік ставкасы
бойынша;
б) мерзімдік ақы алушы жасөспірімдерге тиісті разрядтың ставкасы бойынша
төленеді.
3.Нәрестені тамақтандыдуға арналған үзіліс. Мұның өзі медицина мекемсі
емізетін аналар мен 1 жасқа дейінгі балалары бар әйелдерге берген
наықтамамен рәсімделеді. Демелыс пен тамақтануға берілетін жалпы үзілістен
әрбір 3 сағат сайын нәрестені тамақтандыруға арналған 30 минуттық қосымша
үзілістер беріледі. Бұл үзілістер орташа еңбек ақы бойынша төленеді.
4.Демалыс уақытын төлеу. Еңбек заңдарына сәйкес жұмыс (күнтізбелік емес)
жылында жұмысшылар мен қызметкерлерге бір рет демалыс беріледі. Демалыс алу
құқығы сол кәсіпорында 11 ай үздіксіз жұмыс істегеннен кейін туындайды.
Демалыстың ұзақтығын шаруашылық субъектісі белгілейді және кестеге сәйкес
беріледі. Демалыс бұйрықпен немесе демалыс беру туралы жазбамен рәсімделеді
де, онда оның қандай мерзімге берілетіндігі мен ұзақтығы көресетіледі.
Демалысты төлеуге және пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы төлеуге
арналған күндік орташа еңбек ақысы демалысқа кетер алдындағы 12
күнтізбелік айдың еңбек ақысына орай анықталады (18.09.97 ж. №179340
Нұсқаулық).
Егер бір жылдан кем жұмыс істесе, онда демалысқа кетер алдындағы
күнтізбелік айлардың еңбек ақысына орай анықталады. Күндікорташа еңбек ақы
есепті кезеңдегі еңбек ақы сомасын жұмыс уақытының жыл сайынғы балансындағы
жұмыс жұмыс күндерінің айлық орташа санына бөлу жолдарымен есептеліп
шығарылады. (1997 жылы – 25,0; 1998 жылы – 25,67).
5.Еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша жәрдемақыны есептеу.
Сырқаттанғанда, отбасы мүшесі ауырғанда және оған күтім жасау қажет
болғанда, карантинде, кәсіби ауырғанда ауру күндері белгіленеді. Аурулық
куәлік (еңбеккке жарамсыздақ қағазы) жәрдемақы тағайындауға негіз болады.
Еңбек ақының 100% мөлшеріндегі жәрдемақы мертіккенде, кәсіби аурумен
ауырғанда, 8 жыл және одан астам үздіксіз жұмыс стажы бар қызметкерлерге,
сондай – ақ асырауында 16 жасқа жетпеген (18 жасқа дейінгі оқушылар) 3 және
одан көп балалары бар қызметкерлерге беріледі: 80% - ті мөлшерінде –
үздіксіз жұмыс стажф 5-8 жыл болса; 60% - үздіксіз стажы 5 жыл болса
беріледі. Орташа еңбек ақыны есептеген кезде мынадай төлемдер ескерілмейді
(ҚР Үкіметінің 26.03.97ж. №419 қаулысы):
• пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы;
• материалдық көмек түріндегі ақшалай жәрдем ақы;
• тәулік ақынаң орнына жалақыға қосылатын қосымшалар мен үстемелер;
• арнайы киімнің, арнайы аяқ-киімнің, арнайы тамақтың құны;
• біржолғы көтермелеу төлемдері;
• бағалы қағаздар бойынша дивидендтер;
• оқушылардың, студеттер мен аспираттардың степендиялары;
• қызметкерге келтірілген залалды, оның жұмысқа байланысты ертігуі немес
өзге жарақаттануын төлеу және өтемақы беру.
2007-2008 жылдардың ҚР-ның еңбек ақының жалпы қоры
2007 жылғы қаңтар-тамызда филиалдарды, сондай-ақ жұмыскерлерінің санына
қатыссыз барлық денсаулық сақтау, білім беру, басқару органдарын,
қоғамдық, банктік, сақтандыру ұйымдарын қосқанда орта және ірі
кәсіпорындардағы қызметкерлер еңбек ақысының жалпы қоры 110,6 млрд.
теңгені құрады (2007 жылдың қаңтар-тамызына қатысты алғанда 119,9%).
Өнеркәсіптің үлесіне еңбек ақы қорының 35,2%-ы, білім беруге – 14,1%-ы,
мемлекеттік басқаруға – 10,8%-ы, көлік пен байланысқа – 9,7%-ы,
денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет көрсетуде – 8,1%-ы тиеді. Осы
салалардағы жалақы қоры тиісінше көлік және байланыста (26,3%-ға),
өнеркәсіпте (25,4%-ға), білім беруде (11,1%-ға), денсаулық сақтау мен
әлеуметтік қызметтерде (10,0%-ға), мемлекеттік басқаруда (5,3%-ға) өсті.
Экономикалық қызметтің барлық түрлерінде жұмыспен қамтылған
қызметкерлердің орташа айлық атаулы еңбек ақысы 2008 жылғы қаңтар-
тамызда 47357 теңгені құрады және 2007 жылдың тиісті кезеңімен
салыстырғанда 17,8%-ға өсті. Орташа айлық еңбек ақының өсуі құрылыста –
30,9%-ға, өнеркәсіпте – 26,2%-ға, ауыл шаруашылығында, аңшылық және
орман шаруашылығында – 23,5%-ға, сауда; автомобильдерді, тұрмыстық
бұйымдар мен жеке пайдаланатын заттарды жөндеуде – 23,1%-ға, жылжымайтын
мүлікпен операциялар, жалгерлік және қызмет көрсетуде – 22,5%-ға, қонақ
үйлер мен мейрамханаларда – 19,4%-ға, балық аулау және балық өсіруде –
18,4%-ға облыс бойынша орташа көрсеткіштен жоғары қалыптасты. Нақты
көріністегі орташа айлық атаулы еңбек ақы 0,1%-ға кеміді.
2008 жылғы тамызда бір жұмыскердің орташа айлық атаулы еңбек ақысы 50608
теңгені құрады және 2007 жылдың сәйкес айымен салыстырғанда 17,1%-ға
артып, нақты көріністе 1,7%-ға төмендеді. Атаулы еңбек ақының деңгейі ең
төменгі күнкөріс мөлшерінен (12800) 4,0 есеге, еңбек ақының ең төменгі
шамасынан (12025 теңге) 4,2 есеге асып түсті.
2008 жылғы қаңтар-тамызда жұмыс істейтіндер саны 50 адамнан жоғары ірі
және орта кәсіпорындар бойынша еңбек ақы қоры 99,4 млрд. теңгені құрап,
2007 жылдың қаңтар-тамызындағы деңгейден 22,0%-ға асып түсті.
Өнеркәсіптің үлесіне – 39,0%-дан, білім беруге – 11,6%-дан, көлік және
байланысқа – 10,6%-дан, мемлекеттік басқаруға – 8,8%-дан келді. Ірі және
орта кәсіпорындардың жұмыскерлерінің орташа айлық атаулы еңбек ақысы
49063 теңгені құрады және 2007 жылдың қаңтар-тамызымен салыстырғанда
18,4%-ға, нақты көріністе – 0,5%-ға артты. Нақты еңбек ақы индексі тамыз
айында 2008 жылғы шілдеге қатысты алғанда 1,9%-ға, 2007 жылдың
тамызына қатысты алғанда 1,8%-ға азайды.
Еңбек ақыдағы айырмашылықтар облыстың қалаларына да, аудандарына да тән.
2008 жылғы қаңтар-тамыздағы ең жоғары атаулы еңбек ақы Риддер қаласында
(60100 теңге), ең төмен еңбек ақы – Тарбағатай ауданында (28902 теңге)
тіркелді. Облыс бойынша орташа алғандағы шамадан жоғары еңбек ақы
облыстың 3 өңірінде, төмен еңбек ақы мөлшері – 16 өңірде қалыптасты.
2007 жылдың қаңтар-тамызына қатысты алғанда Риддер қаласында (30,2%),
Глубокое (25,9%), Ұлан (23,8%), Бородулиха (23,4%), Зырян (22,9%),
Шемонаиха (19,6%) аудандарында атаулы еңбек ақының айтарлықтай жоғары
өсімі байқалды.
Қазақстанның барлық өңірлері бойынша 2007 жылдың тамызына қатысты
алғанда 2008 жылғы тамызда орташа айлық атаулы еңбек ақының тұрақты өсуі
байқалады.
2008 жылғы қаңтар-тамызда Республика бойынша орташа айлық атаулы еңбек
ақы 59,1 мың теңге көлемінде қалыптасты. Республика бойынша орташа
алғанда атаулы еңбек ақының өсу қарқыны 117,8%-ды, нақты жалақы индексі
– 98,7%-ды құрады. Шығыс Қазақстан облысында тиісінше 117,8-ды және
99,9%-ды құрады.
2007-2008 жылдары Қызылорда облысындағы еңбек ақы
2008 жылғы қазанында бір қызметкердің орташа айлық атаулы еңбек ақысы
53553 теңгені құрап, өткен жылдың тиісті кезеңімен
салыстырғанда 13,6 пайызға өскен, нақты көрінісінде - 0,3 пайызға, қаңтар-
қазанында – 53010 теңге, атаулы көрінісінде 15,5 пайызға өсті, ал нақтыда
– 1,3 пайызға төмендеді.
Жалдамалы қызметкерлердің еңбек ақысының көбеюі экономикалық қызметтің
барлық түрлерінде байқалды. 2008 жылдың қазанында өткен жылдың тиісті
кезеңімен салыстырғанда қызметкерлердің еңбек ақысы өнеркәсіп саласында
25,6 пайызға, саудада – 23,8 пайызға, құрылыста – 22,7 пайызға, жылжымайтын
мүлікпен операцияларды жүзеге асыру саласында – 22,4 пайызға, көлік және
байланыста – 16,5 пайызға өсті.
2008 жылдың қазанында қаржы саласындағы қызметкерлердің орташа еңбек
ақысы 87,7 мың теңгені құрды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы еңбек ақыны мемлекеттік реттеу
Мазмұны
Кіріспе
І. Еңбек ақы туралы жалпы түсінік
1.1. Еңбек ақының түрлері, еңбек ақы төлеудің нысандары мен жүйелері.
1.2. Қосымша еңбек ақыны құжатпен рәсімдеу және есептеу
ІІ. ҚР-ның еңбек ақы
2.1. 2007-2008 жылдардың ҚР-ның еңбек ақының жалпы қоры
2.2. Еңбек ақыдан ұстап қалулар мен төлемдер
2.3. Еңбек кодексі: негізгі ерекшеліктері мен жаналықтары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Еңбек ақы – бұл еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды жүзеге
асыруға көмектестін маңыздық экономикалық құрал. Шаруашылық субъектісінің
түріне қарамастан әрбір қызметкердің кірісі субъект жұмысының түпкілікті
нәтижелерін ескергенде, оның жеке үлесімен анықталады және салықтармен
реттелінеді. Еңбекақы тұтынушы кіріснің үлкен бөлігін құрайды, сондықтан да
сұраныстың мөшеріне, тауардың тұтасына және олардың бағасына елеулі әсер
етеді. Еңбек ақының номаиналды және шынай түрлері болады.
Номиналды еңбек ақы дегеніміз -жалдамалы еңбектің қызметкері өзінің
күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алатын ақша сомасы. Номиналды жалақының
мөлшеріне қарап табысының деңгейі жайында айтуға болады, бірақ тұтынудың
деңгейі мен адамның әл – ауқаты жайлы айту мүмкін емес.
Шынайы еңбек ақы – алған ақшаға сатып алуға болатын өмірлік игіліктер
мен қызметтердің жиыны. Ол номиналды жалақыға тікелей қатынаста және тұтыну
заттары мен ақылы қызметтердің бағасы деңгейімен кері қатынаста болады.
Жалақы өнімінің өзіндік құнының негізгі элеметтерінің бірі болып
табылады, сондықтан да жалақы есебінің дұрыс ұйымдастырылуы еңбек
өнімділігінің артуына, өнімнің өзіндік құнының кемуіне және еңбеккерлердің
өмір деңгейінің жақсаруына себепші болады.
Еңбек ақының мәні. Осы мәселеге байланысты экономикалық теорияда 2
тұжырымдама бар:
1. Еңбек ақы еңбек бағасы,оның дәрежесі мен динамикасы рыноктық
факторлар- сұраныспен және ұсыныспен анықталады.
2. Еңбек ақы жұмыс күші-тауардың бағасы,еңбектің бағасы емес,
өйткені еңбек тауар бола алмайды,еңбек ақы өндіріс жағдайымен
де,рыноктық факторлар сұраныс,ұсыныспен де анықталады, олардың
ауытқуы еңбек ақының жұмыс күші құнынан бірде жоғары,бірде төмен
болатындығын көрсетеді.
Еңбек ақының екі тұжырымдамасы да ағылшынның саяси экономикасының
классиктері А.Смит пен Д.Рикардоның теориясына негізделген.
А.Смит еңбек пен жұмыс күші арасындағы айырмашылықты ашып көрсеткен
емес.Оның пайымдауынша,еңбек табиғи бағасы бар тауар деп саналады.
Ал,табиғи баға өндіріс шығындарымен анықталады,яғни жұмысшының және оның
отбасының тіршілігіне қажетті құнмен есептеледі. А.Смит табиғи жалақы деп
жұмыс күшінің құнын түсінді. Еңбек ақы мөлшері жұмысшының тіршілігіне
қажетті құн минимумымен анықталады. Осыдан басқа жалақы тарихи және рухани
элементтерді қамтиді, осымен байланысты Смит еңбек ақы мөлшерінің ұлттық
айырмашылығы болатынын түсіндірді. Рикардо еңбек ақы теориясын Мальтустың
халық өсімі теориясымен байланыстырды. Еңбек ақы, осы теория бойынша,
халықтың табиғи өсуіне сәйкес күнкөріс заттарының минимумына ұмтылады.
Маркстік тұжырымдамаға сәйкес еңбек ақы еңбек бағасы емес, өйткені еңбек
тауар емес, олай болса оның құны да жоқ. Жұмыс күші тауар бола алады, ал
еңбек ақы осы тауардың бағасы, оның құнының ақшалай көрінісі. Жұмысшы еңбек
ақы түрінде бүкіл еңбегі үшін емес, тек қажетті еңбек мөлшерінің құнын
алады. Еңбек ақының экономикалық маңызы мынада, осы табыс арқылы өндірістің
жеке факторының орны толтырылады, адамның материалдық және рухани
қажеттіліктері қанағаттандырылады, білім алуы, еңбекке дайындығы жүзеге
асырылады. К.Маркс жұмыс күшінің құны мен еңбек ақы күнкөріс заттарының
физикалық минимумымен емес, күнделікті қажетті тұтыну заттарының құнымен
анықталады деді.Еңбек ақының мөлшері жұмыс күшінің құнына әсер ететін еңбек
өнімділігіне, еңбке қарқындылығына, еңбектің күрделілігіне тәуелді.Еңбек
рыногында сұраныс пен ұсыныс тепе-тең болғанда жұмыс күшінің құнына тең
еңбек ақы бөлінеді.
Қызметкерлермен есеп айырысу есебінің негізгі міндеттері:
1. Еңбектің саны мен сапасы, шығарылм нормасының орындалуына, жұмыс
уақыты мен жалақы қорының пайдалануына бақылау жасау;
2. Субъектінің әрбір қызметкеріне еңбек ақыны дер кезінде және уақытылы
есептеу;
3. Еңбек ақыдан дер кезінде және дұрыс ұстап қалу;
4. Белгіленген мерзімдерде қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп
айырысуды жүргізу;
5. Есептелген жалақыны өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына дер
кезінде және дұрыс енгізу;
6. Өндірістік процеске басшылық жасау операцияларына қажетті еңбек пен
еңбек ақы туралы деректерді алу;
7. Еңбек және еңбек ақы бойынша статистикалық есептемені жасау;
Еңбек ақының түрлері, еңбекақы төлеудің нысандары мен жүйелері
Еңбек ақы екіге бөлінеді:
- негізгі;
- қосымша;
Негізгі - бұл қызметкерлерге нақты жұмыспен өтеген уақыты үшін,
орындаған жұмыстары мен өнеркәсіптік өнімдерінің саны мен сапасы үшін
белгіленген бағалар мен қызметақы бойынша есептелетін еңбек ақы. Негізгі
еңбек ақының құрамына мыналар кіреді:
- жұмыс істеген уақытына тарифтік ставкалар, қызметақы, кесімді бағалар
немесе орташа табыстар бойынша есептелген еңбек ақы;
- қызметпен өткерген жылдары үшін үстеме;
- жұмыс жағдайының өзгеруіне байланысты кесімді ақы алушыларға қосымша
қызмет (материалдардың сәйксесіздігі, өңдеудің күрделілігі, құрал –
сайман мен жабдықтың икемсіздігі);
- кесімді ақы алушыларға үстемелі бағалар бойынша қосымша ақы;
- ақшалай және натуралды сыйақылар және сыйақы берудің бекітілген
тәртібіне сәйкес төленген сыйақылар, қосымшалар;
- мерзімінен тыс уақыттағы жұмыс үшін қосымша ақы;
- түндегі жұмыс үшін қосымша ақы;
- жұмысшының кінәсі жоқ тұрып қалуға төлемдер;
Қосымша – бұл қызметкердің кәсіпорында жұмыс жасамаған уақытына ҚР
заңдарына сәйкес есептелген жалақы. Қосымша еңбек ақының құрамына
кіретіндер:
- балаларын тамақтандырушы аналарын жұмысындағы үзіліс уақытына төлем
ақы;
- жасөспірімдердің жеңлдік сағаттарына төлем;
- мемлекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындауға жұмсалған жұмыс
уақытына төлем;
- негізгі және қосымша демалыстар уақытына төлем;
- пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы;
- шыққанда берілетін жәрдем ақы;
Қызметкерлер еңбек ақыдан басқа әлеуметтік сақтандыру қаражаттары
есебінен еңбекке уақытша жарамсыздық жөнінідегі жәрдемақыны алады.
Негізгі және қосымша еңбек ақылар еңбек ақы қорын құрайды. Еңбек ақы
қорының құрамына еңбек ақының барлық түрлері, әртүрлі сыйақылар, үстемелер,
қосымша ақылар, заңға сәйкес қызметкердің жұмыс жасамаған уақытына
есептелген ақша сомаларын қоса алғанда, ақшалай немес натуралды нысанда
есептелген жеке әлеуметтік жеңілдіктер қосылады.
Кәсіпорынның жосарымен (болжамымен) белгіленген, еңбек ақы төлеу
шығыстарының сомасы жалақының жоспарлы қоры деп аталады. Ал есепті кезеңде
қызметкерлерге нақты төленуге тиісті еңбек ақының сомасы кәсіпорындағы
еңбек ақының есептік қоры деп аталады.
Бухгалтерлік есепте еңбек ақы төлеудің 2 нысаны бар:
1-нысаны – мерзімдік;
2-нысаны - кесімді;
Мерзімдік нысан кезінде еңбек ақы төлеу жұмыспен өтелген уақыттағы
тарифтік ставкалар немесе қызметақылар бойынша жүргізіледі. Еңбек ақы
төлеудің мерзімдік нысаны мынадай жағдайларда қолданылады:
1. Жұмысшы өнім шығарудың артуаны тікелей әсер ете алмайды;
2. Ксімді бағалауға қажетті шығарылымның көрсеткіштері толық емес;
3. Жұмыс уақытын пайдалануға қатаң бақылау ұйымдастырылған, нақты
жұмыспен өтеген уақытына қатаң есеп жүргізіледі;
4. Жұмысшыларды дұрыс тарифтендірген кезде, яғни жұмысшының біліктілігі
орындалатын жұмыстың разрядына сәйкес келу;
5. Қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін;
Мерзімді еңбек ақы жай және мерзімді – сыйақылар болып бөлінеді.
Жай мерзімдік еңбек ақы тек жұмыспен өтелген уақытпен және
қызметкерлердің тарифтік ставкасымен немесе қызметақысымен анықталады.
Практикада осы табыстарды есептеудің 3 түрлі әдісі қолданылады:
- Сағаттық;
- Күндік ақы;
- Айлық ақы;
Марзімдік – сыйақылық еңбек ақы кезінде тек нақты жұмыспен өтелген уақыт
қана ескеріліп қоймай, сондай – ақ еңбектің соңғы нәтижесі ескеріледі
(белгілі бір көрсеткішьерге қол жеткізгені үшін сыйақы көзделеді).
Кесімді еңбек ақы шығарған өнімін ескеруге болатын жұмыскерлерге ғана
(токарьлар, тігіншілер, тас қалаушылар) қолданылады.Бұл нысанда еңбек ақы
төлеудің 5 жүйесі бар:
1. Тікелей кесімді жүйе;
2. Кесімді- сыйақылақ жүйе;
3. Ілгерішіл – кесімді жүйе;
4. Жанама – кесімді жүйе;
5. Аккордық жүйе;
Тікелей кесімді төлемде еңбек ақының мөлшері тек шығарылған бұйымның
саны мен өнім бірлігі үшін белгіленген бағалауға тәуелді болады.
Кемісді – сыйақылық төлемде кесімді еңбек ақы сомасынан басқа, белгілі
бір сандық және сапалық көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін сыйақы
есептейдә.
Ілгерішіл – кесімді төлемде өндірілген өнімді белгіленген нормалар
шегінде тікелей бағалаулар бойынша төлеу көзделген. Ал нормадан тыс
бұйымдарды шығару көтермеленген бағалар бойынша (2 есе кесімді бағалаудан
аспайтындай төленеді).
Жанама - кесімді жүйе жабдықтарға және жұмыс орындарына қызмет
көрсетуші жұмыскерлердің еңбек өнімділігін өсіруге ынталандыру үшін
қоланылады. Мұндай жұмыскерлердің еңбегі олар қызмет көрстетін негізгі
жұмысшылар өндіретін өнімнің есебінен жанама – кесімді бағалаулар төленеді.
Аккордық жүйеде орындалатын жұмыстың көлемі алдын ала белгіленіп,
бағалау белгіленеді. Жұмыс орындалу мерзімін көрсету арқылы бағаланады.
Жұмысты орындауға наряд жазылады да, онда табыстың жалпы сомасы, жұмысты
аяқтау мерзімі, көрсеткіштер мен сыйақының мөлшері көрсетіледі.
Кесімді, сондай - ақ мерзімді еңбек ақылар жеке түрде және ұжымдық
(бригада) түрде жүзеге асырылуы мүмкін. Бригадалық нысан әдетте
кәсіптерді қоса атқару және орындаушылар бірін бірі ауыстыруы қажет
болғанда қолданылады. Бригада ұжымының еңбек ақыны және жұмыстың жалпы
нәтижесіне бригаданың әрбір мүшесінің шынай үлесін есекере отырып сыйақыны
анықтауға құқығы бар. Кәсіби шеберлігі мен кәсіптерді қоса атқарғаны үшін
қосымша ақылар мен үстемелерді белгілеу жөнініде айталық. Бригадалық
табысты бөлу КТУ ескерілген тариф бойынша жалақыға пара – пар жүргізіледі.
Тарифтік ставкалар мерзімдік ақы алатындар үшін және бір сағат жұмыс үшін
кесімді ақы алатын үшін қызметкерлер разряды бойынша белгіленген.
Жұмысшылардың қызметіне ақы төлеу тарифтік ставкалардың негізінде, ал
қызметкерлер үшін лауазымдық қызметақы негізінде жүргізіледі. Кесімді
бағалаулар қолданыстағы уақыт нормалары мен шығарылым нормаларына
негзделеді. Уақыт нормасы – бұл адам сағат, адам күн көрсеткіштерімен
көрсетілген, жұмыс бірлігін орындауға қажетті уақыт. Шығарылым нормасы
қызметкер уақыт бірлігінде жасауға тиіс жұмыс санымен анықталады. Кесімді
бағалау (Б) былайша есептейді:
1.Шығарылым нормасын қолданған кезде (Н шығ.) Б=ТН шығ. , мұндағы Т –
тиісті разрядтың тарифтік ставкасы (Бірегей тарифтік кесте айлық балансына
бөлу жолымен анықтайды).
2.Уақыт нормасын қоладнған кезде (Н уақ.) Б=Т*Н уақ.
Төлемнің мерзімдік нысаны қызметкерлердің барлық санатына қолданылады.
Еңбек ақыны есептеу жұмыс уақытын пайдалануды есепке алу табелінің
негізінде жүргізіледі. Мерзімдік ақы алатын жұмысшының еңбек ақы сомасы
нақты жұмыспен өтелген сағаттардың сағаттық тариф ставкасына көбейтіндісі
ретінде анықталады.
01 Еңбек ақы = нақты жұмыспен*сағаттық тариф
сомасы өтелген сағаты саны ставкасы
мерзімдік ақы алатын 6-разрядтағы сағаттыұ тариф ставкасы 76 теңг болған
кезде 182 сағат жұмыс істеген. Еңбек ақы сомасының есептелуі: 182*76=13732
теңге.
Қызметкерлердің еңбек ақысы бойынша есептеледі:
- егер жұмыскер сол айдығы жұмыс күндерінде толыұтай жұмыс істесе,
онда еңбек ақының мөлшері қызметақы мөлшеріне сәйкес келеді:
- егер жұмыскер сол айдағы жұмыс күндерінде толықтай жұмыс істемесе,
онда жалақы нықты жұмыспен өтелген уақытқа қарай есептеп шығарылады.
Мысалы: қызметақысы 11300 теңге фирма менеджері айдағы 26 жұмыс күнінң 20
күнінде жұмыс істеген.
Айдың орташа күндік еңбек ақысы: 1130026 =434,62 теңге. Менеджердің
жалақысы 434,62*20=8692,4 теңге құрайды. Жай мерзімдік жүйе жұмыскер
еңбегінің түпкілікті нәтижесі мен оның еңбек ақысы арасындағы байланысты
қамтамасыз етпейді. Шаруашылық субъектісі жұмыскердің еңбегіне ақы төлеу
үшін мерзімдік – сыйақылық жүйені қолдануға құқылы. Бұл орайда сыйақы беру
мынадай көрсеткіштер бойынша еңбек ақы қорына (К-т 681) немесе тұтыну
қорына (562-шот) жүргізіледі:
1.Өндірістік тапсымаларды орындау және асыра орындау;
2.Еңбек өнімділігінің өсуі, бұымның еңбекті қежет етуін төмендету,
шығарылымының жаңа нормасын, қызмет көрсету мерзімін игеру басқалар.
Сыйақы мөлшері орындалған жұмыстың маңыздылығы мен күрделілігіне қарай
кәсіпкер мен жұмысшылардың толтарына сараланып белгіленеді.
Мысалы, сыйақы беру туралы ережеде жабдықтың тұрып қалуын қысқарту үшін
кезекші слесарьларға тарифтік ставкасының 20% - ті мөлшерінде сыйақыберу
көзделеді.
Техника ық себептерге байланысты жабдықтардың тұрып қалу нормасы 5%
құрайды. Кезекші слесарь есепті айда 180 сағат жұмыс жасаған. Тарифтік
сатвка 100 %, жабдықтың айішінде тұрып қалуы - 3%.
1.Мерзімдік еңбек ақы: 180*100=18000 теңгеге тең.
2.Жабдықтың тұрып қалуын төмендетудің әрбір % - ті үшін сыйақы мөлшері
20%5%=4%.
3.Жабдықтың тұрып қалуын қысқарту 5% - 3% = 2%,
4.Сыйақының % - тік мөлшері 4%*2%=8%,
5.Сыйақы сомасы: 18000*8% = 1440 теңге,
6.ай ішіндегі еңбек ақы 18000+1440 = 19440 теңге.
Материалдарды үнемдеген жұмысшыларға сыйақы беруге бір жұмыс орны,
бригада учаскесі боынша нақты үнемделген материалдар сомасынан белгілі бір
% жасалуы мүмкін.
Мысалы. Мерзімдік ақы алушы жұмысшы 180 сағат жұмыс істеп есепті айда
1200 теңге сомасының материалдарын үнемдеген. Сыйақы беру туралы ережеге
сәйкес сыйақы нақты үнемделген материалдардың 35% мөлшерніде есептелінеді.
Тарифтік сатвка 100 (сағатпен):
1. Мерзімдік еңбек ақының сомасы 180*100 = 18000 теңге.
2.Материалдарды үнемдегені үшін сыйақы 1200*35% = 42000 теңге.
3. Айдағы еңбек ақы сомасы 18000+42000=60000 теңге.
Сыйақы цехтардың және бүкіл кәсіпорынның жалпы ұжымдық жұмыс
көрсеткіштер үшін есептелуі мүмкін (өндірістік тапсырмаларды, жеткізу
шарты, өткізу көлемін орындау және асыра орындау). Сыйақы көлемі жалпы
кәсіпорын бойынша белгіленеді.
Мысалы. Цехтың қол жеткізген жұмыс көрсеткіштері үшін бұйрыққа сәйкес
кезекші слесарь 15% мөлшерніде сыйақы алады. Слесарь 160 сағат жұмыс
істеген. Тарифтік ставка 100 теңге.
1.Тарифтік еңбек ақы: 160*100 = 16000 теңге.
2.Сыйақы: 16000*15% = 2400теңге.
3.Еңбек ақы сомасы 16000+2400 = 18400 теңге.
Қызметкерлер кәсіпорын жұмысының жалпы көресткіштері үшін сыйақы алады.
Жеке өсімдік еңбек ақы
Табыс әрбір жұмысшының жұмыс нәтижесіне байланысты. Ол белгіленген
бағалауды дайындалған бұйымдардың сапасына көбейту жолдарымен анықталады.
Мысалы. Кесімді ақы алатын жұмысшыға белгілі 250,56 теңге бағаланатын 30
бөлшекті әзірлеу тапсырылды. Еңбек ақысы 30*205,56=7516,8 жеңге.
Бригадалық кесімді еңбек ақы
Жұмысшыларды еңбек ақысы бригадалардың, учаскенің жұмыс нәтижесі
бойынша анықталады. Бағалар жеке (әрбір кесіпке) және кешенді (ұжымдық)
болуы мүмкін.
Жеке бағалауды қолданған кезде еңбек ақы жұмыстың осы түрінің бағалауын
бригада, цех, учаске жасаған (өңдеген) бұйым (жұмыс) санына көбейту жолымен
анықталады.
Кешенді бағалауды қолданған кезде бригаданың кесімді табысы анқталады.
Ол бригада мүшелерінің арасында еңбек ақы тарифіне пара – пар бөлінеде
(жұмысшы разрадының тарифтік ставкасын нақты жұмыспен өтелген сағаттарға
көбейту арқылы). Еңбек ақы КТУ ескерілген тариф бойынша (КТУ еңбек ақысы)
есептелінеді, содан кейін бөлу коэффициенті анықталады (бригаданың кесімді
еңбек ақысы КТУ ескерілген тариф бойынша бригада еңбек ақысына бөлінеді).
Әрбір жұмысшының айлық еңбек ақысы тариф бойынша еңбек ақыны бөлу
коэффициентіне қайта көбейту арқылы анықталады.
Мысалы. Құрамында 3-ші, 5-ші, 6-ші разрядты 3 адам бар кесімді ақы
алушы жұмысшылар бригадасы әрқайсысы 8-40,40 теңгеден бағаланған екі
машинаны жинады. Ахметов 80 сағат жұмыс істеген (6-разряд), Ким 60 сағат
жұмыс істеген (5-разряд), Петтов – 70 сағат жұмыс істеген (3-разряд).
1.Бригаданың еңбек ақысы 8040,40*2машина = 16080,80 теңге.
2.Тариф бойынша еңбек ақы:
Ахметов 80*100=8000 теңге
Ким 60*80=4800 теңге
Петров 70*56= 3920 теңге.
3.Нақты еңбек ақыны бөлу коэффиценті
16080,8 (8000+4800+3920) =096
4. Айлық еңбек ақы:
Ахметов 8000*0,96=7680 теңге
Ким 4800*0,96=4608 теңге
Петров 3920*0,96=3000 теңге
Жиыны:16080,80 теңге.
Жанама – кесімді жүйеде қызмет көрсетуші жұмысшылардың еңбек ақы мөлшері
осы жұмысшылар қызмет көрсеткен негізгі өндірістік жұмысшылар еңбегінің
түпкілікті нәтижесіне тікелей тәуелді болыды. Бұл орайда жанама – кесімді
бағалау қызмет көрсетуші жұмысшылардың тарифтік еңбек ақысының негізгі
жұмысшылар жоспарлаған өнім шығарылымның санына қатынасы ретінде
анықталады.
Қосымша еңбек ақыны құжатпен рәсімдеу және есептеу
ҚР еңбек заңдарына сәйкес жұмысшылар мен қызметкерлердің мынадай
жұмыспен өтелмеген уақыттары төленеді:
1. Мемлекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындау уақыты;
2. Жасөспірімдердің жеңілдік сағаттарын төлеу;
3. Нәрестені тамақтандыруға араналған қосымша үзілістерді төлеу;
4. Кезекті және оқу демалыстарының уақытын төлеу;
5. Пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы;
6. Жұмыстан босаған кездегі шығу жердемақысы.
Жұмыспен өтелмеген уақыт орташа еңбек ақы бойынша төленеді. ҚР Еңбек
және әлеуметтік қорғау министрлігінің 5.09.97 ж. №3 және ҚР Қаржы
министрлігінің 16.09.97 ж. №178340 бұйрықтарымен бекітілген Ұйымдардың
қызметкерлеріне орташа еңбек ақыны есептеудің тәртібі туралы Нұсқаулыққа
сәйкес ұйымдардың қызметкерлеріне орташа еңбек ақы есептеу үшін төлемдердің
алдындағы 12 күнтізбелік ай есепткі кезең болып табылады (1 жылдан кем
уақыт жасаған қызметкерлер үшін орташа жалақы нақты жұмыспен өтелген уақыт
үшін белгіленеді).
Орташа еңбек ақыны анықтау үшін:
1.Күндік орташа еңбек ақыны (жұмыс істелмейтін және мереке күндерін
қоспағанда);
2.Орташа сағаттық еңбек ақы пайдаланылады;
Күндік орташа еңбек ақы, еңбеккке ақы төлеу мен демаыс үшін өтемақы
төлеуден басқа барлық жағдайда есепті кезеңде есептелген еңбек ақы сомасын
жұмыс күндерінң сомасына бөлу жолымен анықталады.
Нақты жұмысшының орташа еңбек ақысының мөлшері күндік орташа еңбек
ақыны төленуге тиіс күндер сомасына көбейту жолымен анықталады.
Күндік орташа еңбек ақы есепеті кезеңде есептелген еңбек ақы сомасын жыл
сайынғы жұмыс уақытының балансына сәйкес осы кезеңдегі жұмыс сағаттарына
бөлу жолымен есептеледі. Нақты қызметкердің орташа еңбек ақысынң мөлшері
орташа сағаттық еңбек ақыны төленуге тиіс кезеңдегі жұмыс сағатының санына
көбейтілу жолымен анықталады. Егер:
1.Қызметкердің орташа еңбек ақысы төленсе немесе сақталса (ҚР заңына
сәйкес);
2.Қызметкер мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бойынша жәрдемақы аласа
(жүктілігі мен босануы бойынша еңбекке уақытша жарамсыздық) және басқадай
болса орташа еңбек ақыны есептеуге арналған есептік кезеңнен уақыт, сондай
- ақ төленген сомалар аланып тасталынады.
Ынталандырушы сипаттағы сыйақылар мен басқа төлемдер есептеу уақыты
бойынша ораташа еңбек ақыны есептеген кезде қосады, жылдық сыйақылар мен
сыйлықтар есепті кезеңнің әрбір айы үшін 112 мөлшерінде ескеріледі.
1.Мемелекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындау уақыты. Төлем
орташа сағаттық немесе орташа күндік міндеттемелерді орындаған мекеменің
табелінің, анықтамасының немесе құлықтандыруының негізінде жүргізіледі.
2.Жасөспірімдердің жеңілдік сағаттары. 5 күндік жұмыс аптасы кезінде 16
мен 18 жас аралығындағы жасөспірімдер үшін күніне 7 сағат 12 минуттан апауы
керек (16-дан 18 дасқа дейін – аптасына 36 сағат, 15 –тен 16 жасқа дейін –
аптасына 24 сағат). Олар:
а) кесімді ақы алушы жасөспірімдерге кесімді ақы алушының тарифтік ставкасы
бойынша;
б) мерзімдік ақы алушы жасөспірімдерге тиісті разрядтың ставкасы бойынша
төленеді.
3.Нәрестені тамақтандыдуға арналған үзіліс. Мұның өзі медицина мекемсі
емізетін аналар мен 1 жасқа дейінгі балалары бар әйелдерге берген
наықтамамен рәсімделеді. Демелыс пен тамақтануға берілетін жалпы үзілістен
әрбір 3 сағат сайын нәрестені тамақтандыруға арналған 30 минуттық қосымша
үзілістер беріледі. Бұл үзілістер орташа еңбек ақы бойынша төленеді.
4.Демалыс уақытын төлеу. Еңбек заңдарына сәйкес жұмыс (күнтізбелік емес)
жылында жұмысшылар мен қызметкерлерге бір рет демалыс беріледі. Демалыс алу
құқығы сол кәсіпорында 11 ай үздіксіз жұмыс істегеннен кейін туындайды.
Демалыстың ұзақтығын шаруашылық субъектісі белгілейді және кестеге сәйкес
беріледі. Демалыс бұйрықпен немесе демалыс беру туралы жазбамен рәсімделеді
де, онда оның қандай мерзімге берілетіндігі мен ұзақтығы көресетіледі.
Демалысты төлеуге және пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы төлеуге
арналған күндік орташа еңбек ақысы демалысқа кетер алдындағы 12
күнтізбелік айдың еңбек ақысына орай анықталады (18.09.97 ж. №179340
Нұсқаулық).
Егер бір жылдан кем жұмыс істесе, онда демалысқа кетер алдындағы
күнтізбелік айлардың еңбек ақысына орай анықталады. Күндікорташа еңбек ақы
есепті кезеңдегі еңбек ақы сомасын жұмыс уақытының жыл сайынғы балансындағы
жұмыс жұмыс күндерінің айлық орташа санына бөлу жолдарымен есептеліп
шығарылады. (1997 жылы – 25,0; 1998 жылы – 25,67).
5.Еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша жәрдемақыны есептеу.
Сырқаттанғанда, отбасы мүшесі ауырғанда және оған күтім жасау қажет
болғанда, карантинде, кәсіби ауырғанда ауру күндері белгіленеді. Аурулық
куәлік (еңбеккке жарамсыздақ қағазы) жәрдемақы тағайындауға негіз болады.
Еңбек ақының 100% мөлшеріндегі жәрдемақы мертіккенде, кәсіби аурумен
ауырғанда, 8 жыл және одан астам үздіксіз жұмыс стажы бар қызметкерлерге,
сондай – ақ асырауында 16 жасқа жетпеген (18 жасқа дейінгі оқушылар) 3 және
одан көп балалары бар қызметкерлерге беріледі: 80% - ті мөлшерінде –
үздіксіз жұмыс стажф 5-8 жыл болса; 60% - үздіксіз стажы 5 жыл болса
беріледі. Орташа еңбек ақыны есептеген кезде мынадай төлемдер ескерілмейді
(ҚР Үкіметінің 26.03.97ж. №419 қаулысы):
• пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы;
• материалдық көмек түріндегі ақшалай жәрдем ақы;
• тәулік ақынаң орнына жалақыға қосылатын қосымшалар мен үстемелер;
• арнайы киімнің, арнайы аяқ-киімнің, арнайы тамақтың құны;
• біржолғы көтермелеу төлемдері;
• бағалы қағаздар бойынша дивидендтер;
• оқушылардың, студеттер мен аспираттардың степендиялары;
• қызметкерге келтірілген залалды, оның жұмысқа байланысты ертігуі немес
өзге жарақаттануын төлеу және өтемақы беру.
2007-2008 жылдардың ҚР-ның еңбек ақының жалпы қоры
2007 жылғы қаңтар-тамызда филиалдарды, сондай-ақ жұмыскерлерінің санына
қатыссыз барлық денсаулық сақтау, білім беру, басқару органдарын,
қоғамдық, банктік, сақтандыру ұйымдарын қосқанда орта және ірі
кәсіпорындардағы қызметкерлер еңбек ақысының жалпы қоры 110,6 млрд.
теңгені құрады (2007 жылдың қаңтар-тамызына қатысты алғанда 119,9%).
Өнеркәсіптің үлесіне еңбек ақы қорының 35,2%-ы, білім беруге – 14,1%-ы,
мемлекеттік басқаруға – 10,8%-ы, көлік пен байланысқа – 9,7%-ы,
денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет көрсетуде – 8,1%-ы тиеді. Осы
салалардағы жалақы қоры тиісінше көлік және байланыста (26,3%-ға),
өнеркәсіпте (25,4%-ға), білім беруде (11,1%-ға), денсаулық сақтау мен
әлеуметтік қызметтерде (10,0%-ға), мемлекеттік басқаруда (5,3%-ға) өсті.
Экономикалық қызметтің барлық түрлерінде жұмыспен қамтылған
қызметкерлердің орташа айлық атаулы еңбек ақысы 2008 жылғы қаңтар-
тамызда 47357 теңгені құрады және 2007 жылдың тиісті кезеңімен
салыстырғанда 17,8%-ға өсті. Орташа айлық еңбек ақының өсуі құрылыста –
30,9%-ға, өнеркәсіпте – 26,2%-ға, ауыл шаруашылығында, аңшылық және
орман шаруашылығында – 23,5%-ға, сауда; автомобильдерді, тұрмыстық
бұйымдар мен жеке пайдаланатын заттарды жөндеуде – 23,1%-ға, жылжымайтын
мүлікпен операциялар, жалгерлік және қызмет көрсетуде – 22,5%-ға, қонақ
үйлер мен мейрамханаларда – 19,4%-ға, балық аулау және балық өсіруде –
18,4%-ға облыс бойынша орташа көрсеткіштен жоғары қалыптасты. Нақты
көріністегі орташа айлық атаулы еңбек ақы 0,1%-ға кеміді.
2008 жылғы тамызда бір жұмыскердің орташа айлық атаулы еңбек ақысы 50608
теңгені құрады және 2007 жылдың сәйкес айымен салыстырғанда 17,1%-ға
артып, нақты көріністе 1,7%-ға төмендеді. Атаулы еңбек ақының деңгейі ең
төменгі күнкөріс мөлшерінен (12800) 4,0 есеге, еңбек ақының ең төменгі
шамасынан (12025 теңге) 4,2 есеге асып түсті.
2008 жылғы қаңтар-тамызда жұмыс істейтіндер саны 50 адамнан жоғары ірі
және орта кәсіпорындар бойынша еңбек ақы қоры 99,4 млрд. теңгені құрап,
2007 жылдың қаңтар-тамызындағы деңгейден 22,0%-ға асып түсті.
Өнеркәсіптің үлесіне – 39,0%-дан, білім беруге – 11,6%-дан, көлік және
байланысқа – 10,6%-дан, мемлекеттік басқаруға – 8,8%-дан келді. Ірі және
орта кәсіпорындардың жұмыскерлерінің орташа айлық атаулы еңбек ақысы
49063 теңгені құрады және 2007 жылдың қаңтар-тамызымен салыстырғанда
18,4%-ға, нақты көріністе – 0,5%-ға артты. Нақты еңбек ақы индексі тамыз
айында 2008 жылғы шілдеге қатысты алғанда 1,9%-ға, 2007 жылдың
тамызына қатысты алғанда 1,8%-ға азайды.
Еңбек ақыдағы айырмашылықтар облыстың қалаларына да, аудандарына да тән.
2008 жылғы қаңтар-тамыздағы ең жоғары атаулы еңбек ақы Риддер қаласында
(60100 теңге), ең төмен еңбек ақы – Тарбағатай ауданында (28902 теңге)
тіркелді. Облыс бойынша орташа алғандағы шамадан жоғары еңбек ақы
облыстың 3 өңірінде, төмен еңбек ақы мөлшері – 16 өңірде қалыптасты.
2007 жылдың қаңтар-тамызына қатысты алғанда Риддер қаласында (30,2%),
Глубокое (25,9%), Ұлан (23,8%), Бородулиха (23,4%), Зырян (22,9%),
Шемонаиха (19,6%) аудандарында атаулы еңбек ақының айтарлықтай жоғары
өсімі байқалды.
Қазақстанның барлық өңірлері бойынша 2007 жылдың тамызына қатысты
алғанда 2008 жылғы тамызда орташа айлық атаулы еңбек ақының тұрақты өсуі
байқалады.
2008 жылғы қаңтар-тамызда Республика бойынша орташа айлық атаулы еңбек
ақы 59,1 мың теңге көлемінде қалыптасты. Республика бойынша орташа
алғанда атаулы еңбек ақының өсу қарқыны 117,8%-ды, нақты жалақы индексі
– 98,7%-ды құрады. Шығыс Қазақстан облысында тиісінше 117,8-ды және
99,9%-ды құрады.
2007-2008 жылдары Қызылорда облысындағы еңбек ақы
2008 жылғы қазанында бір қызметкердің орташа айлық атаулы еңбек ақысы
53553 теңгені құрап, өткен жылдың тиісті кезеңімен
салыстырғанда 13,6 пайызға өскен, нақты көрінісінде - 0,3 пайызға, қаңтар-
қазанында – 53010 теңге, атаулы көрінісінде 15,5 пайызға өсті, ал нақтыда
– 1,3 пайызға төмендеді.
Жалдамалы қызметкерлердің еңбек ақысының көбеюі экономикалық қызметтің
барлық түрлерінде байқалды. 2008 жылдың қазанында өткен жылдың тиісті
кезеңімен салыстырғанда қызметкерлердің еңбек ақысы өнеркәсіп саласында
25,6 пайызға, саудада – 23,8 пайызға, құрылыста – 22,7 пайызға, жылжымайтын
мүлікпен операцияларды жүзеге асыру саласында – 22,4 пайызға, көлік және
байланыста – 16,5 пайызға өсті.
2008 жылдың қазанында қаржы саласындағы қызметкерлердің орташа еңбек
ақысы 87,7 мың теңгені құрды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz