Жетісу алатауының физикалық-географиялық орны мен геологиялық құрылысының ерекшеліктері
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлімі
1 . тарау. Жетісу Алатауының геотектоникалық құрлысы.
2.1.1 Географиялық орны, жер бедері
2.1.2 Жетісу Алатауының геологиялық, геофизикалық
тұрғыдан зерттелуі
2.1.3 Жетісу Алатауының геологиялық даму тарихы
2.1.4 Жетісу Алатауының геотектоникалық құрлысы
2 . тарау. Жетісу Алатауының пайдалы қазбалары.
2.2.1 Жетісу Алатауының интрузивті магматизмінің кен түзілудегі
алатын орны. Қара металдың кенді формациялары
2.2.2 Жетісу Алатауының түсті металды кенді формациялары
2.2.3 Жетісу Алатауының сирек кездесетін қымбат бағалы формациялары
2.2.4 Жетісу Алатауының кенсіз формациялары
III. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
V. Қосымшалар
II. Негізгі бөлімі
1 . тарау. Жетісу Алатауының геотектоникалық құрлысы.
2.1.1 Географиялық орны, жер бедері
2.1.2 Жетісу Алатауының геологиялық, геофизикалық
тұрғыдан зерттелуі
2.1.3 Жетісу Алатауының геологиялық даму тарихы
2.1.4 Жетісу Алатауының геотектоникалық құрлысы
2 . тарау. Жетісу Алатауының пайдалы қазбалары.
2.2.1 Жетісу Алатауының интрузивті магматизмінің кен түзілудегі
алатын орны. Қара металдың кенді формациялары
2.2.2 Жетісу Алатауының түсті металды кенді формациялары
2.2.3 Жетісу Алатауының сирек кездесетін қымбат бағалы формациялары
2.2.4 Жетісу Алатауының кенсіз формациялары
III. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
V. Қосымшалар
Бітіру жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының аумағының ірілігі мен геологиялық құрылысының ерекшелігіне сай еліміздің экономикалық қуатын арттырып, энергияны, шикізаты, қаржы мен білікті мамандарды қажет ететін өнеркәсіптің жеке салаларын дамыта отырып, халықаралық еңбек бөлісінде өз орнын айқындауға мүмкіндік беретін табиғат байлықтарына өте бай. Жетісу Алатауы аумағында жер қойнауынан қазылып алынатын хром, темір, полиметалл, мыс,молибден, вольфрам сияқты қара және сирек кездесетін түсті металл кен орындары тау-кен, металургия, машина өнеркәсібі құрылыс индустриясы мен көлік және коммуникация кешендерін қарқынды дамытуға қолайлы жағдай туғыза отырып, халықаралық еңбек бөлінісінде өз орнын айқындауға мүмкіндік береді. Пайдалы қазбалардың мол қоры Отандық және шетелдік компанияларды тарта отырып, тау-кен және түсті металургияны дамыту мен қатар ғылымды, қаржы мен білікті мамандарды қажет ететін жаңа технологияға көшу мәселелерін жеделдетеді
Бітіру жұмысының мақсаты:
• Жетісу Алатауының физикалық-географиялық орны мен геологиялық құрылысының ерекшеліктеріне негізделіп пайдалы қазбалары түзілу жолдарына қарай топтастыру;
• Жетісу Алатауында таралған түсті және сирек кездесетін металлдардың кендерінің пайда болу жолдарын айқындау;
• Жетісу Алатауында биогенді және хемогенді жолмен түзілген пайдалы қазбаларының маңызды кен орындарына шаруашылық тұрғыдан баға беру;
• Жетісу Алатауында қара және түсті металдардың, жанғыш және кенсіз пайдалы қазбалардың ірі кен орындарын анықтау.
Бітіру жұмысының мақсаты:
• Жетісу Алатауының физикалық-географиялық орны мен геологиялық құрылысының ерекшеліктеріне негізделіп пайдалы қазбалары түзілу жолдарына қарай топтастыру;
• Жетісу Алатауында таралған түсті және сирек кездесетін металлдардың кендерінің пайда болу жолдарын айқындау;
• Жетісу Алатауында биогенді және хемогенді жолмен түзілген пайдалы қазбаларының маңызды кен орындарына шаруашылық тұрғыдан баға беру;
• Жетісу Алатауында қара және түсті металдардың, жанғыш және кенсіз пайдалы қазбалардың ірі кен орындарын анықтау.
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 88 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 88 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
I. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
II. Негізгі бөлімі
1 – тарау. Жетісу Алатауының геотектоникалық құрлысы.
2.1.1 Географиялық орны, жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-10
2.1.2 Жетісу Алатауының геологиялық, геофизикалық
тұрғыдан зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10-16
2.1.3 Жетісу Алатауының геологиялық даму тарихы ... ... ... ... .. 17-22
2.1.4 Жетісу Алатауының геотектоникалық құрлысы ... ... ... ... ...22-26
2 – тарау. Жетісу Алатауының пайдалы қазбалары.
2.2.1 Жетісу Алатауының интрузивті магматизмінің кен түзілудегі
алатын орны. Қара металдың кенді формациялары ... ... ... ... ... 27-33
2.2.2 Жетісу Алатауының түсті металды кенді формациялары ... ..33-42
2.2.3 Жетісу Алатауының сирек кездесетін қымбат бағалы
формациялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 42-50
2.2.4 Жетісу Алатауының кенсіз формациялары ... ... ... ... ... ... ... ...50-
58
III.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .59-60
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 61-62
V.
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .63-64
Кіріспе
Бітіру жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының аумағының
ірілігі мен геологиялық құрылысының ерекшелігіне сай еліміздің
экономикалық қуатын арттырып, энергияны, шикізаты, қаржы мен білікті
мамандарды қажет ететін өнеркәсіптің жеке салаларын дамыта отырып,
халықаралық еңбек бөлісінде өз орнын айқындауға мүмкіндік беретін табиғат
байлықтарына өте бай. Жетісу Алатауы аумағында жер қойнауынан қазылып
алынатын хром, темір, полиметалл, мыс,молибден, вольфрам сияқты қара және
сирек кездесетін түсті металл кен орындары тау-кен, металургия, машина
өнеркәсібі құрылыс индустриясы мен көлік және коммуникация кешендерін
қарқынды дамытуға қолайлы жағдай туғыза отырып, халықаралық еңбек
бөлінісінде өз орнын айқындауға мүмкіндік береді. Пайдалы қазбалардың мол
қоры Отандық және шетелдік компанияларды тарта отырып, тау-кен және түсті
металургияны дамыту мен қатар ғылымды, қаржы мен білікті мамандарды қажет
ететін жаңа технологияға көшу мәселелерін жеделдетеді
Бітіру жұмысының мақсаты:
• Жетісу Алатауының физикалық-географиялық орны мен геологиялық құрылысының
ерекшеліктеріне негізделіп пайдалы қазбалары түзілу жолдарына қарай
топтастыру;
• Жетісу Алатауында таралған түсті және сирек кездесетін металлдардың
кендерінің пайда болу жолдарын айқындау;
• Жетісу Алатауында биогенді және хемогенді жолмен түзілген пайдалы
қазбаларының маңызды кен орындарына шаруашылық тұрғыдан баға беру;
• Жетісу Алатауында қара және түсті металдардың, жанғыш және кенсіз
пайдалы қазбалардың ірі кен орындарын анықтау.
Бітіру жұмысын жоғарыда аталған мақсаттарға сай төменгі міндеттерді
шешуді көздейді:
- Жетісу Алатауының физикалық-географиялық орынының ерекшеліктері мен
геологиялық тұрғыдан зерттелуін;
- Қазақстан аумағының геологиялық құрылысының ерекшелігі мен
геологиялық даму тарихын;
-пайдалы қазбалардың түзілу заңдылықтары мен метологенді аймақтарын;
-Жанғыш пайдалы қазбалардың негізгі түрлері мен маңызды кен
орындарына;
- қара және түсті металдармен кенсіз пайдалы қазбалардың негізгі түрлерін,
түзілу жолдары мен мен маңызды кен орындарын ;
- құрылыс материалдың кен орындарына кешенді сипатама беріп геологиялық
құрылысының ерекшелігін анықтау.
Бітіру жұмысының практикалық маңызы;
Бітіру жұмысын жоғарғы және орта арнаулы оқу орындарының студенттері, орта
мектептің мұғалімдерімен оқушылары білім көзі ретінде қолдана алады.
- Бітіру жұмысының құрылымы мен мазмұны;
Бітіру жұмысы кіріспеде екі тараудан , қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Жетісу Алатауының физикалық-географиялық орыны,
геологиялық құрылысы мен тектоникалық құрылысы және геологиялық зерттелу
тарихы қарастырылған, сонымен қатар, геологиялық картасы берілген.
Екінші тарауда Жетісу Алатауындағы тас көмір, қара және түсті
металдар мен кенсіз пайдалы қазбалардың кен орындарына сипаттама
беріліп,олардың қорына шаруашылық тұрғыдан баға беру мәселелері
қарастырылған.
І - тарау. Жетісу Алатауының геотектоникалық құрлысы
2.1.1. Географиялық орны, жер бедерінің ерекшеліктері.
Жетісу Алатауының таулы жоталары мен тауаралық ойыстар үйлесімділігі
байқалады. Олар солтүстігінде Балқаш - Алакөл, оңтүстігінде Іле ойыстары
арасында орналасқан.
Бұл жерде таулы жоталардың биік бөліктері қар сызығынан жоғары, яғни
4000-4500 метрге дейін жерлерде кездеседі. Таудың етегі Балқаш Алакөл
ойысына 350-400 метр тереңдеп енеді.
Жоңғар Алатауының құрылысы күрделі. Биік таулы орталық бөлікте 2
негізгі суайрық жота - Солтүстік және Оңтүстік жоталар болып бөлінеді. Олар
биік таулы ойыстармен ажыратылады. Онда Көксу, Боротола өзендері ағып
жатыр. Солтүстігіндегі жота 300-350км. Қаратал өзенінен Жоңғар қақпасына
дейін созылады. Ол Алакөл ойысы мен Жоңғарды біріктіріп жатыр. Солтүстік
жотаның орны Шығыс, Солтүстік Шығыс, Орталық бөлігінде (Ақсу өзені маңы)
Батысы Солтүстік жотаның (Мыңшұңқыр, Лаба, Буракай, Үшкөл) солтүстік батыс
бағытын алып жатыр. Жоңғар қақпасынан ары Солтүстік жотаның жалғасы
солтүстік-шығыс бағытта Барлық, Майлы, Уркашар жоталары оңтүстік бөлігі
бөлшектелген Алакөл ойысы орналасқан.
Оңтүстік жота таулы массивтері Суықтөбе, Сарышабын батысы Қазақстан
территориясынан тыс Қытайда жалғасады. Оңтүстік жотаның батысы Ешкіөлмес,
Қотырқайық, Жалғызағаш, Көкшөл, Малайсары, Арқарлы таулары, Алтынемел
жотасы және т.б. солтүстік шығыстық және субендік бағытта орналасқан. Оның
орталық ауданы көлемді жерді қамтиды (Тышқантау,Тоқсанбай, Беджинтау
таулары). Шығыстағы жалғасы - Боро Хоро жотасы. Осыған байланысты Жоңғар
Алатауы атауы солтүстік шығыс және солтүстік батыс бағыттағы таулар қатары
болып табылады. Бұл тау қатары доға тәріздес болып келеді. Тау жүйелері
биік ауданы жоталардың бірігу ауданында Сарқан және Тышқан өзендерінің
меридианында орналасқан. Сарқан тау жүйесі 4400-4500 метрге көтеріледі. Сол
жерде Жетісу Алатауының ең биік нүктесі Семенов Тянь-Шанский нүктесі
(4560м) орналасқан.
Шығысында Солтүстік жотаның көтерілген ауданында
(Сарқан, Тентек өзен аңғарларында) көлемі 305км., биік таулы үстірт
сақталған. Ол полигонға дейін денудациялық ауданның бөлшегі болып табылады.
Үстірттің 1100 метр тереңдікте Басқан, Лепсі, Тентек өзендерінің бастауы
орналасқан. Үстірттің қабатты солтүстігінде Лепсі ойысына террасалық
тектоникалық иін биіктігі 1200 метр қиып жатыр. Үстірттен батысқа қарай
солтүстік жотаның етегінде Айдаусай ойысы жатыр. Солтүстігінен Желді
Қарағай, Ақшақас, Көкжота (3100м) тауларымен шектелген.Үстірттен шығысқа
қарай Сарыбұқтыр (2000м) және оның шығыс жалғасы Ақшық ойысы (1400м)
солтүстіктегі жотасы Тастау, Аудаусай ойысы батыс жалғасы Күрүмбел және
Қапал-Арасан ойысы болып табылады. Олар 1000 және 2000 метр биіктікте
орналасқан. Солтүстік шығысында Қапал Арасан ойысы жергілікті жерде
Аманбұқтыр деп аталады. Қапал Арасан Теректі және Аманбұқтыр ойыстары
Қоңыртау, Қырықкөл, Марқатау тауларының өтпелі сатыларымен шектеседі.
Таулардың биіктіктері 1500-2100 метр Балқаш маңы ойыстарда, Сарқан
маңындағы кемердің биіктігі 1100 метр, ал батысында Қызылағаш ауылы маңында
400 метрге жетеді. Биік таулы үстірттен солтүстікте 1000 метр биіктікте
Покатилов және Лепсі ойыстары орналасқан. Олар 1100 метр биіктіктегі
өткелмен ажыратылған. Лепсі ойысының солтүстік шығыс жалғасы Голубевск
ойысы 1400 метр биіктікте орналасқан. Ойыс солтүстіктен Шатырбай,
Ешкіөлмес, Үшқайық тауларымен шектеседі. Олардың биіктіктері 1400-2000
метр. Оның етегінде 900-1000 метр биіктікте Константиновск құламасы бар.
Шығыста 200 метр биігірек Карат құламасы, одан шығыста 2000-2400 метр
биіктікте Көксуат опырмалы ойысы, ал солтүстігінде Күнгей (3000м) жотасымен
шектеседі. Күнгей жотасының солтүстігіндегі жарлары Бесбақан тауының атымен
аталады. Қара Алмалы жотасы Арқарлық және т.б. ( биіктігі 2000-2500м) ал
солтүстік шығыста біраз көтерілген аудан жабықтау (2900м). Олардан
солтүстікте Колпаковск құламасы, Тұңқырыз арқылы Шабынды, Буланбай, Қайнан,
Қарасарын тауларын (1200-2300м) солтүстіктен ажыратылып жатыр. Тункуруз
құламасы солтүстігінде Текелі тауларымен (800-1200м) шектеседі. Шығыста
солтүстік жотаның соңы Арпабиік тауы оның биіктігі 2000 метрге дейін. Оның
оңтүстік шығыс етегінде Шолақ құламасы және оның оңтүстік батысындағы
жалғасы Пограничная ойысы Ақтоғыл тауларымен бөлінген. Барлық ойыстар
тектоникалық болып табылады.
Осыған байланысты Жетісу Алатауының солтүстіктегі рельефінің баспалдақ
тәріздес екені аңғарылады. Әрбір тау жүйесі Солтүстік суайрық жотасынан
бастап тау жүйелері солтүстігінде, ал шығыс массив жүйесі батысында
биігірек. Солтүстікке қарай құламалардың биіктігі және беті төмендеп
отырады. 1400-2000 м. Ақшық, ал 600 метрдей Гункуруз. Әрбір солтүстіктегі
құлама оңтүстіктен 200-300 метр төмендейді.
Солтүстік жотаның батысы-Үшқоңыр тауы, Бурақай, Лаба, Қызылжар,
Түйемойнақ жоталары солтүстік батысқа бағытталған. Оларды бөліп тұрған
ойыстар бір-бірімен бірігеді, таулар бөлшектелген массивке ұқсайды.
Оңтүстік Жоңғарда доға тәрізді бірнеше жүйе ерекшеленеді. Оңтүстік жотадан
оңтүстік батысқа жылжытып және тауаралық ойыстармен бөлінеді. Ең соңғы
оңтүстік шығыстық төменгі жүйе Қатутау, Долантау, Дувантау таулары, және
бөлшектелген массив Қалқан тауы биіктігі солтүстік шығыстан оңтүстік
батысқа қарай 1100-1900 метр төмендейді. Бұл жүйе солтүстікте орналасқан
солтүстік батыстағы Алтынемел жотасынан Қоңыраген ойысынан оңтүстік
батыстағы Іле өзені маңынан шығыстағы Өсек өзені маңынан алшақ орналасқан.
Алтынемел жотасы Қояндытау және Суаттау ( биіктігі 3200метр)
тауларынан басталады да, ақырындап ол оңтүстік батысқа қарай төмендей
береді. Оңтүстік шығыста қиылысатын солтүстік батыстық иіні бар. Оңтүстік
батыс жотаға Матай тауы (2800м), Шолақ (1600м) массивтері кіреді. Алтынемел
жотасының солтүстік батысында Кулагин ойысы Архарлы және Майтөбе
таулары,солтүстігінде Сарыөзек және оңтүстік Қояндық болып екіге бөлінеді.
Оңтүстік жотаның батыс тау сілемі Ешкіөлмес, Қотырқайың, Алабасы,
Жалғызағаш, Жуантөбе, Алтуайт, Ашудас,Көкшел, Малайсары таулары батысқа
қарай төмендеп, 2000-800 метрге жетеді. Олар үлкен ойыстармен бөлінген
(Жоламан, Алғабас, Буденый, Айнабұлақ, Шенгелді, Жаршопқан т.б.). Ол таулар
үлкен массивтерді құрап жатыр, 2000-3000метр биіктікте орналасқан. Көксу
өтпелімен (3376м) шегімен шектеседі. Батысында ол Талдықорған ойысы және
1100 метр биіктіктегі иінімен бөлінеді. Талдықорған ойысы батысқа қарай
оңтүстік Балқаш маңына кетеді.
Жотаның және ойыстардың төбелерінің әртүрлі биіктікте болуына
қарамастан, Жетісу Алатауының төбесінің тегістелуі көп. Олар палеогенге
дейінгі денудациялық жазықтар, биік таулы және аласа таулы аудандар болып
келеді. Тегістелудің ежелгі аудандары, рельефтері бар. Олардың толық иілуі
Балқаш, Алакөл суайрық жоталардың Іле ойысының кері құлауының іздері,ол
альпі тектоникалық қозғалысы кезінде түзілген иілім болып табылатынын
дәлелдейді. Негізгі жоталардың тегістелуі мәңгі қар қапасында 3500-4000
метр биіктікте сақталған. Жоңғардың солтүстік бөлігінің жоталарының бәрінде
полеогенге дейінгі денудациялық жазықтар бар. Көптеген жерлерде 3000 метр
биіктікте (Тастау жотасы) палеоген-неогенің қалдықтары жатыр. Солтүстік
жотаның суайрығының қасында мұздармен бұзылған немесе шайылған және төбесі
жартылай мұзданған мореналар орналасқан. Іле ойысының солтүстігіндегі
Қарашоқы тауларында 6-7км жерде флювиальді қойтасты-малтатасты жыныстар
жатыр. Константиновск ойысынан солтүстік шығысқа қарай Бесбақан тауларында
қойтасты - малтатасты қалдықтардың астында 15 метрге дейін жерде палеоген-
неоген жыныстары сақталған.
Альпі биік таулы рельефі Солтүстік және Оңтүстік жоталардың арасында
3000метр биіктікте көлемді жерді алып жатыр. Рельеф интенсивті эрозияланған
үшкір опырмалы ойыста пайда болған күрделі тайғақ жарлары бар. Мұзды
формалардың рельефі дамыған, яғни қарлы, соңғы мұзбасулардың мореналары,
мұзды өзендер көптеген жазықтар, мұздықты иілген жазықтар кездеседі. Бірақ
осы мұздар арасында да денудациялық жазықтардың фрагменттері көрінеді.
Орташа таулы аймақ - негізгі жоталардың тау сілемі немесе 2000-3000 м
биіктікте негізгі жоталар орналасқан. Орташа таулы рельеф ауданының дамуы
қатты эрозияланудың әсерінен бөлшектелген.
Таулардың тектоникалық бұзылған жерлеріндегі жарлар жарықталған.
Орташа тауларда ежелгі мұзбасулардың іздері аз.
Аласа таулар тау жүйесінің батысында ежелгі денудациялық жазықтар
бөлшегі көлемді ауданды алып жатыр. Тау массивтері тілімделген. Аласа
тауларда көп жерлерде қойтасты-малтатасты және ормантипті саздақтар
сақталған. Тауалды негізінен оңтүстікте Оңтүстік жотаның етегінде палеоген,
неоген жыныстарынан адырлар түзген. Өсек, Тышқан, Чыжы, Хоргос өзен
арасында тау алдында қатарларға бөлініп, суайырықтар түзілген. Қатутау,
Долантау етегінде кайназой қалдықтары бар. Жел әсерінен бұзылған таулар
көп. Тауаралық ойыстарда толқынды рельеф түзілген, ол неоген-төменгі
антропогендік қалдықтар дамыған.
Жетісу Алатауының қоршап жатқан жоталар жазық рельефті. Жазықтар
Алакөл, Балқаш көлдеріне, ал Іле жазығы Іле өзеніне қарай иілген.
Өзен торлары Жетісу Алатауының жауын-шашын мөлшеріне байланысты жақсы
дамыған. Өзенде Алакөл, Балқаш көлдерінің алабы болып табылады, өзендердің
көбі оларға жетпейді (Қаратал, Ақсу, Лепсі, Іле т.б.). Кейбір өзендер
Борохудзир, Өсек, Тышқан таудан басталып суын өзінің сағаларында жоғалтады.
Таулы аудандарда жоғары ағысты көп жазықтар бар. Көксу өзені мен оның Қазан
және Қарасарын сағалары мұндай емес. Орташа ағыста олар иіндері бар көлемді
тауаралық ойыстардың түйіскен жерінде олардың жазығы субсеквентті болады.
Кейбір өзендер (Тастау, Айдаусай, Теректі) тауаралық құламалардан ағады,
солтүстік ойыстардың тектоникалық тігістерін пайдаланады. Жазықтардың өзен
тоғаларында түйіскен жерлерде 400 метрге дейінгі терең каньондар түзілген,
оның жоғарғы жағындағы жарларда терассалар, терассалық жазықтар бөлшегі
сақталған.
Палеозой жынысының жергілікті көтерілулерімен коньон қалыптасты.
Аккумулятивті циклдар эрозиялық циклдармен үзіледі, аккумулятивті, кей
жерлерде мүсінді терассалар қалыптасқан. Терассалардың биіктігі бірнеше
метрден 180 метрге дейін тауаралық жоталарда, ал тауалдында 300 метрге
дейін жетеді. Терассалар оңтүстік жорлардың өзен аңғарларында жақсы
дамыған. Өсек, Бурхан т.б., ал солтүстігінде Ақсу, Басқан, Тентек, Жаманты,
Ырғайты өзендері аңғарында орналасқан.
Таудан тауалды жазықтарына шыққанда өзендер жақсы шырынды
қалыптастырады, өзендердің шеткі аймақтары аяқталмаған күрделі және сатылы
болып келеді. Таудан шыққанда өзеннің құлауы ұлғаяды, сарқырама және
жайылмасы пайда болған. Тауда өзендердің құламасы орташа 100 м, ағыны
қатты өзендерде – 115 м, Жамантыда -130, Тентекте- 109 м.
Тауаралық жоталардың түйісуінен құлау 30-8 мкм-ге дейін азаяды,
өзеннің тауалды жотасына шыққанда оларда теңескен күйде болады, ол жерде
құлау 6-1,6 мкм болады. Өзендердің көбі биік таулардан бастау алады мұздық
және қар суымен қоректенеді, көктемгі - жазғы тасқыны бар. Ұсақ өзендер
Біже - Көктерек атмосфералық жауын- шашын және жер асты суымен қоректенеді.
Су құламасының ауданы көптеген өзендерде 3000 км² жетеді (Тентек 3300 км²).
Тасу кезінде су шығыны 10-20 есе өседі. Тентек өзенінің орташа айлық су
шығыны қаңтарда 9-15 м³с, тасқын кезінде 200-360м³с өседі.
Тауарлық жоталарда Колпаковскда ғана көл бар. Таулы ауданда көлдер
өзен аңғарларында кездеседі. Олар мұздықтық Хоргос, ағыны қатты Қызылтас
және Көксуат өзендерін атауға болады.
Аймақтың бөлшектелуі биіктік климат зонасының әртүрлі ландшафтысының
қалыптасуы нәтижесінде мәңгі қар зонасына ауысады. Жалаңашталу интенсивті
эрозия аймағында байқалады.
Алакөл ауданының физикалық географиялық тұрғыдан зерттелу тарихы.
XX ғасырдың бірінші жартысына дейін Алакөл ауданының табиғатын физикалық
географиялық тұрғыдан зерттеу баяу жүргізілді. Аймақтың табиғат жағдайы
туралы алғашқы деректерді орта ғасырдағы саудагерлер жинады. Ол деректердің
көбі толық емес әрі жүріп өткен бағыттарына ғана сипаттама берумен ғана
шектеледі. Қазақстанның патшалық Ресейге қосылуына байланысты аймақтық
табиғат жағдайлары мен байлықтарын зерттеу мәселелері қолға алына бастады.
Алакөл ауданының жер бедерін, геологиялық құрылысын оқып үйрену пайдалы
қазбаларды іздестіру мен тікелей байланысты жүргізілген зерттеулерді Қазан
төңкерісіне дейінгі және Кеңестік деп екі кезеңге бөліп қарастыруға
болады.[1]
Қазан төңкерісіне дейінгі кезең 1700-1917 жылдар аралықтарын қамтиды.
Алакөл ауданының табиғаты туралы Патшалық Ресейдегі алғашқы жазба деректер
XVIII ғасырдың басын мен 1840 -1841 жылдар аралығында Алакөл ойысы мен
Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінің табиғатын географиялық тұрғыдан
оқыр үйрену ісін белгілі орыс геоботанигі Александр Шнерк қолға алды. Ол
Балқаш-Алакөл алабының табиғатын зерттеп, Жетісу Алатауы мен Аралтөбенің
Флорасы жөнінде көптеген құнды деректер жинады.
1841-1842 жылдары аралығында Г.С. Корелин Тарбағатай мен Жетісу
Алатауының солтүстік-шығыс бөлігіне саяхат жасап, аймақтың табиғатына
физикалық-географиялық сипаттама берді. Ол өсімдіктер жамылғысын жанжақты
зерттеп , түр құрамын анықтады.
1855-1858 жылдар аралығында Ш.Ш. Уалиханов Жетісу мен Қашқарияға
саяхатының барысында алғаш рет Балқаш пен Алакөл ертеректе бір көл болған
деген болжам айтты. Ол өз ойын көктемде еріген қар, жаңбыр суымен толығып,
аумағы артқанда екі көл бір-бірімен қосылатынын дәлелдей келе олардың
араларын жазда кеуіп қалатын сорлар бөліп жатқаны арқылы дәлелдейді.
Шыңғысұлы Шоқан Уалиханов Алакөл ойысы мен Жетісу Алатауының флорасымен
фаунасына сипаттама бере отырып тау беткейлеріндегі биіктік белдеулерінің
байқалатыны жөнінде өз пікірін айтып сол кезеңдегі ғалымның жетістіктеріне
сай үш белдеуге бөлді. Олар: Таулы, жартылай таулы және жазық белдеу.
1866 жылы А.Голубев Алакөл, Ұялы, Сасықкөл, Жалаңашкөл жағалауына
саяхат жасады. Ол өз еңбегінде Алакөл жүйесіндегі көлдерге физикалық-
географиялық сипаттама берді.
1871 жылы Матусовский Жоңғарияның шекаралас ауданы арқылы Зайсаннан
Манасқа дейін Бағыттық кескіндеу жұмыстарын жүргізді. Ол өзен бөліктеріне
Тарбағатайдың оңтүстік беткейі мен Еміл, Ырғайты, Жаманты, Тентек
өзенінің салалары жөнінде қысқаша деректер берген.
Тентек Жаманты,Ырғайты өзендері бастау алатын Жетісу Алатауының
солтүстік-орталық жотасының шығыс бөлігін алғашқы зерттеу жұмыстары ХІХ
ғасырдың екінші жартысында И.В. Мушкетов (1874), Г.Д.Романов (1879) және
Р.Закржевсктердің (1892) аумақтың жекелеген бөліктеріне маршруттық зерттеу
сапарларын жасағаннан кейін басталды. И.В.Мушкетовтың еңбегінде бірінші рет
Жетісу Алатауының аса ежелгі құрылымы-гнейсті метаморфтық қабаты мен
кристаллды тақтатастары мен бірқатар пайдалы қазбалардың пайда болуы (
темір, мыс, қорғасын) туралы қысқаша сипаттама берілді. 6
1874-1890 жылдар аралығында Түркістанға белгілі геолог И.В. Мушкетов
саяхат жасады. Алты жылға созылған ғылыми экспедицияның нәтижесінде
жинақталған нақты заттай дерек көздері Орта Азияның табиғаты жөніндегі
маңызды деректер „Түркістан” атты іргелі еңбегіне негіз болды. Түркістан
түсінігіне И.В.Мушкетов „Түркістан” немесе „Түркістан алабы“ Солтүстігінде
Шыңғыстау мен Арал Ертіс суайрығының, батысында Мұғалжар мен Үстірттің
шығысында Тарбағатайдың, оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында Памир, Тянь-Шань,
Жетісу Алатауының аралығындағы Азия құрлығының ірі бөлігін алып жатқан
аймақ” деген анықтама береді. [2] 1878-1879 жылдар аралығында
И.В.Мушкетовтың экспедициясының құрамында болған Т.Р.Романовский
Түркістанның геологиялық картасын құруға қажетті материал жинаумен
айналысты.
Сол жылдар арлығында 1886 және 1893 жылдары Закржевский топограф Богданов
пен бірге Еміл өзенінің аңғары мен Барлық жотасының таулы бөлігінің
көзмөлшері кескіндеу жұмыстарын жүргізді. Жүргізген бақылауларының
нәтижелеріне сүйеніп “Барлық таулы өлкесінің қысқаша очерктері” еңбегін
жазды. 1892 жылы Р.Заваржевский Алакөл ойысы мен Жетісу Алатауының
солтүстік-шығыс бөлігін тағы зерттеді. Зерттеу нәтижесінде аймақтың
геологиялық-геоморфологиялық тұрғыдан аса көрнекті ғалым В.А. Обручев
зерттеді. Ол аталған ойыстағы лесстің түзілуінің эолдық ғылыми болжамын
ұсынды. Ғалым өзінің шекаралық „Жоңғария“ атты еңбегінде тұрақты түрде
түзілген шаң-тозаңның негізгі көзі Алакөл мен Балқаш, Жалаңашкөлдің
аралықтарындағы Қарақұм, Сарықұм,сияқты сусымалы, төбелі құм шағылдар
екенін атап көрсетті. Солтүстік-батыс желдері құм шағылдардан көтерілген
ұсақ шаң-тозаңдардың оңтүстік-шығысындағы Барлық тауының етегіне шөктіріп
лесс түзілген деген ой қорытындысын шығарады. Ол Барлық пен Шолақ
тауларының аралығын бөліп тұрған Жіңішке көнтағай қолатын, Жоңғар қақпасы
деп атауды ұсынды.[3]
В.А.Обручевтің 1907, 1914, 1940 жылдар аралығында жүргізген
экспедициялық зерттеулері нәтижесінде Алакөл ойысы мен оған шектесетін
Тарбағатай, Барлық-Майлы, Жетісу Алатауының геологиялық-геоморфологиялық
құрылысының ерекшеліктерін анықтады. Ол ойыстың жербедерінің қалыптасуында
мезозой құрылымдарының дамуы мен кайназой эрасындағы жаңа (Бірмағамбетов.
Қазақстанның физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі.
Алматы: Рауан 2004. 55-57б) тектоникалық қозғалыстарының нәтижесінде жүрген
тік бағыттағы көтерілулер мен үзілмелі бұзылыстардың ерекше рөл атқарғаны
жөнінде жан-жақты түсінік береді. Алакөл ойысының геотектоникалық құрылысын
зерттеу нәтижесінде мезозой мен кайназойдағы тектоникалық үрдістерді
сағылулар мен созылулардың күресінің барысында алғашқысы басым болатынын
айғақтайтын пульсациялық теориясын ұсынды. Бағыттық сипат алғанына
қарамастан В.А.Обручевтің көптеген ой қорытындылары әлікүнге дейін өзінің
маңызын жоғалтқан жоқ.
Ол геологиялық құрылысының ұқсастығын ескеріп Барлық-Майлы таулары Жетісу
Алатауының жалғасы деп санады. Жоңғар техтоникалық жарығының бойындағы
Жоңғар қақпасы Жетісу Алатауын Барлық-Майлы тауларынан бөліп тұрған
опырылмалы ойыс екені жөнінде дұрыс түсінік берді.
1904 жылы Алакөл ойысының шығыс бөлігіне В. В. Сапожников экспедициясы
зерттеулер жүргізді. Зерттеулердің нәтижесінде ойыспен шектесетін тау
жүйелерінің орографиясы, өзен торлары мен жүріп өткен жолына қысқаша
сипаттама берген Жетісу очерктері атты еңбегін жазды. Өз еңбегінде ғалым
Алакөлдің оңтүстік бөлігінде оңтүстік- батыстан солтүстік -шығысқа
бағытталып созылып жатқан табиғи бөгеті болғаны жөнінде қызықты дерек
келтірді. Оның ұзындығы 15 верст екі 20-100 саженге жеткен. Ұзын бөгет
Лепсі мен Барлық -Арасынды, Бақтыны байланыстыратын төте жол болды. 12-15
жыл бұрын бөгет біртіндеп бұзыла бастады деп жазды. (В.А.Обручев.
Пограничная Джунгария. І. ІІІ. Вып. –М. 1940. 50-60б.)
1906 жылы А.К.Мейстер Тентек және Лепсі өзендерінің алаптарының
төменгі таскөмір кезеңіне жататын фаунаны және таскөмірдің пайда болуын
анықтады. 1906-1910 жылдар аралығында Жетісу Алатауының солтүстік бөлігін
В.А.Обручев (1915) зерттеу жүргізді. Оның еңбегі Жетісу Алатауының кеңестік
бөлігінің геологиялық құрылысының ерекшелігін және жер бедерінің қалыптасуы
туралы дұрыс түсінік қалыптастыруға көп мүмкіндік туғызды.
1916 жылы Н.Г.Кассин басқарған (1927), П.А.Грюша, М.Ф.Крутиков,
В.А.Николаев, К.Б.Терлец және А.А.Шильниковтардың атқарған еңбектері,
Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінің тектоникасын, осы аумақтың
палеогеографиясын зерттеді.
Ұлы Қазан революциясынан кейін Жетісу Алатауының солтүстік-орталық
жотасының геологиялық зерттелуі Түрксібті салумен байланысты болды. С.В.
Калесник (1933) Жетісу Алатауының Солтүстік жотасынан, Ырғайты, Жаманты
өзендерінің бастауларынан гнейстер мен гранитті-гнейстерді анықтап,
сипаттама берді. Ф.А. Макаренко (1936) ортатентек Көксуат өзендерінің
алабынан жоғарғы силур фаунасын анықтады және жоғарғы силур кезеңінің
конгломератынан (жұмыртас) малтатас гнейстерінің жұмырланғанын
кездестірді.7. 1927 жылы Жетісу Алатауының солтүстік беткейінде
Н.Н.Горностаевтің экспедициясы жұмыс істеді. Зерттеу жұмыстарының
нәтижелеріне талдау жасай келе, аймақта Кайназой эрасының неоген-төрттік
дәуірлеріндегі неотектоникалық қозғалысынан соң екі мұзбасу жүргені жөнінде
қорытынды шығарды. Ежелгі төрттік мұзбасуларының аралық кезеңінде жабын
және жартылай жабын мұздықтардың қарқынды еруінің нәтижесінде Алакөл
ойысындағы қалыңдығы бірнеше жүз метрге жететін моренналы жыныстардан
тұратын зандрлы жазықтар түзілгендігі жөнінде өзінің ғылыми болжамын
ұсынды. Ол Балқаш-Алакөл ойысының қазіргі бедері Текелі (Вюрм)
мұзбасуларының қалың моренналы шөгінділерінің өңдеуі нәтижесінде түзілді
деп есептеді. Н.Н.Горнастаевтің пікір бойынша Текелі мұзбасуынан соң Балқаш-
Алакөл ойысы Арал-Каспий алабына қарай ашылатын ауқымды өзен аңғары болған.
1929-1931 жылдардың аралығында Жетісу Алатауының Солтүстік
беткейімен Алакөл ойысының батыс бөлігінде С.В.Калесник геологиялық-
геоморфологиялық кескіндеу жұмыстарын жүгізді. Олар Алакөл ойысындағы
палеогеннің қызыл түсті сазды жыныстарын зерттеді. Алакөл плитасына жататын
бұл қызыл түсті саздар негізінен карбонатты гипсті жыныстардың қатарына
жататынын анықтады. Төртік дәуірдің сусымалы ұсақ құмды, сазды, моренналы
шөгінділеріне сипаттама берді. Жаңа тектоникалық қозғалыстарға баса назар
аударған ғалым экспедициялық зерттеу нәтижесінде төрттік дәуірдің
шөгінділердің жарып жатқан бірнеше тектоникалық жарықтарды анықтады.
КСРО Геология комитетінің Жерасты сулары бөлімінің қауылысына сай 1931
жылы Б.К.Терлецкийдің экспедициясы Солтүстік Жетісуда гидрогеологиялық
барлау жұмыстарын жүргізді. Барлау жұмыстары нәтижесінде Алакөл ойысына
қысқаша физикалық – географиялық сипаттама берді. Автор Балқаш – Алакөл
ойыстарының тектоникалық құрылысы мәселелеріне баса назар аударып, ойыстан
дизьюктивтік дислонацияның басым екенін атап өтті. Терлецкий Балқаш-Алакөл
ойысын қоршап жатқан тау жүйелерінің барлығын геотектоникалық
қозғалыстардың нәтижесінде тік бағытта көтерілген баспалдақ тәрізді төбесі
текшелі орқаш таулар Жалаңашкөл, Алакөл, Сасықкөл, көлдерінің Орталық
бөлігіндегі опырмалы ойыс деген қорытындыға келді.
1933-1934 жылдар аралығында Алакөл ойысының солтүстік шығыс
бөлігінде Е.Д.Шлигиннің жетекшілігімен геологиялық топ жұмыс істеді.
Геологиялық барлау жұмыстарының барысында жинақталған нақты материялдарға
талдау жасай отырып Алакөл ойысы мұнайлы ауданның қатарына шығарды.
Е.Д.Шлыгиннің тобы алғаш рет Алакөл ойысының солтүстік-шығыс бөлігінің
1:50000 масштабты геологиялық және геоморфолгиялық картасы құрды. Зерттеу
жұмыстарын қорыта келе Е.Д.Шлыгин Алакөл ойысының Солтүстік шығыс бөлігін
төменде көрсетілген төрт геоморфологиялық провинцияға бөледі. Олар:
1. Ұсақ таулы.
2. Арасан таулы үстірті.
3. Жетісу Алатауының тауалды бөлігі.
4. Ежелгі эолдық аккумляция
Ғалым өз картасында аталған аумақты провинциялар тармағына бөліп, пайда
болуы жағынан бір-бірінен айырмашылығы бар жер бедерінің геоморфолгиялық
типтерін ашып көрсетеді. Сонымен қатар ол қалдық таулар, тектоникалық
кемерлер, ежелгі жағалаулардың кемерлерін қосымша шартты белгілермен
көрсетеді.
Б.К.Терлецкий (1934) ортадевондық фаунаны анықтады және Нұрбай,
Қызылталөзендерінің аңғарларындағы құмтасты - тақтатасты қабатты девон
кезеңіне жатқызды.
1934-1935 жылдары А.К.Жерденко, С.Н.Колова және С.С.Ларканың
басшылығымен Жетісу жотасының шығыс бөлігіне зерттеу-кескіндеу жұмыстары
жүргізілді. 1940 жылы М.М.Юдичевтің Жоңғар Алатауы атты монографиясы
жарияланды. Бұл еңбегінде автор сол кезеңдегі шөгінділер туралы материалды
да енгізді және стратиграфияға, тектоникаға, вулканизмге, ауданның жалпы
тарихи даму заңдылығына нақты сипаттама берді, сондай-ақ генезистік пайда
болу және кейінгі геологиялық зерттеу жұмыстары туралы да айтты. 1936 жылы
қазақ геология тобы Б.А.Афанасвевтің жетекшелігімен Алакөл ойысының
оңтүстік-шығыс бөлігіне экспедиция ұйымдастырып, Юра дәуірінің көмірлі
қабатына барлау жұмыстарын жүргізеді. Геологиялық барлау жұмыстарының
нәтижесінде Б.А.Афанасевев Алакөл ойысының тектоникалық құрылысының
сызбасын жасады. Оның ойынша Алакөл ойысы бірнеше тектоникалық жарықтардан
тұратын ерекше терең Синиклиза болып табылады. Автор тасты өзеннің жайылма
үсті текшелері мен Алакөлдің оңтүстік шығыс жағалауларына сипаттама берді.
Афанасьевтің қорытындысы бойынша қазіргі жалаңашкөл көміралабының
соншалықты практикалық маңызы жоқ болды.
1940 жылы М.М.Юдичев Жетісу Алатауының геологиялық құрылысына арналған
зерттеулерінде меридианальды бағыттағы тангецианальды сығысудың (қысудың)
әсерінен субендік бағытта созылған негізгі жоталар тізбегін солтүстік-
шығысында Алакөл ойысы орналасқан жоңғар тектоникалық жарығы көлбеу қиып
өтеді деген қорытынды шығарды.
1945 жылдан бүгінгі таңға дейінгілерде Балқаш-Алакөл ойыстарында орта
және ұзақ масштабты геологиялық кескіндулермен геофизикалық зерттеу
жұмыстарын жүргізу басым болды. 1945 жылы Жоңғар қақпасының маңындағы
Барлық тауының етегінде М.И.Жаймин мен В.Ф.Қажыбаевтың басшылығымен Юра
жасындағы Жалаңаш көл көмір алабы ашылып 800 метрге дейінгі тереңдікте
терең бұрғылау жұмыстары жүргізілді.
1945-1980 жылдар аралығында жүргізілген зерттеу жұмыстарына А.А.Алексеев,
И.А.Афоничев, В.А.Буш, О.А.Барзаковский, басқа да танымал геологтар
қатысты. Соңғы 10-30 жылда Алакөл ойысында Оңтүстік Қазақстан геологиялық
басқармасы геологиялық барлау-кескіндеу жұмыстарын жүргізді. И.А.Афоничев,
Б.А.Буш және Н.И.Филатова сынды ғалым-геологтар Жоңғар Алатауы мен Балқаш-
Алакөл ойысының геологиялық құрылысына жүргізген зерттеулерін жинақтап
бірқатар ғылыми еңбектерін басып шығарды. Ұзақ жылдар жүргізген
зерттеулердің нәтижесінде қазіргі геотектоникалық құрылысы жөніндегі ғылыми
түсініктер қалыптасты.
1949 жылы Алакөл ойысының Солтүстік және Шығыс бөлігіндегі К.В.Курдюков
пен И.М.Смеловскийдің басқарумен бүкіл одақтың аэрологиялық тірестің Балқаш
маңы экспедициясы жұмыс істеді. Экспедицияның жұмысының нәтижесінде
ауданның 50000 масштабты геологиялық картасы жасалды. 1950-1960 жылдары
Жоңғар тектоникалық жарығының құрылысы мен оның Вари қатпарлы құрылымын
қалыптастырудағы рольі жөніндегі әртүрлі ғылыми қөзқарас қалыптасты.
1956 жылы қазақ КСР жергілікті өнеркәсіп министірлгі Жалаңаш көл көмір
кенінің қорын бағалап жаңа болашағы зор кенорындарын табу мақсатында
геологиялық барлау тобын жіберді. Ізденіс жұмысының нәтижесінде 1980
жылдары Жалаңаш көл кен орында ашық әдіспен көмір өндіру ісі қолға алынды.
Понтелеев, Мойсеенко, сикицин 1957: Ренгаретен 1958, Афоничев, 1960, 1967
сынды ғалымдар Жоңғар тектоникалық жарығын Вари тектоникалық аймағын
палеозой ұзақ уақыт бойы шектеп тұрды деп санады. Филатова Буш басқа да
геологтар Жетісу Алатауының Солтүстік шығысын көлбей өтетін Жоңғар
тектоникалық шарығы жоғарғы палеозойда пайда болды деп есептейді.
Ұлы Отан соғысы жылдары полиметалл және сирек кездесетін металлдардың
кен орындарын зерттеу Жетісу жотасының барлық бөлігінде жүргізілді.
Оңтүстік жотада А.С.Осипов Солтүстікке - Н.М.Колпаков пен Е.В.Орлов
(1941), П.П.Зотов (1941), Г.Н.Ионова (1945) зерттеу жұмыстарын жүргізді.
1951-1955 жылдары Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінде
А.И.Семенов пен Г.В.Нехорошев жұмыс істеді. Олар жоғарғы полеозой
стратиграфиялық схемасын толықтырды және аумақтың тектоникасы мен пайдалы
қазбаларын зерттеді. 1953-1956 жылдары Н.А.Афаничев пен А.Е. Савичев
(1958)ЖетісуАлатауының солтүстік-шығыс бөлігінің жалпы стратиграфиялық
сызбасын жасады, құрылымдық-фацияльды зоналар мен зона тармақтарына бөлді.
Л.К.Диденко-Кислицина, Е.П.Кислицин Жаманты-Тентек өзендерінің
алабында (1965-198о) кайназой түзілімін бөлді және Жетісу Алатауының
қазіргі тектоникалық құрылысын, жер бедерінің қалыптасуын зерттеді.
Алакөл ойысы мен Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінің жербедерінің
қалыптасу заңдылықтырын зерттеуге 1960-1990 жылдардың аралығында белгілі
ғалым Л.К.Диденко зор үлес қосты. Ол неоген-төрттік дәуірлерде жүрген
неотектоникалық қозғалыстардың Жетісу Алатауы мен Алакөл ойысының қазіргі
жер бедерін қалыптастырудағы алатын орынын жан-жақты зерттеді.
геологиялық тұрғыдан зерттелуі
Алматы облысына жататын Жетісу Алатауына алғашқы зерттеу жұмыстары ХІХ
ғасырдың екінші жартысында А.И. Шренком (1840), А.Влангали (1851), И.В.
Мушкетов (1874), Г.Д.Романов (1879) және Р.Закржевсктердің (1892) аумақтың
жекелеген бөліктеріне маршруттық зерттеу сапарларын жасағаннан кейін
басталды. И.В.Мушкетовтың еңбегінде бірінші рет Жетісу Алатауының аса
ежелгі құрылымы-гнейсті метаморфтық қабаты мен кристалды тақтатастары
қаралды және Қатутау, Қалқан, Алтынемел тауларында бірқатар пайдалы
қазбалардың пайда болуы ( темір, мыс, қорғасын) туралы қысқаша
сипаттама берілді.
1906 жылы А.К.Мейстер Мұқыры және Лепсі өзендерінің алаптарының
төменгі таскөмір кезеңіне жататын фаунаны және таскөмірдің пайда болуын
(Қарасай, Мұқыры) анықтады. 1912 жылы П.А. Казанский Көксай мыс кен орнын
сипаттады және Жетісу Алатауының гранитоидының варисстік кезеңі туралы өз
ойын білдірді.
1906-1910 жылдар аралығында Жетісу Алатауының Пограничный көрші шығыс
ауданында (Қытай территориясында) В.А.Обручев (1915) зерттеу жүргізді. Оның
еңбегі Жетісу Алатауының кеңестік бөлігінің геологиялық құрылысының
ерекшелігін және жер бедерінің қалыптасуы туралы дұрыс түсінік
қалыптастыруға көп мүмкіндік туғызды. 5
1916 жылы Н.Г.Кассин басқарған (1927), И.Горький, П.А.Грюша,
М.Ф.Крутиков, В.А.Николаев, К.Б.Терлец және А.А.Шильниковтардың атқарған
еңбектері, Жетісу Алатауының оңтүстік бөлігін зерттеді және стратиграфия,
тектоника, вулканизмнің алғашқы жүйесі туралы сондай-ақ осы аумақтың
палеогеографиясын зерттеді.
Ұлы Қазан революциясынан кейін Жетісу жотасының геологиялық зерттелуі
Түрксібті салумен байланысты болды. В.Я.Гринев (1928) Малайсары тауынан
пермь кезеңінің флорасын тапты, пермь түзілімінің схемалық кескіндемесін
жасады және Жетісу жотасының батыс бөлігіндегі интрузиидің пермьдік жасын
анықтады. С.В. Калесник (1933) Жетісу жотасының Солтүстік жотасынан, Басқан
және Тастыбұлақ өзендер бастауларынан гнейстер мен гранитті-гнейстерді
анықтап, сипаттама берді. Ф.А. Макаренко (1936) Ақсу және Биен өзендерінің
алабынан жоғарғы силур фаунасын анықтады және жоғарғы силур кезеңінің
конгломератынан (жұмыртас) малтатас гнейстерінің жұмырланғанын
кездестірді.6
Б.К.Терлецкий (1934) ортадевондық фаунаны анықтады және Қызылағаш
өзен бассейндегі құмтасты - тақтатасты қабатты девон кезеңіне жатқызды.
1933 жылға дейін пайдалы қазбаларды іздестіру оң нәтиже бермеді,
тіпті Жетісу жотасы пайдалы қазбаларға кедей деген тұжырымдар да жасалды.
К.И. Постов (1931) Хоргос өзенінің бассейні алтынды екендігін анықтап,
бұдан біраз алтын алуға болады деп қорытынды жасады.
Е.Д. Шлыгин (1936) Алакөл көлінен шығыс аумақта юра кезеңінде
түзілген көмір белгілерін және осы территорияда мұнай бар екендігін болжам
жасады.
Жетісу Жотасының батыс бөлігінің қазіргі геологиялықзерттелу негізі
М.М.Юдичевпен (1933-1940) байланысты. Ол 1933 жылы Текелі полиметалл кен
орнын ашты және оған жоғары баға берілді. Көксу өзені бассейндегі гнейстер
мен кристалды тақтатас қабаттарды М.М. Юдичев кембрийге дейінгі кезеңге
жатқызды. Текелі кен орнын ол мезотермальды типке жатқызды; кеннің
түзілуіне неғұрлым қолайлы жағдай туғызған әктас және аз мөлшерде тақтатас
саналады, ал негізгі кен бақылау құрылымына зонаның ендік бағыттағы
тектоникалық жарылыстары жатады. 1934-1935 жылдары А.К.Жерденко, С.Н.Колова
және С.С.Ларка басшылығымен Жетісу жотасының шығыс бөлігіне зерттеу-түсіру
жұмыстары жүргізілді. Хоргос, Чыжын және Өсек өзендерінің алабынан
молибден, вольфрам, висмут, полиметалл кендерінің қалыптасқандығы
анықталды.
1933 жылы Текелі кен орындарына және оған жақын аудандардан
полиметалл зерттеу, барлау жұмыстары басталады. Кен орындарын Е.А.Немов
1935-1938 жылдары, Г.Б.Роговер 1936-1938 жылдары және Г.С.Лабазин 1937 жылы
зерттеді.7
Е.А.Немов Текелі ауданының кен орнын зерттеді және Суықтөбе, Алмалы,
Ақтөбе, Желжота, Петровск кен орындарын сондай-ақ рудалардың пайда болу
жолдарын анықтады. Текелі өзені жағалауындағы құмтасты-тақтатасты
қабатты,ол Текелі тастопшасы деп, ал Суықтөбе тауының негізінен
карбонатты құрылымын-суықтөбе тастопшасы деп атады.
Алтын-Емел жотасымен Қатутау тауынан М.С.Лизунов (1936) және
Ж.А.Айталиев (1936) полиметалл және мыс рудаларының пайда болуын зерттеді.
Жетісу жотасының солтүстік жән солтүстік-батыс жоталарына М.С.Швецов
пен И.И.Лякин (1936), Ф.А. Карпенко, В.С.Карпенко, М.Г.Лякин, Н.И.Хомизури
(1937), В.Д.Темофеев, Г.Д.Зиновьев, Г.И.Зубков (1939),
Н.М.Колпаков (1941) зерттеу жұмыстарын жүргізді.
1936-1938 жылдары Чжа және Көксу өзендерінің алаптарында И.И.Машкара
геологиялық зерттеу жүргізіп, аумақтың тектоникасын және стратиграфиясын
толықтыратын мол материал жинады. Ол девон кезеңінің эффузивті қабаты мен
карбондық туфты қабаттарды бөлді және метаморфологиялық қабаттардың сәйкес
келмейтіндігін, сондай-ақ суықтөбе және текелі тастопшаларының фауналық
сипаты жоғары силур типі екендігін, фациальды аудандардың төменгі таскөмір
шөгінділерін анықтады.
1940 жылы М.М.Юдичевтің Жоңғар Алатауы атты монографиясы
жарияланды. Бұл еңбегінде автор сол кезеңдегі шөгінділер туралы материалды
да енгізді және стратиграфияға, тектоникаға, вулканизмге, ауданның жалпы
тарихи даму заңдылығына нақты сипаттама берді, сондай-ақ генезистік пайда
болу және кейінгі геологиялық зерттеу жұмыстары туралы да айтты.8
Ұлы Отан соғысы жылдары полиметалл және сирек кездесетін металлдардың
кен орындарын зерттеу Жетісу жотасының барлық бөлігінде жүргізілді.
Оңтүстік жотада А.С.Осипов Солтүстікке - Н.М.Колпаков пен Е.В.Орлов
(1941), П.П.Зотов (1941), Г.Н.Ионова (1945) зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Жамантас және Қызыл-Тентек кен орындары құрылыс материалына ұсынылды. Іле
даласында мұнай мәселесін байланысты геологиялық және геофизикалық
жұмыстарды (Костенко, Волин, Мордвилко, Проводников және т.б. 1942)
жүргізді.
1949-1951 жылдары Балқаш маңы экспедициясының ВАГТ қызметкерлері М.И.
Александрова, Н.А. Афоничев, А.В.Волин, Е.П.Пантелеев және М.Д.Стааль
шамамен Жетісу жотасының солтүстік бөлігіне түгелдей геологиялық- түсіру
жұмыстарын жүргізді. Нәтижесінде ауданның стратиграфиясы мен тектоникасы
нақты анықталды, көптеген пунктерде девон және таскөмірлік фауна табылды.
1950 жылы М.И.Александров, Н.А.Афоничев және А.Е.Сабичев Сарышылды өзен
алаптарынан төменгі және жоғарғы сарышылдық қорғасын-мырыш кен орнын
анықтады.
Осы уақытта Жетісу жотасының оңтүстік бөлігіндегі зерттеу және
геологиялық түсіру жұмыстары Қазақ геологиялық басқарушылығымен жүргізілді.
1948-1949 жылдары Қатутау тауы мен Алтын-Емел жотасынан Б.Д.Бабичев және
басқалары бірнеше шағын флюоритті және гематитті пайда болуларды анықтады.
1950 жылы Жетісу жотасының Оңтүстік жотасында геологиялық түсіру
жұмысын А.П.Чекалов жүргізді.9
1951-1955 жылдары Жетісу жотасында А.И.Семенов пен Г.В.Нехорошев
жұмыс істеді. Олар жоғарғы полеозой стратиграфиялық схемасын толықтырды
және аумақтың тектоникасы мен пайдалы қазбаларын зерттеді. Осы жұмыс
негізінде 1954 жылы А.И.Семенов аумақтың геологиялық даму тарихымен
металлогендік дамуын қарастырды, сондай-ақ бірінші рет аумақтың интрузивті
кешені мен рудаминералды формацияның шөгінді және вулканогендік формациясы
деп бөлді. Бүкіл регионды ол құрлымдық-металлогендік зона қатарына бөлді
және қазбалардың жекелеген түрлерін зерттеуге ұсыныс берді.
1953-1956 жылдары Н.А.Афаничев пен А.Е. Савичев (1958) жетісу
жотасының солтүстік жотасының жалпы стратиграфиялық сызбасын жасады,
құрылымдық-фацияльды зонаға және зона алдына бөлді сондай-ақ Солтүстік
Жетісу жотасының геологиялық даму кезеңінің негізін қарастырды.
1953 жылы Оңтүстік Қазақстан геологиялық басқарушылығы жоспарлы
геологиялық жұмыстарың Оңтүстік және Батыс Жетісу жотасында жүргізуді
бастады.
1954 жылы С.Е.Майрин, В.Г.Севестянов және П.П. Тихонов Жетісу
жотасының Оңтүстік жотасынан силур түзілімін, карбон және пермь дәуірінің
барлық үш бөлігін анықтады. 1955 жылы Сары-Өзек ауданынан С.Е. Майрин мен
П.П.Тихонов бірінші рет төменгі вулканогенді түзілімді флораны Г.П.
Радченконың зерттеуімен бөліп қарастырды.
1956 жылы В.А.Ботезату бұрын төменгі карбондық деп есептелінген
Қатутау тауының вулканогенді-шөгінді түзілімін жоғарғы карбон мен пермь
дамуына жатқызды.10
С.Е.Майрин, В.Д.Стеркин және т.б. (1956-1960) жұмыстарының
нәтижесінде Жетісу жотасының оңтүстік бөлігінің стратиграфиялық және
Қаратау тауларынан (Солтүстік жота) силурге дейінгі гранитоидтар
анықталды.
И.И.Никитченко (1957-1960) төменгі таскөмір түзілімін бөлген сызбаны
ұсынды, жоғарғы лудлов және девон түзілімдерінің фауна топтамаларын жасады,
интрузивті фазаларды, гранитоидты фацияларды бөлді және олардың ыдырау
уақыттарын анықтады. К.А.Азбель, Г.М.Фремд және т.б. (1958-1963) жоғарғы
палеозой қабатының құрылымын зерттеді. Г.М.Фремд Оңтүстік Жетісу жотасынан
вулкандық жыныстардың мынадай түрлерін игнимбриттер, лахаровты брекчилер
және т.с.с. вулкандық аппараттардың қатарлық жағдайын зерттеді.
А.М.Жиырев және т.б. (1963) Бурақой, Қаратал өзендерінің маңынан
каледондық гранитоидтар сондай-ақ ақешкі өзені маңынан жоғары силурлық
фаунаны анықтады. 1957-1963 жылдары Солтүстік-Шығыс Жетісу жотасында
геологиялық түсіру және ізденіс жұмыстарын ВАГТ партиясы Б.В. Алабужина,
Ю.В.Борзаковск, М.Н.Барцев, В.А.Буш, В.С.Войтович, Н.М.Давыдов, В.К.
Дмитриев, А.Ф. Степаненко,Ю.А. Твердислав, Н.И. Филатов және т.б.
басшылығымен жүргізілді. Нәтижеде ортапалеозойлық қабаттың стратиграфиялық
бөлу, ауданның осы бөлігінің тектоникалық құрылымы нақтыланды, девон және
таскөмір кезеңнің фауналарын толықтыратын топтамалар жасалды, Буланбай
тауынан мәскеу ярусының орта карбон түзілімінің пайда болуы зерттелді.
11
Бұл аймақта жүргізілген 1953 жылғы геологиялық түсіру және зерттеу жұмысы
барысында кен орындары мен рудалардың пайда болу жолдары көптеп анықталды.
Оңтүстік Жетісу Алатауынан Көксай мыстапорфировты Біжін полиметалл және
Арқарлы алтын-рудалы кен орнының (Майрин, Севастьянов 1954-1955) пайда
болуы, витофирлердің өндірістік шикізаттары мырыш, мыс және алтынның пайда
болу жолдары (малайсары тобы), сондай-ақ Шығыс Қатутау мысты-молибденді,
жоғарғы Теректі молибденді, Қатутау мысы және т.б. анықталды. Бұрын белгілі
және жаңадан пайда болған кен орындары мен рудаларда зерттеп-барлау және
ревизиондық жұмыстар жүргізілді. Бұған әсіресе Текелі-Суықтөбе руда қабаты
(Х.И.Мурсалимов, И.С.Бродский, В.П.Стеценко, П.А.Руденко,А.В.Орлов,
И.И.Волосиков және т.б.), Көксайлық мысты (В.В. Науменко,В.В. Березовиков,
М.В.Кукарена) және Арқарлы алтын рудасы (Г.Б.Левин,К.И.Груздев,
Ю.Е.Яренский) кен орындарын зерттеу жұмыстары жатады; Солтүстік Жетісу
жотасында алтын кенін зерттеу жүргізілуде (Е.П.Кислицин және т.б.)
Геологиялық түсіру, зерттеу және барлау жұмысының барысы 50-жылдардың
екінші жартысында аймағының геологиялық және металлогенді әртүрлі қырларын
қамтитын тақырыптық зерттеуге көшті. 1956 жылы Орталық және Оңтүстік Жетісу
Алатауының зерттеу тобы Қ.И.Сәтпаев атындағы геологиялық ғылыми Институттың
геологтары Б.И.Вейц, П.К.Жуков, Ю.И.Казанин, А.К. Каюпов, Н.П. Крикунова,
Н.А. Розыбақиева, Н.А. Пигулевский, А.Е. Шлыгин) төменгі палеозойдың руда
аралас қабатын, Көксу-Текелі руда қабатын, Текелі, Көксу, Суықтөбе кен
орындарының шөгінді жыныстарының минералогиясы мен руданың геохимиясын және
шамалы өзгерісті руданың петрографиясын зерттеді. Б.И.Вейц,
Н.А.Розыбакиева, А.Е.Шлыгин (1956-1960) Суықтөбе және Көксу руда кен
орындарының минералогиялық және геохимиялық құрамын, ал Б.И.Вейц пен
Н.П.Крикунова (1960-1964) Текелі және алмалы кен орындарын зерттеді.12
1957 жылы Н.Н.Костенко Жетісу Алатауының оңтүстігінен ақтау
тастопшасының олигоцендік жасын, ал батысынан арал тастопшасының баламасы
саналған (миацен) Сарыөзек тастопшасын бөліп зерттеді.
Н.А. Афоничев пен А.Е. Савичев өз зерттеу жұмыстарын 1958-1960
жылдары Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінде жалғастыра отырып, орта
палеозойдың стратиграфиясын нақтылады, Жедин, Кобленц, Эйфель және Живет
ярустарының фауналық түзілім сипатын анықтады, Салқынбел,Сарқан және тастау
тастопшаларын бөлді. Олар сондай-ақ құрылымды - фациальды зона және зона
алдын белгіледі. Олардың негізгі даму кезеңдерін регионның қатпарлы және
жарылым құрылымдарына және т.б. сипаттама берді.Осы геологтардың кейінгі
зерттеу жұмыстары (1960-1965) аумақтың геологиялық даму тарихына және
Жетісу Алатауын геологиялық құрылымға аудандастыруға жаңа материалдар
қосты.13
Л.К.Диденко-Кислицина, Е.П.Кислицин және т.б. (1965-1958) кайназой
түзілімін бөлді және Жетісу Алатауының қазіргі тектоникалық жағдайын
бірнеше қырларын және жер бедерінің қалыптасуын нақтылады. Геофизикалық
зерттеу жұмыстары Жетісу Алатауында, Алакөл және Іле ойыстарының қойнауында
мұнай болуына байланысты жүргізілді. Бұл региондағы геофизикалық және оған
қатысты материалдармен Ю.А.Акопов, К.И.Волкова, В.И.Гольдшмидт, В.Д.
Гульницкий, И.И.Ерусалимский, Н.М.Ефремова, Л.З.Злавдинов, В.В.Иванова,
М.Г.Косой, Д.С.Кубарев, Г.А.Никитин, В.К.Поляков, Л.Г.Сафенрейтер,
Ю.Л.Фокшанский және т.б. айналысты.
1962-1963 жылдары Қ.И.Сәтпаев атындағы геология ғылым институты және
Оңтүстік Қазақстан геолгиялық басқарушылығы Жетісу Алатауының геофизикалық
зерттеу материалдарына есеп беру барысында геологиялық және металлогендік
мәліметтер дайындады. Осы жұмыстың нәтижесі басты жұмыстың негізгісі болып
саналады.
2.1.2. Жетісу Алатауының геологиялық, геофизикалық тұрғыдан зерттелуі.
Алматы облысына жататын Жетісу Алатауына алғашқы зерттеу жұмыстары ХІХ
ғасырдың екінші жартысында А.И. Шренком (1840), А.Влангали (1851), И.В.
Мушкетов (1874), Г.Д.Романов (1879) және Р.Закржевсктердің (1892) аумақтың
жекелеген бөліктеріне маршруттық зерттеу сапарларын жасағаннан кейін
басталды. И.В.Мушкетовтың еңбегінде бірінші рет Жетісу Алатауының аса
ежелгі құрылымы-гнейсті метаморфтық қабаты мен кристалды тақтатастары
қаралды және Қатутау, Қалқан, Алтынемел тауларында бірқатар пайдалы
қазбалардың пайда болуы ( темір, мыс, қорғасын) туралы қысқаша
сипаттама берілді.
1906 жылы А.К.Мейстер Мұқыры және Лепсі өзендерінің алаптарының
төменгі таскөмір кезеңіне жататын фаунаны және таскөмірдің пайда болуын
(Қарасай, Мұқыры) анықтады. 1912 жылы П.А. Казанский Көксай мыс кен орнын
сипаттады және Жетісу Алатауының гранитоидының варисстік кезеңі туралы өз
ойын білдірді.
1906-1910 жылдар аралығында Жетісу Алатауының Пограничный көрші шығыс
ауданында (Қытай территориясында) В.А.Обручев (1915) зерттеу жүргізді. Оның
еңбегі Жетісу Алатауының кеңестік бөлігінің геологиялық құрылысының
ерекшелігін және жер бедерінің қалыптасуы туралы дұрыс түсінік
қалыптастыруға көп мүмкіндік туғызды.
1916 жылы Н.Г.Кассин басқарған (1927), И.Горький, П.А.Грюша,
М.Ф.Крутиков, В.А.Николаев, К.Б.Терлец және А.А.Шильниковтардың атқарған
еңбектері, Жетісу Алатауының оңтүстік бөлігін зерттеді және стратиграфия,
тектоника, вулканизмнің алғашқы жүйесі туралы сондай-ақ осы аумақтың
палеогеографиясын зерттеді.
Ұлы Қазан революциясынан кейін Жетісу жотасының геологиялық зерттелуі
Түрксібті салумен байланысты болды. В.Я.Гринев (1928) Малайсары тауынан
пермь кезеңінің флорасын тапты, пермь түзілімінің схемалық кескіндемесін
жасады және Жетісу жотасының батыс бөлігіндегі интрузиидің пермьдік жасын
анықтады. С.В. Калесник (1933) Жетісу жотасының Солтүстік жотасынан, Басқан
және Тастыбұлақ өзендер бастауларынан гнейстер мен гранитті-гнейстерді
анықтап, сипаттама берді. Ф.А. Макаренко (1936) Ақсу және Биен өзендерінің
алабынан жоғарғы силур фаунасын анықтады және жоғарғы силур кезеңінің
конгломератынан (жұмыртас) малтатас гнейстерінің жұмырланғанын кездестірді.
Б.К.Терлецкий (1934) ортадевондық фаунаны анықтады және Қызылағаш
өзен бассейндегі құмтасты - тақтатасты қабатты девон кезеңіне жатқызды.
1933 жылға дейін пайдалы қазбаларды іздестіру оң нәтиже бермеді,
тіпті Жетісу жотасы пайдалы қазбаларға кедей деген тұжырымдар да жасалды.
К.И. Постов (1931) Хоргос өзенінің бассейні алтынды екендігін анықтап,
бұдан біраз алтын алуға болады деп қорытынды жасады.
Е.Д. Шлыгин (1936) Алакөл көлінен шығыс аумақта юра кезеңінде
түзілген көмір белгілерін және осы территорияда мұнай бар екендігін болжам
жасады.
Жетісу Жотасының батыс бөлігінің қазіргі геологиялықзерттелу негізі
М.М.Юдичевпен (1933-1940) байланысты. Ол 1933 жылы Текелі полиметалл кен
орнын ашты және оған жоғары баға берілді. Көксу өзені бассейндегі гнейстер
мен кристалды тақтатас қабаттарды М.М. Юдичев кембрийге дейінгі кезеңге
жатқызды. Текелі кен орнын ол мезотермальды типке жатқызды; кеннің
түзілуіне неғұрлым қолайлы жағдай туғызған әктас және аз мөлшерде тақтатас
саналады, ал негізгі кен бақылау құрылымына зонаның ендік бағыттағы
тектоникалық жарылыстары жатады. 1934-1935 жылдары А.К.Жерденко, С.Н.Колова
және С.С.Ларка басшылығымен Жетісу жотасының шығыс бөлігіне зерттеу-түсіру
жұмыстары жүргізілді. Хоргос, Чыжын және Өсек өзендерінің алабынан
молибден, вольфрам, висмут, полиметалл кендерінің қалыптасқандығы
анықталды.
1933 жылы Текелі кен орындарына және оған жақын аудандардан
полиметалл зерттеу, барлау жұмыстары басталады. Кен орындарын Е.А.Немов
1935-1938 жылдары, Г.Б.Роговер 1936-1938 жылдары және Г.С.Лабазин 1937 жылы
зерттеді.
Е.А.Немов Текелі ауданының кен орнын зерттеді және Суықтөбе, Алмалы,
Ақтөбе, Желжота, Петровск кен орындарын сондай-ақ рудалардың пайда болу
жолдарын анықтады. Текелі өзені жағалауындағы құмтасты-тақтатасты
қабатты,ол Текелі тастопшасы деп, ал Суықтөбе тауының негізінен
карбонатты құрылымын-суықтөбе тастопшасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
II. Негізгі бөлімі
1 – тарау. Жетісу Алатауының геотектоникалық құрлысы.
2.1.1 Географиялық орны, жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-10
2.1.2 Жетісу Алатауының геологиялық, геофизикалық
тұрғыдан зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10-16
2.1.3 Жетісу Алатауының геологиялық даму тарихы ... ... ... ... .. 17-22
2.1.4 Жетісу Алатауының геотектоникалық құрлысы ... ... ... ... ...22-26
2 – тарау. Жетісу Алатауының пайдалы қазбалары.
2.2.1 Жетісу Алатауының интрузивті магматизмінің кен түзілудегі
алатын орны. Қара металдың кенді формациялары ... ... ... ... ... 27-33
2.2.2 Жетісу Алатауының түсті металды кенді формациялары ... ..33-42
2.2.3 Жетісу Алатауының сирек кездесетін қымбат бағалы
формациялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 42-50
2.2.4 Жетісу Алатауының кенсіз формациялары ... ... ... ... ... ... ... ...50-
58
III.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .59-60
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 61-62
V.
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .63-64
Кіріспе
Бітіру жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының аумағының
ірілігі мен геологиялық құрылысының ерекшелігіне сай еліміздің
экономикалық қуатын арттырып, энергияны, шикізаты, қаржы мен білікті
мамандарды қажет ететін өнеркәсіптің жеке салаларын дамыта отырып,
халықаралық еңбек бөлісінде өз орнын айқындауға мүмкіндік беретін табиғат
байлықтарына өте бай. Жетісу Алатауы аумағында жер қойнауынан қазылып
алынатын хром, темір, полиметалл, мыс,молибден, вольфрам сияқты қара және
сирек кездесетін түсті металл кен орындары тау-кен, металургия, машина
өнеркәсібі құрылыс индустриясы мен көлік және коммуникация кешендерін
қарқынды дамытуға қолайлы жағдай туғыза отырып, халықаралық еңбек
бөлінісінде өз орнын айқындауға мүмкіндік береді. Пайдалы қазбалардың мол
қоры Отандық және шетелдік компанияларды тарта отырып, тау-кен және түсті
металургияны дамыту мен қатар ғылымды, қаржы мен білікті мамандарды қажет
ететін жаңа технологияға көшу мәселелерін жеделдетеді
Бітіру жұмысының мақсаты:
• Жетісу Алатауының физикалық-географиялық орны мен геологиялық құрылысының
ерекшеліктеріне негізделіп пайдалы қазбалары түзілу жолдарына қарай
топтастыру;
• Жетісу Алатауында таралған түсті және сирек кездесетін металлдардың
кендерінің пайда болу жолдарын айқындау;
• Жетісу Алатауында биогенді және хемогенді жолмен түзілген пайдалы
қазбаларының маңызды кен орындарына шаруашылық тұрғыдан баға беру;
• Жетісу Алатауында қара және түсті металдардың, жанғыш және кенсіз
пайдалы қазбалардың ірі кен орындарын анықтау.
Бітіру жұмысын жоғарыда аталған мақсаттарға сай төменгі міндеттерді
шешуді көздейді:
- Жетісу Алатауының физикалық-географиялық орынының ерекшеліктері мен
геологиялық тұрғыдан зерттелуін;
- Қазақстан аумағының геологиялық құрылысының ерекшелігі мен
геологиялық даму тарихын;
-пайдалы қазбалардың түзілу заңдылықтары мен метологенді аймақтарын;
-Жанғыш пайдалы қазбалардың негізгі түрлері мен маңызды кен
орындарына;
- қара және түсті металдармен кенсіз пайдалы қазбалардың негізгі түрлерін,
түзілу жолдары мен мен маңызды кен орындарын ;
- құрылыс материалдың кен орындарына кешенді сипатама беріп геологиялық
құрылысының ерекшелігін анықтау.
Бітіру жұмысының практикалық маңызы;
Бітіру жұмысын жоғарғы және орта арнаулы оқу орындарының студенттері, орта
мектептің мұғалімдерімен оқушылары білім көзі ретінде қолдана алады.
- Бітіру жұмысының құрылымы мен мазмұны;
Бітіру жұмысы кіріспеде екі тараудан , қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Жетісу Алатауының физикалық-географиялық орыны,
геологиялық құрылысы мен тектоникалық құрылысы және геологиялық зерттелу
тарихы қарастырылған, сонымен қатар, геологиялық картасы берілген.
Екінші тарауда Жетісу Алатауындағы тас көмір, қара және түсті
металдар мен кенсіз пайдалы қазбалардың кен орындарына сипаттама
беріліп,олардың қорына шаруашылық тұрғыдан баға беру мәселелері
қарастырылған.
І - тарау. Жетісу Алатауының геотектоникалық құрлысы
2.1.1. Географиялық орны, жер бедерінің ерекшеліктері.
Жетісу Алатауының таулы жоталары мен тауаралық ойыстар үйлесімділігі
байқалады. Олар солтүстігінде Балқаш - Алакөл, оңтүстігінде Іле ойыстары
арасында орналасқан.
Бұл жерде таулы жоталардың биік бөліктері қар сызығынан жоғары, яғни
4000-4500 метрге дейін жерлерде кездеседі. Таудың етегі Балқаш Алакөл
ойысына 350-400 метр тереңдеп енеді.
Жоңғар Алатауының құрылысы күрделі. Биік таулы орталық бөлікте 2
негізгі суайрық жота - Солтүстік және Оңтүстік жоталар болып бөлінеді. Олар
биік таулы ойыстармен ажыратылады. Онда Көксу, Боротола өзендері ағып
жатыр. Солтүстігіндегі жота 300-350км. Қаратал өзенінен Жоңғар қақпасына
дейін созылады. Ол Алакөл ойысы мен Жоңғарды біріктіріп жатыр. Солтүстік
жотаның орны Шығыс, Солтүстік Шығыс, Орталық бөлігінде (Ақсу өзені маңы)
Батысы Солтүстік жотаның (Мыңшұңқыр, Лаба, Буракай, Үшкөл) солтүстік батыс
бағытын алып жатыр. Жоңғар қақпасынан ары Солтүстік жотаның жалғасы
солтүстік-шығыс бағытта Барлық, Майлы, Уркашар жоталары оңтүстік бөлігі
бөлшектелген Алакөл ойысы орналасқан.
Оңтүстік жота таулы массивтері Суықтөбе, Сарышабын батысы Қазақстан
территориясынан тыс Қытайда жалғасады. Оңтүстік жотаның батысы Ешкіөлмес,
Қотырқайық, Жалғызағаш, Көкшөл, Малайсары, Арқарлы таулары, Алтынемел
жотасы және т.б. солтүстік шығыстық және субендік бағытта орналасқан. Оның
орталық ауданы көлемді жерді қамтиды (Тышқантау,Тоқсанбай, Беджинтау
таулары). Шығыстағы жалғасы - Боро Хоро жотасы. Осыған байланысты Жоңғар
Алатауы атауы солтүстік шығыс және солтүстік батыс бағыттағы таулар қатары
болып табылады. Бұл тау қатары доға тәріздес болып келеді. Тау жүйелері
биік ауданы жоталардың бірігу ауданында Сарқан және Тышқан өзендерінің
меридианында орналасқан. Сарқан тау жүйесі 4400-4500 метрге көтеріледі. Сол
жерде Жетісу Алатауының ең биік нүктесі Семенов Тянь-Шанский нүктесі
(4560м) орналасқан.
Шығысында Солтүстік жотаның көтерілген ауданында
(Сарқан, Тентек өзен аңғарларында) көлемі 305км., биік таулы үстірт
сақталған. Ол полигонға дейін денудациялық ауданның бөлшегі болып табылады.
Үстірттің 1100 метр тереңдікте Басқан, Лепсі, Тентек өзендерінің бастауы
орналасқан. Үстірттің қабатты солтүстігінде Лепсі ойысына террасалық
тектоникалық иін биіктігі 1200 метр қиып жатыр. Үстірттен батысқа қарай
солтүстік жотаның етегінде Айдаусай ойысы жатыр. Солтүстігінен Желді
Қарағай, Ақшақас, Көкжота (3100м) тауларымен шектелген.Үстірттен шығысқа
қарай Сарыбұқтыр (2000м) және оның шығыс жалғасы Ақшық ойысы (1400м)
солтүстіктегі жотасы Тастау, Аудаусай ойысы батыс жалғасы Күрүмбел және
Қапал-Арасан ойысы болып табылады. Олар 1000 және 2000 метр биіктікте
орналасқан. Солтүстік шығысында Қапал Арасан ойысы жергілікті жерде
Аманбұқтыр деп аталады. Қапал Арасан Теректі және Аманбұқтыр ойыстары
Қоңыртау, Қырықкөл, Марқатау тауларының өтпелі сатыларымен шектеседі.
Таулардың биіктіктері 1500-2100 метр Балқаш маңы ойыстарда, Сарқан
маңындағы кемердің биіктігі 1100 метр, ал батысында Қызылағаш ауылы маңында
400 метрге жетеді. Биік таулы үстірттен солтүстікте 1000 метр биіктікте
Покатилов және Лепсі ойыстары орналасқан. Олар 1100 метр биіктіктегі
өткелмен ажыратылған. Лепсі ойысының солтүстік шығыс жалғасы Голубевск
ойысы 1400 метр биіктікте орналасқан. Ойыс солтүстіктен Шатырбай,
Ешкіөлмес, Үшқайық тауларымен шектеседі. Олардың биіктіктері 1400-2000
метр. Оның етегінде 900-1000 метр биіктікте Константиновск құламасы бар.
Шығыста 200 метр биігірек Карат құламасы, одан шығыста 2000-2400 метр
биіктікте Көксуат опырмалы ойысы, ал солтүстігінде Күнгей (3000м) жотасымен
шектеседі. Күнгей жотасының солтүстігіндегі жарлары Бесбақан тауының атымен
аталады. Қара Алмалы жотасы Арқарлық және т.б. ( биіктігі 2000-2500м) ал
солтүстік шығыста біраз көтерілген аудан жабықтау (2900м). Олардан
солтүстікте Колпаковск құламасы, Тұңқырыз арқылы Шабынды, Буланбай, Қайнан,
Қарасарын тауларын (1200-2300м) солтүстіктен ажыратылып жатыр. Тункуруз
құламасы солтүстігінде Текелі тауларымен (800-1200м) шектеседі. Шығыста
солтүстік жотаның соңы Арпабиік тауы оның биіктігі 2000 метрге дейін. Оның
оңтүстік шығыс етегінде Шолақ құламасы және оның оңтүстік батысындағы
жалғасы Пограничная ойысы Ақтоғыл тауларымен бөлінген. Барлық ойыстар
тектоникалық болып табылады.
Осыған байланысты Жетісу Алатауының солтүстіктегі рельефінің баспалдақ
тәріздес екені аңғарылады. Әрбір тау жүйесі Солтүстік суайрық жотасынан
бастап тау жүйелері солтүстігінде, ал шығыс массив жүйесі батысында
биігірек. Солтүстікке қарай құламалардың биіктігі және беті төмендеп
отырады. 1400-2000 м. Ақшық, ал 600 метрдей Гункуруз. Әрбір солтүстіктегі
құлама оңтүстіктен 200-300 метр төмендейді.
Солтүстік жотаның батысы-Үшқоңыр тауы, Бурақай, Лаба, Қызылжар,
Түйемойнақ жоталары солтүстік батысқа бағытталған. Оларды бөліп тұрған
ойыстар бір-бірімен бірігеді, таулар бөлшектелген массивке ұқсайды.
Оңтүстік Жоңғарда доға тәрізді бірнеше жүйе ерекшеленеді. Оңтүстік жотадан
оңтүстік батысқа жылжытып және тауаралық ойыстармен бөлінеді. Ең соңғы
оңтүстік шығыстық төменгі жүйе Қатутау, Долантау, Дувантау таулары, және
бөлшектелген массив Қалқан тауы биіктігі солтүстік шығыстан оңтүстік
батысқа қарай 1100-1900 метр төмендейді. Бұл жүйе солтүстікте орналасқан
солтүстік батыстағы Алтынемел жотасынан Қоңыраген ойысынан оңтүстік
батыстағы Іле өзені маңынан шығыстағы Өсек өзені маңынан алшақ орналасқан.
Алтынемел жотасы Қояндытау және Суаттау ( биіктігі 3200метр)
тауларынан басталады да, ақырындап ол оңтүстік батысқа қарай төмендей
береді. Оңтүстік шығыста қиылысатын солтүстік батыстық иіні бар. Оңтүстік
батыс жотаға Матай тауы (2800м), Шолақ (1600м) массивтері кіреді. Алтынемел
жотасының солтүстік батысында Кулагин ойысы Архарлы және Майтөбе
таулары,солтүстігінде Сарыөзек және оңтүстік Қояндық болып екіге бөлінеді.
Оңтүстік жотаның батыс тау сілемі Ешкіөлмес, Қотырқайың, Алабасы,
Жалғызағаш, Жуантөбе, Алтуайт, Ашудас,Көкшел, Малайсары таулары батысқа
қарай төмендеп, 2000-800 метрге жетеді. Олар үлкен ойыстармен бөлінген
(Жоламан, Алғабас, Буденый, Айнабұлақ, Шенгелді, Жаршопқан т.б.). Ол таулар
үлкен массивтерді құрап жатыр, 2000-3000метр биіктікте орналасқан. Көксу
өтпелімен (3376м) шегімен шектеседі. Батысында ол Талдықорған ойысы және
1100 метр биіктіктегі иінімен бөлінеді. Талдықорған ойысы батысқа қарай
оңтүстік Балқаш маңына кетеді.
Жотаның және ойыстардың төбелерінің әртүрлі биіктікте болуына
қарамастан, Жетісу Алатауының төбесінің тегістелуі көп. Олар палеогенге
дейінгі денудациялық жазықтар, биік таулы және аласа таулы аудандар болып
келеді. Тегістелудің ежелгі аудандары, рельефтері бар. Олардың толық иілуі
Балқаш, Алакөл суайрық жоталардың Іле ойысының кері құлауының іздері,ол
альпі тектоникалық қозғалысы кезінде түзілген иілім болып табылатынын
дәлелдейді. Негізгі жоталардың тегістелуі мәңгі қар қапасында 3500-4000
метр биіктікте сақталған. Жоңғардың солтүстік бөлігінің жоталарының бәрінде
полеогенге дейінгі денудациялық жазықтар бар. Көптеген жерлерде 3000 метр
биіктікте (Тастау жотасы) палеоген-неогенің қалдықтары жатыр. Солтүстік
жотаның суайрығының қасында мұздармен бұзылған немесе шайылған және төбесі
жартылай мұзданған мореналар орналасқан. Іле ойысының солтүстігіндегі
Қарашоқы тауларында 6-7км жерде флювиальді қойтасты-малтатасты жыныстар
жатыр. Константиновск ойысынан солтүстік шығысқа қарай Бесбақан тауларында
қойтасты - малтатасты қалдықтардың астында 15 метрге дейін жерде палеоген-
неоген жыныстары сақталған.
Альпі биік таулы рельефі Солтүстік және Оңтүстік жоталардың арасында
3000метр биіктікте көлемді жерді алып жатыр. Рельеф интенсивті эрозияланған
үшкір опырмалы ойыста пайда болған күрделі тайғақ жарлары бар. Мұзды
формалардың рельефі дамыған, яғни қарлы, соңғы мұзбасулардың мореналары,
мұзды өзендер көптеген жазықтар, мұздықты иілген жазықтар кездеседі. Бірақ
осы мұздар арасында да денудациялық жазықтардың фрагменттері көрінеді.
Орташа таулы аймақ - негізгі жоталардың тау сілемі немесе 2000-3000 м
биіктікте негізгі жоталар орналасқан. Орташа таулы рельеф ауданының дамуы
қатты эрозияланудың әсерінен бөлшектелген.
Таулардың тектоникалық бұзылған жерлеріндегі жарлар жарықталған.
Орташа тауларда ежелгі мұзбасулардың іздері аз.
Аласа таулар тау жүйесінің батысында ежелгі денудациялық жазықтар
бөлшегі көлемді ауданды алып жатыр. Тау массивтері тілімделген. Аласа
тауларда көп жерлерде қойтасты-малтатасты және ормантипті саздақтар
сақталған. Тауалды негізінен оңтүстікте Оңтүстік жотаның етегінде палеоген,
неоген жыныстарынан адырлар түзген. Өсек, Тышқан, Чыжы, Хоргос өзен
арасында тау алдында қатарларға бөлініп, суайырықтар түзілген. Қатутау,
Долантау етегінде кайназой қалдықтары бар. Жел әсерінен бұзылған таулар
көп. Тауаралық ойыстарда толқынды рельеф түзілген, ол неоген-төменгі
антропогендік қалдықтар дамыған.
Жетісу Алатауының қоршап жатқан жоталар жазық рельефті. Жазықтар
Алакөл, Балқаш көлдеріне, ал Іле жазығы Іле өзеніне қарай иілген.
Өзен торлары Жетісу Алатауының жауын-шашын мөлшеріне байланысты жақсы
дамыған. Өзенде Алакөл, Балқаш көлдерінің алабы болып табылады, өзендердің
көбі оларға жетпейді (Қаратал, Ақсу, Лепсі, Іле т.б.). Кейбір өзендер
Борохудзир, Өсек, Тышқан таудан басталып суын өзінің сағаларында жоғалтады.
Таулы аудандарда жоғары ағысты көп жазықтар бар. Көксу өзені мен оның Қазан
және Қарасарын сағалары мұндай емес. Орташа ағыста олар иіндері бар көлемді
тауаралық ойыстардың түйіскен жерінде олардың жазығы субсеквентті болады.
Кейбір өзендер (Тастау, Айдаусай, Теректі) тауаралық құламалардан ағады,
солтүстік ойыстардың тектоникалық тігістерін пайдаланады. Жазықтардың өзен
тоғаларында түйіскен жерлерде 400 метрге дейінгі терең каньондар түзілген,
оның жоғарғы жағындағы жарларда терассалар, терассалық жазықтар бөлшегі
сақталған.
Палеозой жынысының жергілікті көтерілулерімен коньон қалыптасты.
Аккумулятивті циклдар эрозиялық циклдармен үзіледі, аккумулятивті, кей
жерлерде мүсінді терассалар қалыптасқан. Терассалардың биіктігі бірнеше
метрден 180 метрге дейін тауаралық жоталарда, ал тауалдында 300 метрге
дейін жетеді. Терассалар оңтүстік жорлардың өзен аңғарларында жақсы
дамыған. Өсек, Бурхан т.б., ал солтүстігінде Ақсу, Басқан, Тентек, Жаманты,
Ырғайты өзендері аңғарында орналасқан.
Таудан тауалды жазықтарына шыққанда өзендер жақсы шырынды
қалыптастырады, өзендердің шеткі аймақтары аяқталмаған күрделі және сатылы
болып келеді. Таудан шыққанда өзеннің құлауы ұлғаяды, сарқырама және
жайылмасы пайда болған. Тауда өзендердің құламасы орташа 100 м, ағыны
қатты өзендерде – 115 м, Жамантыда -130, Тентекте- 109 м.
Тауаралық жоталардың түйісуінен құлау 30-8 мкм-ге дейін азаяды,
өзеннің тауалды жотасына шыққанда оларда теңескен күйде болады, ол жерде
құлау 6-1,6 мкм болады. Өзендердің көбі биік таулардан бастау алады мұздық
және қар суымен қоректенеді, көктемгі - жазғы тасқыны бар. Ұсақ өзендер
Біже - Көктерек атмосфералық жауын- шашын және жер асты суымен қоректенеді.
Су құламасының ауданы көптеген өзендерде 3000 км² жетеді (Тентек 3300 км²).
Тасу кезінде су шығыны 10-20 есе өседі. Тентек өзенінің орташа айлық су
шығыны қаңтарда 9-15 м³с, тасқын кезінде 200-360м³с өседі.
Тауарлық жоталарда Колпаковскда ғана көл бар. Таулы ауданда көлдер
өзен аңғарларында кездеседі. Олар мұздықтық Хоргос, ағыны қатты Қызылтас
және Көксуат өзендерін атауға болады.
Аймақтың бөлшектелуі биіктік климат зонасының әртүрлі ландшафтысының
қалыптасуы нәтижесінде мәңгі қар зонасына ауысады. Жалаңашталу интенсивті
эрозия аймағында байқалады.
Алакөл ауданының физикалық географиялық тұрғыдан зерттелу тарихы.
XX ғасырдың бірінші жартысына дейін Алакөл ауданының табиғатын физикалық
географиялық тұрғыдан зерттеу баяу жүргізілді. Аймақтың табиғат жағдайы
туралы алғашқы деректерді орта ғасырдағы саудагерлер жинады. Ол деректердің
көбі толық емес әрі жүріп өткен бағыттарына ғана сипаттама берумен ғана
шектеледі. Қазақстанның патшалық Ресейге қосылуына байланысты аймақтық
табиғат жағдайлары мен байлықтарын зерттеу мәселелері қолға алына бастады.
Алакөл ауданының жер бедерін, геологиялық құрылысын оқып үйрену пайдалы
қазбаларды іздестіру мен тікелей байланысты жүргізілген зерттеулерді Қазан
төңкерісіне дейінгі және Кеңестік деп екі кезеңге бөліп қарастыруға
болады.[1]
Қазан төңкерісіне дейінгі кезең 1700-1917 жылдар аралықтарын қамтиды.
Алакөл ауданының табиғаты туралы Патшалық Ресейдегі алғашқы жазба деректер
XVIII ғасырдың басын мен 1840 -1841 жылдар аралығында Алакөл ойысы мен
Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінің табиғатын географиялық тұрғыдан
оқыр үйрену ісін белгілі орыс геоботанигі Александр Шнерк қолға алды. Ол
Балқаш-Алакөл алабының табиғатын зерттеп, Жетісу Алатауы мен Аралтөбенің
Флорасы жөнінде көптеген құнды деректер жинады.
1841-1842 жылдары аралығында Г.С. Корелин Тарбағатай мен Жетісу
Алатауының солтүстік-шығыс бөлігіне саяхат жасап, аймақтың табиғатына
физикалық-географиялық сипаттама берді. Ол өсімдіктер жамылғысын жанжақты
зерттеп , түр құрамын анықтады.
1855-1858 жылдар аралығында Ш.Ш. Уалиханов Жетісу мен Қашқарияға
саяхатының барысында алғаш рет Балқаш пен Алакөл ертеректе бір көл болған
деген болжам айтты. Ол өз ойын көктемде еріген қар, жаңбыр суымен толығып,
аумағы артқанда екі көл бір-бірімен қосылатынын дәлелдей келе олардың
араларын жазда кеуіп қалатын сорлар бөліп жатқаны арқылы дәлелдейді.
Шыңғысұлы Шоқан Уалиханов Алакөл ойысы мен Жетісу Алатауының флорасымен
фаунасына сипаттама бере отырып тау беткейлеріндегі биіктік белдеулерінің
байқалатыны жөнінде өз пікірін айтып сол кезеңдегі ғалымның жетістіктеріне
сай үш белдеуге бөлді. Олар: Таулы, жартылай таулы және жазық белдеу.
1866 жылы А.Голубев Алакөл, Ұялы, Сасықкөл, Жалаңашкөл жағалауына
саяхат жасады. Ол өз еңбегінде Алакөл жүйесіндегі көлдерге физикалық-
географиялық сипаттама берді.
1871 жылы Матусовский Жоңғарияның шекаралас ауданы арқылы Зайсаннан
Манасқа дейін Бағыттық кескіндеу жұмыстарын жүргізді. Ол өзен бөліктеріне
Тарбағатайдың оңтүстік беткейі мен Еміл, Ырғайты, Жаманты, Тентек
өзенінің салалары жөнінде қысқаша деректер берген.
Тентек Жаманты,Ырғайты өзендері бастау алатын Жетісу Алатауының
солтүстік-орталық жотасының шығыс бөлігін алғашқы зерттеу жұмыстары ХІХ
ғасырдың екінші жартысында И.В. Мушкетов (1874), Г.Д.Романов (1879) және
Р.Закржевсктердің (1892) аумақтың жекелеген бөліктеріне маршруттық зерттеу
сапарларын жасағаннан кейін басталды. И.В.Мушкетовтың еңбегінде бірінші рет
Жетісу Алатауының аса ежелгі құрылымы-гнейсті метаморфтық қабаты мен
кристаллды тақтатастары мен бірқатар пайдалы қазбалардың пайда болуы (
темір, мыс, қорғасын) туралы қысқаша сипаттама берілді. 6
1874-1890 жылдар аралығында Түркістанға белгілі геолог И.В. Мушкетов
саяхат жасады. Алты жылға созылған ғылыми экспедицияның нәтижесінде
жинақталған нақты заттай дерек көздері Орта Азияның табиғаты жөніндегі
маңызды деректер „Түркістан” атты іргелі еңбегіне негіз болды. Түркістан
түсінігіне И.В.Мушкетов „Түркістан” немесе „Түркістан алабы“ Солтүстігінде
Шыңғыстау мен Арал Ертіс суайрығының, батысында Мұғалжар мен Үстірттің
шығысында Тарбағатайдың, оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында Памир, Тянь-Шань,
Жетісу Алатауының аралығындағы Азия құрлығының ірі бөлігін алып жатқан
аймақ” деген анықтама береді. [2] 1878-1879 жылдар аралығында
И.В.Мушкетовтың экспедициясының құрамында болған Т.Р.Романовский
Түркістанның геологиялық картасын құруға қажетті материал жинаумен
айналысты.
Сол жылдар арлығында 1886 және 1893 жылдары Закржевский топограф Богданов
пен бірге Еміл өзенінің аңғары мен Барлық жотасының таулы бөлігінің
көзмөлшері кескіндеу жұмыстарын жүргізді. Жүргізген бақылауларының
нәтижелеріне сүйеніп “Барлық таулы өлкесінің қысқаша очерктері” еңбегін
жазды. 1892 жылы Р.Заваржевский Алакөл ойысы мен Жетісу Алатауының
солтүстік-шығыс бөлігін тағы зерттеді. Зерттеу нәтижесінде аймақтың
геологиялық-геоморфологиялық тұрғыдан аса көрнекті ғалым В.А. Обручев
зерттеді. Ол аталған ойыстағы лесстің түзілуінің эолдық ғылыми болжамын
ұсынды. Ғалым өзінің шекаралық „Жоңғария“ атты еңбегінде тұрақты түрде
түзілген шаң-тозаңның негізгі көзі Алакөл мен Балқаш, Жалаңашкөлдің
аралықтарындағы Қарақұм, Сарықұм,сияқты сусымалы, төбелі құм шағылдар
екенін атап көрсетті. Солтүстік-батыс желдері құм шағылдардан көтерілген
ұсақ шаң-тозаңдардың оңтүстік-шығысындағы Барлық тауының етегіне шөктіріп
лесс түзілген деген ой қорытындысын шығарады. Ол Барлық пен Шолақ
тауларының аралығын бөліп тұрған Жіңішке көнтағай қолатын, Жоңғар қақпасы
деп атауды ұсынды.[3]
В.А.Обручевтің 1907, 1914, 1940 жылдар аралығында жүргізген
экспедициялық зерттеулері нәтижесінде Алакөл ойысы мен оған шектесетін
Тарбағатай, Барлық-Майлы, Жетісу Алатауының геологиялық-геоморфологиялық
құрылысының ерекшеліктерін анықтады. Ол ойыстың жербедерінің қалыптасуында
мезозой құрылымдарының дамуы мен кайназой эрасындағы жаңа (Бірмағамбетов.
Қазақстанның физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі.
Алматы: Рауан 2004. 55-57б) тектоникалық қозғалыстарының нәтижесінде жүрген
тік бағыттағы көтерілулер мен үзілмелі бұзылыстардың ерекше рөл атқарғаны
жөнінде жан-жақты түсінік береді. Алакөл ойысының геотектоникалық құрылысын
зерттеу нәтижесінде мезозой мен кайназойдағы тектоникалық үрдістерді
сағылулар мен созылулардың күресінің барысында алғашқысы басым болатынын
айғақтайтын пульсациялық теориясын ұсынды. Бағыттық сипат алғанына
қарамастан В.А.Обручевтің көптеген ой қорытындылары әлікүнге дейін өзінің
маңызын жоғалтқан жоқ.
Ол геологиялық құрылысының ұқсастығын ескеріп Барлық-Майлы таулары Жетісу
Алатауының жалғасы деп санады. Жоңғар техтоникалық жарығының бойындағы
Жоңғар қақпасы Жетісу Алатауын Барлық-Майлы тауларынан бөліп тұрған
опырылмалы ойыс екені жөнінде дұрыс түсінік берді.
1904 жылы Алакөл ойысының шығыс бөлігіне В. В. Сапожников экспедициясы
зерттеулер жүргізді. Зерттеулердің нәтижесінде ойыспен шектесетін тау
жүйелерінің орографиясы, өзен торлары мен жүріп өткен жолына қысқаша
сипаттама берген Жетісу очерктері атты еңбегін жазды. Өз еңбегінде ғалым
Алакөлдің оңтүстік бөлігінде оңтүстік- батыстан солтүстік -шығысқа
бағытталып созылып жатқан табиғи бөгеті болғаны жөнінде қызықты дерек
келтірді. Оның ұзындығы 15 верст екі 20-100 саженге жеткен. Ұзын бөгет
Лепсі мен Барлық -Арасынды, Бақтыны байланыстыратын төте жол болды. 12-15
жыл бұрын бөгет біртіндеп бұзыла бастады деп жазды. (В.А.Обручев.
Пограничная Джунгария. І. ІІІ. Вып. –М. 1940. 50-60б.)
1906 жылы А.К.Мейстер Тентек және Лепсі өзендерінің алаптарының
төменгі таскөмір кезеңіне жататын фаунаны және таскөмірдің пайда болуын
анықтады. 1906-1910 жылдар аралығында Жетісу Алатауының солтүстік бөлігін
В.А.Обручев (1915) зерттеу жүргізді. Оның еңбегі Жетісу Алатауының кеңестік
бөлігінің геологиялық құрылысының ерекшелігін және жер бедерінің қалыптасуы
туралы дұрыс түсінік қалыптастыруға көп мүмкіндік туғызды.
1916 жылы Н.Г.Кассин басқарған (1927), П.А.Грюша, М.Ф.Крутиков,
В.А.Николаев, К.Б.Терлец және А.А.Шильниковтардың атқарған еңбектері,
Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінің тектоникасын, осы аумақтың
палеогеографиясын зерттеді.
Ұлы Қазан революциясынан кейін Жетісу Алатауының солтүстік-орталық
жотасының геологиялық зерттелуі Түрксібті салумен байланысты болды. С.В.
Калесник (1933) Жетісу Алатауының Солтүстік жотасынан, Ырғайты, Жаманты
өзендерінің бастауларынан гнейстер мен гранитті-гнейстерді анықтап,
сипаттама берді. Ф.А. Макаренко (1936) ортатентек Көксуат өзендерінің
алабынан жоғарғы силур фаунасын анықтады және жоғарғы силур кезеңінің
конгломератынан (жұмыртас) малтатас гнейстерінің жұмырланғанын
кездестірді.7. 1927 жылы Жетісу Алатауының солтүстік беткейінде
Н.Н.Горностаевтің экспедициясы жұмыс істеді. Зерттеу жұмыстарының
нәтижелеріне талдау жасай келе, аймақта Кайназой эрасының неоген-төрттік
дәуірлеріндегі неотектоникалық қозғалысынан соң екі мұзбасу жүргені жөнінде
қорытынды шығарды. Ежелгі төрттік мұзбасуларының аралық кезеңінде жабын
және жартылай жабын мұздықтардың қарқынды еруінің нәтижесінде Алакөл
ойысындағы қалыңдығы бірнеше жүз метрге жететін моренналы жыныстардан
тұратын зандрлы жазықтар түзілгендігі жөнінде өзінің ғылыми болжамын
ұсынды. Ол Балқаш-Алакөл ойысының қазіргі бедері Текелі (Вюрм)
мұзбасуларының қалың моренналы шөгінділерінің өңдеуі нәтижесінде түзілді
деп есептеді. Н.Н.Горнастаевтің пікір бойынша Текелі мұзбасуынан соң Балқаш-
Алакөл ойысы Арал-Каспий алабына қарай ашылатын ауқымды өзен аңғары болған.
1929-1931 жылдардың аралығында Жетісу Алатауының Солтүстік
беткейімен Алакөл ойысының батыс бөлігінде С.В.Калесник геологиялық-
геоморфологиялық кескіндеу жұмыстарын жүгізді. Олар Алакөл ойысындағы
палеогеннің қызыл түсті сазды жыныстарын зерттеді. Алакөл плитасына жататын
бұл қызыл түсті саздар негізінен карбонатты гипсті жыныстардың қатарына
жататынын анықтады. Төртік дәуірдің сусымалы ұсақ құмды, сазды, моренналы
шөгінділеріне сипаттама берді. Жаңа тектоникалық қозғалыстарға баса назар
аударған ғалым экспедициялық зерттеу нәтижесінде төрттік дәуірдің
шөгінділердің жарып жатқан бірнеше тектоникалық жарықтарды анықтады.
КСРО Геология комитетінің Жерасты сулары бөлімінің қауылысына сай 1931
жылы Б.К.Терлецкийдің экспедициясы Солтүстік Жетісуда гидрогеологиялық
барлау жұмыстарын жүргізді. Барлау жұмыстары нәтижесінде Алакөл ойысына
қысқаша физикалық – географиялық сипаттама берді. Автор Балқаш – Алакөл
ойыстарының тектоникалық құрылысы мәселелеріне баса назар аударып, ойыстан
дизьюктивтік дислонацияның басым екенін атап өтті. Терлецкий Балқаш-Алакөл
ойысын қоршап жатқан тау жүйелерінің барлығын геотектоникалық
қозғалыстардың нәтижесінде тік бағытта көтерілген баспалдақ тәрізді төбесі
текшелі орқаш таулар Жалаңашкөл, Алакөл, Сасықкөл, көлдерінің Орталық
бөлігіндегі опырмалы ойыс деген қорытындыға келді.
1933-1934 жылдар аралығында Алакөл ойысының солтүстік шығыс
бөлігінде Е.Д.Шлигиннің жетекшілігімен геологиялық топ жұмыс істеді.
Геологиялық барлау жұмыстарының барысында жинақталған нақты материялдарға
талдау жасай отырып Алакөл ойысы мұнайлы ауданның қатарына шығарды.
Е.Д.Шлыгиннің тобы алғаш рет Алакөл ойысының солтүстік-шығыс бөлігінің
1:50000 масштабты геологиялық және геоморфолгиялық картасы құрды. Зерттеу
жұмыстарын қорыта келе Е.Д.Шлыгин Алакөл ойысының Солтүстік шығыс бөлігін
төменде көрсетілген төрт геоморфологиялық провинцияға бөледі. Олар:
1. Ұсақ таулы.
2. Арасан таулы үстірті.
3. Жетісу Алатауының тауалды бөлігі.
4. Ежелгі эолдық аккумляция
Ғалым өз картасында аталған аумақты провинциялар тармағына бөліп, пайда
болуы жағынан бір-бірінен айырмашылығы бар жер бедерінің геоморфолгиялық
типтерін ашып көрсетеді. Сонымен қатар ол қалдық таулар, тектоникалық
кемерлер, ежелгі жағалаулардың кемерлерін қосымша шартты белгілермен
көрсетеді.
Б.К.Терлецкий (1934) ортадевондық фаунаны анықтады және Нұрбай,
Қызылталөзендерінің аңғарларындағы құмтасты - тақтатасты қабатты девон
кезеңіне жатқызды.
1934-1935 жылдары А.К.Жерденко, С.Н.Колова және С.С.Ларканың
басшылығымен Жетісу жотасының шығыс бөлігіне зерттеу-кескіндеу жұмыстары
жүргізілді. 1940 жылы М.М.Юдичевтің Жоңғар Алатауы атты монографиясы
жарияланды. Бұл еңбегінде автор сол кезеңдегі шөгінділер туралы материалды
да енгізді және стратиграфияға, тектоникаға, вулканизмге, ауданның жалпы
тарихи даму заңдылығына нақты сипаттама берді, сондай-ақ генезистік пайда
болу және кейінгі геологиялық зерттеу жұмыстары туралы да айтты. 1936 жылы
қазақ геология тобы Б.А.Афанасвевтің жетекшелігімен Алакөл ойысының
оңтүстік-шығыс бөлігіне экспедиция ұйымдастырып, Юра дәуірінің көмірлі
қабатына барлау жұмыстарын жүргізеді. Геологиялық барлау жұмыстарының
нәтижесінде Б.А.Афанасевев Алакөл ойысының тектоникалық құрылысының
сызбасын жасады. Оның ойынша Алакөл ойысы бірнеше тектоникалық жарықтардан
тұратын ерекше терең Синиклиза болып табылады. Автор тасты өзеннің жайылма
үсті текшелері мен Алакөлдің оңтүстік шығыс жағалауларына сипаттама берді.
Афанасьевтің қорытындысы бойынша қазіргі жалаңашкөл көміралабының
соншалықты практикалық маңызы жоқ болды.
1940 жылы М.М.Юдичев Жетісу Алатауының геологиялық құрылысына арналған
зерттеулерінде меридианальды бағыттағы тангецианальды сығысудың (қысудың)
әсерінен субендік бағытта созылған негізгі жоталар тізбегін солтүстік-
шығысында Алакөл ойысы орналасқан жоңғар тектоникалық жарығы көлбеу қиып
өтеді деген қорытынды шығарды.
1945 жылдан бүгінгі таңға дейінгілерде Балқаш-Алакөл ойыстарында орта
және ұзақ масштабты геологиялық кескіндулермен геофизикалық зерттеу
жұмыстарын жүргізу басым болды. 1945 жылы Жоңғар қақпасының маңындағы
Барлық тауының етегінде М.И.Жаймин мен В.Ф.Қажыбаевтың басшылығымен Юра
жасындағы Жалаңаш көл көмір алабы ашылып 800 метрге дейінгі тереңдікте
терең бұрғылау жұмыстары жүргізілді.
1945-1980 жылдар аралығында жүргізілген зерттеу жұмыстарына А.А.Алексеев,
И.А.Афоничев, В.А.Буш, О.А.Барзаковский, басқа да танымал геологтар
қатысты. Соңғы 10-30 жылда Алакөл ойысында Оңтүстік Қазақстан геологиялық
басқармасы геологиялық барлау-кескіндеу жұмыстарын жүргізді. И.А.Афоничев,
Б.А.Буш және Н.И.Филатова сынды ғалым-геологтар Жоңғар Алатауы мен Балқаш-
Алакөл ойысының геологиялық құрылысына жүргізген зерттеулерін жинақтап
бірқатар ғылыми еңбектерін басып шығарды. Ұзақ жылдар жүргізген
зерттеулердің нәтижесінде қазіргі геотектоникалық құрылысы жөніндегі ғылыми
түсініктер қалыптасты.
1949 жылы Алакөл ойысының Солтүстік және Шығыс бөлігіндегі К.В.Курдюков
пен И.М.Смеловскийдің басқарумен бүкіл одақтың аэрологиялық тірестің Балқаш
маңы экспедициясы жұмыс істеді. Экспедицияның жұмысының нәтижесінде
ауданның 50000 масштабты геологиялық картасы жасалды. 1950-1960 жылдары
Жоңғар тектоникалық жарығының құрылысы мен оның Вари қатпарлы құрылымын
қалыптастырудағы рольі жөніндегі әртүрлі ғылыми қөзқарас қалыптасты.
1956 жылы қазақ КСР жергілікті өнеркәсіп министірлгі Жалаңаш көл көмір
кенінің қорын бағалап жаңа болашағы зор кенорындарын табу мақсатында
геологиялық барлау тобын жіберді. Ізденіс жұмысының нәтижесінде 1980
жылдары Жалаңаш көл кен орында ашық әдіспен көмір өндіру ісі қолға алынды.
Понтелеев, Мойсеенко, сикицин 1957: Ренгаретен 1958, Афоничев, 1960, 1967
сынды ғалымдар Жоңғар тектоникалық жарығын Вари тектоникалық аймағын
палеозой ұзақ уақыт бойы шектеп тұрды деп санады. Филатова Буш басқа да
геологтар Жетісу Алатауының Солтүстік шығысын көлбей өтетін Жоңғар
тектоникалық шарығы жоғарғы палеозойда пайда болды деп есептейді.
Ұлы Отан соғысы жылдары полиметалл және сирек кездесетін металлдардың
кен орындарын зерттеу Жетісу жотасының барлық бөлігінде жүргізілді.
Оңтүстік жотада А.С.Осипов Солтүстікке - Н.М.Колпаков пен Е.В.Орлов
(1941), П.П.Зотов (1941), Г.Н.Ионова (1945) зерттеу жұмыстарын жүргізді.
1951-1955 жылдары Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінде
А.И.Семенов пен Г.В.Нехорошев жұмыс істеді. Олар жоғарғы полеозой
стратиграфиялық схемасын толықтырды және аумақтың тектоникасы мен пайдалы
қазбаларын зерттеді. 1953-1956 жылдары Н.А.Афаничев пен А.Е. Савичев
(1958)ЖетісуАлатауының солтүстік-шығыс бөлігінің жалпы стратиграфиялық
сызбасын жасады, құрылымдық-фацияльды зоналар мен зона тармақтарына бөлді.
Л.К.Диденко-Кислицина, Е.П.Кислицин Жаманты-Тентек өзендерінің
алабында (1965-198о) кайназой түзілімін бөлді және Жетісу Алатауының
қазіргі тектоникалық құрылысын, жер бедерінің қалыптасуын зерттеді.
Алакөл ойысы мен Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінің жербедерінің
қалыптасу заңдылықтырын зерттеуге 1960-1990 жылдардың аралығында белгілі
ғалым Л.К.Диденко зор үлес қосты. Ол неоген-төрттік дәуірлерде жүрген
неотектоникалық қозғалыстардың Жетісу Алатауы мен Алакөл ойысының қазіргі
жер бедерін қалыптастырудағы алатын орынын жан-жақты зерттеді.
геологиялық тұрғыдан зерттелуі
Алматы облысына жататын Жетісу Алатауына алғашқы зерттеу жұмыстары ХІХ
ғасырдың екінші жартысында А.И. Шренком (1840), А.Влангали (1851), И.В.
Мушкетов (1874), Г.Д.Романов (1879) және Р.Закржевсктердің (1892) аумақтың
жекелеген бөліктеріне маршруттық зерттеу сапарларын жасағаннан кейін
басталды. И.В.Мушкетовтың еңбегінде бірінші рет Жетісу Алатауының аса
ежелгі құрылымы-гнейсті метаморфтық қабаты мен кристалды тақтатастары
қаралды және Қатутау, Қалқан, Алтынемел тауларында бірқатар пайдалы
қазбалардың пайда болуы ( темір, мыс, қорғасын) туралы қысқаша
сипаттама берілді.
1906 жылы А.К.Мейстер Мұқыры және Лепсі өзендерінің алаптарының
төменгі таскөмір кезеңіне жататын фаунаны және таскөмірдің пайда болуын
(Қарасай, Мұқыры) анықтады. 1912 жылы П.А. Казанский Көксай мыс кен орнын
сипаттады және Жетісу Алатауының гранитоидының варисстік кезеңі туралы өз
ойын білдірді.
1906-1910 жылдар аралығында Жетісу Алатауының Пограничный көрші шығыс
ауданында (Қытай территориясында) В.А.Обручев (1915) зерттеу жүргізді. Оның
еңбегі Жетісу Алатауының кеңестік бөлігінің геологиялық құрылысының
ерекшелігін және жер бедерінің қалыптасуы туралы дұрыс түсінік
қалыптастыруға көп мүмкіндік туғызды. 5
1916 жылы Н.Г.Кассин басқарған (1927), И.Горький, П.А.Грюша,
М.Ф.Крутиков, В.А.Николаев, К.Б.Терлец және А.А.Шильниковтардың атқарған
еңбектері, Жетісу Алатауының оңтүстік бөлігін зерттеді және стратиграфия,
тектоника, вулканизмнің алғашқы жүйесі туралы сондай-ақ осы аумақтың
палеогеографиясын зерттеді.
Ұлы Қазан революциясынан кейін Жетісу жотасының геологиялық зерттелуі
Түрксібті салумен байланысты болды. В.Я.Гринев (1928) Малайсары тауынан
пермь кезеңінің флорасын тапты, пермь түзілімінің схемалық кескіндемесін
жасады және Жетісу жотасының батыс бөлігіндегі интрузиидің пермьдік жасын
анықтады. С.В. Калесник (1933) Жетісу жотасының Солтүстік жотасынан, Басқан
және Тастыбұлақ өзендер бастауларынан гнейстер мен гранитті-гнейстерді
анықтап, сипаттама берді. Ф.А. Макаренко (1936) Ақсу және Биен өзендерінің
алабынан жоғарғы силур фаунасын анықтады және жоғарғы силур кезеңінің
конгломератынан (жұмыртас) малтатас гнейстерінің жұмырланғанын
кездестірді.6
Б.К.Терлецкий (1934) ортадевондық фаунаны анықтады және Қызылағаш
өзен бассейндегі құмтасты - тақтатасты қабатты девон кезеңіне жатқызды.
1933 жылға дейін пайдалы қазбаларды іздестіру оң нәтиже бермеді,
тіпті Жетісу жотасы пайдалы қазбаларға кедей деген тұжырымдар да жасалды.
К.И. Постов (1931) Хоргос өзенінің бассейні алтынды екендігін анықтап,
бұдан біраз алтын алуға болады деп қорытынды жасады.
Е.Д. Шлыгин (1936) Алакөл көлінен шығыс аумақта юра кезеңінде
түзілген көмір белгілерін және осы территорияда мұнай бар екендігін болжам
жасады.
Жетісу Жотасының батыс бөлігінің қазіргі геологиялықзерттелу негізі
М.М.Юдичевпен (1933-1940) байланысты. Ол 1933 жылы Текелі полиметалл кен
орнын ашты және оған жоғары баға берілді. Көксу өзені бассейндегі гнейстер
мен кристалды тақтатас қабаттарды М.М. Юдичев кембрийге дейінгі кезеңге
жатқызды. Текелі кен орнын ол мезотермальды типке жатқызды; кеннің
түзілуіне неғұрлым қолайлы жағдай туғызған әктас және аз мөлшерде тақтатас
саналады, ал негізгі кен бақылау құрылымына зонаның ендік бағыттағы
тектоникалық жарылыстары жатады. 1934-1935 жылдары А.К.Жерденко, С.Н.Колова
және С.С.Ларка басшылығымен Жетісу жотасының шығыс бөлігіне зерттеу-түсіру
жұмыстары жүргізілді. Хоргос, Чыжын және Өсек өзендерінің алабынан
молибден, вольфрам, висмут, полиметалл кендерінің қалыптасқандығы
анықталды.
1933 жылы Текелі кен орындарына және оған жақын аудандардан
полиметалл зерттеу, барлау жұмыстары басталады. Кен орындарын Е.А.Немов
1935-1938 жылдары, Г.Б.Роговер 1936-1938 жылдары және Г.С.Лабазин 1937 жылы
зерттеді.7
Е.А.Немов Текелі ауданының кен орнын зерттеді және Суықтөбе, Алмалы,
Ақтөбе, Желжота, Петровск кен орындарын сондай-ақ рудалардың пайда болу
жолдарын анықтады. Текелі өзені жағалауындағы құмтасты-тақтатасты
қабатты,ол Текелі тастопшасы деп, ал Суықтөбе тауының негізінен
карбонатты құрылымын-суықтөбе тастопшасы деп атады.
Алтын-Емел жотасымен Қатутау тауынан М.С.Лизунов (1936) және
Ж.А.Айталиев (1936) полиметалл және мыс рудаларының пайда болуын зерттеді.
Жетісу жотасының солтүстік жән солтүстік-батыс жоталарына М.С.Швецов
пен И.И.Лякин (1936), Ф.А. Карпенко, В.С.Карпенко, М.Г.Лякин, Н.И.Хомизури
(1937), В.Д.Темофеев, Г.Д.Зиновьев, Г.И.Зубков (1939),
Н.М.Колпаков (1941) зерттеу жұмыстарын жүргізді.
1936-1938 жылдары Чжа және Көксу өзендерінің алаптарында И.И.Машкара
геологиялық зерттеу жүргізіп, аумақтың тектоникасын және стратиграфиясын
толықтыратын мол материал жинады. Ол девон кезеңінің эффузивті қабаты мен
карбондық туфты қабаттарды бөлді және метаморфологиялық қабаттардың сәйкес
келмейтіндігін, сондай-ақ суықтөбе және текелі тастопшаларының фауналық
сипаты жоғары силур типі екендігін, фациальды аудандардың төменгі таскөмір
шөгінділерін анықтады.
1940 жылы М.М.Юдичевтің Жоңғар Алатауы атты монографиясы
жарияланды. Бұл еңбегінде автор сол кезеңдегі шөгінділер туралы материалды
да енгізді және стратиграфияға, тектоникаға, вулканизмге, ауданның жалпы
тарихи даму заңдылығына нақты сипаттама берді, сондай-ақ генезистік пайда
болу және кейінгі геологиялық зерттеу жұмыстары туралы да айтты.8
Ұлы Отан соғысы жылдары полиметалл және сирек кездесетін металлдардың
кен орындарын зерттеу Жетісу жотасының барлық бөлігінде жүргізілді.
Оңтүстік жотада А.С.Осипов Солтүстікке - Н.М.Колпаков пен Е.В.Орлов
(1941), П.П.Зотов (1941), Г.Н.Ионова (1945) зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Жамантас және Қызыл-Тентек кен орындары құрылыс материалына ұсынылды. Іле
даласында мұнай мәселесін байланысты геологиялық және геофизикалық
жұмыстарды (Костенко, Волин, Мордвилко, Проводников және т.б. 1942)
жүргізді.
1949-1951 жылдары Балқаш маңы экспедициясының ВАГТ қызметкерлері М.И.
Александрова, Н.А. Афоничев, А.В.Волин, Е.П.Пантелеев және М.Д.Стааль
шамамен Жетісу жотасының солтүстік бөлігіне түгелдей геологиялық- түсіру
жұмыстарын жүргізді. Нәтижесінде ауданның стратиграфиясы мен тектоникасы
нақты анықталды, көптеген пунктерде девон және таскөмірлік фауна табылды.
1950 жылы М.И.Александров, Н.А.Афоничев және А.Е.Сабичев Сарышылды өзен
алаптарынан төменгі және жоғарғы сарышылдық қорғасын-мырыш кен орнын
анықтады.
Осы уақытта Жетісу жотасының оңтүстік бөлігіндегі зерттеу және
геологиялық түсіру жұмыстары Қазақ геологиялық басқарушылығымен жүргізілді.
1948-1949 жылдары Қатутау тауы мен Алтын-Емел жотасынан Б.Д.Бабичев және
басқалары бірнеше шағын флюоритті және гематитті пайда болуларды анықтады.
1950 жылы Жетісу жотасының Оңтүстік жотасында геологиялық түсіру
жұмысын А.П.Чекалов жүргізді.9
1951-1955 жылдары Жетісу жотасында А.И.Семенов пен Г.В.Нехорошев
жұмыс істеді. Олар жоғарғы полеозой стратиграфиялық схемасын толықтырды
және аумақтың тектоникасы мен пайдалы қазбаларын зерттеді. Осы жұмыс
негізінде 1954 жылы А.И.Семенов аумақтың геологиялық даму тарихымен
металлогендік дамуын қарастырды, сондай-ақ бірінші рет аумақтың интрузивті
кешені мен рудаминералды формацияның шөгінді және вулканогендік формациясы
деп бөлді. Бүкіл регионды ол құрлымдық-металлогендік зона қатарына бөлді
және қазбалардың жекелеген түрлерін зерттеуге ұсыныс берді.
1953-1956 жылдары Н.А.Афаничев пен А.Е. Савичев (1958) жетісу
жотасының солтүстік жотасының жалпы стратиграфиялық сызбасын жасады,
құрылымдық-фацияльды зонаға және зона алдына бөлді сондай-ақ Солтүстік
Жетісу жотасының геологиялық даму кезеңінің негізін қарастырды.
1953 жылы Оңтүстік Қазақстан геологиялық басқарушылығы жоспарлы
геологиялық жұмыстарың Оңтүстік және Батыс Жетісу жотасында жүргізуді
бастады.
1954 жылы С.Е.Майрин, В.Г.Севестянов және П.П. Тихонов Жетісу
жотасының Оңтүстік жотасынан силур түзілімін, карбон және пермь дәуірінің
барлық үш бөлігін анықтады. 1955 жылы Сары-Өзек ауданынан С.Е. Майрин мен
П.П.Тихонов бірінші рет төменгі вулканогенді түзілімді флораны Г.П.
Радченконың зерттеуімен бөліп қарастырды.
1956 жылы В.А.Ботезату бұрын төменгі карбондық деп есептелінген
Қатутау тауының вулканогенді-шөгінді түзілімін жоғарғы карбон мен пермь
дамуына жатқызды.10
С.Е.Майрин, В.Д.Стеркин және т.б. (1956-1960) жұмыстарының
нәтижесінде Жетісу жотасының оңтүстік бөлігінің стратиграфиялық және
Қаратау тауларынан (Солтүстік жота) силурге дейінгі гранитоидтар
анықталды.
И.И.Никитченко (1957-1960) төменгі таскөмір түзілімін бөлген сызбаны
ұсынды, жоғарғы лудлов және девон түзілімдерінің фауна топтамаларын жасады,
интрузивті фазаларды, гранитоидты фацияларды бөлді және олардың ыдырау
уақыттарын анықтады. К.А.Азбель, Г.М.Фремд және т.б. (1958-1963) жоғарғы
палеозой қабатының құрылымын зерттеді. Г.М.Фремд Оңтүстік Жетісу жотасынан
вулкандық жыныстардың мынадай түрлерін игнимбриттер, лахаровты брекчилер
және т.с.с. вулкандық аппараттардың қатарлық жағдайын зерттеді.
А.М.Жиырев және т.б. (1963) Бурақой, Қаратал өзендерінің маңынан
каледондық гранитоидтар сондай-ақ ақешкі өзені маңынан жоғары силурлық
фаунаны анықтады. 1957-1963 жылдары Солтүстік-Шығыс Жетісу жотасында
геологиялық түсіру және ізденіс жұмыстарын ВАГТ партиясы Б.В. Алабужина,
Ю.В.Борзаковск, М.Н.Барцев, В.А.Буш, В.С.Войтович, Н.М.Давыдов, В.К.
Дмитриев, А.Ф. Степаненко,Ю.А. Твердислав, Н.И. Филатов және т.б.
басшылығымен жүргізілді. Нәтижеде ортапалеозойлық қабаттың стратиграфиялық
бөлу, ауданның осы бөлігінің тектоникалық құрылымы нақтыланды, девон және
таскөмір кезеңнің фауналарын толықтыратын топтамалар жасалды, Буланбай
тауынан мәскеу ярусының орта карбон түзілімінің пайда болуы зерттелді.
11
Бұл аймақта жүргізілген 1953 жылғы геологиялық түсіру және зерттеу жұмысы
барысында кен орындары мен рудалардың пайда болу жолдары көптеп анықталды.
Оңтүстік Жетісу Алатауынан Көксай мыстапорфировты Біжін полиметалл және
Арқарлы алтын-рудалы кен орнының (Майрин, Севастьянов 1954-1955) пайда
болуы, витофирлердің өндірістік шикізаттары мырыш, мыс және алтынның пайда
болу жолдары (малайсары тобы), сондай-ақ Шығыс Қатутау мысты-молибденді,
жоғарғы Теректі молибденді, Қатутау мысы және т.б. анықталды. Бұрын белгілі
және жаңадан пайда болған кен орындары мен рудаларда зерттеп-барлау және
ревизиондық жұмыстар жүргізілді. Бұған әсіресе Текелі-Суықтөбе руда қабаты
(Х.И.Мурсалимов, И.С.Бродский, В.П.Стеценко, П.А.Руденко,А.В.Орлов,
И.И.Волосиков және т.б.), Көксайлық мысты (В.В. Науменко,В.В. Березовиков,
М.В.Кукарена) және Арқарлы алтын рудасы (Г.Б.Левин,К.И.Груздев,
Ю.Е.Яренский) кен орындарын зерттеу жұмыстары жатады; Солтүстік Жетісу
жотасында алтын кенін зерттеу жүргізілуде (Е.П.Кислицин және т.б.)
Геологиялық түсіру, зерттеу және барлау жұмысының барысы 50-жылдардың
екінші жартысында аймағының геологиялық және металлогенді әртүрлі қырларын
қамтитын тақырыптық зерттеуге көшті. 1956 жылы Орталық және Оңтүстік Жетісу
Алатауының зерттеу тобы Қ.И.Сәтпаев атындағы геологиялық ғылыми Институттың
геологтары Б.И.Вейц, П.К.Жуков, Ю.И.Казанин, А.К. Каюпов, Н.П. Крикунова,
Н.А. Розыбақиева, Н.А. Пигулевский, А.Е. Шлыгин) төменгі палеозойдың руда
аралас қабатын, Көксу-Текелі руда қабатын, Текелі, Көксу, Суықтөбе кен
орындарының шөгінді жыныстарының минералогиясы мен руданың геохимиясын және
шамалы өзгерісті руданың петрографиясын зерттеді. Б.И.Вейц,
Н.А.Розыбакиева, А.Е.Шлыгин (1956-1960) Суықтөбе және Көксу руда кен
орындарының минералогиялық және геохимиялық құрамын, ал Б.И.Вейц пен
Н.П.Крикунова (1960-1964) Текелі және алмалы кен орындарын зерттеді.12
1957 жылы Н.Н.Костенко Жетісу Алатауының оңтүстігінен ақтау
тастопшасының олигоцендік жасын, ал батысынан арал тастопшасының баламасы
саналған (миацен) Сарыөзек тастопшасын бөліп зерттеді.
Н.А. Афоничев пен А.Е. Савичев өз зерттеу жұмыстарын 1958-1960
жылдары Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінде жалғастыра отырып, орта
палеозойдың стратиграфиясын нақтылады, Жедин, Кобленц, Эйфель және Живет
ярустарының фауналық түзілім сипатын анықтады, Салқынбел,Сарқан және тастау
тастопшаларын бөлді. Олар сондай-ақ құрылымды - фациальды зона және зона
алдын белгіледі. Олардың негізгі даму кезеңдерін регионның қатпарлы және
жарылым құрылымдарына және т.б. сипаттама берді.Осы геологтардың кейінгі
зерттеу жұмыстары (1960-1965) аумақтың геологиялық даму тарихына және
Жетісу Алатауын геологиялық құрылымға аудандастыруға жаңа материалдар
қосты.13
Л.К.Диденко-Кислицина, Е.П.Кислицин және т.б. (1965-1958) кайназой
түзілімін бөлді және Жетісу Алатауының қазіргі тектоникалық жағдайын
бірнеше қырларын және жер бедерінің қалыптасуын нақтылады. Геофизикалық
зерттеу жұмыстары Жетісу Алатауында, Алакөл және Іле ойыстарының қойнауында
мұнай болуына байланысты жүргізілді. Бұл региондағы геофизикалық және оған
қатысты материалдармен Ю.А.Акопов, К.И.Волкова, В.И.Гольдшмидт, В.Д.
Гульницкий, И.И.Ерусалимский, Н.М.Ефремова, Л.З.Злавдинов, В.В.Иванова,
М.Г.Косой, Д.С.Кубарев, Г.А.Никитин, В.К.Поляков, Л.Г.Сафенрейтер,
Ю.Л.Фокшанский және т.б. айналысты.
1962-1963 жылдары Қ.И.Сәтпаев атындағы геология ғылым институты және
Оңтүстік Қазақстан геолгиялық басқарушылығы Жетісу Алатауының геофизикалық
зерттеу материалдарына есеп беру барысында геологиялық және металлогендік
мәліметтер дайындады. Осы жұмыстың нәтижесі басты жұмыстың негізгісі болып
саналады.
2.1.2. Жетісу Алатауының геологиялық, геофизикалық тұрғыдан зерттелуі.
Алматы облысына жататын Жетісу Алатауына алғашқы зерттеу жұмыстары ХІХ
ғасырдың екінші жартысында А.И. Шренком (1840), А.Влангали (1851), И.В.
Мушкетов (1874), Г.Д.Романов (1879) және Р.Закржевсктердің (1892) аумақтың
жекелеген бөліктеріне маршруттық зерттеу сапарларын жасағаннан кейін
басталды. И.В.Мушкетовтың еңбегінде бірінші рет Жетісу Алатауының аса
ежелгі құрылымы-гнейсті метаморфтық қабаты мен кристалды тақтатастары
қаралды және Қатутау, Қалқан, Алтынемел тауларында бірқатар пайдалы
қазбалардың пайда болуы ( темір, мыс, қорғасын) туралы қысқаша
сипаттама берілді.
1906 жылы А.К.Мейстер Мұқыры және Лепсі өзендерінің алаптарының
төменгі таскөмір кезеңіне жататын фаунаны және таскөмірдің пайда болуын
(Қарасай, Мұқыры) анықтады. 1912 жылы П.А. Казанский Көксай мыс кен орнын
сипаттады және Жетісу Алатауының гранитоидының варисстік кезеңі туралы өз
ойын білдірді.
1906-1910 жылдар аралығында Жетісу Алатауының Пограничный көрші шығыс
ауданында (Қытай территориясында) В.А.Обручев (1915) зерттеу жүргізді. Оның
еңбегі Жетісу Алатауының кеңестік бөлігінің геологиялық құрылысының
ерекшелігін және жер бедерінің қалыптасуы туралы дұрыс түсінік
қалыптастыруға көп мүмкіндік туғызды.
1916 жылы Н.Г.Кассин басқарған (1927), И.Горький, П.А.Грюша,
М.Ф.Крутиков, В.А.Николаев, К.Б.Терлец және А.А.Шильниковтардың атқарған
еңбектері, Жетісу Алатауының оңтүстік бөлігін зерттеді және стратиграфия,
тектоника, вулканизмнің алғашқы жүйесі туралы сондай-ақ осы аумақтың
палеогеографиясын зерттеді.
Ұлы Қазан революциясынан кейін Жетісу жотасының геологиялық зерттелуі
Түрксібті салумен байланысты болды. В.Я.Гринев (1928) Малайсары тауынан
пермь кезеңінің флорасын тапты, пермь түзілімінің схемалық кескіндемесін
жасады және Жетісу жотасының батыс бөлігіндегі интрузиидің пермьдік жасын
анықтады. С.В. Калесник (1933) Жетісу жотасының Солтүстік жотасынан, Басқан
және Тастыбұлақ өзендер бастауларынан гнейстер мен гранитті-гнейстерді
анықтап, сипаттама берді. Ф.А. Макаренко (1936) Ақсу және Биен өзендерінің
алабынан жоғарғы силур фаунасын анықтады және жоғарғы силур кезеңінің
конгломератынан (жұмыртас) малтатас гнейстерінің жұмырланғанын кездестірді.
Б.К.Терлецкий (1934) ортадевондық фаунаны анықтады және Қызылағаш
өзен бассейндегі құмтасты - тақтатасты қабатты девон кезеңіне жатқызды.
1933 жылға дейін пайдалы қазбаларды іздестіру оң нәтиже бермеді,
тіпті Жетісу жотасы пайдалы қазбаларға кедей деген тұжырымдар да жасалды.
К.И. Постов (1931) Хоргос өзенінің бассейні алтынды екендігін анықтап,
бұдан біраз алтын алуға болады деп қорытынды жасады.
Е.Д. Шлыгин (1936) Алакөл көлінен шығыс аумақта юра кезеңінде
түзілген көмір белгілерін және осы территорияда мұнай бар екендігін болжам
жасады.
Жетісу Жотасының батыс бөлігінің қазіргі геологиялықзерттелу негізі
М.М.Юдичевпен (1933-1940) байланысты. Ол 1933 жылы Текелі полиметалл кен
орнын ашты және оған жоғары баға берілді. Көксу өзені бассейндегі гнейстер
мен кристалды тақтатас қабаттарды М.М. Юдичев кембрийге дейінгі кезеңге
жатқызды. Текелі кен орнын ол мезотермальды типке жатқызды; кеннің
түзілуіне неғұрлым қолайлы жағдай туғызған әктас және аз мөлшерде тақтатас
саналады, ал негізгі кен бақылау құрылымына зонаның ендік бағыттағы
тектоникалық жарылыстары жатады. 1934-1935 жылдары А.К.Жерденко, С.Н.Колова
және С.С.Ларка басшылығымен Жетісу жотасының шығыс бөлігіне зерттеу-түсіру
жұмыстары жүргізілді. Хоргос, Чыжын және Өсек өзендерінің алабынан
молибден, вольфрам, висмут, полиметалл кендерінің қалыптасқандығы
анықталды.
1933 жылы Текелі кен орындарына және оған жақын аудандардан
полиметалл зерттеу, барлау жұмыстары басталады. Кен орындарын Е.А.Немов
1935-1938 жылдары, Г.Б.Роговер 1936-1938 жылдары және Г.С.Лабазин 1937 жылы
зерттеді.
Е.А.Немов Текелі ауданының кен орнын зерттеді және Суықтөбе, Алмалы,
Ақтөбе, Желжота, Петровск кен орындарын сондай-ақ рудалардың пайда болу
жолдарын анықтады. Текелі өзені жағалауындағы құмтасты-тақтатасты
қабатты,ол Текелі тастопшасы деп, ал Суықтөбе тауының негізінен
карбонатты құрылымын-суықтөбе тастопшасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz