Қазақ эпосындағы батырдың түс көру арқылы жар іздеу мотиві

1 Дастандардағы түс көру мотиві
2 «Һамра» дастаны

Дастандардағы түс көру мотиві – бас кейіпкердің іс-әрекетінің негізі. Сол түсінде көргенді іске асыру үшін қиын сапарға жол шегіп, небір қиындықты басынан кешіреді. Өйткені, «Түс көру мотиві бүкіл әлем халықтарына тән және оның атқаратын қызметі әр қилы, алдағаны болжау кейіпкерді сақтандыру, кейіпкерге көмек беру, адамдарды белгілі іс-әрекетке шақыру», – дейді зерттеуінде Ыбыраев Ш. /1, 151/.
Әсіресе, «Қобыланды», «Алпамыс», «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» т.б. туындыларындағы түс көру сарынының алатын орны ерекше.
Халық сенiмiнде түс көру үлкен орын алатынын аңғарамыз. Алдағы оқиғаны, адам тағдырын көрген түс арқылы болжап бiлуге болады деген сенiм мифтiк танымнан туындаған.
Романдық эпостың оқиғалық, құрылыстық бітіміндегі ортақ, ұқсас тағы бір ерекшелік бұл кейіпкердің психологиялық жағдайы, яғни қалыңдығының іздеп табуына ең біріншіден, әке-шешесінің қарсы тұрып, бөгет жасауы, одан сапар шеккенде кездесетін қиыншылықтары (бал ашу, теріс бата, түс көру т.б.). Осыған орай Г.Пірәлиеваның «Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері» (Түс көру, бейвербалды ишараттар, заттық әлем) атты докторлық диссертациясындағы қазақ эпосының түс көру, аян беру мәселелері: «Белгілі бір қауып-қатерден хабар беретін аруақты бабалардың Аян беру түстері мен одан кейінгі кейіпкер көңілін нілдей бұзатын психологиялық жағдайы, болашақтағы қалыңдығына қолы жетер жетпесі туралы хабар береді», – деген пікір айтқан /2, 76./. Мысалы, Қозының шешесі түсіне кіріп айтқан сөзіне тоқталатын болсақ:
Ай, балам, қайт үйіңе, жол көрінбес,
Сарыбай барғанменен қызын бермес.
Ана тілін тыңдамай кеткен бала,
Жолынан аман қайтып, үйін көрмес...
дейді. Мұндағы анасы баласының бір қауып-қатерден қорғап басынан кешер қиыншылық, азабы туралы бір хабарын береді. Бұл жырдың барлық ұлттық нұсқаларында екі ғашықтың бақытына қарсы істелетін әрекеттер өте ұқсас. Ең әуелі қыздың әкесі қарсы, одан кейін қыздан үміткер жігіт қарсы. Жігіт қарсы болу себебі, әрине қалыңдығы туралы естіген жігіт ата-анасынан бастап барлығы қарсы болады. Яғни, жігіттің өз махаббатына жету мақсатында барлық бөгеттерге төзеп, әке-шешесінің де сөздеріне қарсы шығады. Достық жолындағы серттің, алдын-ала бал ашып болашақты болжап және теріс бата сөзінің қаншалықты күші бар болғанын екі жастың қосылуына кедергі болатынын жырда жақсы баяндалған. Бұл сөздердің барлығы әрине, жігітке кері әсерін тигізгендігі көрінеді. Осыдан халықтың «айтылған сөз – оқ», немесе «ойланбай сөйлеген ауырмай өледі» деген мақалдары бекер айтылмаған дегіміз келеді. «Сейфүлмәлікте», «Жүсіп-Зылихада» да осындай ситуация қайталанады. Халыққа ертеден қанықты «Бозжігіт» жырының да жалпы желісі «Таһир-Зухраға» орайлас. Соның бірі – ғашықтардың түсінде танысуы. Бозжігіт Қарашашты түсінде көріп тілдеседі.

1 Ш. Ибраев. Эпос әлемі. – А., 1991.
2 Г. Пірәлиева. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері. – Алматы: «Алаш», 2003.
3 Хорезми. Махаббатнама: Дастан. – Алматы: Жалын, 1985. – 112 б.