Тарихи үрдіс және тарихи таным теориясы туралы
Жоспары:
1.1. Тарихи үрдіс және тарихи таным теориясының ғылыми және оқу пәні ретінде қалыптасуы дамуы
1.2. Тарихи үрдіс . историософия методологиясының негізі
1.1. Тарихи үрдіс және тарихи таным теориясының ғылыми және оқу пәні ретінде қалыптасуы дамуы
1.2. Тарихи үрдіс . историософия методологиясының негізі
Мақсаты: Жалпы қазіргі замандағы даму үрдісіне байланысты дүниежүзілік тарих ғылымында да үлкен модернизациялар бар. Осы үрдістің ғылыми пән ретінде оқытылуының жалпылама әдістемелерін жан-жақты түсіндіру.
Жалпы ғылымда методологияның қалыптасуы мен дамуы, негізгі беталыстары, кезеңдері болады. Тарих ғылымының методологиясында қоғамдық дамудың қазіргі кезеңдегі зерттеуі мынадай жалпы үш деңгейде жүзеге асырылады. Арнаулы жеке ғылыми, жалпы ғылыми және әмбебап философиялық деңгейлермен анықталады. Олардың басты міндеті осы деңгейлерді бір-бірімен шатастырмай, бөлек зерттеу гнессологияның негізгі міндеті. Жалпы тарихи дамуда тарих ғылымы негізгі пән ретінде философияның ойлау жүйесінің объектісі болған. Сондықтан, ғылымға тарих философиясы деген жаңа термин енген. Оны енгізген 1694-1778 жылдары өмір сүрген Вольтер болды. Кейіннен бұл термин историософия деген атқа ие болды. Оны ғылыми айналымда бірінші рет қолданған неміс философы Гегель болған. Осылайша жеке пән ретінде Вольтердің тарих философиясы тарихи оқиғалар мен құбылыстарды түсіндіру ғана емес, сонымен бірге тарихи оқиғаны тарихи процесс ретінде талдауды ұсынды. Гегель өзінің “Тарих философиясына лекциялар” деген еңбегінде тарих ғылымының тарихнамасын үш топқа бөледі:
1. Алғашқы тарих. Бұл жерде алғашқы тарихты жазушы авторлардың болған оқиғаларға өздері қатыса отырып, көрген білгендерін қағазға түсіргендігін дәлелдейді. (Геродот, Тацит, Фукидит т.б.)
2. Рефлективті тарих. Бұл салада уақыт пен санаспай, керісінше, рух күшіне көбірек көңіл бөлді. Ол жалпы тарих, прагматикалық тарих және сыни тарих талқыланып, тарихи еңбектерді талдауға әрекет жасалды. Яғни, халықтың тарихы, мемлекеттің тарихы және әлемнің тарихы тұтастана бастады. Бірақ бұл топқа көбінесе, діни ағымдар үстемдік етті. (Католицизм)
3. Тарих философиясы. Бұл топта уақыт өтуіне байланысты тарихи болған оқиғалар тек құбылыс, оқиға, дата ғана емес, сонымен бірге олар философияның заңдылықтары мен категорияларына салына бастады.
Зерттеудің әдістері өзгерді. Ғылыми әдістер жан-жақты жіктелді. Гноссиологияның, эпистемологияның, логиканың ғылыми методологиясы мен жеке зерттейтін салалар пайда болды. Оған негіз болған объектілер тарих методологиясының негізін қалап берді. Ғылыми танымның методологиясы мен әдістері туралы ғылыми танымның жаңа теорияға көтерілуі қайшылықты, күрделі әлеуметтік процестерді шешуге әрекет жасады. Сондықтан, бұрынғы асбтрактылы саладан, нақтылы салаға ауыса бастады. Тарих философиясы тарих методологиясының негізгі дерек көзі болып табылады. Себебі, тарих философиясында тарихтың проблемалары, заңдылықтары, бағыттары бір жекелеген ұлттың тарихынан шығып, жалпы адамзаттық тарихқа айналады. Тарих философиясының негізгі қарастыратын мәселелері мынадай:
- тарихи процестердің ішкі логикалық заңдылықтар мәселесі;
- детерминизм және тарихты кезеңдеудің өзекті мәселелері;
- тарихтың мақсаты мен мәні мәселелері;
- мәдениет және өркениет мәселелері;
- әлеуметтік даму мәселелері;
- тарихи процестердің көп түрлілігі мен бірлігі мәселелері.
Жалпы ғылымда методологияның қалыптасуы мен дамуы, негізгі беталыстары, кезеңдері болады. Тарих ғылымының методологиясында қоғамдық дамудың қазіргі кезеңдегі зерттеуі мынадай жалпы үш деңгейде жүзеге асырылады. Арнаулы жеке ғылыми, жалпы ғылыми және әмбебап философиялық деңгейлермен анықталады. Олардың басты міндеті осы деңгейлерді бір-бірімен шатастырмай, бөлек зерттеу гнессологияның негізгі міндеті. Жалпы тарихи дамуда тарих ғылымы негізгі пән ретінде философияның ойлау жүйесінің объектісі болған. Сондықтан, ғылымға тарих философиясы деген жаңа термин енген. Оны енгізген 1694-1778 жылдары өмір сүрген Вольтер болды. Кейіннен бұл термин историософия деген атқа ие болды. Оны ғылыми айналымда бірінші рет қолданған неміс философы Гегель болған. Осылайша жеке пән ретінде Вольтердің тарих философиясы тарихи оқиғалар мен құбылыстарды түсіндіру ғана емес, сонымен бірге тарихи оқиғаны тарихи процесс ретінде талдауды ұсынды. Гегель өзінің “Тарих философиясына лекциялар” деген еңбегінде тарих ғылымының тарихнамасын үш топқа бөледі:
1. Алғашқы тарих. Бұл жерде алғашқы тарихты жазушы авторлардың болған оқиғаларға өздері қатыса отырып, көрген білгендерін қағазға түсіргендігін дәлелдейді. (Геродот, Тацит, Фукидит т.б.)
2. Рефлективті тарих. Бұл салада уақыт пен санаспай, керісінше, рух күшіне көбірек көңіл бөлді. Ол жалпы тарих, прагматикалық тарих және сыни тарих талқыланып, тарихи еңбектерді талдауға әрекет жасалды. Яғни, халықтың тарихы, мемлекеттің тарихы және әлемнің тарихы тұтастана бастады. Бірақ бұл топқа көбінесе, діни ағымдар үстемдік етті. (Католицизм)
3. Тарих философиясы. Бұл топта уақыт өтуіне байланысты тарихи болған оқиғалар тек құбылыс, оқиға, дата ғана емес, сонымен бірге олар философияның заңдылықтары мен категорияларына салына бастады.
Зерттеудің әдістері өзгерді. Ғылыми әдістер жан-жақты жіктелді. Гноссиологияның, эпистемологияның, логиканың ғылыми методологиясы мен жеке зерттейтін салалар пайда болды. Оған негіз болған объектілер тарих методологиясының негізін қалап берді. Ғылыми танымның методологиясы мен әдістері туралы ғылыми танымның жаңа теорияға көтерілуі қайшылықты, күрделі әлеуметтік процестерді шешуге әрекет жасады. Сондықтан, бұрынғы асбтрактылы саладан, нақтылы салаға ауыса бастады. Тарих философиясы тарих методологиясының негізгі дерек көзі болып табылады. Себебі, тарих философиясында тарихтың проблемалары, заңдылықтары, бағыттары бір жекелеген ұлттың тарихынан шығып, жалпы адамзаттық тарихқа айналады. Тарих философиясының негізгі қарастыратын мәселелері мынадай:
- тарихи процестердің ішкі логикалық заңдылықтар мәселесі;
- детерминизм және тарихты кезеңдеудің өзекті мәселелері;
- тарихтың мақсаты мен мәні мәселелері;
- мәдениет және өркениет мәселелері;
- әлеуметтік даму мәселелері;
- тарихи процестердің көп түрлілігі мен бірлігі мәселелері.
Кіріспе
Жоспары:
1. Тарихи үрдіс және тарихи таным теориясының ғылыми және оқу пәні ретінде
қалыптасуы дамуы
2. Тарихи үрдіс - историософия методологиясының негізі
Мақсаты: Жалпы қазіргі замандағы даму үрдісіне байланысты
дүниежүзілік тарих ғылымында да үлкен модернизациялар бар. Осы үрдістің
ғылыми пән ретінде оқытылуының жалпылама әдістемелерін жан-жақты түсіндіру.
Жалпы ғылымда методологияның қалыптасуы мен дамуы, негізгі
беталыстары, кезеңдері болады. Тарих ғылымының методологиясында қоғамдық
дамудың қазіргі кезеңдегі зерттеуі мынадай жалпы үш деңгейде жүзеге
асырылады. Арнаулы жеке ғылыми, жалпы ғылыми және әмбебап философиялық
деңгейлермен анықталады. Олардың басты міндеті осы деңгейлерді бір-бірімен
шатастырмай, бөлек зерттеу гнессологияның негізгі міндеті. Жалпы тарихи
дамуда тарих ғылымы негізгі пән ретінде философияның ойлау жүйесінің
объектісі болған. Сондықтан, ғылымға тарих философиясы деген жаңа термин
енген. Оны енгізген 1694-1778 жылдары өмір сүрген Вольтер болды. Кейіннен
бұл термин историософия деген атқа ие болды. Оны ғылыми айналымда бірінші
рет қолданған неміс философы Гегель болған. Осылайша жеке пән ретінде
Вольтердің тарих философиясы тарихи оқиғалар мен құбылыстарды түсіндіру
ғана емес, сонымен бірге тарихи оқиғаны тарихи процесс ретінде талдауды
ұсынды. Гегель өзінің “Тарих философиясына лекциялар” деген еңбегінде тарих
ғылымының тарихнамасын үш топқа бөледі:
1. Алғашқы тарих. Бұл жерде алғашқы тарихты жазушы авторлардың болған
оқиғаларға өздері қатыса отырып, көрген білгендерін қағазға түсіргендігін
дәлелдейді. (Геродот, Тацит, Фукидит т.б.)
2. Рефлективті тарих. Бұл салада уақыт пен санаспай, керісінше, рух
күшіне көбірек көңіл бөлді. Ол жалпы тарих, прагматикалық тарих және сыни
тарих талқыланып, тарихи еңбектерді талдауға әрекет жасалды. Яғни, халықтың
тарихы, мемлекеттің тарихы және әлемнің тарихы тұтастана бастады. Бірақ бұл
топқа көбінесе, діни ағымдар үстемдік етті. (Католицизм)
3. Тарих философиясы. Бұл топта уақыт өтуіне байланысты тарихи болған
оқиғалар тек құбылыс, оқиға, дата ғана емес, сонымен бірге олар
философияның заңдылықтары мен категорияларына салына бастады.
Зерттеудің әдістері өзгерді. Ғылыми әдістер жан-жақты жіктелді.
Гноссиологияның, эпистемологияның, логиканың ғылыми методологиясы мен жеке
зерттейтін салалар пайда болды. Оған негіз болған объектілер тарих
методологиясының негізін қалап берді. Ғылыми танымның методологиясы мен
әдістері туралы ғылыми танымның жаңа теорияға көтерілуі қайшылықты, күрделі
әлеуметтік процестерді шешуге әрекет жасады. Сондықтан, бұрынғы асбтрактылы
саладан, нақтылы салаға ауыса бастады. Тарих философиясы тарих
методологиясының негізгі дерек көзі болып табылады. Себебі, тарих
философиясында тарихтың проблемалары, заңдылықтары, бағыттары бір жекелеген
ұлттың тарихынан шығып, жалпы адамзаттық тарихқа айналады. Тарих
философиясының негізгі қарастыратын мәселелері мынадай:
- тарихи процестердің ішкі логикалық заңдылықтар мәселесі;
- детерминизм және тарихты кезеңдеудің өзекті мәселелері;
- тарихтың мақсаты мен мәні мәселелері;
- мәдениет және өркениет мәселелері;
- әлеуметтік даму мәселелері;
- тарихи процестердің көп түрлілігі мен бірлігі мәселелері.
Бұл пәнді оқытудағы негізгі мақсат, адамзат тарихы философиясынан,
тарихи таным мен тарихи білім теориясына дейінгі мәселелер қамтылады.
Олардың ара-қатынасы нақты деректермен және тарихнамалық негізде
сипатталады. Тарихнаманың типологиясы.
Ф-ӘД-001026
Тарихнаманы дамытудың беталыстары – “алғашқы” тарихтан “философиялық”
тарихқа дейін. Тарихнаманың негізгі даму кезеңдері. Тарихи ғылымның
генезисі. Көне мифология мен батырлар жыры. Тарихи сана мифологиялық
түрлерінің алғашқы әрекеттері. Антикалық әлеуметтану: табиғат және тарих.
Ғалам және ондағы Адам, қоғам мен жеке тұлға (индивидум). Прагматикалық
тарих. Ортағасырлық тарихнама: антикалық прагматизмнен ортағасырлық
провиденциализмге дейін. Антикалық дәстүрлердің қайта өрлеуі мен дамуы.
Провинденциализмнен өткеннің тиімді көрінісіне дейін. Жаңа кезең
тарихнамасы. Өткенді зерттеудегі ғылыми тәсілдің қалыптасуы. Тарихтың діни-
мистикалық философиясы. (Неокантианство, Модернизм) Тарих методологриясы
дамуының қазіргі беталыстары: тарихнамадағы сциентикалық және мәдени
тәсілдер. Антикалық пәнаралық тарих үшін қозғалыс: тарихты зерттеудегі
квантификация. Тарихнамадағы және тарих методологиясындағы нарративтік
қайта өрлеуі. Ғылыми білімнің жеке тұрғыдан қарастыруы және кірігуі
беталысының ара-қатынасы мен олардың тарих ғылымы пәніне әсері. Тарихтың
жаңа салаларының пайда болуы. Күнделіктілік тарих, ауызша тарих,
микротарих, гендерлік тарих, маентальдқк тарих.
Тақырыпты қарастыратын сұрақтар
1. Жалпы ғылымдардағы методология әдістері.
2. Тарих ғылымының методологиясындағы жалпы үш деңгей.
3. Үш деңгейдің жүзеге асырылуындағы ғылыми деңгей
4. Үш деңгейдің жүзеге асырылуындағы жалпы ғылыми деңгей
5. Үш деңгейдің жүзеге асырылуындағы әмбебап философиялық деңгей
6. Вольтердің Историософия, тарих философиясы терминін ғылыми
айналымға ендіруі
7. Тарих философиясының негізгі қарастыратын мәселелері
8. Тарихи процестердің ішкі логикалық заңдылықтар мәселесі
9. Тарихи процестердің көп түрлілігі мен бірлігі мәселелері
10. Тарихнаманы дамытудың беталыстары – “алғашқы” тарихтан
“философиялық” тарихқа дейін методологиялық әдәстер.
ЄДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Пәнді оқытудың объектісі және зерттеу әдістері жүйесі
Жоспары
2.1. Тарих философиясындағы немістік мектеп
2.2. Гегель мектебі және тарихи үрдіс концепциясы
2.3. Француз ағартушыларының тарихи философиясы
2.4. Тарихи үрдістің марксистік теориясы
Мақсаты: Тарих ғылымының методологиясы пәнін оқытудағы негігі
Еуропадағы мектептер, аң алдымен ХІХ ғ. Қоғамдық дамуға үлкен әсер еткен
несітік мектеп, соның ішінде Гегельдің қоғамдық ғылымдардың дамуына әсері.
Француз ағартушылары мен марксистік ғылымдардың әсерін жан-жақты түсіндіру.
Тарих ғылымында қазіргі постмодернистік бағытты ғылыми тарихи
танымның ауқымы кеңейе түскенін көруге болады. Соның ішінде тарихилық
принципі ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап үлкен дамудың айқын жолына
түсті.
Ф-ӘД-001026
Тарихшылдық ХХ ғасырда пайда болған жаңа ұғым. Дегенмен бұл термин
өткен ғасырларда Кант, Гердер, Гегель шығармаларында кездіп отырған. Оны
көбіне £Тотальды тарих” деп атап жүрді. Гегель өлгеннен кейін ғылыми ортада
ішінара қолданылып жүрді. Тарихшылдықты тарихи термин ретінде ендірген
Л.Ранке мен Т.Дройзен болған. Олар терминнің негіздемесін гегельдік
теориядан алған. Тарих философиясы әмбебап философиялық деңгейлермен
анықталады. Олардың басты міндеті осы деңгейлерді бір-бірімен шатастырмай,
бөлек зерттеу гнессологияның негізгі міндеті. Жалпы тарихи дамуда тарих
ғылымы негізгі пән ретінде философияның ойлау жүйесінің объектісі болған.
Сондықтан, ғылымға тарих философиясы деген жаңа термин енген. Оны енгізген
1694-1778 жылдары өмір сүрген Вольтер болды. Кейіннен бұл термин
историософия деген атқа ие болды. Оны ғылыми айналымда бірінші рет
қолданған неміс философы Гегель болған. Осылайша жеке пән ретінде
Вольтердің тарих философиясы тарихи оқиғалар мен құбылыстарды түсіндіру
ғана емес, сонымен бірге тарихи оқиғаны тарихи процесс ретінде талдауды
ұсынды. Гегель өзінің “Тарих философиясына лекциялар” деген еңбегінде тарих
ғылымының тарихнамасын үш топқа бөледі:
Алғашқы тарих. Бұл жерде алғашқы тарихты жазушы авторлардың болған
оқиғаларға өздері қатыса отырып, көрген білгендерін қағазға түсіргендігін
дәлелдейді. (Геродот, Тацит, Фукидит т.б.)
Рефлективті тарих. Бұл салада уақыт пен санаспай, керісінше, рух
күшіне көбірек көңіл бөлді. Ол жалпы тарих, прагматикалық тарих және сыни
тарих талқыланып, тарихи еңбектерді талдауға әрекет жасалды. Яғни, халықтың
тарихы, мемлекеттің тарихы және әлемнің тарихы тұтастана бастады. Бірақ бұл
топқа көбінесе, діни ағымдар үстемдік етті. (Католицизм)
Тарих философиясы. Бұл топта уақыт өтуіне байланысты тарихи болған
оқиғалар тек құбылыс, оқиға, дата ғана емес, сонымен бірге олар
философияның заңдылықтары мен категорияларына салына бастады.
Оның мәселелері бүкіл кешеніне байланысты. Әлеуметтік және жекеленген
болмысқа тарих та, мәдениетт те, адам болмысы да кіреді. Бұл мәселеде
әлеуметтік философияның даму тарихына жүгінген дұрыс жол. Оның мәліметі
бойынша адамдардың әлеуметтік және индивидуалды болмысының әртүрлі қырларын
бүкіл жеке философиялар тарихи тұрғыда әлеуметтік философия деп аталатын
қоғам туралы дүниетанымнан келіп шығады. Пайда болу, қалыптасуы және дамуы
философиядан алда тұрған бір ғана аймақ бар. Ол философиялық білім аймағы
ТАРИХ ФИЛОСОФИЯсы.
Гегель бойынша сыншыл тарихнамасы жаңа заман мен Ағартушылық
дәуірінде қалыптасқан. Бұл философия мен гуманитарлық ой тарихының ғұлама
білгірі негіздеген ескертпе болды. Бұл тұрғыда Вольтердің тарихи ғылымға
көзқарасын атап өтуге болады. Философиялық білім тарихында ол алғаш рет
тарих философиясы, мәдениет және көбінесе прогресс ұғымын айналымға
енгізгендігімен белгілі.
Вольтердің пікірінше тарих философиясы ең алдымен Жалпыәлемдік
тарихты құру ұмтылысы. Екіншіден, ғалым тарихшылар ойларын сыни тұрғыдан
пайымдау. Үшіншіден, заңдар мәселесін, тарихи үрдіс локикасын оның дамуында
әсіресе оның болашағында ашу.
Ең алдымен, бұл бағыт дүниетанымдық қвзмет атқаратынын тиянақтайды.
Кейінгі атқаратын міндеті, методологиялық функция атқаруында. Диалектика
приципі мен синергетика принципі жатады. Әлеуметтік танымның методологиялық
бағдарында герменевтиканың да ұғыну мен түсіндіру философиясы ретінде
маңызы зор.
Төртінші функциясы ол танымдық және эвристикалық қвзметі болып
табылады. Бір нәрсені ашуға деген қабілеті бар белгілі бір эвристикалық
ерекшеліктерімен ерекшеленеді.
Бесінші функциясы, аксиологиялық атқаратын қызметі мен тәрбиелеуші
міндеттері жатады.
Алтыншыдан, болжамдық қызмет те атқарады.Жалпы айтқанда адамдардың
әлеуметтік болмысының онтологиясы болып табылады.
Ф-ӘД-001026
Батыстық тарих фолософиясы қоғамдық өмірдегі жалпы заңдылықтарды
адамзат өркениетінің сабақтастығын жоққа шығаруға тырысатын теориялық ілім.
Өзінің дамуы барысында ол бірнеше бағытқа бөлінеді. Солардың бірі –
биологиялық бағыт. Оған адамзат қоғамының дамуын биологиядан несиеленген
ұғымдар арқылы түсіндіруге тырысатын социологиялық ілімдер жатады. Олар
негізінен мынандай мектептерден тұрады: 1) органикалық мектеп. Негізін
қалаушы ағылшын оқымыстысы Спенсер (1820-1903). Бұл ілім қоғамды
биологиялық организм ретінде қарастырады. 2) Әлеуметтік дарвинизм. Бұл
мектептің өкілдері Дарвин ашқан заңдылықтарды олардың биологиялық дамуға
тән екендігіне қарамастан, қоғамға әкеліп телитіндер. 3) Нәсілшілдік. Бұл –
тарих философиясындағы биологиялық бағытқа жататын ең жексұрын ілімдердің
бірі. Өйткені, ол отарлау саясатын, бір нәсілді бір нәсілдің қанауын
биологиялық заңдылық ретінде көрсетуге тырысады.
Тарих философиясындағы екінші бағыт – географиялық бағыт. Оның
негізін қалаушы француз ойшылы Монтескье (1689-1755) әр елдің ескін-
келбетін, психологиялық ерекшеліктерін, салт-сана дәстүрлерін географиялық
факторлардан тікелей әкеліп шығарады. Мысалы, ауа райына, жер бедеріне,
территория көлеміне қарай әр халықтың мінез-құлқы әрқалай болады. Айталық,
оңтүстікті мекендеген халықтар жалқау, марғау әрі жатыпатар қу болып келсе,
солтүстік немесе орта белдеуде мекендеген халықтар іскер, адал және
әділетті болып келеді, - дейді Монтескье. Өз заманында бұл теория өзінің
аңғалдық сипатына қарамастан, алпауыттық идеологияға қарсы бағытталған
болатын. Кейіннен геополитика (жер саясаты) оны өз қарауына айналдырып,
отарлау саясатын ақтауға пайдаланады. Буржуазиялық тарих философиясындағы
үшінші бағыт – психологиялық бағыт. Қазіргі буржуазиялық социология
қоғамдық өмірде психикалық құбылыстарға шешуші мән береді. Әлеуметтік
мәселелер жеке адамдар мен топтардың психикасын зерттеу ісінің көлеңкесінде
қалып қояды. Тарих философиясының психологиялық бағыты өзінің ашықтан ашық
идеалистік сипатын жасырмайды, қайта материализмге белсене қарсы шығады.
Қорыта айтқанда, тарих философиясы қазіргі кездегі буржуазиялық
әлеуметтанудың жалпы негізі болып табылады. Ол тарихи материализмнің
оппоненті іспетті. Буржуазиялық социологияның екінші тобына жататын
капиталистік қоғамды зерттеу және оның даму заңдылықтарын ашуға тырысатын
ілімдердің түпкі мақсаты капитализмнің, жеке меншіктің мәңгілік екендігін
дәріптеу, олардың “өміршеңдігі мен табиғилығын” дәлелдеу болып табылады.
Бұл орайда олар зерттеудің құрылымдық-функционалдық тәсілін кеңінен
пайдалануға көшті. Буржуазиялық қоғамда “біркелкі өндірістік қоғам”,
“өндірістік сатыдан кейінгі қоғам” екі әлеуметтік жүйенің өзара кірігуі
(конвергенция), стратификация теориясы т.б. ілімдер “технологиялық
детерминизм” деген жалпы атауға ие болған-ды. Бұл ілімдердің барлығы да
өндіргіш күштердің, техниканың маңызын әсірелей дәріптеп, ал өндірістік
қатынастарды есепке мүлде алмайды. Аталмыш көзқарас, әсіресе, американдық
экономист әрі социолог У.Ростоудың ілімінен айқын көрінеді. Өзінің
“Экономикалық өсудің сатылары. Антикоммунистік манифест” деген кітабында ол
ғылыми-техникалық революцияның рөлін әсірелей дәріптеп, оның қазіргі
тарихтың қозғаушы күші ретінде қарастырады. Ал өндірістік қатынастар мен
өндіргіш күштердің ара-қатынасын әдейі бұрмалап, өңін айналдыру Ростоуға
“меншіктің түрін”, “тап күресі”, “қоғамдық-экономикалық формация” ұғымдарын
көпе-көрнеу тәрк етуге мүмкіндік жасалды.
Көптеген философия тарихшылары К.Марксті де (1818-1883) гегельдік
философияны жалғастырушысы деп есептейді. Гегель ойлап тапқан диалектикалық
үдеріс ретіндегі әлем туралы көзқарасын сақтай отырып, Маркс онымен
салыстырғанда идеяларды емес, материалдық өмір дамуын мойындайды. Егер
Гегель тарихта мәдени-тарихи факторға баса назар аударса, ал Маркс
материалдық-экономикалық фактор маңызының басымдылығын мойындайды.
Ф-ӘД-001026
Маркстің философия дамуына қосқан үлесі тек рухани фактордан
экономиканың басымдылығын, қосымша құн құпиясын, тауар-ақша қатынасы
жүйесіндегі адамды қанау мен эксплуатациялау механизмін ашуында ғана емес,
бөлектенудің экономикалық формаларын да айқындауында еді. Л.Фейербахтың
діни бөлектену туралы идеясымен келісіп және оны қабылдай отырып, Маркс оны
капитализмдегі жалпы бөлектенудің бір қыры деп санады. Маркстің пікірінше,
капитализм жағдайындағы бөлектенудің ең жалпылама формасы экономикалық
бөлектену болып табылады. Бөлектенудің бұл формасын тек революциялар мен
онан кейінгі әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар арқылы ғана алып
тастауға болады. Нәтижесінде, заттану мен бөлектену алынып тасталған соң,
әрбір адам өзін еркін, саналы және шығармашылық қалыпқа айналдырады. Адам
өзін өз өмірқамының субъектісі ретінде саналы түрде сезініп, белсенділігі
артады, өзін толық көрсетуге қабілеті ұлғаяды. Жаңа әлеуметтік және
экономикалық жағдайларда социум және адам “рационалды білімді және
рационалды басқарылатын адамға” айналады.
Маркстік философияның тағы бір жаңалығы еңбекті эпистемологиялық ұғым
ретінде негіздеуінде. Еңбек арқасында және нәтижесінде адамдар ойлауға,
тануға қабілетті болады, ал таным үдерісінің өзі белсенді шығармашылыққа
айналады.
Маркстің еңбек адам санасы қалыптасуы мен дамуының материалдық негізі
деген, сондай-ақ адамзат қоғамы дамуындағы экономиканың басымдылығы туралы
идеялары Ф.Энгельстің (1820-1895) “Маймылдың адамға айналу үдерісіндегі
еңбектің рөлі”, “Отбасының, жеке меншіктің және мемлекеттің шығу тегі”
(1884) деген еңбектерінде жалғасын тапты. Энгельс өзінің осы соңғы
еңбегінде қоғамдағы отбасы мен әйел статусының меншік формалары мен өндіріс
тәсілдері эволюциясы ықпалымен тарихи даму барысында өзгерістерге
ұшырағанын дәлелдеуге тырысады. Энгельс отбасы мен неке формаларының
эволюциясы қандай жолмен жүзеге асатынын , әйелдер эксплуатациясы мен
маргиналдануының күшейгенін жан-жақты ашып береді. Энгельс экономика
негізіндегі гендерлік рөлдердің (еркек және әйел) айырмашылығы туралы
пікірталас қалыптасуына ықпал етіп, әйел статусы мен оның эмансипациясы,
дәстүрлі неке институтының өзгерісі мен әйелдердің еркектерге
бағыныштылығын жою туралы мәселелерді көтереді.
Энгельстің ойы бойынша диалектика оның қандай екендігіне (онтология),
қалай ол танылатындығына және санада бейнелену формасына (таным теориясы
мен диалектикалық логика) қарай даму туралы ілім болып табылады. Диалектика
философияның үш бөлімінің тұтастығы болып табылады: онтология, гносеология
және диалектикалық логика. Диалектикалық логиканың өзі дамушы теориялық
ойлау заңдары туралы ілім. Ал теориялық ойлау адамның практикалық әрекетін
идеалды шығармашылық және сыни тұрғыда қайта қалпына келтіру болып
табылады. Осылай адам практика жүзінде “нені” және “қалай” өндіретінін
білуге қабілетті. Қозғаушы күштерге, негіздерге, шарттарға теориялық талдау
жасау негізінде және практикалық әрекет арқылы әлемді түбірлі өзгертуге
болады. Осылайша табиғатты, қоғам мен ойлауды теориялық философиялық талдау
Энгельсті адамзат қауымдастығы өміріндегі экономика басым рөл атқарады
деген ойға әкеледі, ал сана мен оның мазмұнына талдау жасау алғаш рет
адамзат әрекетінің заттанған формаларын игеру арқылы жүргізіледі.
Егер Маркс қоғамда әлеуметтік қайта құру жолымен адам санасын
өзгертіп, “әлеуметтік психоаналитик” (Э.Формм) ретінде көрінсе, ал Энгельс
табиғат пен қоғам философиясын белсенді-шығармашылық және теориялық
ойлаудың материалдық негізі ретінде дәлелдеуге тырысты. Бұл теориялық ойлау
өзінің материалдық-табиғи негіздерін ішкі логикамен ұғынған жағдайда
әлеуметтік қайта құрылымдар жасауға қабілетті. Сонымен, К.Маркс пен
Ф.Энгельстің қоғам, табиғат және теориялық оайлау заңдылықтарын ашуы,
қоғамдық даму барысында экономика басымдылығын түсіндіру, индивид санасының
заттай практикалық әрекетке тікелей бағыныштылығын дәлелдеуі және тағы
басқа идеялары батыстық әлемнің көптеген ойшылдарына жақтаушылық жағынан
болсын, даттаушылық жағынан болсын, өзінің теориялық-идеялық ықпалын
тигізді.
Тақырыпты қарастыратын сұрақтар
1. Гегельдің тотальды тарих мәселесін талдауы туралы
2. Тарих философиясының терминге енуі
3. Гегель тарихнамасындағы үш негізгі бағыт туралы.
4. Ағашқы тарих ұғымының мәні
5. Рефлективті тарих ұғымының мәні
6. Тарих философиясындағы биологиялық бағыт
7. Тарих философиясындағы – географиялық бағыт.
8. Маркстік түниетанымның қалыптасуы
9. Ф.Энгельс диалектикалық логикасы.
3. Тарихи үрдістің категориялары және оның сипаты
Жоспары
3.1. Тарихи теория – тарихи үрдіс теориясы
3.2. Категориялары: қоғамдық-экономикалық формация, өркениет
категорияларының тарих пен
әлеуметтану ғылымында атқаратын міндеттері
3.3. Тарихи заңдылық. Альтернативалық көзқарастар
3.4. Тарихи білімдерді жинақтаудың сабақтастығы.
Тарихи оқиға, тарихи құбылыс
Мақсаты: Сабақтың негізгі мақсаты студенттерге тарих ғылымының
методологиясында тарихи теориясына және тарихи үрдісі туралы түсінік беру.
Тарих ғылымындағы ұғымдық категорияларына жаңаша көзқарастық негізде
ұғындыру.
Тарих ғылымының методологиясында барлық аспектіде негізгі категориялық
аппарат ретінде категориялар маңызды мәселе ретінде талқыланады. Олардың
даму эволюциясы өте зор маңызға ие Себебі категориялар көптеген
методологиялық бағдарламаларда көзқарастық және құндылықтық мазмұндарға ие.
Тарихи категориялардың табиғаты мен болмысы ұзақ тарихи уақыт пен
процестер негізінде дамып отырды. Олардың қатарында тарих ғылымында
дәстүрлі негізде үнемі кездесіп отыратын мәні, құбылыс, кездейсоқтық,
қажеттілік деген сияқты категориялар қолданылады.
Тарих ғылымының методологиясында ұзақ уақытты қамтитын француздық
£Анналдар” мектебі де ұзақ уақытта қалыптасқан тарихи мектеп. Іздену
барысында мәселенің күнделікті адам өміріне қатысты тұстары да қамтыла
бастады. Яғни, дүниежүзідік тарихтағы сызықтық зерттеуге қарама-қарсы
тотальдық тарих қалыптасты. Мұны тарихқа енгізген М.Вебер болған Ол
идеальды тип терминін қалыптастырды.
Жалпы алғанда ХХ ғасырдың соңынан бастап тарихта методологиялық
негізделген жаңа категориялар пайда болды: Ең алдымен МЕНТАЛЬДЫЛЫҚ ұғымы.
Ментальдылық Анналдар мектебінде ресми ХХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап
енгізілген категория. Негізінен құрылымдық әдістерде (Леви-Стросс),
этнология мен антропологияда (К.Гиртц) және иконграфия салаларында
пайданылды. Ментальдылық адамның әлеуметтік өмірімен тікелей байланысты.
Ментальдылық тарих ғылымының жаңа бағыты тарихи антропологияның базистік
категориясы болып қалыптасты. Антропологизм аптропологияның негізгі
мазмұнын ашушы катергория. Осы негізде зерттеушілер методологиялық негізде
адамды-£тарихтың агенті” деп атай бастады. Тарих ғылымын
антропологизациялау зерттеу ауқымын адамдардың сыртқы түрлеріне ғана емес
сонымен бірге ішкі рухани дүниесіне үңілуден де іздей бастады
(көріпкелділік, орта ғасырлардағы түрлі діни ұстанымдар т.б.).
Тарихты жан-жақты зерттеу барысы негізгі категория болып келген уақыт
пен кеңістік категориясына да жаңа құндылықтық негіздер берді. Күнделікті
өмірге жаңа көзқарастармен
Ф-ӘД-001026
жақындаса түсті. Жеке адамның объективті өмірін сыртқы детерминациямен
толықтыруға әрекеттер жасалуда.
Жекелеген адамдарды жан-жақты зерттеу әлеуметтік қоғамдағы орындарына
ерекше көңіл бөліп бірте-бірте ерлер мен әйел адамдардың құқықтары мен
міндеттеріне байланысты тарихқа гендерлік категориясы келді. Бұл терминді
тарихтағы ғылыми категория ретінде тап, топтармен қатар қоюды ұсынған Дж.
Скотт болды.
Гендерлік тарих дами келе индустрияға дейінгі қоғамдық өмірдегі
билікті екіге бөлді. 1) Ер адамдардың билік ететін саласы (саясат,
дипломатия, әскер ісі т.б.), 2) әйел адамдардың билік ететін саласы (үй,
жанұя, үй шаруашылығы). Дегенмен бұл процестер зерттеуде бірнеше
кемшіліктер бар екендігін көрсетіп берді. Неміс ғалымдары гендерлік еңбек
ету және семьядағы еңбек деп бөлуді талап етті.Дегенмен индустрияландыру
барысында еңбекегі айырмашылықтар көріне бастады. Қазіргі таң бұл сала
түрлі ғылымдардың интеграциясы негізде жан-жақты зерделене бастады.
Категориялардың ұғымдық қорының көбеюі ауызша тарихқа көбірек көңіл
бөліне бастады. Оның негізгі қоры көбінесе халық арасындағы тарихи
оқиғаларды жинақтау болып ьабылады. Тілдік негізге көңіл бөлінеді Олардың
нақтылығы таразыланады. (А Тарақтының ауызша тарихамасы Мұнда Қазақтың
далалық Ауызша тарихнамасы деп атайды.)
Тарихи ұғымдарды қалыптастыру ғылымды білу мен оны меңгеру деген
ұғыммен сабақтас. Ең алдымен тарихи уақыт, тарихи кеңістік және тарихи
қозғалыстар туралы түсініктерден бастау алады. Тарихи үрдістің даму
заңдылығын түсіну үшін құбылыстар арасында болатын белгілі бір
байланыстырушы топтарды білу қажет. Олар себеп-салдарлық байланыстар тобы.
Мәселен, мемлекеттің пайда болу себебіндегі байланыс, ең алдымен құрал
жабдықтардың жетілуі, еңбек өнімділігінің артуы, таптардың пайда болуы
кейіннен мемлекеттің шығуы. Бұл схема дерлік барлық мемлекеттердің пайда
болуында кездесетін заңдылық.
Екіншіден локольдық байланыстар тобы.
Үшіншіден уақыт бойынша байланысатын топтар. Бұлардың арасында
белгілі бір заңдылықтар бар. Заңдылық дегеніміз-көптеген заңдардың
әрекеттерінің нәтижесі екендігіне көңіл аудару қажет. Осыдан келіп Қоғамның
даму заңы ұғымы н түсіндіру проблемасы пайда болады Тарихшылардың міндеті
осы заңдылықтарды жан-жақты объективті түсіндіру.
4. Тарих философиясы және оның негізгі міндеттері
Жоспары
4.1. Тарих философиясы термині
4.2. Вольтердің енгізген “тарих философиясы” терминін ғылыми тарихты
түсіндіру үшін
Гегельдің қолдануы
4.3. Тарих философиясының соңғы кездері тарих методологиясына айналуы
Мақсаты: Тарих ғылымындағы негізгі ұғым ”тарих философиясы”термині
мен оның тарих ғылымының келелі мәселелерін қамтығандығы туралы жалпы
түсіндіру. Вольтер енгізген бұл терминнің немістің ойшылы Гегельдің одан
әрі өрбітуі жайында жан-жақты түсінік беру.
Гегель 1770-1831 жылдары өмір сүрген неміс ойшылы. Ол Штутгарт
университетін бітіріп, Иена университетінде профессорлық қызмет атқарған.
Негізгі еңбектері философия мен тарихи құбылыстарға байланысты болған.
Гегель философияға ой тұңғиығында қамтылған дәуір деген анықтама берген.
Яғни философия тарихы ой тұңғиығында қамтылған дәуірлер тарихы денгенге
келіп тіреледі.
Гегель философиясы неміс идеализмінің шарықтау шыңы соңғы сатысы
сияқты.
Гегель өлшеусіз кең саланы қамтығанын Энгельс атап өткен. Рух
феноменологгиясын, логиканы, табиғат философиясын, өзінің жеке тарихи
бөлімшелері : тарих, право, дін философия тарихы т.б. жасалған рух
филофиясын алсақ тарихи салалардың әрқайсысында
Ф-ӘД-001026
Гегель дамудың осы сала арқылы өтетін арқауын тауып көрсетуге тырысады.
Ғылымда жаңа энциклопедиялық конструкция жасады. Ең бастысы философияны
объективтік идеалистік тұрғыдан шешті. Локика деген еңбегінде Гегель
мәңгілік ақиқат дегеніміз логикалық тиісінше тарихи процестің өзінен басқа
еш нәрсе емес деп атап көрсетті.
Гегель философиялық жүйесінің шексіздігін және оны жасанды жолмен
одан басқа ешкім де айта алмас еді.
Гегель жүйесінің схемалық көрінісі төмендегідей:
Болмыс туралы ілім (сезімдік айқындық)
І. Логика Мән туралы ілім (өзіндік таным)
(тезис) Ұғым туралы ілім (барабарлық)
ІІ. Табиғат философиясы Механизм
(антитезис) Химизм
Организм
ІІІ.Рух философиясы Субъективтк рух (жеке сана)
(синтезис) Объективтік рух (адамзаттық қоғам, тарих)
Абсалюттік рух (мемлекет, дін философия)
Бұл кестеден байқап отырғанымыздай Гегель өз философиялық жүйесін
үштік триада қағидасы негізінде түзген. Гегель өзінің Логика ғылымы деген
еңбегңнде абсалюттік идеяны, әлемдік рухты табиғаттың да қоғамның да түп
негізі ретінде қалыптастыратын негізігі қағиданың ауқымында философиялық
жүйесінің бірінші бөлімін және өзінің зерттеу тәсілі ұғымдар диалектикасын
тұжырымдады.
Егер Гегельге дейінгі ойшылдар тарихты қателіктер мен адасушылар
тарихы деп есептесе Гегель салыстырмалы ұғымын енгізе отырып, ақиқатты
салыстырмалы шындықтарды анықтау және олардың даму үрдісі деп есептеп
ақиқаттың осы түсінігінсіз ғылымның мүмкін болмайтындығын айтады.
Гегельдің ойынша жоғары ақиқатты философия ашады, өйткені ол өзіні
жеке даму жолында рефлексия жасай отырып, болмыстың шынайы мәніне қол
жеткізеді. Ал өнерге , дінге және ғылымға керлер болсақ олар бізді ақиқатқа
тек қана жақындатады. Тек философия Гегельдің тйіндеуінше болмыстың шынайы
картинасын беріп, әлем негізін игереді. Ал әлемнің негізі болмыс пен
ойлаудың бірегейлігі болып табылады. Ол өзінің £Логика ғылымы” деген
еңбегінде болмыстың идеалды негізі мен өзіндік даму тәсілін ашады.
Гегель бойынша дамушы ойлау – мәнділіктің нақты негізі. Ақыл-ой
танымының құралы – ұғым. Ұғым қозғалысы қайшылықтар арқылы жүзеге асады.
Қоғам қозғалысы үдерісінің өзі қарапайымнан күрделіге қарай жүріп,
абстрактылыдан нақтылыға, бүтіндікке немесе категориялар жүйесіне шығумен
сипатталады. Білім жүйесін қалыптастыруға септігін тигізетін логика формасы
(мұнда таным теориясы мен диалектика қосылады) диалектикалық логика болып
табылады. Диалектикалық логика, деп түйіндейді Гегель, әлемді қарапайым
трғыда бақылаудан оның мәнін ғылыми түсінуге дейін мүмкіндік береді.
Сонымен, Гегель өзгерістер философиясын ойлап тауып, алғаш рет тарихты
диалектикалық секірмелі үдеріс ретінде танытты және ол туралы білім үнемі
өзгерістегі нәрселер біткеннен кейінгі ой-толғаулар нәтижесінде жинақталды.
“Даналықтың күні бататын” мезгіл жетті.
Ф-ӘД-
001026
Гегель тарихилық және логикалық зерттеу тәсілдерін тұжырымдады. Ол
“логика мен таным теориясы тарихи процесті жалпылама қорытудың нәтижесінде
пайда болады” деген бағалы пікір айтты. Идеалистік диалектиканың,
логиканың, таным теориясының астасуы туралы тұжырым жасады, бірақ та мұны
абсолюттік идеяның өзін-өзі танып-білу процесі ретінде қарастырды.
Оның пікірінде, дүниежүзілік тарихи даму Шығыстан Батысқа ауысқан.
Азия оның бастауы болса, Еуропа оны аяқтау үстінде. Дүниежүзілік тарих,
Гегельдің пікірінше, рухтың уақытта көрінуі, дәл осылай табиғат идеясы
кеңістікте көрінеді.
5. Тарихи үрдістің сипаты
Жоспары
5.1. Тарихи циклдарды кеңістік және географиялық тұрғыдан қарау
5.2. Тарихи үрдіс ырғағының өлшемі. Тарихи уақыт
5.3. Қысқа мерзімдік, орта мерзімдік, ұзақ мерзімдік циклдар
5.4. Нақты тарихи қоғамның горизантальдық және вертикальдық құрылымдары.
Синхрония және Диахрония
5.5. Әлемдік дамудың біртұтастығы. Еуроцентризмге балама ретіндегі
моноцентризм
және полицентризм
Мақсаты: Сабақ барысында тарихи ғылымдардың зерттелуі барысындағы
кеңістік, географиялық кезеңдеріне баса назар аудару. кезең адамзаттың
батыстық және оған қарама-қарсы идеялардың түп негізін ұғындыру.
Өркениеттік даму барысындағы Адамзаттың тарихи өркениетті дамуын
зерттеушілер бір-бірімен байланысты мынадай төрт сабақтастық кезеңдік
моменттерді қамтиды:
1. Тарихқа дейінгі кезең. Бұл уақыттық кезең адамзаттың пайда болуы, отты
пайдалануды іске асыру немесе Прометей кезеңдері, қарым-қатынастық
тілдердің пайда болуы, қауымдар мен қауымдастықтардың құрылуы, өз
өмірлерін аңыз арқылы қалыптастыру кезеңдері жатады.
2. Ежелгі ұлы тарихи мәдениеттер (локольды тарих деп те атайды). Ол
негізінен әлемнің үш жерінде шамамен бір кезеңде болған:
А) Шумер-вавилон және египет мәдениеті мен Эгей теңізіндегі мәдениет.
Б.э.д. 4 мыңжылдықтар.
Б) Үнді өзені бойындағы мәдениет
В) Архайкалық Қытай мәдениеті
3. Тарихтағы өзектік уақыт. (б.э.д. 800-200 жылдар.) Бұл әлемдік
тарих кезеңінің басталуы, бұл кезеңдерде адамзаттың рухани
әлемінде әлемдік діндер мен философияның пайда болуымен ерекшеленеді.
Яғни жалпы адамзаттың тарихы басталады
4. Техникалар кезеңі немесе біртұтас әлемнің тарихының басталуы. 17
ғасырдан басталған техникалық даму 20 ғасырды техникалық прогресске
ұласқаннан кейін жаңа сипатқа ие болды.
Ф-ӘД-001026
Қазіргі таңда Өркениет ұғымы адамзаттың тарихи мәдени дамуының
бастықұндылықтары ретінде территориялы-географиялық бірнеше типтерге
бөлінеді. Олар батыстық, шығыс еуропалық мұсылмандық үнділік, қытайлық,
латынамерикалық т.б. Жалпы даму дүниежүзілік тарихта екі бір-біріне қарама-
қарсы мазмұнда екі жарты өркениет дамыған. Мысалы, Батыс-Шығыс өркениеті.
Шығыс өркениеті дәстүрлі өркениет деген атқа ие болса, Батыс өркениеті
техногендік өркениет деп аталады. Оның бірнеше тарихи даму жолдарын атап
өтуге болады.
Мәселен Батыстық даму үрдісі бірте бірте Шығысқа орнын босатуға жол
беріп отыр. Батыс-Шығыс жаһандану қазіргі кезде Азияның оянуымен
қалыптасқан жағдай деп қарастыруға болады. Капиталистік дүниенің прогресін
баса озған Қиыр Шығыс мемлекеттерінің өнеркәсіптегі табыстары әсер етті деп
айта аламыз. Әлемдік рынокта өз тауарларын бәсекеге қабілетті етті және
дәстүрлі өндіріс тәсілі мен жаңа технологияны ұштастыра білді. Мысалы,
жапондықтардың еңбек тәртібі мен қытайлықтардың конфуцияндық форнмалары.
Л.С.Васильев осы тұрғыда даму дәстүрін жапондық дәстүр деп атап
айтады. Оған Жапония, Оңтүстік Корея және Тайвань мемлекеттерін жатқызады.
Екінші даму моделіне қазрігі шығыстың үндістандық даму жолының үлгісін
жатқызады. Оның ерекшелігі батысеуропалық дәстүрді қолданғанымен, мысалы
ретінде көппартиялы демократиялық принциптер, өзіндік дәстүрлік
құрылымдарын халықтың өмір салтына негіздеген. Бұл жолды ұстанған
мемлекеттер – Үндістан, Тайланд, Түркия, Пәкістан, Мысыр және мұнайға бай
араб елдері. Аталған жолды таңдаушылар өз елдерінде тұрақтылық пен
экономикада өзін-өзі қамтамасыз етуге толығымен қол жеткізді.
Үшінші даму жолына африкалық бағыт жатқызылады. Оның ерекшелігі – ол
елдерде тұрақшылық пен даму үрдісі артта қалушылық, дағдарыспен қатар бірге
жүреді. Оған – Ауғанстан, Бангладеш сияқты мұсылман елдерімен бірге ең
кедейленген Лаос, Камбоджа, Бирма мемлекеттерін де енгізуге болады.
Қазақстанда техногендік өркениет елдеріне тартылуы да жаңа тарихи
кезеңнің бастамасы. Мысалы, Қазақстанның ЕҚЫҰ 2009 жылы төрағалық етуге
кандидатурасының ұсынылуы немесе 2007 жылдан бастап БСҰ енуге ұмтылуы куә
болып отыр. Ендігі мақсат дүниежүзілік өркениетте өзіндік (қазақстандық)
модель жасау міндеті болып табылады.
Өркениет “цивилизация” термині де бірнеше мағынада қолданылады.
- Л.Морган, Ф.Энгельс, А.Тоффлер адамзат ілгерілеуінің тарихи даму
сатысы деп
түсіндірсе;
- А.Тойнби мәдениет дамуының синонимі дейді;
- немесе жекелеген аймақтар мен этностардың даму көрсеткіштері деп
топшалайды;
- О.Шпенглер “Батыстың сөнуі” деген еңбегінде жекелеген мәдениеттердің
дамуы мен
бірте-бірте жойылуы деген қорытынды жасайды;
- П.Сорокин өркениетті “мәдени супержүйе” деп те атаған ол мәдениетті
сапалық жүйесіне қарай үш типке бөледі.
1. Идеациональдық мәдениет. Ол негізінен, ең алдымен, құндылық. Яғни,
құдайдың тылсымдылығы. Бұл мәдениетке брахмандық үнді мәдениеті мен будда
мәдениетін және ортағасырлық мәдениетті жатқызады.
2. Тылсым сезімдік және тылсым рационалдық жүйелердің көптүрлілігін
жатқызған. Яғни, идеялистік мәдениет.
3. Объективті шындыққа негізделген мәдениет.
Тарихи методологияда соңғы кездері Синхрониялық тұрғыдан зерттей
мәселелері де ұғым ретінде қолданылып келе жатыр ол ұғының мәні тарихи
үрдістер мен үдерістерді уақытпен бірге қарастыру үрдісі ретінде
қалыптасқан ұғымдық аппарат болып есептеледі.
Ф-ӘД-001026
Сонымен қатар Диахрониялық тұрғыдан джа зерттейтін ұғымдық аппарат та кең
қолданысқа еніп келеді. Оның негізгі түсінігі тарихи фактілерді уақытымен
қою арқылы тарихи үрдістер мен құбылыстарды бағамдау болып табылады.
6. Тарихи танымның ерекшелігі
Жоспары
6.1. Тарихтың позитивистік методологиясындағы субъект пен объектінің
арақатынасы.
Қазіргі заманғы батыс философиясындағы субъект пен объект мәселесі
6.2. Тарихи таным – ғылыми таным. Тарихи танымдағы объект пен субъектінің
диалектикасы.
6.3. Әлеуметтік құбылыстарды танудың ерекшеліктері
6.4. Тарихи танымның ментальдық және идеологиялық белгілері
Мақсаты: Тарихты зерттеудің методологиясындағы қазіргі заманғы объект
пен субъект мәселелеріне сипаттама. Адамзат дамуы барысындағы танымның
ғылыми таным мен тарихи таным категорияларына түсінік беру.
Өзгермелілікке, белгісіздікке, тұрақсыздыққа талдау жасау – ХХ
ғасырдың ортасындағы философиялық ізденістерге тән нәрсе. Соның ішінде
тарих ғылымының методологиясында қалыптасу ретіндегі болмыс жорамалы өзін-
өзі ақтауы болмыстың “жаңа” стратегиясы мен ол жүзеге аса бастаған ойлаудың
жаңа формасының қалыптасу жолындағы алғашқы қадамы болды. Бірақ болмыстың
мұндай стратегиясын негіздеу үшін жаңа терминология, ұғымдық формалар
дайындап алу қажет болды. Егер болмысты қалыптасу ретінде түсінсек, онда
бұрынғы логика мен оның категориялық аппаратының жарамайтыны анық, өйткені
ол логика болмыстың тұрақты және өзгермейтін деп түсіндірілетін
бағдарламасына орай жасалған еді. “Жаңа” категориалдық тіл мен
интеллектуалдық әрекеттің жаңа ережесін дайындау болмыстың жаңа
стратегиясын қалыптастырудағы негізгі міндеттер саналады және бұл міндетті
постмодернизм философия шешуге ұмтылады.
Болмыстың “жаңа” стратегиясын шешудің басы, постмодерн философтарының
пікірінше, классикалық философияның негізгі жағдайларын сынаудан басталады:
ең алдымен, идеялар мен құндылықтар иерархиясының абсолюттігін қамтамасыз
ететін тұрақтылықтың абсолютті кепілі ретіндегі ақыл-ойдың билігін сынаудан
бастау қажет. Ең алдымен, әрбір құбылыстың артында барлығының шартын
білдіретін мәнділік бар деп түсіндіретін классикалық философияның концепті
сынға ұшырады.
Әлемге деген постмодернистік көзқарас белгілі бір центризмдерді
(антропо-, еуропо-, логоцентризмдер) орнату мен бекіту емес, өйткені
еуропалық әлемнің болмыс стратегиясының мұндай құрылымдарының
жарамсыздығына көз жетті. Постмодер тұрақсыздық, өзгермелілік, ағымдылық
мойындалатын әлем үлгілері өміріндегі эклектизмді көбірек насихаттайды.
Тұрақсыз үдерістерді сипаттауға көшу – постмодерн ғылымына тән қасиет, ал
әлемді хаос ретінде, мәтін ретінде философиялық пайымдау – постмодерн
жағдайындағы философиялық дүниетанымның жаңа бағдары.
Постмодернистік стратегияның міндеті презентивтілік белгісі бар
күнделікті тіршілік тақырыбымен жұмыс істеу болып табылады. Бұл тақырыпты
сараптау үшін мәнділік, негізділік, себеп, объективтілік, логицизм мен
объективизм принциптерін, қолданудың қажеттілігі жоқ. Бұл онтология үшін
гетерогенділік, плюрализм, көріністің әртүрлі ракурстары, белгісіздік,
қалыптасу, оқиғалар мен үдерістерді түп-түзу емес түрде сипаттау
пайдаланылады, ал жеткізудің негізгі тәсілі рационалды емес сөз ағымы болып
табылады. Болмыстың постмодернистік стратегиясында түсіндіруші концепт
ретінде ешқандай центризм болмағандықтан, сұхбаттың, мәтіннің қайнар көзін
белгілеудің қажеттіліг жоқ. Мұндай
Ф-ӘД-001026
бастауды орнату мүмкін емес, өйткені ол белгісіздік өткеннің, уақыттың,
белгісіз оқиғаның арасына сіңіп кетеді.
Постмодерндік ғылымда релятивистік көзқарастар өркен жайған қазіргі
жағдайда болмыстың мүмкін болатын стратегиясы абсолютті үмітсіздіктен
модернистер ұсынған “центризмнің” жаңа жорамалын негіздеу арқылы емес,
Делез айтқандай, “хаос түріндегі әлемді” мойындауға негізделген идея арқылы
жүзеге асады. “Хаос түріндегі әлемді” айғақ ретінде қабылдау – міне,
болмыстың жаңа стратегиясының принципі. Делездің пікірінше, болмыстың
бұрынғы барлық логоцентристік жорамалдары болмыстың тұрақтылығы,
беріктілігі туралы көзқарастан туындаған. Классикалық философияда болмыс
туралы мұндай көзқарасты бекітудің тәсілі ретінде ұғымдар қолданылады.
Болмыстың классикалық жорамалындағы барлық ұғымдар хаосты теріске шығару
позициясын ұстанады, ал ой сөздік-дыбыстық қалыпқа ене отырып, үнемі
ұғымдармен өлшенуі тиіс. Мұндай позиция нәтижесінде алдын-ала таңдалған
орталықты негіздеу жолымен болмыстың тұрақтылы туралы көзқарасты бекітті.
Делездің ойынша, болмыс стратегиясындағы ең басты нәрсе – ойдың үнемі
қозғалысын мойындау, оның территорияландырылуы мен орталықтандырылуына жол
бермеу.
Адамға қоршаған әлеуметтік және табиғи ортада өзінің өткіншілігін
сезініп және “сөз” арқылы өзінің әлемдегі нақтылығын ұғынуға мүмкіндік
береді. Осы нақтылықтардың сыртқы әсерінің “арғы жағына үңілуге”, оның
мәнділігін игеруге және адамның әлеуметітк, индивидуалдық өмірі туралы
біздің өз біліміміздің мәнділігін тереңірек ұғынуға мүмкіндік береді.
7. Тарих ғылымының пәні
Жоспары:
7.1. Тарих пен идеологияның арақатынастары және өзара ықпалы. Тарих және
саясат.
7.2. Тарих ғылымының саяси функциялары және әлеуметтік статусы. Тарихи
тәжірибе
және бүгінгі заман.
7.3. Тарих ғылымындағы өзектілік және көкейкестілік.
7.4. Тарих ғылымы және тарихи сана. Тарихи сананың құрылымы
Мақсаты: Тарихи білім беру барысында тарих пен мемлекеттерді
басқарушы идеологияның арақатнастары мен осы салада тарих ғылымының
атқаратын міндеттері статусы , тарихи сананың қалыптасуындағы ғылымның
рөлін кеңінен ұғындыру.
Білім деген не, әлемді тану немесе білу деген не, адам өзін немесе
қоршаған ортаны қаншалықты дәл және анық біле алады деген сұрақтар өзінің
маңыздылығымен ерекшеленеді. Тілдер арасындағы айырмашылықтың қандай
болғанына қарамастан, біз үнемі тілде бейнеленген оймен (біліммен) бетпе-
бет ұшырасамыз. Және сондықтан да көптеген философтар білімді оның тілдік
көрінісімен біріктіреді, өйткені “тіл ойдың тікелей нақтылығы” болып
табылады. Бірақ мұнан тіл мен ойдың, яғни білімнің арасындағы тепе-теңдік
бар деген ой тумауға тиіс, себебі тікелей нақтылықтан өзге сырт көзден
жасырын жанама нақтылықтың да бар екенін естен шығармаған жөн. Дәл осыны
кез-келген дамыған философияның маңызды бөлімі – таным теориясы ұғынып,
мәнін ашуға тиіс.
Білім, ол қайдан пайда болмасын, тілде көрініс табады. Оны зерттеу
үшін білім қалыптастыратын және жеткізетін ұғымдардың негізгі типтері мен
сөйлемдердің формальды, яғни логикалық құрылымын қарастыру қажет. Білімнің
бүкіл алуан түрлілігіне қарамастан, олардың формальды-логикалық құрылымын
білдіретін бірқатар соңғы мөлшерін біліп алуға болады. Осылайша, Аристотель
формальды логиканың негізгі қарапайым заңдарын қалыптастырды. Ол алғаш рет
ғылыми білімді өзара бір-бірімен логиканың қатынастарымен байланысты және
логикалық ережелер арқылы бірінен-бірі туындайтын сөйлемдердің
Ф-ӘД-001026
(пікірлердің) тізбесі ретінде қарастыра бастады. Аристотель көзқарастары
философияның кейінгі дамуына орасан зор ықпалын тигізді.
Ортағасырда философия мифология мен дінге қарсы тұратын білімнің жеке
саласын христиан теологтары тегеурінімен дінтанудың қызметшісіне айналды.
Бірақ таным үдерісі мен білім құрылымын зерттеу сипаты өзгергеніне
қарамастан, одан әрі жалғасты.
Христиан діні барлық танымның негізгі қайнар көзі ретінде Құдайдың
аяны мен қасиетті інжілді санады. Егер антикалық заман философтары көбіне
ғарыштың өзіне, табиғаттың өзіне құдіреттілік берсе, ал христиан діні
табиғатты жанама, өзгермейтін нәрсе деп пайымдап, ал жаратылыстың шыңы
ретінде адамды ғана мойындады. Құдай адамға жан және тану қабілеттілігін
берді. Осыған байланысты психикалық әрекет пен таным жанның қасиеттері
ретінде ортағасырлық философтардың қызығушылығын туғызды.
Христиан дінінің сенімді білімнен жоғары қойғанына қарамастан,
христиандық философ-схоластар дәлелдеу мен білімнің құрылымы туралы
логикалық ілімді дамытуға көп еңбек сіңірді.
Білімнің жоғары көзі – аянмен қатар, ортағасырлық теологтар ақыл-ойды
әлемнің ең терең құпиялары туралы білім беретін періштеге тән қасиет,
зердені біздің жүйелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары:
1. Тарихи үрдіс және тарихи таным теориясының ғылыми және оқу пәні ретінде
қалыптасуы дамуы
2. Тарихи үрдіс - историософия методологиясының негізі
Мақсаты: Жалпы қазіргі замандағы даму үрдісіне байланысты
дүниежүзілік тарих ғылымында да үлкен модернизациялар бар. Осы үрдістің
ғылыми пән ретінде оқытылуының жалпылама әдістемелерін жан-жақты түсіндіру.
Жалпы ғылымда методологияның қалыптасуы мен дамуы, негізгі
беталыстары, кезеңдері болады. Тарих ғылымының методологиясында қоғамдық
дамудың қазіргі кезеңдегі зерттеуі мынадай жалпы үш деңгейде жүзеге
асырылады. Арнаулы жеке ғылыми, жалпы ғылыми және әмбебап философиялық
деңгейлермен анықталады. Олардың басты міндеті осы деңгейлерді бір-бірімен
шатастырмай, бөлек зерттеу гнессологияның негізгі міндеті. Жалпы тарихи
дамуда тарих ғылымы негізгі пән ретінде философияның ойлау жүйесінің
объектісі болған. Сондықтан, ғылымға тарих философиясы деген жаңа термин
енген. Оны енгізген 1694-1778 жылдары өмір сүрген Вольтер болды. Кейіннен
бұл термин историософия деген атқа ие болды. Оны ғылыми айналымда бірінші
рет қолданған неміс философы Гегель болған. Осылайша жеке пән ретінде
Вольтердің тарих философиясы тарихи оқиғалар мен құбылыстарды түсіндіру
ғана емес, сонымен бірге тарихи оқиғаны тарихи процесс ретінде талдауды
ұсынды. Гегель өзінің “Тарих философиясына лекциялар” деген еңбегінде тарих
ғылымының тарихнамасын үш топқа бөледі:
1. Алғашқы тарих. Бұл жерде алғашқы тарихты жазушы авторлардың болған
оқиғаларға өздері қатыса отырып, көрген білгендерін қағазға түсіргендігін
дәлелдейді. (Геродот, Тацит, Фукидит т.б.)
2. Рефлективті тарих. Бұл салада уақыт пен санаспай, керісінше, рух
күшіне көбірек көңіл бөлді. Ол жалпы тарих, прагматикалық тарих және сыни
тарих талқыланып, тарихи еңбектерді талдауға әрекет жасалды. Яғни, халықтың
тарихы, мемлекеттің тарихы және әлемнің тарихы тұтастана бастады. Бірақ бұл
топқа көбінесе, діни ағымдар үстемдік етті. (Католицизм)
3. Тарих философиясы. Бұл топта уақыт өтуіне байланысты тарихи болған
оқиғалар тек құбылыс, оқиға, дата ғана емес, сонымен бірге олар
философияның заңдылықтары мен категорияларына салына бастады.
Зерттеудің әдістері өзгерді. Ғылыми әдістер жан-жақты жіктелді.
Гноссиологияның, эпистемологияның, логиканың ғылыми методологиясы мен жеке
зерттейтін салалар пайда болды. Оған негіз болған объектілер тарих
методологиясының негізін қалап берді. Ғылыми танымның методологиясы мен
әдістері туралы ғылыми танымның жаңа теорияға көтерілуі қайшылықты, күрделі
әлеуметтік процестерді шешуге әрекет жасады. Сондықтан, бұрынғы асбтрактылы
саладан, нақтылы салаға ауыса бастады. Тарих философиясы тарих
методологиясының негізгі дерек көзі болып табылады. Себебі, тарих
философиясында тарихтың проблемалары, заңдылықтары, бағыттары бір жекелеген
ұлттың тарихынан шығып, жалпы адамзаттық тарихқа айналады. Тарих
философиясының негізгі қарастыратын мәселелері мынадай:
- тарихи процестердің ішкі логикалық заңдылықтар мәселесі;
- детерминизм және тарихты кезеңдеудің өзекті мәселелері;
- тарихтың мақсаты мен мәні мәселелері;
- мәдениет және өркениет мәселелері;
- әлеуметтік даму мәселелері;
- тарихи процестердің көп түрлілігі мен бірлігі мәселелері.
Бұл пәнді оқытудағы негізгі мақсат, адамзат тарихы философиясынан,
тарихи таным мен тарихи білім теориясына дейінгі мәселелер қамтылады.
Олардың ара-қатынасы нақты деректермен және тарихнамалық негізде
сипатталады. Тарихнаманың типологиясы.
Ф-ӘД-001026
Тарихнаманы дамытудың беталыстары – “алғашқы” тарихтан “философиялық”
тарихқа дейін. Тарихнаманың негізгі даму кезеңдері. Тарихи ғылымның
генезисі. Көне мифология мен батырлар жыры. Тарихи сана мифологиялық
түрлерінің алғашқы әрекеттері. Антикалық әлеуметтану: табиғат және тарих.
Ғалам және ондағы Адам, қоғам мен жеке тұлға (индивидум). Прагматикалық
тарих. Ортағасырлық тарихнама: антикалық прагматизмнен ортағасырлық
провиденциализмге дейін. Антикалық дәстүрлердің қайта өрлеуі мен дамуы.
Провинденциализмнен өткеннің тиімді көрінісіне дейін. Жаңа кезең
тарихнамасы. Өткенді зерттеудегі ғылыми тәсілдің қалыптасуы. Тарихтың діни-
мистикалық философиясы. (Неокантианство, Модернизм) Тарих методологриясы
дамуының қазіргі беталыстары: тарихнамадағы сциентикалық және мәдени
тәсілдер. Антикалық пәнаралық тарих үшін қозғалыс: тарихты зерттеудегі
квантификация. Тарихнамадағы және тарих методологиясындағы нарративтік
қайта өрлеуі. Ғылыми білімнің жеке тұрғыдан қарастыруы және кірігуі
беталысының ара-қатынасы мен олардың тарих ғылымы пәніне әсері. Тарихтың
жаңа салаларының пайда болуы. Күнделіктілік тарих, ауызша тарих,
микротарих, гендерлік тарих, маентальдқк тарих.
Тақырыпты қарастыратын сұрақтар
1. Жалпы ғылымдардағы методология әдістері.
2. Тарих ғылымының методологиясындағы жалпы үш деңгей.
3. Үш деңгейдің жүзеге асырылуындағы ғылыми деңгей
4. Үш деңгейдің жүзеге асырылуындағы жалпы ғылыми деңгей
5. Үш деңгейдің жүзеге асырылуындағы әмбебап философиялық деңгей
6. Вольтердің Историософия, тарих философиясы терминін ғылыми
айналымға ендіруі
7. Тарих философиясының негізгі қарастыратын мәселелері
8. Тарихи процестердің ішкі логикалық заңдылықтар мәселесі
9. Тарихи процестердің көп түрлілігі мен бірлігі мәселелері
10. Тарихнаманы дамытудың беталыстары – “алғашқы” тарихтан
“философиялық” тарихқа дейін методологиялық әдәстер.
ЄДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Пәнді оқытудың объектісі және зерттеу әдістері жүйесі
Жоспары
2.1. Тарих философиясындағы немістік мектеп
2.2. Гегель мектебі және тарихи үрдіс концепциясы
2.3. Француз ағартушыларының тарихи философиясы
2.4. Тарихи үрдістің марксистік теориясы
Мақсаты: Тарих ғылымының методологиясы пәнін оқытудағы негігі
Еуропадағы мектептер, аң алдымен ХІХ ғ. Қоғамдық дамуға үлкен әсер еткен
несітік мектеп, соның ішінде Гегельдің қоғамдық ғылымдардың дамуына әсері.
Француз ағартушылары мен марксистік ғылымдардың әсерін жан-жақты түсіндіру.
Тарих ғылымында қазіргі постмодернистік бағытты ғылыми тарихи
танымның ауқымы кеңейе түскенін көруге болады. Соның ішінде тарихилық
принципі ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап үлкен дамудың айқын жолына
түсті.
Ф-ӘД-001026
Тарихшылдық ХХ ғасырда пайда болған жаңа ұғым. Дегенмен бұл термин
өткен ғасырларда Кант, Гердер, Гегель шығармаларында кездіп отырған. Оны
көбіне £Тотальды тарих” деп атап жүрді. Гегель өлгеннен кейін ғылыми ортада
ішінара қолданылып жүрді. Тарихшылдықты тарихи термин ретінде ендірген
Л.Ранке мен Т.Дройзен болған. Олар терминнің негіздемесін гегельдік
теориядан алған. Тарих философиясы әмбебап философиялық деңгейлермен
анықталады. Олардың басты міндеті осы деңгейлерді бір-бірімен шатастырмай,
бөлек зерттеу гнессологияның негізгі міндеті. Жалпы тарихи дамуда тарих
ғылымы негізгі пән ретінде философияның ойлау жүйесінің объектісі болған.
Сондықтан, ғылымға тарих философиясы деген жаңа термин енген. Оны енгізген
1694-1778 жылдары өмір сүрген Вольтер болды. Кейіннен бұл термин
историософия деген атқа ие болды. Оны ғылыми айналымда бірінші рет
қолданған неміс философы Гегель болған. Осылайша жеке пән ретінде
Вольтердің тарих философиясы тарихи оқиғалар мен құбылыстарды түсіндіру
ғана емес, сонымен бірге тарихи оқиғаны тарихи процесс ретінде талдауды
ұсынды. Гегель өзінің “Тарих философиясына лекциялар” деген еңбегінде тарих
ғылымының тарихнамасын үш топқа бөледі:
Алғашқы тарих. Бұл жерде алғашқы тарихты жазушы авторлардың болған
оқиғаларға өздері қатыса отырып, көрген білгендерін қағазға түсіргендігін
дәлелдейді. (Геродот, Тацит, Фукидит т.б.)
Рефлективті тарих. Бұл салада уақыт пен санаспай, керісінше, рух
күшіне көбірек көңіл бөлді. Ол жалпы тарих, прагматикалық тарих және сыни
тарих талқыланып, тарихи еңбектерді талдауға әрекет жасалды. Яғни, халықтың
тарихы, мемлекеттің тарихы және әлемнің тарихы тұтастана бастады. Бірақ бұл
топқа көбінесе, діни ағымдар үстемдік етті. (Католицизм)
Тарих философиясы. Бұл топта уақыт өтуіне байланысты тарихи болған
оқиғалар тек құбылыс, оқиға, дата ғана емес, сонымен бірге олар
философияның заңдылықтары мен категорияларына салына бастады.
Оның мәселелері бүкіл кешеніне байланысты. Әлеуметтік және жекеленген
болмысқа тарих та, мәдениетт те, адам болмысы да кіреді. Бұл мәселеде
әлеуметтік философияның даму тарихына жүгінген дұрыс жол. Оның мәліметі
бойынша адамдардың әлеуметтік және индивидуалды болмысының әртүрлі қырларын
бүкіл жеке философиялар тарихи тұрғыда әлеуметтік философия деп аталатын
қоғам туралы дүниетанымнан келіп шығады. Пайда болу, қалыптасуы және дамуы
философиядан алда тұрған бір ғана аймақ бар. Ол философиялық білім аймағы
ТАРИХ ФИЛОСОФИЯсы.
Гегель бойынша сыншыл тарихнамасы жаңа заман мен Ағартушылық
дәуірінде қалыптасқан. Бұл философия мен гуманитарлық ой тарихының ғұлама
білгірі негіздеген ескертпе болды. Бұл тұрғыда Вольтердің тарихи ғылымға
көзқарасын атап өтуге болады. Философиялық білім тарихында ол алғаш рет
тарих философиясы, мәдениет және көбінесе прогресс ұғымын айналымға
енгізгендігімен белгілі.
Вольтердің пікірінше тарих философиясы ең алдымен Жалпыәлемдік
тарихты құру ұмтылысы. Екіншіден, ғалым тарихшылар ойларын сыни тұрғыдан
пайымдау. Үшіншіден, заңдар мәселесін, тарихи үрдіс локикасын оның дамуында
әсіресе оның болашағында ашу.
Ең алдымен, бұл бағыт дүниетанымдық қвзмет атқаратынын тиянақтайды.
Кейінгі атқаратын міндеті, методологиялық функция атқаруында. Диалектика
приципі мен синергетика принципі жатады. Әлеуметтік танымның методологиялық
бағдарында герменевтиканың да ұғыну мен түсіндіру философиясы ретінде
маңызы зор.
Төртінші функциясы ол танымдық және эвристикалық қвзметі болып
табылады. Бір нәрсені ашуға деген қабілеті бар белгілі бір эвристикалық
ерекшеліктерімен ерекшеленеді.
Бесінші функциясы, аксиологиялық атқаратын қызметі мен тәрбиелеуші
міндеттері жатады.
Алтыншыдан, болжамдық қызмет те атқарады.Жалпы айтқанда адамдардың
әлеуметтік болмысының онтологиясы болып табылады.
Ф-ӘД-001026
Батыстық тарих фолософиясы қоғамдық өмірдегі жалпы заңдылықтарды
адамзат өркениетінің сабақтастығын жоққа шығаруға тырысатын теориялық ілім.
Өзінің дамуы барысында ол бірнеше бағытқа бөлінеді. Солардың бірі –
биологиялық бағыт. Оған адамзат қоғамының дамуын биологиядан несиеленген
ұғымдар арқылы түсіндіруге тырысатын социологиялық ілімдер жатады. Олар
негізінен мынандай мектептерден тұрады: 1) органикалық мектеп. Негізін
қалаушы ағылшын оқымыстысы Спенсер (1820-1903). Бұл ілім қоғамды
биологиялық организм ретінде қарастырады. 2) Әлеуметтік дарвинизм. Бұл
мектептің өкілдері Дарвин ашқан заңдылықтарды олардың биологиялық дамуға
тән екендігіне қарамастан, қоғамға әкеліп телитіндер. 3) Нәсілшілдік. Бұл –
тарих философиясындағы биологиялық бағытқа жататын ең жексұрын ілімдердің
бірі. Өйткені, ол отарлау саясатын, бір нәсілді бір нәсілдің қанауын
биологиялық заңдылық ретінде көрсетуге тырысады.
Тарих философиясындағы екінші бағыт – географиялық бағыт. Оның
негізін қалаушы француз ойшылы Монтескье (1689-1755) әр елдің ескін-
келбетін, психологиялық ерекшеліктерін, салт-сана дәстүрлерін географиялық
факторлардан тікелей әкеліп шығарады. Мысалы, ауа райына, жер бедеріне,
территория көлеміне қарай әр халықтың мінез-құлқы әрқалай болады. Айталық,
оңтүстікті мекендеген халықтар жалқау, марғау әрі жатыпатар қу болып келсе,
солтүстік немесе орта белдеуде мекендеген халықтар іскер, адал және
әділетті болып келеді, - дейді Монтескье. Өз заманында бұл теория өзінің
аңғалдық сипатына қарамастан, алпауыттық идеологияға қарсы бағытталған
болатын. Кейіннен геополитика (жер саясаты) оны өз қарауына айналдырып,
отарлау саясатын ақтауға пайдаланады. Буржуазиялық тарих философиясындағы
үшінші бағыт – психологиялық бағыт. Қазіргі буржуазиялық социология
қоғамдық өмірде психикалық құбылыстарға шешуші мән береді. Әлеуметтік
мәселелер жеке адамдар мен топтардың психикасын зерттеу ісінің көлеңкесінде
қалып қояды. Тарих философиясының психологиялық бағыты өзінің ашықтан ашық
идеалистік сипатын жасырмайды, қайта материализмге белсене қарсы шығады.
Қорыта айтқанда, тарих философиясы қазіргі кездегі буржуазиялық
әлеуметтанудың жалпы негізі болып табылады. Ол тарихи материализмнің
оппоненті іспетті. Буржуазиялық социологияның екінші тобына жататын
капиталистік қоғамды зерттеу және оның даму заңдылықтарын ашуға тырысатын
ілімдердің түпкі мақсаты капитализмнің, жеке меншіктің мәңгілік екендігін
дәріптеу, олардың “өміршеңдігі мен табиғилығын” дәлелдеу болып табылады.
Бұл орайда олар зерттеудің құрылымдық-функционалдық тәсілін кеңінен
пайдалануға көшті. Буржуазиялық қоғамда “біркелкі өндірістік қоғам”,
“өндірістік сатыдан кейінгі қоғам” екі әлеуметтік жүйенің өзара кірігуі
(конвергенция), стратификация теориясы т.б. ілімдер “технологиялық
детерминизм” деген жалпы атауға ие болған-ды. Бұл ілімдердің барлығы да
өндіргіш күштердің, техниканың маңызын әсірелей дәріптеп, ал өндірістік
қатынастарды есепке мүлде алмайды. Аталмыш көзқарас, әсіресе, американдық
экономист әрі социолог У.Ростоудың ілімінен айқын көрінеді. Өзінің
“Экономикалық өсудің сатылары. Антикоммунистік манифест” деген кітабында ол
ғылыми-техникалық революцияның рөлін әсірелей дәріптеп, оның қазіргі
тарихтың қозғаушы күші ретінде қарастырады. Ал өндірістік қатынастар мен
өндіргіш күштердің ара-қатынасын әдейі бұрмалап, өңін айналдыру Ростоуға
“меншіктің түрін”, “тап күресі”, “қоғамдық-экономикалық формация” ұғымдарын
көпе-көрнеу тәрк етуге мүмкіндік жасалды.
Көптеген философия тарихшылары К.Марксті де (1818-1883) гегельдік
философияны жалғастырушысы деп есептейді. Гегель ойлап тапқан диалектикалық
үдеріс ретіндегі әлем туралы көзқарасын сақтай отырып, Маркс онымен
салыстырғанда идеяларды емес, материалдық өмір дамуын мойындайды. Егер
Гегель тарихта мәдени-тарихи факторға баса назар аударса, ал Маркс
материалдық-экономикалық фактор маңызының басымдылығын мойындайды.
Ф-ӘД-001026
Маркстің философия дамуына қосқан үлесі тек рухани фактордан
экономиканың басымдылығын, қосымша құн құпиясын, тауар-ақша қатынасы
жүйесіндегі адамды қанау мен эксплуатациялау механизмін ашуында ғана емес,
бөлектенудің экономикалық формаларын да айқындауында еді. Л.Фейербахтың
діни бөлектену туралы идеясымен келісіп және оны қабылдай отырып, Маркс оны
капитализмдегі жалпы бөлектенудің бір қыры деп санады. Маркстің пікірінше,
капитализм жағдайындағы бөлектенудің ең жалпылама формасы экономикалық
бөлектену болып табылады. Бөлектенудің бұл формасын тек революциялар мен
онан кейінгі әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар арқылы ғана алып
тастауға болады. Нәтижесінде, заттану мен бөлектену алынып тасталған соң,
әрбір адам өзін еркін, саналы және шығармашылық қалыпқа айналдырады. Адам
өзін өз өмірқамының субъектісі ретінде саналы түрде сезініп, белсенділігі
артады, өзін толық көрсетуге қабілеті ұлғаяды. Жаңа әлеуметтік және
экономикалық жағдайларда социум және адам “рационалды білімді және
рационалды басқарылатын адамға” айналады.
Маркстік философияның тағы бір жаңалығы еңбекті эпистемологиялық ұғым
ретінде негіздеуінде. Еңбек арқасында және нәтижесінде адамдар ойлауға,
тануға қабілетті болады, ал таным үдерісінің өзі белсенді шығармашылыққа
айналады.
Маркстің еңбек адам санасы қалыптасуы мен дамуының материалдық негізі
деген, сондай-ақ адамзат қоғамы дамуындағы экономиканың басымдылығы туралы
идеялары Ф.Энгельстің (1820-1895) “Маймылдың адамға айналу үдерісіндегі
еңбектің рөлі”, “Отбасының, жеке меншіктің және мемлекеттің шығу тегі”
(1884) деген еңбектерінде жалғасын тапты. Энгельс өзінің осы соңғы
еңбегінде қоғамдағы отбасы мен әйел статусының меншік формалары мен өндіріс
тәсілдері эволюциясы ықпалымен тарихи даму барысында өзгерістерге
ұшырағанын дәлелдеуге тырысады. Энгельс отбасы мен неке формаларының
эволюциясы қандай жолмен жүзеге асатынын , әйелдер эксплуатациясы мен
маргиналдануының күшейгенін жан-жақты ашып береді. Энгельс экономика
негізіндегі гендерлік рөлдердің (еркек және әйел) айырмашылығы туралы
пікірталас қалыптасуына ықпал етіп, әйел статусы мен оның эмансипациясы,
дәстүрлі неке институтының өзгерісі мен әйелдердің еркектерге
бағыныштылығын жою туралы мәселелерді көтереді.
Энгельстің ойы бойынша диалектика оның қандай екендігіне (онтология),
қалай ол танылатындығына және санада бейнелену формасына (таным теориясы
мен диалектикалық логика) қарай даму туралы ілім болып табылады. Диалектика
философияның үш бөлімінің тұтастығы болып табылады: онтология, гносеология
және диалектикалық логика. Диалектикалық логиканың өзі дамушы теориялық
ойлау заңдары туралы ілім. Ал теориялық ойлау адамның практикалық әрекетін
идеалды шығармашылық және сыни тұрғыда қайта қалпына келтіру болып
табылады. Осылай адам практика жүзінде “нені” және “қалай” өндіретінін
білуге қабілетті. Қозғаушы күштерге, негіздерге, шарттарға теориялық талдау
жасау негізінде және практикалық әрекет арқылы әлемді түбірлі өзгертуге
болады. Осылайша табиғатты, қоғам мен ойлауды теориялық философиялық талдау
Энгельсті адамзат қауымдастығы өміріндегі экономика басым рөл атқарады
деген ойға әкеледі, ал сана мен оның мазмұнына талдау жасау алғаш рет
адамзат әрекетінің заттанған формаларын игеру арқылы жүргізіледі.
Егер Маркс қоғамда әлеуметтік қайта құру жолымен адам санасын
өзгертіп, “әлеуметтік психоаналитик” (Э.Формм) ретінде көрінсе, ал Энгельс
табиғат пен қоғам философиясын белсенді-шығармашылық және теориялық
ойлаудың материалдық негізі ретінде дәлелдеуге тырысты. Бұл теориялық ойлау
өзінің материалдық-табиғи негіздерін ішкі логикамен ұғынған жағдайда
әлеуметтік қайта құрылымдар жасауға қабілетті. Сонымен, К.Маркс пен
Ф.Энгельстің қоғам, табиғат және теориялық оайлау заңдылықтарын ашуы,
қоғамдық даму барысында экономика басымдылығын түсіндіру, индивид санасының
заттай практикалық әрекетке тікелей бағыныштылығын дәлелдеуі және тағы
басқа идеялары батыстық әлемнің көптеген ойшылдарына жақтаушылық жағынан
болсын, даттаушылық жағынан болсын, өзінің теориялық-идеялық ықпалын
тигізді.
Тақырыпты қарастыратын сұрақтар
1. Гегельдің тотальды тарих мәселесін талдауы туралы
2. Тарих философиясының терминге енуі
3. Гегель тарихнамасындағы үш негізгі бағыт туралы.
4. Ағашқы тарих ұғымының мәні
5. Рефлективті тарих ұғымының мәні
6. Тарих философиясындағы биологиялық бағыт
7. Тарих философиясындағы – географиялық бағыт.
8. Маркстік түниетанымның қалыптасуы
9. Ф.Энгельс диалектикалық логикасы.
3. Тарихи үрдістің категориялары және оның сипаты
Жоспары
3.1. Тарихи теория – тарихи үрдіс теориясы
3.2. Категориялары: қоғамдық-экономикалық формация, өркениет
категорияларының тарих пен
әлеуметтану ғылымында атқаратын міндеттері
3.3. Тарихи заңдылық. Альтернативалық көзқарастар
3.4. Тарихи білімдерді жинақтаудың сабақтастығы.
Тарихи оқиға, тарихи құбылыс
Мақсаты: Сабақтың негізгі мақсаты студенттерге тарих ғылымының
методологиясында тарихи теориясына және тарихи үрдісі туралы түсінік беру.
Тарих ғылымындағы ұғымдық категорияларына жаңаша көзқарастық негізде
ұғындыру.
Тарих ғылымының методологиясында барлық аспектіде негізгі категориялық
аппарат ретінде категориялар маңызды мәселе ретінде талқыланады. Олардың
даму эволюциясы өте зор маңызға ие Себебі категориялар көптеген
методологиялық бағдарламаларда көзқарастық және құндылықтық мазмұндарға ие.
Тарихи категориялардың табиғаты мен болмысы ұзақ тарихи уақыт пен
процестер негізінде дамып отырды. Олардың қатарында тарих ғылымында
дәстүрлі негізде үнемі кездесіп отыратын мәні, құбылыс, кездейсоқтық,
қажеттілік деген сияқты категориялар қолданылады.
Тарих ғылымының методологиясында ұзақ уақытты қамтитын француздық
£Анналдар” мектебі де ұзақ уақытта қалыптасқан тарихи мектеп. Іздену
барысында мәселенің күнделікті адам өміріне қатысты тұстары да қамтыла
бастады. Яғни, дүниежүзідік тарихтағы сызықтық зерттеуге қарама-қарсы
тотальдық тарих қалыптасты. Мұны тарихқа енгізген М.Вебер болған Ол
идеальды тип терминін қалыптастырды.
Жалпы алғанда ХХ ғасырдың соңынан бастап тарихта методологиялық
негізделген жаңа категориялар пайда болды: Ең алдымен МЕНТАЛЬДЫЛЫҚ ұғымы.
Ментальдылық Анналдар мектебінде ресми ХХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап
енгізілген категория. Негізінен құрылымдық әдістерде (Леви-Стросс),
этнология мен антропологияда (К.Гиртц) және иконграфия салаларында
пайданылды. Ментальдылық адамның әлеуметтік өмірімен тікелей байланысты.
Ментальдылық тарих ғылымының жаңа бағыты тарихи антропологияның базистік
категориясы болып қалыптасты. Антропологизм аптропологияның негізгі
мазмұнын ашушы катергория. Осы негізде зерттеушілер методологиялық негізде
адамды-£тарихтың агенті” деп атай бастады. Тарих ғылымын
антропологизациялау зерттеу ауқымын адамдардың сыртқы түрлеріне ғана емес
сонымен бірге ішкі рухани дүниесіне үңілуден де іздей бастады
(көріпкелділік, орта ғасырлардағы түрлі діни ұстанымдар т.б.).
Тарихты жан-жақты зерттеу барысы негізгі категория болып келген уақыт
пен кеңістік категориясына да жаңа құндылықтық негіздер берді. Күнделікті
өмірге жаңа көзқарастармен
Ф-ӘД-001026
жақындаса түсті. Жеке адамның объективті өмірін сыртқы детерминациямен
толықтыруға әрекеттер жасалуда.
Жекелеген адамдарды жан-жақты зерттеу әлеуметтік қоғамдағы орындарына
ерекше көңіл бөліп бірте-бірте ерлер мен әйел адамдардың құқықтары мен
міндеттеріне байланысты тарихқа гендерлік категориясы келді. Бұл терминді
тарихтағы ғылыми категория ретінде тап, топтармен қатар қоюды ұсынған Дж.
Скотт болды.
Гендерлік тарих дами келе индустрияға дейінгі қоғамдық өмірдегі
билікті екіге бөлді. 1) Ер адамдардың билік ететін саласы (саясат,
дипломатия, әскер ісі т.б.), 2) әйел адамдардың билік ететін саласы (үй,
жанұя, үй шаруашылығы). Дегенмен бұл процестер зерттеуде бірнеше
кемшіліктер бар екендігін көрсетіп берді. Неміс ғалымдары гендерлік еңбек
ету және семьядағы еңбек деп бөлуді талап етті.Дегенмен индустрияландыру
барысында еңбекегі айырмашылықтар көріне бастады. Қазіргі таң бұл сала
түрлі ғылымдардың интеграциясы негізде жан-жақты зерделене бастады.
Категориялардың ұғымдық қорының көбеюі ауызша тарихқа көбірек көңіл
бөліне бастады. Оның негізгі қоры көбінесе халық арасындағы тарихи
оқиғаларды жинақтау болып ьабылады. Тілдік негізге көңіл бөлінеді Олардың
нақтылығы таразыланады. (А Тарақтының ауызша тарихамасы Мұнда Қазақтың
далалық Ауызша тарихнамасы деп атайды.)
Тарихи ұғымдарды қалыптастыру ғылымды білу мен оны меңгеру деген
ұғыммен сабақтас. Ең алдымен тарихи уақыт, тарихи кеңістік және тарихи
қозғалыстар туралы түсініктерден бастау алады. Тарихи үрдістің даму
заңдылығын түсіну үшін құбылыстар арасында болатын белгілі бір
байланыстырушы топтарды білу қажет. Олар себеп-салдарлық байланыстар тобы.
Мәселен, мемлекеттің пайда болу себебіндегі байланыс, ең алдымен құрал
жабдықтардың жетілуі, еңбек өнімділігінің артуы, таптардың пайда болуы
кейіннен мемлекеттің шығуы. Бұл схема дерлік барлық мемлекеттердің пайда
болуында кездесетін заңдылық.
Екіншіден локольдық байланыстар тобы.
Үшіншіден уақыт бойынша байланысатын топтар. Бұлардың арасында
белгілі бір заңдылықтар бар. Заңдылық дегеніміз-көптеген заңдардың
әрекеттерінің нәтижесі екендігіне көңіл аудару қажет. Осыдан келіп Қоғамның
даму заңы ұғымы н түсіндіру проблемасы пайда болады Тарихшылардың міндеті
осы заңдылықтарды жан-жақты объективті түсіндіру.
4. Тарих философиясы және оның негізгі міндеттері
Жоспары
4.1. Тарих философиясы термині
4.2. Вольтердің енгізген “тарих философиясы” терминін ғылыми тарихты
түсіндіру үшін
Гегельдің қолдануы
4.3. Тарих философиясының соңғы кездері тарих методологиясына айналуы
Мақсаты: Тарих ғылымындағы негізгі ұғым ”тарих философиясы”термині
мен оның тарих ғылымының келелі мәселелерін қамтығандығы туралы жалпы
түсіндіру. Вольтер енгізген бұл терминнің немістің ойшылы Гегельдің одан
әрі өрбітуі жайында жан-жақты түсінік беру.
Гегель 1770-1831 жылдары өмір сүрген неміс ойшылы. Ол Штутгарт
университетін бітіріп, Иена университетінде профессорлық қызмет атқарған.
Негізгі еңбектері философия мен тарихи құбылыстарға байланысты болған.
Гегель философияға ой тұңғиығында қамтылған дәуір деген анықтама берген.
Яғни философия тарихы ой тұңғиығында қамтылған дәуірлер тарихы денгенге
келіп тіреледі.
Гегель философиясы неміс идеализмінің шарықтау шыңы соңғы сатысы
сияқты.
Гегель өлшеусіз кең саланы қамтығанын Энгельс атап өткен. Рух
феноменологгиясын, логиканы, табиғат философиясын, өзінің жеке тарихи
бөлімшелері : тарих, право, дін философия тарихы т.б. жасалған рух
филофиясын алсақ тарихи салалардың әрқайсысында
Ф-ӘД-001026
Гегель дамудың осы сала арқылы өтетін арқауын тауып көрсетуге тырысады.
Ғылымда жаңа энциклопедиялық конструкция жасады. Ең бастысы философияны
объективтік идеалистік тұрғыдан шешті. Локика деген еңбегінде Гегель
мәңгілік ақиқат дегеніміз логикалық тиісінше тарихи процестің өзінен басқа
еш нәрсе емес деп атап көрсетті.
Гегель философиялық жүйесінің шексіздігін және оны жасанды жолмен
одан басқа ешкім де айта алмас еді.
Гегель жүйесінің схемалық көрінісі төмендегідей:
Болмыс туралы ілім (сезімдік айқындық)
І. Логика Мән туралы ілім (өзіндік таным)
(тезис) Ұғым туралы ілім (барабарлық)
ІІ. Табиғат философиясы Механизм
(антитезис) Химизм
Организм
ІІІ.Рух философиясы Субъективтк рух (жеке сана)
(синтезис) Объективтік рух (адамзаттық қоғам, тарих)
Абсалюттік рух (мемлекет, дін философия)
Бұл кестеден байқап отырғанымыздай Гегель өз философиялық жүйесін
үштік триада қағидасы негізінде түзген. Гегель өзінің Логика ғылымы деген
еңбегңнде абсалюттік идеяны, әлемдік рухты табиғаттың да қоғамның да түп
негізі ретінде қалыптастыратын негізігі қағиданың ауқымында философиялық
жүйесінің бірінші бөлімін және өзінің зерттеу тәсілі ұғымдар диалектикасын
тұжырымдады.
Егер Гегельге дейінгі ойшылдар тарихты қателіктер мен адасушылар
тарихы деп есептесе Гегель салыстырмалы ұғымын енгізе отырып, ақиқатты
салыстырмалы шындықтарды анықтау және олардың даму үрдісі деп есептеп
ақиқаттың осы түсінігінсіз ғылымның мүмкін болмайтындығын айтады.
Гегельдің ойынша жоғары ақиқатты философия ашады, өйткені ол өзіні
жеке даму жолында рефлексия жасай отырып, болмыстың шынайы мәніне қол
жеткізеді. Ал өнерге , дінге және ғылымға керлер болсақ олар бізді ақиқатқа
тек қана жақындатады. Тек философия Гегельдің тйіндеуінше болмыстың шынайы
картинасын беріп, әлем негізін игереді. Ал әлемнің негізі болмыс пен
ойлаудың бірегейлігі болып табылады. Ол өзінің £Логика ғылымы” деген
еңбегінде болмыстың идеалды негізі мен өзіндік даму тәсілін ашады.
Гегель бойынша дамушы ойлау – мәнділіктің нақты негізі. Ақыл-ой
танымының құралы – ұғым. Ұғым қозғалысы қайшылықтар арқылы жүзеге асады.
Қоғам қозғалысы үдерісінің өзі қарапайымнан күрделіге қарай жүріп,
абстрактылыдан нақтылыға, бүтіндікке немесе категориялар жүйесіне шығумен
сипатталады. Білім жүйесін қалыптастыруға септігін тигізетін логика формасы
(мұнда таным теориясы мен диалектика қосылады) диалектикалық логика болып
табылады. Диалектикалық логика, деп түйіндейді Гегель, әлемді қарапайым
трғыда бақылаудан оның мәнін ғылыми түсінуге дейін мүмкіндік береді.
Сонымен, Гегель өзгерістер философиясын ойлап тауып, алғаш рет тарихты
диалектикалық секірмелі үдеріс ретінде танытты және ол туралы білім үнемі
өзгерістегі нәрселер біткеннен кейінгі ой-толғаулар нәтижесінде жинақталды.
“Даналықтың күні бататын” мезгіл жетті.
Ф-ӘД-
001026
Гегель тарихилық және логикалық зерттеу тәсілдерін тұжырымдады. Ол
“логика мен таным теориясы тарихи процесті жалпылама қорытудың нәтижесінде
пайда болады” деген бағалы пікір айтты. Идеалистік диалектиканың,
логиканың, таным теориясының астасуы туралы тұжырым жасады, бірақ та мұны
абсолюттік идеяның өзін-өзі танып-білу процесі ретінде қарастырды.
Оның пікірінде, дүниежүзілік тарихи даму Шығыстан Батысқа ауысқан.
Азия оның бастауы болса, Еуропа оны аяқтау үстінде. Дүниежүзілік тарих,
Гегельдің пікірінше, рухтың уақытта көрінуі, дәл осылай табиғат идеясы
кеңістікте көрінеді.
5. Тарихи үрдістің сипаты
Жоспары
5.1. Тарихи циклдарды кеңістік және географиялық тұрғыдан қарау
5.2. Тарихи үрдіс ырғағының өлшемі. Тарихи уақыт
5.3. Қысқа мерзімдік, орта мерзімдік, ұзақ мерзімдік циклдар
5.4. Нақты тарихи қоғамның горизантальдық және вертикальдық құрылымдары.
Синхрония және Диахрония
5.5. Әлемдік дамудың біртұтастығы. Еуроцентризмге балама ретіндегі
моноцентризм
және полицентризм
Мақсаты: Сабақ барысында тарихи ғылымдардың зерттелуі барысындағы
кеңістік, географиялық кезеңдеріне баса назар аудару. кезең адамзаттың
батыстық және оған қарама-қарсы идеялардың түп негізін ұғындыру.
Өркениеттік даму барысындағы Адамзаттың тарихи өркениетті дамуын
зерттеушілер бір-бірімен байланысты мынадай төрт сабақтастық кезеңдік
моменттерді қамтиды:
1. Тарихқа дейінгі кезең. Бұл уақыттық кезең адамзаттың пайда болуы, отты
пайдалануды іске асыру немесе Прометей кезеңдері, қарым-қатынастық
тілдердің пайда болуы, қауымдар мен қауымдастықтардың құрылуы, өз
өмірлерін аңыз арқылы қалыптастыру кезеңдері жатады.
2. Ежелгі ұлы тарихи мәдениеттер (локольды тарих деп те атайды). Ол
негізінен әлемнің үш жерінде шамамен бір кезеңде болған:
А) Шумер-вавилон және египет мәдениеті мен Эгей теңізіндегі мәдениет.
Б.э.д. 4 мыңжылдықтар.
Б) Үнді өзені бойындағы мәдениет
В) Архайкалық Қытай мәдениеті
3. Тарихтағы өзектік уақыт. (б.э.д. 800-200 жылдар.) Бұл әлемдік
тарих кезеңінің басталуы, бұл кезеңдерде адамзаттың рухани
әлемінде әлемдік діндер мен философияның пайда болуымен ерекшеленеді.
Яғни жалпы адамзаттың тарихы басталады
4. Техникалар кезеңі немесе біртұтас әлемнің тарихының басталуы. 17
ғасырдан басталған техникалық даму 20 ғасырды техникалық прогресске
ұласқаннан кейін жаңа сипатқа ие болды.
Ф-ӘД-001026
Қазіргі таңда Өркениет ұғымы адамзаттың тарихи мәдени дамуының
бастықұндылықтары ретінде территориялы-географиялық бірнеше типтерге
бөлінеді. Олар батыстық, шығыс еуропалық мұсылмандық үнділік, қытайлық,
латынамерикалық т.б. Жалпы даму дүниежүзілік тарихта екі бір-біріне қарама-
қарсы мазмұнда екі жарты өркениет дамыған. Мысалы, Батыс-Шығыс өркениеті.
Шығыс өркениеті дәстүрлі өркениет деген атқа ие болса, Батыс өркениеті
техногендік өркениет деп аталады. Оның бірнеше тарихи даму жолдарын атап
өтуге болады.
Мәселен Батыстық даму үрдісі бірте бірте Шығысқа орнын босатуға жол
беріп отыр. Батыс-Шығыс жаһандану қазіргі кезде Азияның оянуымен
қалыптасқан жағдай деп қарастыруға болады. Капиталистік дүниенің прогресін
баса озған Қиыр Шығыс мемлекеттерінің өнеркәсіптегі табыстары әсер етті деп
айта аламыз. Әлемдік рынокта өз тауарларын бәсекеге қабілетті етті және
дәстүрлі өндіріс тәсілі мен жаңа технологияны ұштастыра білді. Мысалы,
жапондықтардың еңбек тәртібі мен қытайлықтардың конфуцияндық форнмалары.
Л.С.Васильев осы тұрғыда даму дәстүрін жапондық дәстүр деп атап
айтады. Оған Жапония, Оңтүстік Корея және Тайвань мемлекеттерін жатқызады.
Екінші даму моделіне қазрігі шығыстың үндістандық даму жолының үлгісін
жатқызады. Оның ерекшелігі батысеуропалық дәстүрді қолданғанымен, мысалы
ретінде көппартиялы демократиялық принциптер, өзіндік дәстүрлік
құрылымдарын халықтың өмір салтына негіздеген. Бұл жолды ұстанған
мемлекеттер – Үндістан, Тайланд, Түркия, Пәкістан, Мысыр және мұнайға бай
араб елдері. Аталған жолды таңдаушылар өз елдерінде тұрақтылық пен
экономикада өзін-өзі қамтамасыз етуге толығымен қол жеткізді.
Үшінші даму жолына африкалық бағыт жатқызылады. Оның ерекшелігі – ол
елдерде тұрақшылық пен даму үрдісі артта қалушылық, дағдарыспен қатар бірге
жүреді. Оған – Ауғанстан, Бангладеш сияқты мұсылман елдерімен бірге ең
кедейленген Лаос, Камбоджа, Бирма мемлекеттерін де енгізуге болады.
Қазақстанда техногендік өркениет елдеріне тартылуы да жаңа тарихи
кезеңнің бастамасы. Мысалы, Қазақстанның ЕҚЫҰ 2009 жылы төрағалық етуге
кандидатурасының ұсынылуы немесе 2007 жылдан бастап БСҰ енуге ұмтылуы куә
болып отыр. Ендігі мақсат дүниежүзілік өркениетте өзіндік (қазақстандық)
модель жасау міндеті болып табылады.
Өркениет “цивилизация” термині де бірнеше мағынада қолданылады.
- Л.Морган, Ф.Энгельс, А.Тоффлер адамзат ілгерілеуінің тарихи даму
сатысы деп
түсіндірсе;
- А.Тойнби мәдениет дамуының синонимі дейді;
- немесе жекелеген аймақтар мен этностардың даму көрсеткіштері деп
топшалайды;
- О.Шпенглер “Батыстың сөнуі” деген еңбегінде жекелеген мәдениеттердің
дамуы мен
бірте-бірте жойылуы деген қорытынды жасайды;
- П.Сорокин өркениетті “мәдени супержүйе” деп те атаған ол мәдениетті
сапалық жүйесіне қарай үш типке бөледі.
1. Идеациональдық мәдениет. Ол негізінен, ең алдымен, құндылық. Яғни,
құдайдың тылсымдылығы. Бұл мәдениетке брахмандық үнді мәдениеті мен будда
мәдениетін және ортағасырлық мәдениетті жатқызады.
2. Тылсым сезімдік және тылсым рационалдық жүйелердің көптүрлілігін
жатқызған. Яғни, идеялистік мәдениет.
3. Объективті шындыққа негізделген мәдениет.
Тарихи методологияда соңғы кездері Синхрониялық тұрғыдан зерттей
мәселелері де ұғым ретінде қолданылып келе жатыр ол ұғының мәні тарихи
үрдістер мен үдерістерді уақытпен бірге қарастыру үрдісі ретінде
қалыптасқан ұғымдық аппарат болып есептеледі.
Ф-ӘД-001026
Сонымен қатар Диахрониялық тұрғыдан джа зерттейтін ұғымдық аппарат та кең
қолданысқа еніп келеді. Оның негізгі түсінігі тарихи фактілерді уақытымен
қою арқылы тарихи үрдістер мен құбылыстарды бағамдау болып табылады.
6. Тарихи танымның ерекшелігі
Жоспары
6.1. Тарихтың позитивистік методологиясындағы субъект пен объектінің
арақатынасы.
Қазіргі заманғы батыс философиясындағы субъект пен объект мәселесі
6.2. Тарихи таным – ғылыми таным. Тарихи танымдағы объект пен субъектінің
диалектикасы.
6.3. Әлеуметтік құбылыстарды танудың ерекшеліктері
6.4. Тарихи танымның ментальдық және идеологиялық белгілері
Мақсаты: Тарихты зерттеудің методологиясындағы қазіргі заманғы объект
пен субъект мәселелеріне сипаттама. Адамзат дамуы барысындағы танымның
ғылыми таным мен тарихи таным категорияларына түсінік беру.
Өзгермелілікке, белгісіздікке, тұрақсыздыққа талдау жасау – ХХ
ғасырдың ортасындағы философиялық ізденістерге тән нәрсе. Соның ішінде
тарих ғылымының методологиясында қалыптасу ретіндегі болмыс жорамалы өзін-
өзі ақтауы болмыстың “жаңа” стратегиясы мен ол жүзеге аса бастаған ойлаудың
жаңа формасының қалыптасу жолындағы алғашқы қадамы болды. Бірақ болмыстың
мұндай стратегиясын негіздеу үшін жаңа терминология, ұғымдық формалар
дайындап алу қажет болды. Егер болмысты қалыптасу ретінде түсінсек, онда
бұрынғы логика мен оның категориялық аппаратының жарамайтыны анық, өйткені
ол логика болмыстың тұрақты және өзгермейтін деп түсіндірілетін
бағдарламасына орай жасалған еді. “Жаңа” категориалдық тіл мен
интеллектуалдық әрекеттің жаңа ережесін дайындау болмыстың жаңа
стратегиясын қалыптастырудағы негізгі міндеттер саналады және бұл міндетті
постмодернизм философия шешуге ұмтылады.
Болмыстың “жаңа” стратегиясын шешудің басы, постмодерн философтарының
пікірінше, классикалық философияның негізгі жағдайларын сынаудан басталады:
ең алдымен, идеялар мен құндылықтар иерархиясының абсолюттігін қамтамасыз
ететін тұрақтылықтың абсолютті кепілі ретіндегі ақыл-ойдың билігін сынаудан
бастау қажет. Ең алдымен, әрбір құбылыстың артында барлығының шартын
білдіретін мәнділік бар деп түсіндіретін классикалық философияның концепті
сынға ұшырады.
Әлемге деген постмодернистік көзқарас белгілі бір центризмдерді
(антропо-, еуропо-, логоцентризмдер) орнату мен бекіту емес, өйткені
еуропалық әлемнің болмыс стратегиясының мұндай құрылымдарының
жарамсыздығына көз жетті. Постмодер тұрақсыздық, өзгермелілік, ағымдылық
мойындалатын әлем үлгілері өміріндегі эклектизмді көбірек насихаттайды.
Тұрақсыз үдерістерді сипаттауға көшу – постмодерн ғылымына тән қасиет, ал
әлемді хаос ретінде, мәтін ретінде философиялық пайымдау – постмодерн
жағдайындағы философиялық дүниетанымның жаңа бағдары.
Постмодернистік стратегияның міндеті презентивтілік белгісі бар
күнделікті тіршілік тақырыбымен жұмыс істеу болып табылады. Бұл тақырыпты
сараптау үшін мәнділік, негізділік, себеп, объективтілік, логицизм мен
объективизм принциптерін, қолданудың қажеттілігі жоқ. Бұл онтология үшін
гетерогенділік, плюрализм, көріністің әртүрлі ракурстары, белгісіздік,
қалыптасу, оқиғалар мен үдерістерді түп-түзу емес түрде сипаттау
пайдаланылады, ал жеткізудің негізгі тәсілі рационалды емес сөз ағымы болып
табылады. Болмыстың постмодернистік стратегиясында түсіндіруші концепт
ретінде ешқандай центризм болмағандықтан, сұхбаттың, мәтіннің қайнар көзін
белгілеудің қажеттіліг жоқ. Мұндай
Ф-ӘД-001026
бастауды орнату мүмкін емес, өйткені ол белгісіздік өткеннің, уақыттың,
белгісіз оқиғаның арасына сіңіп кетеді.
Постмодерндік ғылымда релятивистік көзқарастар өркен жайған қазіргі
жағдайда болмыстың мүмкін болатын стратегиясы абсолютті үмітсіздіктен
модернистер ұсынған “центризмнің” жаңа жорамалын негіздеу арқылы емес,
Делез айтқандай, “хаос түріндегі әлемді” мойындауға негізделген идея арқылы
жүзеге асады. “Хаос түріндегі әлемді” айғақ ретінде қабылдау – міне,
болмыстың жаңа стратегиясының принципі. Делездің пікірінше, болмыстың
бұрынғы барлық логоцентристік жорамалдары болмыстың тұрақтылығы,
беріктілігі туралы көзқарастан туындаған. Классикалық философияда болмыс
туралы мұндай көзқарасты бекітудің тәсілі ретінде ұғымдар қолданылады.
Болмыстың классикалық жорамалындағы барлық ұғымдар хаосты теріске шығару
позициясын ұстанады, ал ой сөздік-дыбыстық қалыпқа ене отырып, үнемі
ұғымдармен өлшенуі тиіс. Мұндай позиция нәтижесінде алдын-ала таңдалған
орталықты негіздеу жолымен болмыстың тұрақтылы туралы көзқарасты бекітті.
Делездің ойынша, болмыс стратегиясындағы ең басты нәрсе – ойдың үнемі
қозғалысын мойындау, оның территорияландырылуы мен орталықтандырылуына жол
бермеу.
Адамға қоршаған әлеуметтік және табиғи ортада өзінің өткіншілігін
сезініп және “сөз” арқылы өзінің әлемдегі нақтылығын ұғынуға мүмкіндік
береді. Осы нақтылықтардың сыртқы әсерінің “арғы жағына үңілуге”, оның
мәнділігін игеруге және адамның әлеуметітк, индивидуалдық өмірі туралы
біздің өз біліміміздің мәнділігін тереңірек ұғынуға мүмкіндік береді.
7. Тарих ғылымының пәні
Жоспары:
7.1. Тарих пен идеологияның арақатынастары және өзара ықпалы. Тарих және
саясат.
7.2. Тарих ғылымының саяси функциялары және әлеуметтік статусы. Тарихи
тәжірибе
және бүгінгі заман.
7.3. Тарих ғылымындағы өзектілік және көкейкестілік.
7.4. Тарих ғылымы және тарихи сана. Тарихи сананың құрылымы
Мақсаты: Тарихи білім беру барысында тарих пен мемлекеттерді
басқарушы идеологияның арақатнастары мен осы салада тарих ғылымының
атқаратын міндеттері статусы , тарихи сананың қалыптасуындағы ғылымның
рөлін кеңінен ұғындыру.
Білім деген не, әлемді тану немесе білу деген не, адам өзін немесе
қоршаған ортаны қаншалықты дәл және анық біле алады деген сұрақтар өзінің
маңыздылығымен ерекшеленеді. Тілдер арасындағы айырмашылықтың қандай
болғанына қарамастан, біз үнемі тілде бейнеленген оймен (біліммен) бетпе-
бет ұшырасамыз. Және сондықтан да көптеген философтар білімді оның тілдік
көрінісімен біріктіреді, өйткені “тіл ойдың тікелей нақтылығы” болып
табылады. Бірақ мұнан тіл мен ойдың, яғни білімнің арасындағы тепе-теңдік
бар деген ой тумауға тиіс, себебі тікелей нақтылықтан өзге сырт көзден
жасырын жанама нақтылықтың да бар екенін естен шығармаған жөн. Дәл осыны
кез-келген дамыған философияның маңызды бөлімі – таным теориясы ұғынып,
мәнін ашуға тиіс.
Білім, ол қайдан пайда болмасын, тілде көрініс табады. Оны зерттеу
үшін білім қалыптастыратын және жеткізетін ұғымдардың негізгі типтері мен
сөйлемдердің формальды, яғни логикалық құрылымын қарастыру қажет. Білімнің
бүкіл алуан түрлілігіне қарамастан, олардың формальды-логикалық құрылымын
білдіретін бірқатар соңғы мөлшерін біліп алуға болады. Осылайша, Аристотель
формальды логиканың негізгі қарапайым заңдарын қалыптастырды. Ол алғаш рет
ғылыми білімді өзара бір-бірімен логиканың қатынастарымен байланысты және
логикалық ережелер арқылы бірінен-бірі туындайтын сөйлемдердің
Ф-ӘД-001026
(пікірлердің) тізбесі ретінде қарастыра бастады. Аристотель көзқарастары
философияның кейінгі дамуына орасан зор ықпалын тигізді.
Ортағасырда философия мифология мен дінге қарсы тұратын білімнің жеке
саласын христиан теологтары тегеурінімен дінтанудың қызметшісіне айналды.
Бірақ таным үдерісі мен білім құрылымын зерттеу сипаты өзгергеніне
қарамастан, одан әрі жалғасты.
Христиан діні барлық танымның негізгі қайнар көзі ретінде Құдайдың
аяны мен қасиетті інжілді санады. Егер антикалық заман философтары көбіне
ғарыштың өзіне, табиғаттың өзіне құдіреттілік берсе, ал христиан діні
табиғатты жанама, өзгермейтін нәрсе деп пайымдап, ал жаратылыстың шыңы
ретінде адамды ғана мойындады. Құдай адамға жан және тану қабілеттілігін
берді. Осыған байланысты психикалық әрекет пен таным жанның қасиеттері
ретінде ортағасырлық философтардың қызығушылығын туғызды.
Христиан дінінің сенімді білімнен жоғары қойғанына қарамастан,
христиандық философ-схоластар дәлелдеу мен білімнің құрылымы туралы
логикалық ілімді дамытуға көп еңбек сіңірді.
Білімнің жоғары көзі – аянмен қатар, ортағасырлық теологтар ақыл-ойды
әлемнің ең терең құпиялары туралы білім беретін періштеге тән қасиет,
зердені біздің жүйелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz