Қазіргі кездегі студенттердің тұлғасының дамуы
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім. Қазіргі кездегі студенттердің тұлғасының дамуы.
2.1. Студенттің тұлғалық даму ерекшеліктері
2.2. Тұлғаның сана сезімі мен дүниетанымы
3. Тұлғаның психологиялық мәселесінің талдамасындағы жаңа тенденциялар
3.1. Ұлттық тәрбиеде жеке тұлғаның қалыптасуы
3.2. Тұлғаны әлеуметтендіру үрдісі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
2. Негізгі бөлім. Қазіргі кездегі студенттердің тұлғасының дамуы.
2.1. Студенттің тұлғалық даму ерекшеліктері
2.2. Тұлғаның сана сезімі мен дүниетанымы
3. Тұлғаның психологиялық мәселесінің талдамасындағы жаңа тенденциялар
3.1. Ұлттық тәрбиеде жеке тұлғаның қалыптасуы
3.2. Тұлғаны әлеуметтендіру үрдісі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Психология ғылымы тұлғаны қоғамның сыртқы ықпалдарын өз бойынан өткізіп, белгілі психикалық құрылымға келтіруші ішкі шарттар жиынтығы ретінде қарастырады. Бұл ішкі жандүниелік жағдай, шарттар өткендегі әлеуметтік ықпалдар негізінде қалыптасқан нәсілдік – биологиялық қасиеттер мен әлеуметтік себептерден болған сапалардың ажыралмас бірлігінен құралады. Тұлға жетіліп барған сайын ішкі шарттар тереңдей түседі, нәтижеде бір ықпалдың өзі әрқилы адамдарға әртүрлі әсер жасауы мүмкін. Сонымен, тұлға қоғамдық қатынастар нысаны және өнімі ғана емес, сонымен бірге ол іс-әрекеттің, қарым-қатынас және ортақтасудың, сана мен өзіндік сананың белсенді субъекті. Жеке тұлғамен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология, педагогика, тарих т.б. қоғамдық ғылымдардың көптен айналысып жүрген көкейтесті мәселелері. Бұл жөнінде кейінгі жылдары жарық көрген философиялық, педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-қатынастарға арналған еңбектерден басқа М.Ф.Харламовтың “Педагогика” атты еңбегі, Н.Козлованың “Тәрбие теориясына кіріспе”, В.А.Сухаевтың “Біз әртүрлі тілде сөйлейміз”, К.С.Пироговтың “Философияға кіріспе”, А.М.Қасабеков пен Ж.Алтаевтың “Қазақ философиясының тарихына кіріспе”, Д.Кішібековтың “Философия”, Г.К.Нұрғалиеваның “Тұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудың методологиясы, практикасы” секілді ондаған монографиялық аса құнды ғылыми еңбектер жарық көрді.
Тұлғаның дамуы оның мүмкіндіктерінің үздіксіз кеңейіп баруымен, қажетсіну деңгейлерінің жоғарылай ауысып отыруымен байланысты. Әр адамның даму деңгейі ол ұстанған қарым-қатынас сипатына тәуелді. Күнделікті тұрмыстық күйбең, пайдакүнемдіктен аса алмаған адамды төменгі даму деңгейіндегі тұлға деп білеміз. Ал жоғары деңгей адамның қоғамдық мәнді құндылықтарынан, оның рухани жігерлі шабытынан көрінеді.
В.А.Петровский былай деп жазды: «Бір жағынан, тұлға нақты индивидті әрекет субьектісі ретінде, оның барлық жеке бас қасиеттерімен, әлеуметтік рөлдерімен бірге белгілейді. Екінші жағынан, тұлға индивидтің әлеметтік қасиеттері ретінде, осы адамның басқа адамдармен тура немесе жанама өзара әрекеттесуі нәтижесінде түзілген бойындағы әлеуметтік маңызы бар қасиеттердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Тұлғамен қарым-қатынасқа түсетін адамдар оны еңбек, таным және қарым-қатынас субъектісінде көреді». С.Л.Рубинштейн бойынша адам ұйымдасуының төрт деңгейі ғылыми зерттеулер үшін қызығушылық тудырады. Олардың қатарына индивид, іс-әрекет субъектісі, тұлға, жеке даралық жатқызылған.
Тұлғаның дамуы оның мүмкіндіктерінің үздіксіз кеңейіп баруымен, қажетсіну деңгейлерінің жоғарылай ауысып отыруымен байланысты. Әр адамның даму деңгейі ол ұстанған қарым-қатынас сипатына тәуелді. Күнделікті тұрмыстық күйбең, пайдакүнемдіктен аса алмаған адамды төменгі даму деңгейіндегі тұлға деп білеміз. Ал жоғары деңгей адамның қоғамдық мәнді құндылықтарынан, оның рухани жігерлі шабытынан көрінеді.
В.А.Петровский былай деп жазды: «Бір жағынан, тұлға нақты индивидті әрекет субьектісі ретінде, оның барлық жеке бас қасиеттерімен, әлеуметтік рөлдерімен бірге белгілейді. Екінші жағынан, тұлға индивидтің әлеметтік қасиеттері ретінде, осы адамның басқа адамдармен тура немесе жанама өзара әрекеттесуі нәтижесінде түзілген бойындағы әлеуметтік маңызы бар қасиеттердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Тұлғамен қарым-қатынасқа түсетін адамдар оны еңбек, таным және қарым-қатынас субъектісінде көреді». С.Л.Рубинштейн бойынша адам ұйымдасуының төрт деңгейі ғылыми зерттеулер үшін қызығушылық тудырады. Олардың қатарына индивид, іс-әрекет субъектісі, тұлға, жеке даралық жатқызылған.
1. «Оңтүстік Қазақстан ғылымы мен білімі», Республикалық-ғылыми журнал.
2005,№ 2/42
2. «Білім-Образование», Ғылыми-педагогикалық журнал. 2007, № 6/36
3. «Білім-Образование», Ғылыми-педагогикалық журнал. 2008, № 3/39
4. «Ұлт тағылымы», Ғылыми-педагогикалық басылым. 2004, № 2
5. «Ұлт тағылымы», Ғылыми-педагогикалық басылым. 2005, № 1
6. «Ұлт тағылымы», Ғылыми-педагогикалық басылым. 2005, № 4
7. «Қазақстан мектебі», Ғылыми-педагогикалық журнал. 2006, № 11
2005,№ 2/42
2. «Білім-Образование», Ғылыми-педагогикалық журнал. 2007, № 6/36
3. «Білім-Образование», Ғылыми-педагогикалық журнал. 2008, № 3/39
4. «Ұлт тағылымы», Ғылыми-педагогикалық басылым. 2004, № 2
5. «Ұлт тағылымы», Ғылыми-педагогикалық басылым. 2005, № 1
6. «Ұлт тағылымы», Ғылыми-педагогикалық басылым. 2005, № 4
7. «Қазақстан мектебі», Ғылыми-педагогикалық журнал. 2006, № 11
Мазмұны
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім. Қазіргі кездегі студенттердің тұлғасының дамуы.
2.1. Студенттің тұлғалық даму ерекшеліктері
2.2. Тұлғаның сана сезімі мен дүниетанымы
3. Тұлғаның психологиялық мәселесінің талдамасындағы жаңа тенденциялар
3.1. Ұлттық тәрбиеде жеке тұлғаның қалыптасуы
3.2. Тұлғаны әлеуметтендіру үрдісі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Психология ғылымы тұлғаны қоғамның сыртқы ықпалдарын өз бойынан
өткізіп, белгілі психикалық құрылымға келтіруші ішкі шарттар жиынтығы
ретінде қарастырады. Бұл ішкі жандүниелік жағдай, шарттар өткендегі
әлеуметтік ықпалдар негізінде қалыптасқан нәсілдік – биологиялық қасиеттер
мен әлеуметтік себептерден болған сапалардың ажыралмас бірлігінен құралады.
Тұлға жетіліп барған сайын ішкі шарттар тереңдей түседі, нәтижеде бір
ықпалдың өзі әрқилы адамдарға әртүрлі әсер жасауы мүмкін. Сонымен, тұлға
қоғамдық қатынастар нысаны және өнімі ғана емес, сонымен бірге ол іс-
әрекеттің, қарым-қатынас және ортақтасудың, сана мен өзіндік сананың
белсенді субъекті. Жеке тұлғамен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия,
психология, педагогика, тарих т.б. қоғамдық ғылымдардың көптен айналысып
жүрген көкейтесті мәселелері. Бұл жөнінде кейінгі жылдары жарық көрген
философиялық, педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-
қатынастарға арналған еңбектерден басқа М.Ф.Харламовтың “Педагогика” атты
еңбегі, Н.Козлованың “Тәрбие теориясына кіріспе”, В.А.Сухаевтың “Біз
әртүрлі тілде сөйлейміз”, К.С.Пироговтың “Философияға кіріспе”,
А.М.Қасабеков пен Ж.Алтаевтың “Қазақ философиясының тарихына кіріспе”,
Д.Кішібековтың “Философия”, Г.К.Нұрғалиеваның “Тұлғаның құндылық бағытын
қалыптастырудың методологиясы, практикасы” секілді ондаған монографиялық
аса құнды ғылыми еңбектер жарық көрді.
Тұлғаның дамуы оның мүмкіндіктерінің үздіксіз кеңейіп баруымен,
қажетсіну деңгейлерінің жоғарылай ауысып отыруымен байланысты. Әр адамның
даму деңгейі ол ұстанған қарым-қатынас сипатына тәуелді. Күнделікті
тұрмыстық күйбең, пайдакүнемдіктен аса алмаған адамды төменгі даму
деңгейіндегі тұлға деп білеміз. Ал жоғары деңгей адамның қоғамдық мәнді
құндылықтарынан, оның рухани жігерлі шабытынан көрінеді.
В.А.Петровский былай деп жазды: Бір жағынан, тұлға нақты индивидті
әрекет субьектісі ретінде, оның барлық жеке бас қасиеттерімен, әлеуметтік
рөлдерімен бірге белгілейді. Екінші жағынан, тұлға индивидтің әлеметтік
қасиеттері ретінде, осы адамның басқа адамдармен тура немесе жанама өзара
әрекеттесуі нәтижесінде түзілген бойындағы әлеуметтік маңызы бар
қасиеттердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Тұлғамен қарым-қатынасқа
түсетін адамдар оны еңбек, таным және қарым-қатынас субъектісінде көреді.
С.Л.Рубинштейн бойынша адам ұйымдасуының төрт деңгейі ғылыми зерттеулер
үшін қызығушылық тудырады. Олардың қатарына индивид, іс-әрекет
субъектісі, тұлға, жеке даралық жатқызылған.
2.1. Студенттің тұлғалық даму ерекшеліктері
Студент сөзі латын тілінен аударғанда ізденуші, бір іспен
айналысушы, еңбекқор мағынасын білдіреді. Студенттік кезең – жас дамуы
кезеңдерінің ішінде өзіндік орны бар, мазмұны бар, мағынасы бар кезең. Жас
кезеңдерін анықтау теорияларында (Э.Эриксон, Ф.Фельдштейн, Б.Г.Ананьев,
А.В.Дмитриев, И.С.Кон, В.Т.Лисаковский және т.б.) сүйенсек, студенттік шақ
негізінен адамның бозбала шағы жастық кезеңін қамтиды. Ал, бозбалалық шақ
пен жастық кезеңде адам өзі туралы, адамдармен қарым-қатынастағы алатын
орны туралы мәселелерге ерекше мән беретінін ескерсек, студенттің өзіндік
санасының толығып, өзін тәрбиелеу мен дамытуға ден қояр кезеңі де осы уақыт
болары сөзсіз.
Бұл жасқа тән адамгершілік дамуының негізгі сипаты мінез – құлығының
саналы мотивтерінің күшеюімен байланыста болады. Жоғары сыныптарда аса
жеткілікті дами қоймаған мақсаттылық, шешімге келу, табандылық,
дербестілік, бастамашылдық, өзінұстай білу тәрізді сапалар бірқатар беки
түседі. Моральдық мәселелерге қызығу (мақсаттар, өмір салты, міндет,
махаббат, сенім, т.б.) жоғарылай бастайды.
Осы жас кезеңдеріне қатысты зерттеулерстудентті белгілі бір жас
кезеңіне қатысты және тұлға ретінде үш жақты сипаттайды:
1) Психологиялық жағынан тұлғаның психологиялық процестері мен
жағдайларының және қасиеттерінің бірлігін қарастырады. Мұндағы ең
бастысы – тұлғаның психологиялық қасиеттері (бағыттылығы,
темпераменті, мінезі, қабілеті). Тұлғаның бойындағы барлық
психологиялық жағдайлардың пайда болуы , психикалық процестердің
жүруі және психикалық белсенділік дәрежесі осы қасиеттерден бастау
алады. Әрине, студент тұлғасын зерттеуде, осылармен бірге индивид
ретіндегі ерекшеліктерін де ескеру қажет.
2) Әлеуметтік жағы студенттің белгілі бір әлеуметтік топқа, ұлтқа
жататындығына байланысты анықталған қоғамдық қатынастар мен
қасиеттерден көрінеді.
3) Биологиялық жағы жоғары жүйке іс-әрекетінің типін, анализаторлардың
құрылымын, шартсыз рефлекстер мен инстинктерді, дене күшін, дене
құрылымын, бойы мен бет әлпетін, тері мен көздің түсін т.с.с.
биологиялық сапаларды қарастырады. Бұл сапалар туа пайда болатын
нышандар мен тұқым қуалау арқылы берілетіні белгілі, дегенмен, өмір
жағдайлары да оның өзгеруіне әсер етуі мүмкін.
Осы үш жақты зерттеу студенттің сапалары мен мүмкіндіктерін, оның жас
ерекшелігі мен тұлғалық ерекшеліктерін айқындауға көмектеседі. Егер
студентті жас шамасы жағынан қарастырсақ, ол қарапайым, аралас және сөз
арқылы берілетін сигналдарға деген реакциясының латенттік кезеңінің
қысқалығымен, күрделі психомоторлық және басқа да дағдыларының пайда болу
икемдігімен сипатталады.
Студенттік кезең жас кезеңдерінің ішіндегі бозбалалық кезеңге сай
келетіндіктен оперативтік есте сақтауы мен зейіннің ауысу жылдамдығы , сөз-
логикалық есептерді шешу шапшаңдығы жоғары болады. Сөйтіп, студенттік жас
кезеңі ең жоғарғы, биік нәтижелерге жетумен сипатталады. Студенттік жылдар
тұлғалық қалыптасуға ғана емес, тұлғалық дамудың жоғары дәрежелеріне жетуге
мүмкіндік беретін кезең болып саналады.
Студент өзін тәрбиелеу арқылы өзіндік сананың құрамына енетін
нормалар, идеялар мен құндылықтарының мазмұнын толықтырады. Өйткені бұлар
мәні жағынан қоғамдық болып табылатындықтан, тұлғаның жеке құндылықтары мен
идеялары, нормалары дәрежесіне жету арқылы оны қоғамдық сананың бір
бөлшегіне айналдырады. Сөйтіп, тұлға өзінің іс-әрекеті мен қарым –
қатынасына қажетті жеке стилін қалыптастырады. Стиль - индивидтің дене
күші мен психикалық жағынан неғұрлым аз мөлшерде энергия жұмсай отырып,
көздеген мақсаттарына жетуіне көмектесетін іс-қылық тәсілдерінің жүйесі.
Ал, өмірлік стиль деп белгілі бір тұрақтылықпен сипатталатын мінез-құлықтық
жүйені айтады. Тұлғаның өзін басқаруы осындай стиль түрінде қалыптаса
отырып, саналы бақылаудан босайды. Әрине бұл жағдайда ерік күшінің рөлі
мен маңыздылығын атап өтуіміз қажет. Ерік күші тұлғада пайда болатын (іс-
әрекеттің немесе қарым-қатынастың мазмұнына қарай) түрлі түрткілерге
тәуелді болады. Сондықтан да, өзін сақтау және қоғамдық міндетін орындау
сияқты түрткілер арасындағы тартыста тез шешім қабылдау тұлға үшін оңай
бола бермейді. Өзін өзгерту, өзін қайта тәрбиелеу мәселелері де қалыптасқан
әдеттерді күшпен өзгерту қажеттілігіне апарып соқтырады. Тұлға әдеттенген
мінез-құлығы үшін энергияны аз жұмсайтыны анық, бірақ онысы мотивациялық
дәрежесі жағынан төмен болып шығады. Жоғары дәрежелі мотивацияға жету үшін
субъект өзінің бұрынғы өміріне қатысты мінез-құлық әрекеттерін түбірімен
өзгертуге дайын болуы керек. Өміріндегі түрлі кедергілер, өз жетістіктеріне
қанағаттанбаушылық кез-келген саналы адамды өзін өзгертуге , қайта
тәрбиелеуге жетелейді. Мұндай жағдай барлық жас кезеңінде кездессе де,
студент үшін дәл осы мәселеге міндет ретінде бас тартуға болмайтындай
дәрежеде кездеседі. Оның негізгі себептері төмендегідей:
1. Студент жаңа өмірге аяқ басты, сондықтан өзін ересек сезіну,
ересектер өміріне ену, өзін көрсету мен өзгелерді де көре білу
міндеттері пайда болады;
2. Оқу үлгеріміне, қоғамдық белсенділікке, студенттік ұжым ішінде өзіндік
орнын анықтауға байланысты мәселелерді шешу қажеттіліктерін
қанағаттандыру мүмкіндіктерін іздейді;
3. Кәсіби білім алуға , кәсіпкер маман болуға талаптанады (талпынуы
қажет).
Егер студентті тұлға жағынан қарастырсақ , 18-20 жас аралығы – адамгершілік
пен эстетикалық сезімдердің өте белсенді дамуымен, мінезінің қалыптасуы мен
тұрақтануы арқылы ересек адамның азаматтық, кәсіби еңбек сіңіретін кезеңі
болып табылады. Бұл уақытта , демографтар атап көрсеткендей, адамныңөз
бетімен өндірістік іс-әрекетке араласатын, еңбек жолын бастайтын және жеке
отау құру мәселелерін қамтитын экономикалық белсенділік бастау алады.
Біріншіден студенттің мотивациясының өзгеруі, құндылық бағдарлар
жүйесіндегі өзгерістерді, екіншіден, кәсіп алуына байланысты арнайы
қабілеттіліктердің пайда болуы бұл жас кезеңін адамның мінезі мен
интеллектісінің қалыптасуының орталық кезеңі етіп ерекшелейді. Бұл –
спорттық рекордтардың , көркемдік техникалық және ғылыми жетістіктердің
басталу уақыты.
Студент тұлғасын зерттеуге арналған еңбектерде ішкі жан дүниесінің
қарама-қайшылығы, өзіндік жеке өмір ерекшелігін табу мен айрықша жеке
тұлғалығының қалыптасуындағы қиындықтар атап көрсетіледі.
Адамдардың бірдей еместігі қандай аксиомалық түсінік болса, студент
жастардың да әркелкі дамуы жағдайлары да – сондай түсінікті нәрсе. Біз
осыған дейін психикалық дамуы мен адамгершілік қалыптасуы нормаға сай
немесе түсінігі жоғары, қабілеті жеткілікті, белсенділігі бар жастар
жайында сөз етсек, енді психикалық жағдайы нашар немесе түсінігі мен
қабілеттілігі шамалы болған жағдайдағы студенттердің тұлғалық дамуын
ұйымдастыру мүмкіндіктеріне тоқталып көрейік.
Тұлғалық дара ерекшеліктеріне (темперамент, мінез, қабілет) және өмір
жағдайларына (материалдық, моральдық), өзгермелі өмір сипаттарына (стресс,
күйзеліс, көңіл-күй) қарай студент жастардың оқу мен қоғамдық істегі
белсенділігі төмендеп кетіп жататыны бар. Міне, осындайда психология
ғылымының көмегі зор. Әсіресе, психодиагностикалық зерттеу мен
психологиялық кеңес түрлерінің маңызы ерекше. Бұл екеуін студенттің
тұлғалық дәрежесін көтерудің негізгі факторы ретінде бағалауға болады.
Аталға психологиялық көмек түрлері негізінен психологиялық қызмет
көрсету орталықтарының, психолог-практиктердің еншісіндегі мәселе
болғанымен, тәжірибелі психолог-оқытушы үшін сапалы оқу әдістемелерінің
бірі ретінде қарастырылуына толық мүмкіндік бар.
2.2. Тұлғаның сана сезімі мен дүниетанымы
Біз дүниетанымды өмірдің әр саласындағы адамдардың әлеуметтік, рухани-
адамгершілік, ұстанымдарын анықтайтын және қоғамның, табиғаттың дамуына
қатынасын айқындайтын, олардың білімдерінің, көзқарастарының, сенімдерінің
және идеалдарының жүйесін қамтитын сананың бір түрі деп білеміз. Жеткіншек
жастардың алған білімі өзінің көзқарасы мен сеніміне айналған жағдайда
ғана оның дүниетанымының қалыптасып дамуына өз әсерін тигізеді. Адамның
көзқарасы дүниетанымына үлкен ықпал етеді, дегенмен іс-әрекет әрдайым
көзқарасына байланысты бола бермейді. Қандай да бір теріс пиғылға қарсы
бола тұрып адам сондай істі өзі де істеуі мүмкін. Мысалы, өтірік айтуды
немесе ұрлық жасауды жаман әдет деп бағалай тұра кейбіреулер өздері де
сондай жағымсыз істерге барады. Демек, көзқарасы дұрыс болғанымен адамның
іс-әрекеті әрдайым оған сай болады деп тұжырымдау асығыс болады. Қоршаған
ортаны, оның дамуының тарихи-әлеуметтік, табиғи заңдылықтарын толық түсініп
меңгерумен қатар соның негізінде адамның өзінің ой-түйіні қалыптасса және
өмірде соған ұмтылуға деген ынта-ықыласы болса, ол адамның берік сенімі бар
дей аламыз. Сондықтан жеке тұлғаның іс-әрекеті мен тұрмыс-тіршілігін
сипаттайтын, өмірлік ұстанымының беріктілігін анықтайтын, адамзатқа,
қоғамға, идеологияға, саясатқа, имандылыққа, білімге, ғылымға, ғылымға,
өнерге қатысты, өзі терең түсініп қабылдаған және өзінің іс-әрекетін,
тұрмыс-тіршілігін солардың негізінде құрған идеялардың жиынтығына сенім деп
анықтама беруді жөн көріп отырмыз. Олай болса, адамның көзқарасы оның ішкі
сеніміне айналған жағдайда ғана оның дүниетанымы, қоршаған ортаға деген
қатынасы қалыптасты деуге болады. Сенім адамның санасындағы күрделі
интеллектуалды және эмоционалды үрдістердің, сонымен қатар өмірлік
тәжірибенің нәтижесінде қалыптасады. Осындай үрдістердің , тәжірибенің
нәтижесінде тұлғаның меңгерген білімі оның өміріндегі атқаратын барлық
істеріне , қоғамда, отбасында өзін ұстауға ұмтылдыратын түрткі дәрежесіне
дейін көтеріледі.
Жеке адам психологиясынын неге бағытталғандығын көрсететін негізгі
компоненттердің бірі-адамның дүниетанымы мен сенімі. Дүниетаным адамның
табиғат, коғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі. Нағыз дүниетаным
мистика мен идиализмге жат дәйекті ғылыми -материалистік
дүниетаным. Оның басты ерекшелігі - ғылымға
негізделетіндігі. Бірден-бір ақиқат дүниенің даму заңдарын дұрыс
түсіндіретін ғылымға негізделген дүниетаным ғана адам психологиясына дұрыс
бағыт береді. Кісі еңбегін қанайтын адамдардың дүниетанымы мейлінше
керітарпа өзімшілдік, адамға деген өшпенділік, шындықты көре тұра бұрмалау,
пессимизмге салыну керітарпа дүниетанымның басты белгісі. Адамдардың
дүниетанымы ұжымшылдықты, гуманизмді, оптимизмді дәріптеп қоймай, әр адамды
дүниені қайта құру жолындағы жанқиярлық күреске баулиды. Дүниетанымның
негізі бастауыш мектептің өзінен қаланады да бала кәмелетке келгенде оның
дүниетанымы біршама қалыптасады. Адамның алдына қойған мақсатының айқын
болуы, дүниетанымның өмірі мен байланыстылығы берік сенімнен туады. Адамның
дүниетанымына берік сенім нақты іс-әрекеті мен тәжірибесіне байланысты
бекімеген дүниетаным берік болмайды. Сенім мен дүниетаным қатарласып жүрсе
ғана адам санасы нұрлана түседі. Өйткені бұл екеуі құстың қос қанатындай,
адамның ең асыл қасиеттері болып табылады. Берік сенім жоқ жерде тыңғылықты
дүниетанымда, тұрақты мінез құлық та болмайды. Сенімі қалыптаспаған адамның
шындықтың жай-жапсарын дұрыстап айтуға, өмірден өз орнын дұрыс таңдап
алуына да шамасы жете бермейді. Оны өмір толқыны біресе анда, біресе мұнда
соқтырады да, мінез-құлқын көлденеңнен кез-келген кездейсоқ жайлар билеп
келіп отырады. Мүндай адамдардың психологиясын орыстың ұлы жазушысы
Н.В.Гоголь тамаша көрсеткен: Әрі-сәрі адамдар, бұлар ол да емес бұл да
емес, қандай адамдар екенін түсіне алмайсың, қаладағы Богдан да емес
селодағы Селифан да емес. Қай адамның болса да өзінше бір түсінігі болады.
Бірақ осының бәрі дұрыс болып келе бермейді. Тек ғылымға негізделген
түсінік қана, адамның сенімі мен, іс-әрекетімен тығыз ұштасқан дүниетаным
ғана бірден бір дұрыс дүниетаным болады.
3. Тұлғаның психологиялық мәселесінің талдамасындағы жаңа тенденциялар
3.1. Ұлттық тәрбиеде жеке тұлғаның қалыптасуы
Қоғамның даму, ғылым мен техниканың, ұлттың рухани мәдениетінің
өркендеуі білім саласына өзгеріс ендірмей қоймады. Әрбір мемлекеттің
интеллектуалдық, экономикалық, парасаттылық және мәдени қадамы білім
саласының жай-жапсарына және оның прогрессивті даму мүмкіндіктеріне
тікелей байланысты екендігін орта білімнің мемлекеттік стандартында айқын
көрсетіліп отыр. Жалпы қазіргі кезеңде білім берудің мазмұны қайта
қаралуда. Халықтың ұлттық – тарихи дәстүрі, оның жалпы адамзат
мәдениетінмен диалектикалық бірлігі-барлық оқыту мен тәрбиелеу ісінің
бастау бұлағы болуы тиіс. Оқу-тәрбие бағдарламалары республиканың ұлттық
ерекшелігіне, мемлекеттік саясатына сәйкестендіріліп жасалуда. Тіл мен
әдебиет, тарих, география, музыка, бейнелеу өнері, еңбек, дене тәрбиесі,
әскери даярлық тәрізді пәндер ұлттық тұғырға негізделуі тиіс. Басқа да
пәндер бағдарламалары мен оқулықтарынан ұлттық тәрбиенің лебі есіп тұруы
шарт. Ұлттық тәрбиенің ғылыми-теориялық негізін анықтау үшін оның өзіндік
ерекшелігін ескеру қажет. Академик Г.Н.Волковтың анықтауы бойынша бұл
ерекшеліктерге мыналар жатады: ұлттық тәрбиенің адам баласының дүниеге
келген күннен бастап бірге жасасып келуі; қоғамдық құру, қоршаған ортаны,
табиғатты өзіне икемдеп игеруде еңбек тәрбиесінің алғашқы адамдар өмірінде
басты рөл атқаруы, тәрбиенің басқа түрлерінің тууы, халықтың тәрбие
жөніндегі қағидалары өмірлік тәжірибелерде негізделген эмпирикалық білім
болып келуі; оның ұлттар мен ұлыстардың жазу мәдениеті шықпай тұрған
кезінде пайда болып, халық арасына ауызша тарауы, сондықтан да оны
шығарушы авторлардың аты-жөні халық жадында сақталмай , бүкіл халықтық
тәжірибелері мен ой-түйіндері сол халықтың ой-тілегімен , арманымен ұштасып
келгендіктен, озық үлгілерінің сақталып, ал тозығының біртіндеп тәрбие
жүйесінен шығып қалуы; халық педагогикасы өнерге , еңбекке
негізделгендіктен, үнемі жетілу, ұшталуүстінде болуы; сондай-ақ халық
педагогикасының ғылыми жүйеге , теорияларға емес, жеке бас тәрбиесінің
үлгілеріне және оның нәтижесіне қарай құрылып, тәрбие тәжірибесінің
ғасырлар бойы жалғасып келуі, алғашқы тәрбие түрлерінің қоғамда бөлінбей,
тұтас түрінде берілуі. Ендеше, халықтық тәлім-тәрбие қолданбалық мазмұнға
ие болғандықтан, ұлттық тәрбиелік психологиямен теориялық тұрғыда
байланысады. Себебі, ол ғылыми теориялар мен ойға негізделген. Осы орайда
Елбасының: Қазақстан - біреулердің қазақтарға тартуы емес, олардың тарихи
Отаны деген сөзі өте орынды. Олай болса, осы жерді жан-тәніменсүйетіндер
де, оны көздің қарашығындай қорғап сақтайтындар да алдымен қазақ халқы.
Ата-бабаларымыз Алтайдан Атырауға, Еділ мен Жайыққа дейінгіұлан-ғайыр жерді
талай ғасырлар бойы басқыншы жаудан қорғап, бостандық пен тәуелсіздік
жолында шыбын жанын пидаеткені белгілі. Сондықтан да біздер халқымыздың қос
батырлары Қабанбай мен Бөгенбайды, Исатай мен Махамбетті, Кенесары мен
аурызбайды, Қасым хан мен Абылай ханды қадір тұтып қастерлейміз, олардың
халқы үшін қалтқысыз қызмет еткенін үлгі-өнеге етеміз. Оларды мақтан
тұтамыз. Өз Отанымыз – қазақ жерінқажет болған жағдайда біз де жан аямай
қорғауымыз керек. Өйткені, кез-келген егеменді мемлекет сияқты, Қазақстан
өзінің қорғаныс қабілетін сақтауды маңызды мемлекеттік міндеттердің бірі
және оның бүкіл халқының ісі деп санайды. ... Біздің басты мақсатымыз –
Қазақстанның егемендігі мен территориялық тұтастығын сақтау.
Қазақтың дүлдүл ақыны Мағжан Жұмабаевтың артына қалдырған тәлім-
тәрбиелік мұраларының негізгі тақырыптарының бірі де тұлға мәселесі. Осы
мәселені қарастырғанда, Мағжан түйіндерінің ілкі бастаулары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім. Қазіргі кездегі студенттердің тұлғасының дамуы.
2.1. Студенттің тұлғалық даму ерекшеліктері
2.2. Тұлғаның сана сезімі мен дүниетанымы
3. Тұлғаның психологиялық мәселесінің талдамасындағы жаңа тенденциялар
3.1. Ұлттық тәрбиеде жеке тұлғаның қалыптасуы
3.2. Тұлғаны әлеуметтендіру үрдісі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Психология ғылымы тұлғаны қоғамның сыртқы ықпалдарын өз бойынан
өткізіп, белгілі психикалық құрылымға келтіруші ішкі шарттар жиынтығы
ретінде қарастырады. Бұл ішкі жандүниелік жағдай, шарттар өткендегі
әлеуметтік ықпалдар негізінде қалыптасқан нәсілдік – биологиялық қасиеттер
мен әлеуметтік себептерден болған сапалардың ажыралмас бірлігінен құралады.
Тұлға жетіліп барған сайын ішкі шарттар тереңдей түседі, нәтижеде бір
ықпалдың өзі әрқилы адамдарға әртүрлі әсер жасауы мүмкін. Сонымен, тұлға
қоғамдық қатынастар нысаны және өнімі ғана емес, сонымен бірге ол іс-
әрекеттің, қарым-қатынас және ортақтасудың, сана мен өзіндік сананың
белсенді субъекті. Жеке тұлғамен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия,
психология, педагогика, тарих т.б. қоғамдық ғылымдардың көптен айналысып
жүрген көкейтесті мәселелері. Бұл жөнінде кейінгі жылдары жарық көрген
философиялық, педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-
қатынастарға арналған еңбектерден басқа М.Ф.Харламовтың “Педагогика” атты
еңбегі, Н.Козлованың “Тәрбие теориясына кіріспе”, В.А.Сухаевтың “Біз
әртүрлі тілде сөйлейміз”, К.С.Пироговтың “Философияға кіріспе”,
А.М.Қасабеков пен Ж.Алтаевтың “Қазақ философиясының тарихына кіріспе”,
Д.Кішібековтың “Философия”, Г.К.Нұрғалиеваның “Тұлғаның құндылық бағытын
қалыптастырудың методологиясы, практикасы” секілді ондаған монографиялық
аса құнды ғылыми еңбектер жарық көрді.
Тұлғаның дамуы оның мүмкіндіктерінің үздіксіз кеңейіп баруымен,
қажетсіну деңгейлерінің жоғарылай ауысып отыруымен байланысты. Әр адамның
даму деңгейі ол ұстанған қарым-қатынас сипатына тәуелді. Күнделікті
тұрмыстық күйбең, пайдакүнемдіктен аса алмаған адамды төменгі даму
деңгейіндегі тұлға деп білеміз. Ал жоғары деңгей адамның қоғамдық мәнді
құндылықтарынан, оның рухани жігерлі шабытынан көрінеді.
В.А.Петровский былай деп жазды: Бір жағынан, тұлға нақты индивидті
әрекет субьектісі ретінде, оның барлық жеке бас қасиеттерімен, әлеуметтік
рөлдерімен бірге белгілейді. Екінші жағынан, тұлға индивидтің әлеметтік
қасиеттері ретінде, осы адамның басқа адамдармен тура немесе жанама өзара
әрекеттесуі нәтижесінде түзілген бойындағы әлеуметтік маңызы бар
қасиеттердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Тұлғамен қарым-қатынасқа
түсетін адамдар оны еңбек, таным және қарым-қатынас субъектісінде көреді.
С.Л.Рубинштейн бойынша адам ұйымдасуының төрт деңгейі ғылыми зерттеулер
үшін қызығушылық тудырады. Олардың қатарына индивид, іс-әрекет
субъектісі, тұлға, жеке даралық жатқызылған.
2.1. Студенттің тұлғалық даму ерекшеліктері
Студент сөзі латын тілінен аударғанда ізденуші, бір іспен
айналысушы, еңбекқор мағынасын білдіреді. Студенттік кезең – жас дамуы
кезеңдерінің ішінде өзіндік орны бар, мазмұны бар, мағынасы бар кезең. Жас
кезеңдерін анықтау теорияларында (Э.Эриксон, Ф.Фельдштейн, Б.Г.Ананьев,
А.В.Дмитриев, И.С.Кон, В.Т.Лисаковский және т.б.) сүйенсек, студенттік шақ
негізінен адамның бозбала шағы жастық кезеңін қамтиды. Ал, бозбалалық шақ
пен жастық кезеңде адам өзі туралы, адамдармен қарым-қатынастағы алатын
орны туралы мәселелерге ерекше мән беретінін ескерсек, студенттің өзіндік
санасының толығып, өзін тәрбиелеу мен дамытуға ден қояр кезеңі де осы уақыт
болары сөзсіз.
Бұл жасқа тән адамгершілік дамуының негізгі сипаты мінез – құлығының
саналы мотивтерінің күшеюімен байланыста болады. Жоғары сыныптарда аса
жеткілікті дами қоймаған мақсаттылық, шешімге келу, табандылық,
дербестілік, бастамашылдық, өзінұстай білу тәрізді сапалар бірқатар беки
түседі. Моральдық мәселелерге қызығу (мақсаттар, өмір салты, міндет,
махаббат, сенім, т.б.) жоғарылай бастайды.
Осы жас кезеңдеріне қатысты зерттеулерстудентті белгілі бір жас
кезеңіне қатысты және тұлға ретінде үш жақты сипаттайды:
1) Психологиялық жағынан тұлғаның психологиялық процестері мен
жағдайларының және қасиеттерінің бірлігін қарастырады. Мұндағы ең
бастысы – тұлғаның психологиялық қасиеттері (бағыттылығы,
темпераменті, мінезі, қабілеті). Тұлғаның бойындағы барлық
психологиялық жағдайлардың пайда болуы , психикалық процестердің
жүруі және психикалық белсенділік дәрежесі осы қасиеттерден бастау
алады. Әрине, студент тұлғасын зерттеуде, осылармен бірге индивид
ретіндегі ерекшеліктерін де ескеру қажет.
2) Әлеуметтік жағы студенттің белгілі бір әлеуметтік топқа, ұлтқа
жататындығына байланысты анықталған қоғамдық қатынастар мен
қасиеттерден көрінеді.
3) Биологиялық жағы жоғары жүйке іс-әрекетінің типін, анализаторлардың
құрылымын, шартсыз рефлекстер мен инстинктерді, дене күшін, дене
құрылымын, бойы мен бет әлпетін, тері мен көздің түсін т.с.с.
биологиялық сапаларды қарастырады. Бұл сапалар туа пайда болатын
нышандар мен тұқым қуалау арқылы берілетіні белгілі, дегенмен, өмір
жағдайлары да оның өзгеруіне әсер етуі мүмкін.
Осы үш жақты зерттеу студенттің сапалары мен мүмкіндіктерін, оның жас
ерекшелігі мен тұлғалық ерекшеліктерін айқындауға көмектеседі. Егер
студентті жас шамасы жағынан қарастырсақ, ол қарапайым, аралас және сөз
арқылы берілетін сигналдарға деген реакциясының латенттік кезеңінің
қысқалығымен, күрделі психомоторлық және басқа да дағдыларының пайда болу
икемдігімен сипатталады.
Студенттік кезең жас кезеңдерінің ішіндегі бозбалалық кезеңге сай
келетіндіктен оперативтік есте сақтауы мен зейіннің ауысу жылдамдығы , сөз-
логикалық есептерді шешу шапшаңдығы жоғары болады. Сөйтіп, студенттік жас
кезеңі ең жоғарғы, биік нәтижелерге жетумен сипатталады. Студенттік жылдар
тұлғалық қалыптасуға ғана емес, тұлғалық дамудың жоғары дәрежелеріне жетуге
мүмкіндік беретін кезең болып саналады.
Студент өзін тәрбиелеу арқылы өзіндік сананың құрамына енетін
нормалар, идеялар мен құндылықтарының мазмұнын толықтырады. Өйткені бұлар
мәні жағынан қоғамдық болып табылатындықтан, тұлғаның жеке құндылықтары мен
идеялары, нормалары дәрежесіне жету арқылы оны қоғамдық сананың бір
бөлшегіне айналдырады. Сөйтіп, тұлға өзінің іс-әрекеті мен қарым –
қатынасына қажетті жеке стилін қалыптастырады. Стиль - индивидтің дене
күші мен психикалық жағынан неғұрлым аз мөлшерде энергия жұмсай отырып,
көздеген мақсаттарына жетуіне көмектесетін іс-қылық тәсілдерінің жүйесі.
Ал, өмірлік стиль деп белгілі бір тұрақтылықпен сипатталатын мінез-құлықтық
жүйені айтады. Тұлғаның өзін басқаруы осындай стиль түрінде қалыптаса
отырып, саналы бақылаудан босайды. Әрине бұл жағдайда ерік күшінің рөлі
мен маңыздылығын атап өтуіміз қажет. Ерік күші тұлғада пайда болатын (іс-
әрекеттің немесе қарым-қатынастың мазмұнына қарай) түрлі түрткілерге
тәуелді болады. Сондықтан да, өзін сақтау және қоғамдық міндетін орындау
сияқты түрткілер арасындағы тартыста тез шешім қабылдау тұлға үшін оңай
бола бермейді. Өзін өзгерту, өзін қайта тәрбиелеу мәселелері де қалыптасқан
әдеттерді күшпен өзгерту қажеттілігіне апарып соқтырады. Тұлға әдеттенген
мінез-құлығы үшін энергияны аз жұмсайтыны анық, бірақ онысы мотивациялық
дәрежесі жағынан төмен болып шығады. Жоғары дәрежелі мотивацияға жету үшін
субъект өзінің бұрынғы өміріне қатысты мінез-құлық әрекеттерін түбірімен
өзгертуге дайын болуы керек. Өміріндегі түрлі кедергілер, өз жетістіктеріне
қанағаттанбаушылық кез-келген саналы адамды өзін өзгертуге , қайта
тәрбиелеуге жетелейді. Мұндай жағдай барлық жас кезеңінде кездессе де,
студент үшін дәл осы мәселеге міндет ретінде бас тартуға болмайтындай
дәрежеде кездеседі. Оның негізгі себептері төмендегідей:
1. Студент жаңа өмірге аяқ басты, сондықтан өзін ересек сезіну,
ересектер өміріне ену, өзін көрсету мен өзгелерді де көре білу
міндеттері пайда болады;
2. Оқу үлгеріміне, қоғамдық белсенділікке, студенттік ұжым ішінде өзіндік
орнын анықтауға байланысты мәселелерді шешу қажеттіліктерін
қанағаттандыру мүмкіндіктерін іздейді;
3. Кәсіби білім алуға , кәсіпкер маман болуға талаптанады (талпынуы
қажет).
Егер студентті тұлға жағынан қарастырсақ , 18-20 жас аралығы – адамгершілік
пен эстетикалық сезімдердің өте белсенді дамуымен, мінезінің қалыптасуы мен
тұрақтануы арқылы ересек адамның азаматтық, кәсіби еңбек сіңіретін кезеңі
болып табылады. Бұл уақытта , демографтар атап көрсеткендей, адамныңөз
бетімен өндірістік іс-әрекетке араласатын, еңбек жолын бастайтын және жеке
отау құру мәселелерін қамтитын экономикалық белсенділік бастау алады.
Біріншіден студенттің мотивациясының өзгеруі, құндылық бағдарлар
жүйесіндегі өзгерістерді, екіншіден, кәсіп алуына байланысты арнайы
қабілеттіліктердің пайда болуы бұл жас кезеңін адамның мінезі мен
интеллектісінің қалыптасуының орталық кезеңі етіп ерекшелейді. Бұл –
спорттық рекордтардың , көркемдік техникалық және ғылыми жетістіктердің
басталу уақыты.
Студент тұлғасын зерттеуге арналған еңбектерде ішкі жан дүниесінің
қарама-қайшылығы, өзіндік жеке өмір ерекшелігін табу мен айрықша жеке
тұлғалығының қалыптасуындағы қиындықтар атап көрсетіледі.
Адамдардың бірдей еместігі қандай аксиомалық түсінік болса, студент
жастардың да әркелкі дамуы жағдайлары да – сондай түсінікті нәрсе. Біз
осыған дейін психикалық дамуы мен адамгершілік қалыптасуы нормаға сай
немесе түсінігі жоғары, қабілеті жеткілікті, белсенділігі бар жастар
жайында сөз етсек, енді психикалық жағдайы нашар немесе түсінігі мен
қабілеттілігі шамалы болған жағдайдағы студенттердің тұлғалық дамуын
ұйымдастыру мүмкіндіктеріне тоқталып көрейік.
Тұлғалық дара ерекшеліктеріне (темперамент, мінез, қабілет) және өмір
жағдайларына (материалдық, моральдық), өзгермелі өмір сипаттарына (стресс,
күйзеліс, көңіл-күй) қарай студент жастардың оқу мен қоғамдық істегі
белсенділігі төмендеп кетіп жататыны бар. Міне, осындайда психология
ғылымының көмегі зор. Әсіресе, психодиагностикалық зерттеу мен
психологиялық кеңес түрлерінің маңызы ерекше. Бұл екеуін студенттің
тұлғалық дәрежесін көтерудің негізгі факторы ретінде бағалауға болады.
Аталға психологиялық көмек түрлері негізінен психологиялық қызмет
көрсету орталықтарының, психолог-практиктердің еншісіндегі мәселе
болғанымен, тәжірибелі психолог-оқытушы үшін сапалы оқу әдістемелерінің
бірі ретінде қарастырылуына толық мүмкіндік бар.
2.2. Тұлғаның сана сезімі мен дүниетанымы
Біз дүниетанымды өмірдің әр саласындағы адамдардың әлеуметтік, рухани-
адамгершілік, ұстанымдарын анықтайтын және қоғамның, табиғаттың дамуына
қатынасын айқындайтын, олардың білімдерінің, көзқарастарының, сенімдерінің
және идеалдарының жүйесін қамтитын сананың бір түрі деп білеміз. Жеткіншек
жастардың алған білімі өзінің көзқарасы мен сеніміне айналған жағдайда
ғана оның дүниетанымының қалыптасып дамуына өз әсерін тигізеді. Адамның
көзқарасы дүниетанымына үлкен ықпал етеді, дегенмен іс-әрекет әрдайым
көзқарасына байланысты бола бермейді. Қандай да бір теріс пиғылға қарсы
бола тұрып адам сондай істі өзі де істеуі мүмкін. Мысалы, өтірік айтуды
немесе ұрлық жасауды жаман әдет деп бағалай тұра кейбіреулер өздері де
сондай жағымсыз істерге барады. Демек, көзқарасы дұрыс болғанымен адамның
іс-әрекеті әрдайым оған сай болады деп тұжырымдау асығыс болады. Қоршаған
ортаны, оның дамуының тарихи-әлеуметтік, табиғи заңдылықтарын толық түсініп
меңгерумен қатар соның негізінде адамның өзінің ой-түйіні қалыптасса және
өмірде соған ұмтылуға деген ынта-ықыласы болса, ол адамның берік сенімі бар
дей аламыз. Сондықтан жеке тұлғаның іс-әрекеті мен тұрмыс-тіршілігін
сипаттайтын, өмірлік ұстанымының беріктілігін анықтайтын, адамзатқа,
қоғамға, идеологияға, саясатқа, имандылыққа, білімге, ғылымға, ғылымға,
өнерге қатысты, өзі терең түсініп қабылдаған және өзінің іс-әрекетін,
тұрмыс-тіршілігін солардың негізінде құрған идеялардың жиынтығына сенім деп
анықтама беруді жөн көріп отырмыз. Олай болса, адамның көзқарасы оның ішкі
сеніміне айналған жағдайда ғана оның дүниетанымы, қоршаған ортаға деген
қатынасы қалыптасты деуге болады. Сенім адамның санасындағы күрделі
интеллектуалды және эмоционалды үрдістердің, сонымен қатар өмірлік
тәжірибенің нәтижесінде қалыптасады. Осындай үрдістердің , тәжірибенің
нәтижесінде тұлғаның меңгерген білімі оның өміріндегі атқаратын барлық
істеріне , қоғамда, отбасында өзін ұстауға ұмтылдыратын түрткі дәрежесіне
дейін көтеріледі.
Жеке адам психологиясынын неге бағытталғандығын көрсететін негізгі
компоненттердің бірі-адамның дүниетанымы мен сенімі. Дүниетаным адамның
табиғат, коғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі. Нағыз дүниетаным
мистика мен идиализмге жат дәйекті ғылыми -материалистік
дүниетаным. Оның басты ерекшелігі - ғылымға
негізделетіндігі. Бірден-бір ақиқат дүниенің даму заңдарын дұрыс
түсіндіретін ғылымға негізделген дүниетаным ғана адам психологиясына дұрыс
бағыт береді. Кісі еңбегін қанайтын адамдардың дүниетанымы мейлінше
керітарпа өзімшілдік, адамға деген өшпенділік, шындықты көре тұра бұрмалау,
пессимизмге салыну керітарпа дүниетанымның басты белгісі. Адамдардың
дүниетанымы ұжымшылдықты, гуманизмді, оптимизмді дәріптеп қоймай, әр адамды
дүниені қайта құру жолындағы жанқиярлық күреске баулиды. Дүниетанымның
негізі бастауыш мектептің өзінен қаланады да бала кәмелетке келгенде оның
дүниетанымы біршама қалыптасады. Адамның алдына қойған мақсатының айқын
болуы, дүниетанымның өмірі мен байланыстылығы берік сенімнен туады. Адамның
дүниетанымына берік сенім нақты іс-әрекеті мен тәжірибесіне байланысты
бекімеген дүниетаным берік болмайды. Сенім мен дүниетаным қатарласып жүрсе
ғана адам санасы нұрлана түседі. Өйткені бұл екеуі құстың қос қанатындай,
адамның ең асыл қасиеттері болып табылады. Берік сенім жоқ жерде тыңғылықты
дүниетанымда, тұрақты мінез құлық та болмайды. Сенімі қалыптаспаған адамның
шындықтың жай-жапсарын дұрыстап айтуға, өмірден өз орнын дұрыс таңдап
алуына да шамасы жете бермейді. Оны өмір толқыны біресе анда, біресе мұнда
соқтырады да, мінез-құлқын көлденеңнен кез-келген кездейсоқ жайлар билеп
келіп отырады. Мүндай адамдардың психологиясын орыстың ұлы жазушысы
Н.В.Гоголь тамаша көрсеткен: Әрі-сәрі адамдар, бұлар ол да емес бұл да
емес, қандай адамдар екенін түсіне алмайсың, қаладағы Богдан да емес
селодағы Селифан да емес. Қай адамның болса да өзінше бір түсінігі болады.
Бірақ осының бәрі дұрыс болып келе бермейді. Тек ғылымға негізделген
түсінік қана, адамның сенімі мен, іс-әрекетімен тығыз ұштасқан дүниетаным
ғана бірден бір дұрыс дүниетаным болады.
3. Тұлғаның психологиялық мәселесінің талдамасындағы жаңа тенденциялар
3.1. Ұлттық тәрбиеде жеке тұлғаның қалыптасуы
Қоғамның даму, ғылым мен техниканың, ұлттың рухани мәдениетінің
өркендеуі білім саласына өзгеріс ендірмей қоймады. Әрбір мемлекеттің
интеллектуалдық, экономикалық, парасаттылық және мәдени қадамы білім
саласының жай-жапсарына және оның прогрессивті даму мүмкіндіктеріне
тікелей байланысты екендігін орта білімнің мемлекеттік стандартында айқын
көрсетіліп отыр. Жалпы қазіргі кезеңде білім берудің мазмұны қайта
қаралуда. Халықтың ұлттық – тарихи дәстүрі, оның жалпы адамзат
мәдениетінмен диалектикалық бірлігі-барлық оқыту мен тәрбиелеу ісінің
бастау бұлағы болуы тиіс. Оқу-тәрбие бағдарламалары республиканың ұлттық
ерекшелігіне, мемлекеттік саясатына сәйкестендіріліп жасалуда. Тіл мен
әдебиет, тарих, география, музыка, бейнелеу өнері, еңбек, дене тәрбиесі,
әскери даярлық тәрізді пәндер ұлттық тұғырға негізделуі тиіс. Басқа да
пәндер бағдарламалары мен оқулықтарынан ұлттық тәрбиенің лебі есіп тұруы
шарт. Ұлттық тәрбиенің ғылыми-теориялық негізін анықтау үшін оның өзіндік
ерекшелігін ескеру қажет. Академик Г.Н.Волковтың анықтауы бойынша бұл
ерекшеліктерге мыналар жатады: ұлттық тәрбиенің адам баласының дүниеге
келген күннен бастап бірге жасасып келуі; қоғамдық құру, қоршаған ортаны,
табиғатты өзіне икемдеп игеруде еңбек тәрбиесінің алғашқы адамдар өмірінде
басты рөл атқаруы, тәрбиенің басқа түрлерінің тууы, халықтың тәрбие
жөніндегі қағидалары өмірлік тәжірибелерде негізделген эмпирикалық білім
болып келуі; оның ұлттар мен ұлыстардың жазу мәдениеті шықпай тұрған
кезінде пайда болып, халық арасына ауызша тарауы, сондықтан да оны
шығарушы авторлардың аты-жөні халық жадында сақталмай , бүкіл халықтық
тәжірибелері мен ой-түйіндері сол халықтың ой-тілегімен , арманымен ұштасып
келгендіктен, озық үлгілерінің сақталып, ал тозығының біртіндеп тәрбие
жүйесінен шығып қалуы; халық педагогикасы өнерге , еңбекке
негізделгендіктен, үнемі жетілу, ұшталуүстінде болуы; сондай-ақ халық
педагогикасының ғылыми жүйеге , теорияларға емес, жеке бас тәрбиесінің
үлгілеріне және оның нәтижесіне қарай құрылып, тәрбие тәжірибесінің
ғасырлар бойы жалғасып келуі, алғашқы тәрбие түрлерінің қоғамда бөлінбей,
тұтас түрінде берілуі. Ендеше, халықтық тәлім-тәрбие қолданбалық мазмұнға
ие болғандықтан, ұлттық тәрбиелік психологиямен теориялық тұрғыда
байланысады. Себебі, ол ғылыми теориялар мен ойға негізделген. Осы орайда
Елбасының: Қазақстан - біреулердің қазақтарға тартуы емес, олардың тарихи
Отаны деген сөзі өте орынды. Олай болса, осы жерді жан-тәніменсүйетіндер
де, оны көздің қарашығындай қорғап сақтайтындар да алдымен қазақ халқы.
Ата-бабаларымыз Алтайдан Атырауға, Еділ мен Жайыққа дейінгіұлан-ғайыр жерді
талай ғасырлар бойы басқыншы жаудан қорғап, бостандық пен тәуелсіздік
жолында шыбын жанын пидаеткені белгілі. Сондықтан да біздер халқымыздың қос
батырлары Қабанбай мен Бөгенбайды, Исатай мен Махамбетті, Кенесары мен
аурызбайды, Қасым хан мен Абылай ханды қадір тұтып қастерлейміз, олардың
халқы үшін қалтқысыз қызмет еткенін үлгі-өнеге етеміз. Оларды мақтан
тұтамыз. Өз Отанымыз – қазақ жерінқажет болған жағдайда біз де жан аямай
қорғауымыз керек. Өйткені, кез-келген егеменді мемлекет сияқты, Қазақстан
өзінің қорғаныс қабілетін сақтауды маңызды мемлекеттік міндеттердің бірі
және оның бүкіл халқының ісі деп санайды. ... Біздің басты мақсатымыз –
Қазақстанның егемендігі мен территориялық тұтастығын сақтау.
Қазақтың дүлдүл ақыны Мағжан Жұмабаевтың артына қалдырған тәлім-
тәрбиелік мұраларының негізгі тақырыптарының бірі де тұлға мәселесі. Осы
мәселені қарастырғанда, Мағжан түйіндерінің ілкі бастаулары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz