Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы танымдық белсенділігін қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.8
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерістерінің пси психологиялық.педагогикалық даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... . 9.26
1.2 Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерісін ойын арқылы дамытудың негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26.37
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ӘРЕКЕТІН ОЙЫН АРҚЫЛЫ ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҰМЫСТАР
2.1 Мектеп жасына дейінгі баланың ойын арқылы танымдық әрекетін қалыптастыру мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38.46
2.2 Мектеп жасына дейінгі баланы танымдық әрекетін ойын арқылы дамытудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47.62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65.66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67.69
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 70.79
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.8
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерістерінің пси психологиялық.педагогикалық даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... . 9.26
1.2 Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерісін ойын арқылы дамытудың негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26.37
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ӘРЕКЕТІН ОЙЫН АРҚЫЛЫ ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҰМЫСТАР
2.1 Мектеп жасына дейінгі баланың ойын арқылы танымдық әрекетін қалыптастыру мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38.46
2.2 Мектеп жасына дейінгі баланы танымдық әрекетін ойын арқылы дамытудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47.62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65.66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67.69
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 70.79
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық бағыттарына сәйкес білім беру жүйесін дамыта отырып, әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырудағы негізгі бағдар - адамды қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани жан-дүниесінің дамуына, көзқарастары мен шығармашылық әлеуетінің, танымдық біліктілігі мен мәдени құндылықтарының жоғары деңгейде дамуына, жеке тұлғасының қалыптасуына жағдай жасау.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауында атап өтілгендей, әлем елдері арасында қуатты дамушы елу елдің қатарына қосылу межесі барша қазақстандықтарға қуат беруде.
Егеменді елдің жас ұрпақты тәрбиелеу, талапқа сай білім беру, бүгінгі күннің уақыт күттірмес мәселелерінің бірі болып табылады. Себебі, «Бізге баға жетпес білім капиталын дамытып және білім беруді бұрынғыдан да арттырып, оған заман талабына сай форма беру қажет» - делінген. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» бағдарламасында [1] .
Қазақстан бүгінде әлем таныған өркениетті елдер қатарына қосылуға бет бұрған жағдайда демократиялық жолмен дамушы мемлекетіміздің қалыптасуы жағдайында өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениетін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен білімдерін арттыру қажетті туындап отыр.
Мектеп жасына дейінгі баланың дамуы әр жақтылығымен және қарқындылығымен ерекшеленеді. Мектеп жасына дейінгі кезеңде бала дамуының түрлі бағыттарында маңызды өзгерістер орын алады – іс-әрекет түрлері жетіледі, тұлға дамуында өзгерістер байқалып, танымдық іс-әрекет мазмұны тереңдей түседі.
Танымдық қызығушылықтарды қалыптастыруда балалардың жалпы эмоционалдық көңіл-күйіне және олардың белсенділігіне сүйенеді, алайда түрлі әрекетте белсенділік танымдық қызығушылыққа, бала тұлғасының таным үрдісіне және білім мазмұнына деген бағыттылығына айналады. Баланың алғашқы танымдық қызығушылықтары ойын және практикалық іс-әрекетпен байланысты. Әдетте, ойын және практикалық іс-әрекет барысындағы танымдық қызығушылық танып-білуге итермелеуші күш ретінде саналы сезілмейді. Бала не нәрсені танып-білу үшін емес, практикалық іс-әрекетті жасау үшін ойнайды, әрекет жасайды. Оқыту кезінде біртіндеп қызығушылықтар қалыптаса бастайды. Мектепке дейінгі жастың соңында қызығушылықтар саналы сипатқа ие болып, танымдық қызығушылық кейіннен оқу іс-әрекетінің ынталандырушы күшіне айналады [2] .
Осы орайда әлемдік білім берудің озық үлгісін қолдана отырып білім беру деңгейін көтеру, балаларға кәсіби бағдар беруді іс жүзінде қуаттандыра біліп, бала-бақша бөлмелерін ойынға қажетті материалдармен, құрал жабдықтармен сұраныссыз жабдықтап отыру, ең негізгісі - жеке тұлғаны жауаптырақ тәрбиелеуді талап етіп отыр.
М.Жұмабаев өзінің «Педагогика» атты еңбегінде бала тәрбиесімен шұғылданушы адамдарға: «Тәрбиеден мақсұт - баланы тәрбиешінің дәл өзіндей қылып шығару емес, келешек өз заманына лайық қылып шығару... Бұл - бір. Екінші, әр тәрбиешінің қолданатын жолы - ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың бала тәрбиелеу туралы ескіден келе жатқан жеке жолы бар». Дегенмен, «дәстүрдің озығы бар, тозығы бар» демекші, ұлт тәрбиесін тұтасымен дұрыс деп алға ұстамай, оның ұнамсыз, зиянды жақтарына сын көзбен қарап, жақсысын қолдана білу қажет екенін ескерте келіп, «тәрбие майданында шынығып, ысылған тарландардың тәжірибелерімен, түрлі ұлттан түрлі заманда шыққан тәрбие ғалымдарының ойларымен, қысқасы тәрбие туралы дұрыс жолға түсу үшін тәрбие пәнімен, яғни педагогикамен жақсы таныс болу керек», - деп ескертеді [3, 19-б].
Ал, А.Байтұрсынов тәрбиешіге: «Бала оқытуын жақсы білейін деген адам әуелі балаларға үйрететін нәрселерін өзі жақсы білуі керек, екінші баланың табиғатын біліп, көңіл сарайын танитын адам болуы керек. Оны білуге баланың туғаннан бастап өсіп, жеткенше тәнімен қатар ақылы қалай кіретін жолын білерге керек. Баланың ісіне түсіне қарап, ішкі халінен хабар аларлық болуы керек» - деп түйіндейді [4, 57-б].
Ойын теориясына Н.К.Крупская елеулі үлес қосты. Балалар ойынының әлеуметтік сипатын, онда өмір құбылыстарының бейнеленетінін атап көрсете келіп, ол алдымен ойынды қоршаған болмыс жөніндегі әсер мен ұғымды кеңейтудің құралы деп білді. «Мектеп жасына дейінгі балалар үшін, - деп жазды ол, - ойынның айрықша маңызы бар: ойын олар үшін – оқу, ойын олар үшін – еңбек, ойын олар үшін – тәрбиенің мықты формасы» [5, 240-б].
Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп, А.С.Макаренко былай деп жазды: «Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерлерді тәрбиелеу алдымен ойында басталады» [5, 240-б].
Республика көлемінде мектепке дейінгі тәрбие жұмысын ұйымдастыру мәселесіне А.К.Меңжанова [6], М.С.Сәтімбекова [7], Ә.С.Әмірова [8], Ф.Н.Жұмабекова [9], Д.Р.Муталиева [10] т.б., ал балалардың даму ерекшеліктеріне Қ.Т.Шериазданова [11], Г.М.Қасымова [12], Ү.И.Ауталипова [13] т.б. ғылыми жүмыстары арналды. Мәселен, педагогтар А.К.Меңжанова мектеп жасына дейінгі баланың адамгершілік тәрбиесін, Ә.С.Әмірова көркем әдебиет арқылы адамгершілікке тәрбиелеу, Ф.Жұмабекова бейнелеу өнері және эстетикалық тәрбие беру, М.С.Сәтімбекова балалардың математикалық білімдерін дамыту тұрғысында, Д.Р.Муталиева мектепке дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде отбасының ықпалын қарастырса, психологтар Қ.Т.Шериазданова қарым-қатынас мәселелерін, Г.М.Қасымова мектеп жасына дейінгі балаларды оқытуда дамытушы ойындар рөлін қарастырған.
Жалпы психология мен мектепке дейінгі балалар психологиясын зерттеуде психология саласында жұмыс жасаған көптеген авторлар: Абрамова Г.С. [14], Абрамова Г.А. [15], Алдамұратов А. [16], Андреева Г.М. [17], Батаршев А.В. [18], Бадмаев Б.С. [19], Бектенғалиева С.Х. [20], Битянова М. [21], Мухина В.С. [22], Выготский Л.С. [23], т.б.
Мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-тәрбие үдерісін талдау балалардың ойын әрекетін дұрыс ұйымдастыру мақсатында мектепке дейінгі мекемелердегі жұмыс мазмұнында балалардың танымдық ерекшеліктеріне сай қолданылмайтынын көрсетті.
Осыған сәйкес жан-жақты дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеудегі қазақстандық қоғамның қажеттіліктері мен мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың ойын әрекетін қалыптастыру әдістемесінің жеткіліксіздігі; мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың танымдық ерекшеліктері мен балалрдың ойын әрекетін дұрыс ұйымдастыру ерекшеліктерінің практикада аз зерттелгендігі арасында қайшылықтар туындайды. Бұл қайшылықтардың шешімін табу мақсатында мектепке дейінгі жастағы балаларды жан-жақты дамытуды ойын іс-әрекеті барысында қалыптастыру жолдарын анықтау біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты «Балалардың танымдық әрекетін ойын арқылы дамыту» деп таңдап алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық әрекеттерін ойын арқылы дамытуды жүзеге асыру.
Зерттеу нысаны: мектеп жасына дейінгі балалар.
Зерттеу пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық әрекеті.
Зерттеудің міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерістерінің педагогикалық-психологиялық даму ерекшеліктеріне талдау жасау;
- мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерістерін ойын арқылы дамытудың негіздерін талдау;
- мектеп жасына дейінгі баланың ойын арқылы танымдық әрекетін қалыптастыру мүмкіндіктерін айқындау;
- мектеп жасына дейінгі баланы танымдық әрекетін ойын арқылы дамытудың әдіс-тәсілдерін зерттеу.
Анықталған міндеттерді орындау үшін келесі ғылыми-зерттеу әдістері пайдаланылды: теориялық әдістер және эмпирикалық әдістер - мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын дамыту туралы ғылыми еңбектерге теориялық талдау жасалынды және мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық үдерісі мен ойын іс-әрекеттерін ұйымдастырудың жолдары зерттелінді.
Зерттеу жұмысының дерек көздері: философтар, психологтар, педагогтар, әдіскерлердің мектепке дейінгі балалар мәселелері бойынша жарық көрген еңбектер, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» бағдарламасы, «Ойнайық та, ойлайық». Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың танымдық құзыреттілігін дамыту бағдарламасы, тәрбиешілердің озық тәжірибелері.
Зерттеудің эксперименталдық базасы: Түркістан қаласындағы «Әлия» балабақшасы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының құрылымы: зерттеу жұмысының кіріспесінде зерттеудің көкейтестілігі, мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, ғылыми зерттеу әдістері, зерттеу жұмысының дерек көздері баяндалады.
Диплом жұмысының «Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы танымдық белсенділігін қалыптастырудың теориялық негіздері» атты бірінші бөлімінде - Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерісінің педагогикалық-психологиялық даму ерекшеліктеріне терең талдау жасалған. Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерісін ойын арқылы дамытудың ғылыми-теориялық негіздері сараланған.
Диплом жұмысының «Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық әрекетін ойын арқылы дамытуға бағытталған әдістемелік жұмыстар» атты екінші бөлімінде – Мектеп жасына дейінгі баланың ойын арқылы танымдық әрекетін қалыптастыру мүмкіндіктері жүйеленген. Мектеп жасына дейінгі баланы танымдық әрекетін ойын арқылы дамытудың әдіс-тәсілдері берілген.
Диплом жұмысының қорытындысында мектепке жасына дейінгі баланы дамытуда ойынды дұрыс ұйымдастыруды жүзеге асыру мақсатында қойылған міндеттердің нәтижелері мен келешекте орындалуға тиісті жұмыстар туралы ұсыныстар берілген.
Зерттеудің өзектілігі: Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық бағыттарына сәйкес білім беру жүйесін дамыта отырып, әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырудағы негізгі бағдар - адамды қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани жан-дүниесінің дамуына, көзқарастары мен шығармашылық әлеуетінің, танымдық біліктілігі мен мәдени құндылықтарының жоғары деңгейде дамуына, жеке тұлғасының қалыптасуына жағдай жасау.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауында атап өтілгендей, әлем елдері арасында қуатты дамушы елу елдің қатарына қосылу межесі барша қазақстандықтарға қуат беруде.
Егеменді елдің жас ұрпақты тәрбиелеу, талапқа сай білім беру, бүгінгі күннің уақыт күттірмес мәселелерінің бірі болып табылады. Себебі, «Бізге баға жетпес білім капиталын дамытып және білім беруді бұрынғыдан да арттырып, оған заман талабына сай форма беру қажет» - делінген. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» бағдарламасында [1] .
Қазақстан бүгінде әлем таныған өркениетті елдер қатарына қосылуға бет бұрған жағдайда демократиялық жолмен дамушы мемлекетіміздің қалыптасуы жағдайында өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениетін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен білімдерін арттыру қажетті туындап отыр.
Мектеп жасына дейінгі баланың дамуы әр жақтылығымен және қарқындылығымен ерекшеленеді. Мектеп жасына дейінгі кезеңде бала дамуының түрлі бағыттарында маңызды өзгерістер орын алады – іс-әрекет түрлері жетіледі, тұлға дамуында өзгерістер байқалып, танымдық іс-әрекет мазмұны тереңдей түседі.
Танымдық қызығушылықтарды қалыптастыруда балалардың жалпы эмоционалдық көңіл-күйіне және олардың белсенділігіне сүйенеді, алайда түрлі әрекетте белсенділік танымдық қызығушылыққа, бала тұлғасының таным үрдісіне және білім мазмұнына деген бағыттылығына айналады. Баланың алғашқы танымдық қызығушылықтары ойын және практикалық іс-әрекетпен байланысты. Әдетте, ойын және практикалық іс-әрекет барысындағы танымдық қызығушылық танып-білуге итермелеуші күш ретінде саналы сезілмейді. Бала не нәрсені танып-білу үшін емес, практикалық іс-әрекетті жасау үшін ойнайды, әрекет жасайды. Оқыту кезінде біртіндеп қызығушылықтар қалыптаса бастайды. Мектепке дейінгі жастың соңында қызығушылықтар саналы сипатқа ие болып, танымдық қызығушылық кейіннен оқу іс-әрекетінің ынталандырушы күшіне айналады [2] .
Осы орайда әлемдік білім берудің озық үлгісін қолдана отырып білім беру деңгейін көтеру, балаларға кәсіби бағдар беруді іс жүзінде қуаттандыра біліп, бала-бақша бөлмелерін ойынға қажетті материалдармен, құрал жабдықтармен сұраныссыз жабдықтап отыру, ең негізгісі - жеке тұлғаны жауаптырақ тәрбиелеуді талап етіп отыр.
М.Жұмабаев өзінің «Педагогика» атты еңбегінде бала тәрбиесімен шұғылданушы адамдарға: «Тәрбиеден мақсұт - баланы тәрбиешінің дәл өзіндей қылып шығару емес, келешек өз заманына лайық қылып шығару... Бұл - бір. Екінші, әр тәрбиешінің қолданатын жолы - ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың бала тәрбиелеу туралы ескіден келе жатқан жеке жолы бар». Дегенмен, «дәстүрдің озығы бар, тозығы бар» демекші, ұлт тәрбиесін тұтасымен дұрыс деп алға ұстамай, оның ұнамсыз, зиянды жақтарына сын көзбен қарап, жақсысын қолдана білу қажет екенін ескерте келіп, «тәрбие майданында шынығып, ысылған тарландардың тәжірибелерімен, түрлі ұлттан түрлі заманда шыққан тәрбие ғалымдарының ойларымен, қысқасы тәрбие туралы дұрыс жолға түсу үшін тәрбие пәнімен, яғни педагогикамен жақсы таныс болу керек», - деп ескертеді [3, 19-б].
Ал, А.Байтұрсынов тәрбиешіге: «Бала оқытуын жақсы білейін деген адам әуелі балаларға үйрететін нәрселерін өзі жақсы білуі керек, екінші баланың табиғатын біліп, көңіл сарайын танитын адам болуы керек. Оны білуге баланың туғаннан бастап өсіп, жеткенше тәнімен қатар ақылы қалай кіретін жолын білерге керек. Баланың ісіне түсіне қарап, ішкі халінен хабар аларлық болуы керек» - деп түйіндейді [4, 57-б].
Ойын теориясына Н.К.Крупская елеулі үлес қосты. Балалар ойынының әлеуметтік сипатын, онда өмір құбылыстарының бейнеленетінін атап көрсете келіп, ол алдымен ойынды қоршаған болмыс жөніндегі әсер мен ұғымды кеңейтудің құралы деп білді. «Мектеп жасына дейінгі балалар үшін, - деп жазды ол, - ойынның айрықша маңызы бар: ойын олар үшін – оқу, ойын олар үшін – еңбек, ойын олар үшін – тәрбиенің мықты формасы» [5, 240-б].
Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп, А.С.Макаренко былай деп жазды: «Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерлерді тәрбиелеу алдымен ойында басталады» [5, 240-б].
Республика көлемінде мектепке дейінгі тәрбие жұмысын ұйымдастыру мәселесіне А.К.Меңжанова [6], М.С.Сәтімбекова [7], Ә.С.Әмірова [8], Ф.Н.Жұмабекова [9], Д.Р.Муталиева [10] т.б., ал балалардың даму ерекшеліктеріне Қ.Т.Шериазданова [11], Г.М.Қасымова [12], Ү.И.Ауталипова [13] т.б. ғылыми жүмыстары арналды. Мәселен, педагогтар А.К.Меңжанова мектеп жасына дейінгі баланың адамгершілік тәрбиесін, Ә.С.Әмірова көркем әдебиет арқылы адамгершілікке тәрбиелеу, Ф.Жұмабекова бейнелеу өнері және эстетикалық тәрбие беру, М.С.Сәтімбекова балалардың математикалық білімдерін дамыту тұрғысында, Д.Р.Муталиева мектепке дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде отбасының ықпалын қарастырса, психологтар Қ.Т.Шериазданова қарым-қатынас мәселелерін, Г.М.Қасымова мектеп жасына дейінгі балаларды оқытуда дамытушы ойындар рөлін қарастырған.
Жалпы психология мен мектепке дейінгі балалар психологиясын зерттеуде психология саласында жұмыс жасаған көптеген авторлар: Абрамова Г.С. [14], Абрамова Г.А. [15], Алдамұратов А. [16], Андреева Г.М. [17], Батаршев А.В. [18], Бадмаев Б.С. [19], Бектенғалиева С.Х. [20], Битянова М. [21], Мухина В.С. [22], Выготский Л.С. [23], т.б.
Мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-тәрбие үдерісін талдау балалардың ойын әрекетін дұрыс ұйымдастыру мақсатында мектепке дейінгі мекемелердегі жұмыс мазмұнында балалардың танымдық ерекшеліктеріне сай қолданылмайтынын көрсетті.
Осыған сәйкес жан-жақты дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеудегі қазақстандық қоғамның қажеттіліктері мен мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың ойын әрекетін қалыптастыру әдістемесінің жеткіліксіздігі; мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың танымдық ерекшеліктері мен балалрдың ойын әрекетін дұрыс ұйымдастыру ерекшеліктерінің практикада аз зерттелгендігі арасында қайшылықтар туындайды. Бұл қайшылықтардың шешімін табу мақсатында мектепке дейінгі жастағы балаларды жан-жақты дамытуды ойын іс-әрекеті барысында қалыптастыру жолдарын анықтау біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты «Балалардың танымдық әрекетін ойын арқылы дамыту» деп таңдап алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық әрекеттерін ойын арқылы дамытуды жүзеге асыру.
Зерттеу нысаны: мектеп жасына дейінгі балалар.
Зерттеу пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық әрекеті.
Зерттеудің міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерістерінің педагогикалық-психологиялық даму ерекшеліктеріне талдау жасау;
- мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерістерін ойын арқылы дамытудың негіздерін талдау;
- мектеп жасына дейінгі баланың ойын арқылы танымдық әрекетін қалыптастыру мүмкіндіктерін айқындау;
- мектеп жасына дейінгі баланы танымдық әрекетін ойын арқылы дамытудың әдіс-тәсілдерін зерттеу.
Анықталған міндеттерді орындау үшін келесі ғылыми-зерттеу әдістері пайдаланылды: теориялық әдістер және эмпирикалық әдістер - мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын дамыту туралы ғылыми еңбектерге теориялық талдау жасалынды және мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық үдерісі мен ойын іс-әрекеттерін ұйымдастырудың жолдары зерттелінді.
Зерттеу жұмысының дерек көздері: философтар, психологтар, педагогтар, әдіскерлердің мектепке дейінгі балалар мәселелері бойынша жарық көрген еңбектер, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» бағдарламасы, «Ойнайық та, ойлайық». Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың танымдық құзыреттілігін дамыту бағдарламасы, тәрбиешілердің озық тәжірибелері.
Зерттеудің эксперименталдық базасы: Түркістан қаласындағы «Әлия» балабақшасы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының құрылымы: зерттеу жұмысының кіріспесінде зерттеудің көкейтестілігі, мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, ғылыми зерттеу әдістері, зерттеу жұмысының дерек көздері баяндалады.
Диплом жұмысының «Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы танымдық белсенділігін қалыптастырудың теориялық негіздері» атты бірінші бөлімінде - Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерісінің педагогикалық-психологиялық даму ерекшеліктеріне терең талдау жасалған. Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерісін ойын арқылы дамытудың ғылыми-теориялық негіздері сараланған.
Диплом жұмысының «Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық әрекетін ойын арқылы дамытуға бағытталған әдістемелік жұмыстар» атты екінші бөлімінде – Мектеп жасына дейінгі баланың ойын арқылы танымдық әрекетін қалыптастыру мүмкіндіктері жүйеленген. Мектеп жасына дейінгі баланы танымдық әрекетін ойын арқылы дамытудың әдіс-тәсілдері берілген.
Диплом жұмысының қорытындысында мектепке жасына дейінгі баланы дамытуда ойынды дұрыс ұйымдастыруды жүзеге асыру мақсатында қойылған міндеттердің нәтижелері мен келешекте орындалуға тиісті жұмыстар туралы ұсыныстар берілген.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қазақстан Республиканысының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы - «Қазақстан-2050» Стратегиясы 17 қаңтар 2014 .
2 «Ойнайық та, ойлайық». Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың танымдық құзыреттілігін дамыту бағдарламасы. – Астана, 2010 –67 б.
3 Жұмабаев М. Педагогика. Алматы, «Ана тілі», 1990. – 160 б.
4 Байтұрсынұлы А. Шығармалары. Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. Алматы, 1989. - 57 б.
5 Ядешко В.И., Сохин Ф.А. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы, «Мектеп», 1982. - 334 б.
6 Меңжанова А. Мектепке дейінгі педагогика. - Алматы: Рауан, 1992, - 206 б.
7 Сәтімбекова М.С., Жұмабекова Ф.Н. Балабақшада баланы баланы мектепке дайындау әдістемесі. – Алматы, «Шартарап», 2000, 195 б.
8 Әмірова Ә.С. Балаларды көркем әдебиет арқылы адамгершілікке тәрбиелеу. – Алматы, «Рауан», 1998. – 265 б.
9 Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі педагогика. Астана, «Фолиант», 2008, - 336 б.
10 Муталиева Д.Р. Влияние взаимоотношений старшего и среднего поколения в семье на воспитание дошкольников гуманного отношение клюдям. Дисс... канд. наук. -М., 1993 . - 150 с.
11 Шерьязданова Х.Т. Учите детей общению. - Алматы: Рауан, 1992. – 108 б.
12 Касымова Г.М. Психолого-педагогические основы применения развивающих игр в обучении детей дошкольного возраста. Автореферат на соискание к.пс.н. Алматы, 1997.-223с
13 Ауталипова У.И. Психолого-педагогические основы взаимоотноше- ний детей дошкольного возраста в семье. Диссертация кандидата психологических наук., Алматы, 1999. - 129 б.
14 Абрамова ГС. Практическая психология. - М., 2001.
15 Абрамова ГС. Психологическое консультирование. - М., 2001.
16 Алдамұратов. Жан тану негздерк - Алматы, 2001.
17 Андреева Г.М. Социальная психология. – М., 1980.- 17 б.
18 Батаршев А.В. Тестирование. Основной инструментарий практического психология. - Ростовна-Дону, 2000.
19 Бадмаев Б.Ц. Методика преподавания психологии. М., 2003.
20 Бектенғалиева С.Х., Ядгарова Н.Х. Балабақшада психологиялық қызмет жұмысын ұйымдастыру. - Алматы, 2003.
21 Битянова М. Практическая психология. - М., 1996.- 21 б.
22 Мухина В.С. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. Алматы «Мектеп» 1986. – 76 б.
23 Выготский Л.С. К вопросу о динамике детского характера. Собр. соч. в 6 т. -М., 1983. – 156 б.
24 Пиаже Ж. Психология интеллекта. – В.кн . Жан Пиаже избранные психологические труды. М., 1969.- 24 б.
25 Выготский Л. С. Собрание сочинений: В 6 т. - Т. 2. М., 1982. (Мышление и речь: 2-361. Мышление и его разитие в детском возрасте: 395-415).
26 Божович Л.И. Личности и ее формирование в детском возрасте. М., 1968.- 60 б.
27 Давыдов А.А, Драгунова Т.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. Алматы 1973. – 27 б.
28 Эльконин Д.Б. Детская психология (развитие ребенка от рождения до семи лет). М., 1960. – 28 б.
29 Осипова А.А. Введение в практическую психокоррекцию. М., 2000.
30 Балабақшадағы 5-7 жастағы балаларды мектепалды даярлау бағдарламасы. - Алматы-Астана: Ы.Алтынсарин атындығы Қазақ білім академиясының республикалық баспа қабинеті, 1999, 72 б.
31 Петровский А.В. Психология о каждом из нас- М.,1992 - 72-79б.
32 Фромм А. Азбука для родителей. Лениздат. - 1991, 319 б.
33 Захаров А.И. Как предупредить отклонения в поведении у детей. - Алматы: Жазушы, 1988, 256 б.
34 Матейчек З.Психическая депривация в детском возрасте. - Прага, 1984.-71 б.
35 Варга А.Я. Психологический контакт между ребенком и матерью в книге «Популярная психология для родителей». Под редакцией Спиваковской А.С., Союз. - Санкт-Петербург, 1997. - 63-67 б.
36 Люблинская А.А. Детская психология. - Москва: Просвещение, 1971.
-415 б.
37 Бақраденқызы А. Ана тлінде сөйлеуге үйрету жолдары. //Отбасы
және балабақша. - 2000, наурыз - сәуір.
38 Баймұратова Б. Балабақшадағы даярлық топ балаларының тілін
дамыту. - Алматы: Мектеп, 1984. - 636.
39 Лешли Д. Работать с маленькими детьми, поощрять их развитие и
решать проблемы. - Москва, 1991. - 223 б.
40 Козлова С.А., Куликова Т.А. Дошкольная педагогика. - М: Изд.
центр «Академия», 1998. – 432 б.
41 Кравцова Е. Учите детей общаться.// Дошкольное воспитание. - 1995. №11.-73-78 б.
42 Шипицина Л.М., Защиренская О.В. Азбука общения: развитие личности ребенка навыков общения со взрослыми и сверсниками (для детей от 3-6 лет)- «Детство-пресс», 1998. - 384 б.
43 Петерина С.В. Воспитание культуры поведения у детей дошкольного возраста: Книга для воспитателя сада.- М.: Просвещение, 1986 - 96 б.
44 Венгер Л.А. Мухина В.С. Психология. - М., 1988.- 336 б.
45 Оспанбаева М.П. Мектепке психологиялық даярлық диагностикасының ғылыми негіздері. Алматы, пед.гылым.канд.ғылыми дәр.алу үшін орын.диссертациясы. - 126 б.
46 Фридман Л.М. Психология воспитания. Книга для всех, кто любит детей. - М, 2000. - 208 б.
47 Кулагина И.Ю., Колюцкий В.Н. Возрастная психология. Полный жизненный цикл развития человека. - М.: Юрайт, 2002. - 464 с.
48 Ермолаева М.В., Миланович Л.Г. Методы работы психолога с детьми дошкольного возраста. - Москва: Институт практической психологии, -1996.-104 с.
49 Савенков А.И. .Методика проведения учебных исследований в детском саду. М., 1999 365 б.
50 «Ойнайық та, ойлайық». Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың танымдық құзыреттілігін дамыту бағдарламасы. – Астана, 2010 –67 б.
51 Сухомлинский В.А. Потребность человека в человеке. - Москва:
Советская Россия, 1981.- 51 б.
1 Қазақстан Республиканысының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы - «Қазақстан-2050» Стратегиясы 17 қаңтар 2014 .
2 «Ойнайық та, ойлайық». Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың танымдық құзыреттілігін дамыту бағдарламасы. – Астана, 2010 –67 б.
3 Жұмабаев М. Педагогика. Алматы, «Ана тілі», 1990. – 160 б.
4 Байтұрсынұлы А. Шығармалары. Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. Алматы, 1989. - 57 б.
5 Ядешко В.И., Сохин Ф.А. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы, «Мектеп», 1982. - 334 б.
6 Меңжанова А. Мектепке дейінгі педагогика. - Алматы: Рауан, 1992, - 206 б.
7 Сәтімбекова М.С., Жұмабекова Ф.Н. Балабақшада баланы баланы мектепке дайындау әдістемесі. – Алматы, «Шартарап», 2000, 195 б.
8 Әмірова Ә.С. Балаларды көркем әдебиет арқылы адамгершілікке тәрбиелеу. – Алматы, «Рауан», 1998. – 265 б.
9 Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі педагогика. Астана, «Фолиант», 2008, - 336 б.
10 Муталиева Д.Р. Влияние взаимоотношений старшего и среднего поколения в семье на воспитание дошкольников гуманного отношение клюдям. Дисс... канд. наук. -М., 1993 . - 150 с.
11 Шерьязданова Х.Т. Учите детей общению. - Алматы: Рауан, 1992. – 108 б.
12 Касымова Г.М. Психолого-педагогические основы применения развивающих игр в обучении детей дошкольного возраста. Автореферат на соискание к.пс.н. Алматы, 1997.-223с
13 Ауталипова У.И. Психолого-педагогические основы взаимоотноше- ний детей дошкольного возраста в семье. Диссертация кандидата психологических наук., Алматы, 1999. - 129 б.
14 Абрамова ГС. Практическая психология. - М., 2001.
15 Абрамова ГС. Психологическое консультирование. - М., 2001.
16 Алдамұратов. Жан тану негздерк - Алматы, 2001.
17 Андреева Г.М. Социальная психология. – М., 1980.- 17 б.
18 Батаршев А.В. Тестирование. Основной инструментарий практического психология. - Ростовна-Дону, 2000.
19 Бадмаев Б.Ц. Методика преподавания психологии. М., 2003.
20 Бектенғалиева С.Х., Ядгарова Н.Х. Балабақшада психологиялық қызмет жұмысын ұйымдастыру. - Алматы, 2003.
21 Битянова М. Практическая психология. - М., 1996.- 21 б.
22 Мухина В.С. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. Алматы «Мектеп» 1986. – 76 б.
23 Выготский Л.С. К вопросу о динамике детского характера. Собр. соч. в 6 т. -М., 1983. – 156 б.
24 Пиаже Ж. Психология интеллекта. – В.кн . Жан Пиаже избранные психологические труды. М., 1969.- 24 б.
25 Выготский Л. С. Собрание сочинений: В 6 т. - Т. 2. М., 1982. (Мышление и речь: 2-361. Мышление и его разитие в детском возрасте: 395-415).
26 Божович Л.И. Личности и ее формирование в детском возрасте. М., 1968.- 60 б.
27 Давыдов А.А, Драгунова Т.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. Алматы 1973. – 27 б.
28 Эльконин Д.Б. Детская психология (развитие ребенка от рождения до семи лет). М., 1960. – 28 б.
29 Осипова А.А. Введение в практическую психокоррекцию. М., 2000.
30 Балабақшадағы 5-7 жастағы балаларды мектепалды даярлау бағдарламасы. - Алматы-Астана: Ы.Алтынсарин атындығы Қазақ білім академиясының республикалық баспа қабинеті, 1999, 72 б.
31 Петровский А.В. Психология о каждом из нас- М.,1992 - 72-79б.
32 Фромм А. Азбука для родителей. Лениздат. - 1991, 319 б.
33 Захаров А.И. Как предупредить отклонения в поведении у детей. - Алматы: Жазушы, 1988, 256 б.
34 Матейчек З.Психическая депривация в детском возрасте. - Прага, 1984.-71 б.
35 Варга А.Я. Психологический контакт между ребенком и матерью в книге «Популярная психология для родителей». Под редакцией Спиваковской А.С., Союз. - Санкт-Петербург, 1997. - 63-67 б.
36 Люблинская А.А. Детская психология. - Москва: Просвещение, 1971.
-415 б.
37 Бақраденқызы А. Ана тлінде сөйлеуге үйрету жолдары. //Отбасы
және балабақша. - 2000, наурыз - сәуір.
38 Баймұратова Б. Балабақшадағы даярлық топ балаларының тілін
дамыту. - Алматы: Мектеп, 1984. - 636.
39 Лешли Д. Работать с маленькими детьми, поощрять их развитие и
решать проблемы. - Москва, 1991. - 223 б.
40 Козлова С.А., Куликова Т.А. Дошкольная педагогика. - М: Изд.
центр «Академия», 1998. – 432 б.
41 Кравцова Е. Учите детей общаться.// Дошкольное воспитание. - 1995. №11.-73-78 б.
42 Шипицина Л.М., Защиренская О.В. Азбука общения: развитие личности ребенка навыков общения со взрослыми и сверсниками (для детей от 3-6 лет)- «Детство-пресс», 1998. - 384 б.
43 Петерина С.В. Воспитание культуры поведения у детей дошкольного возраста: Книга для воспитателя сада.- М.: Просвещение, 1986 - 96 б.
44 Венгер Л.А. Мухина В.С. Психология. - М., 1988.- 336 б.
45 Оспанбаева М.П. Мектепке психологиялық даярлық диагностикасының ғылыми негіздері. Алматы, пед.гылым.канд.ғылыми дәр.алу үшін орын.диссертациясы. - 126 б.
46 Фридман Л.М. Психология воспитания. Книга для всех, кто любит детей. - М, 2000. - 208 б.
47 Кулагина И.Ю., Колюцкий В.Н. Возрастная психология. Полный жизненный цикл развития человека. - М.: Юрайт, 2002. - 464 с.
48 Ермолаева М.В., Миланович Л.Г. Методы работы психолога с детьми дошкольного возраста. - Москва: Институт практической психологии, -1996.-104 с.
49 Савенков А.И. .Методика проведения учебных исследований в детском саду. М., 1999 365 б.
50 «Ойнайық та, ойлайық». Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың танымдық құзыреттілігін дамыту бағдарламасы. – Астана, 2010 –67 б.
51 Сухомлинский В.А. Потребность человека в человеке. - Москва:
Советская Россия, 1981.- 51 б.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
АНЫҚТАМАЛАР 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
КІРІСПЕ 5-8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерістерінің пси 9-26
психологиялық-педагогикалық даму ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... .
1.2Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерісін ойын арқылы 26-37
дамытудың негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ӘРЕКЕТІН ОЙЫН АРҚЫЛЫ
ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҰМЫСТАР
2.1Мектеп жасына дейінгі баланың ойын арқылы танымдық әрекетін 38-46
қалыптастыру мүмкіндіктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2.2Мектеп жасына дейінгі баланы танымдық әрекетін ойын арқылы 47-62
дамытудың әдіс-тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
...
ҚОРЫТЫНДЫ 65-66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 67-69
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70-79
... ... ... ... ... ... ... .
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. Атана, 2007 жылдың 27
шілдесі.
Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ
атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың қазақстан
халқына арнаған дәстүрлі жолдауы. Астана, 2014 жылдың 17 қаңтары.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар
көрсетілген:
Ойын - балалардың ой өрісін жетілдірумен бірге өз халқының асыл
мұраларын бойына сіңіріп, кейінгі ұрпаққа жеткізе білу тәсілі.
Ойын іс-әрекеті – негізінен үлкендердің іс-әрекеттері мен қарым-
қатынастарын ерекше түрде елестетумен сипатталатын мектеп жасына дейінгі
балаларіс-әрекетінің басты түрі.
Дидактикалық ойын - оқитын жүйелерді, құбылыстарды, үдерістерді
имитациялық модельдеудегі белсенді оқу іс-әрекеті. Дидактикалық ойын
кезеңдері: дербес сабаққа даярлану; басты міндетті қою; объектінің
имитациялык моделін таңдау; оның негізінде міндетті шешу, тексеру,
коррекция; қабылданған шешімді іске асыру; оның нәтижесін талдау; алған
нәтижені талдау және бар тәжірибемен синтездеу; тұйық технологиялық циклмен
кері байланыс.
Танымдық ойындар дидактикалық - шындықты моделдейтін арнайы құрылған
жағдайлар, оқушыларға олардан шығу жолын табу ұсынылады. Бұған артылған
негізгі міндет – танымдық үдерісті ынталандыру. Ондай ситмулдарды оқушылар
ойында алады, себебі онда ол шындықты белсенді өзгертуші ролінде болады.
Ойынның түрлері – математикалық, лингвистикалық, ойын-саяхат, электрондық
викторина түріндегі ойындар т.б.
Танымдық ойындар мәні – балалардың өзара шешімін табатын,
модельдейтін, арнайы ституациялардың құрылуында.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының
стратегиялық бағыттарына сәйкес білім беру жүйесін дамыта отырып, әлемдік
білім кеңістігіне ықпалдастырудағы негізгі бағдар - адамды қоғамның ең
маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани жан-дүниесінің дамуына,
көзқарастары мен шығармашылық әлеуетінің, танымдық біліктілігі мен мәдени
құндылықтарының жоғары деңгейде дамуына, жеке тұлғасының қалыптасуына
жағдай жасау.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан атты халыққа жолдауында атап өтілгендей, әлем елдері арасында
қуатты дамушы елу елдің қатарына қосылу межесі барша қазақстандықтарға қуат
беруде.
Егеменді елдің жас ұрпақты тәрбиелеу, талапқа сай білім беру, бүгінгі
күннің уақыт күттірмес мәселелерінің бірі болып табылады. Себебі, Бізге
баға жетпес білім капиталын дамытып және білім беруді бұрынғыдан да
арттырып, оған заман талабына сай форма беру қажет - делінген. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050
бағдарламасында [1] .
Қазақстан бүгінде әлем таныған өркениетті елдер қатарына қосылуға бет
бұрған жағдайда демократиялық жолмен дамушы мемлекетіміздің қалыптасуы
жағдайында өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениетін, еркін ойлау
қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен білімдерін арттыру
қажетті туындап отыр.
Мектеп жасына дейінгі баланың дамуы әр жақтылығымен және
қарқындылығымен ерекшеленеді. Мектеп жасына дейінгі кезеңде бала дамуының
түрлі бағыттарында маңызды өзгерістер орын алады – іс-әрекет түрлері
жетіледі, тұлға дамуында өзгерістер байқалып, танымдық іс-әрекет мазмұны
тереңдей түседі.
Танымдық қызығушылықтарды қалыптастыруда балалардың жалпы эмоционалдық
көңіл-күйіне және олардың белсенділігіне сүйенеді, алайда түрлі әрекетте
белсенділік танымдық қызығушылыққа, бала тұлғасының таным үрдісіне және
білім мазмұнына деген бағыттылығына айналады. Баланың алғашқы танымдық
қызығушылықтары ойын және практикалық іс-әрекетпен байланысты. Әдетте, ойын
және практикалық іс-әрекет барысындағы танымдық қызығушылық танып-білуге
итермелеуші күш ретінде саналы сезілмейді. Бала не нәрсені танып-білу үшін
емес, практикалық іс-әрекетті жасау үшін ойнайды, әрекет жасайды. Оқыту
кезінде біртіндеп қызығушылықтар қалыптаса бастайды. Мектепке дейінгі
жастың соңында қызығушылықтар саналы сипатқа ие болып, танымдық қызығушылық
кейіннен оқу іс-әрекетінің ынталандырушы күшіне айналады [2] .
Осы орайда әлемдік білім берудің озық үлгісін қолдана отырып білім
беру деңгейін көтеру, балаларға кәсіби бағдар беруді іс жүзінде қуаттандыра
біліп, бала-бақша бөлмелерін ойынға қажетті материалдармен, құрал
жабдықтармен сұраныссыз жабдықтап отыру, ең негізгісі - жеке тұлғаны
жауаптырақ тәрбиелеуді талап етіп отыр.
М.Жұмабаев өзінің Педагогика атты еңбегінде бала тәрбиесімен
шұғылданушы адамдарға: Тәрбиеден мақсұт - баланы тәрбиешінің дәл өзіндей
қылып шығару емес, келешек өз заманына лайық қылып шығару... Бұл - бір.
Екінші, әр тәрбиешінің қолданатын жолы - ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың бала
тәрбиелеу туралы ескіден келе жатқан жеке жолы бар. Дегенмен, дәстүрдің
озығы бар, тозығы бар демекші, ұлт тәрбиесін тұтасымен дұрыс деп алға
ұстамай, оның ұнамсыз, зиянды жақтарына сын көзбен қарап, жақсысын қолдана
білу қажет екенін ескерте келіп, тәрбие майданында шынығып, ысылған
тарландардың тәжірибелерімен, түрлі ұлттан түрлі заманда шыққан тәрбие
ғалымдарының ойларымен, қысқасы тәрбие туралы дұрыс жолға түсу үшін тәрбие
пәнімен, яғни педагогикамен жақсы таныс болу керек, - деп ескертеді [3, 19-
б].
Ал, А.Байтұрсынов тәрбиешіге: Бала оқытуын жақсы білейін деген адам
әуелі балаларға үйрететін нәрселерін өзі жақсы білуі керек, екінші баланың
табиғатын біліп, көңіл сарайын танитын адам болуы керек. Оны білуге баланың
туғаннан бастап өсіп, жеткенше тәнімен қатар ақылы қалай кіретін жолын
білерге керек. Баланың ісіне түсіне қарап, ішкі халінен хабар аларлық болуы
керек - деп түйіндейді [4, 57-б].
Ойын теориясына Н.К.Крупская елеулі үлес қосты. Балалар ойынының
әлеуметтік сипатын, онда өмір құбылыстарының бейнеленетінін атап көрсете
келіп, ол алдымен ойынды қоршаған болмыс жөніндегі әсер мен ұғымды
кеңейтудің құралы деп білді. Мектеп жасына дейінгі балалар үшін, - деп
жазды ол, - ойынның айрықша маңызы бар: ойын олар үшін – оқу, ойын олар
үшін – еңбек, ойын олар үшін – тәрбиенің мықты формасы [5, 240-б].
Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп,
А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек
адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай
маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан
сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерлерді тәрбиелеу алдымен ойында
басталады [5, 240-б].
Республика көлемінде мектепке дейінгі тәрбие жұмысын ұйымдастыру
мәселесіне А.К.Меңжанова [6], М.С.Сәтімбекова [7], Ә.С.Әмірова [8],
Ф.Н.Жұмабекова [9], Д.Р.Муталиева [10] т.б., ал балалардың даму
ерекшеліктеріне Қ.Т.Шериазданова [11], Г.М.Қасымова [12], Ү.И.Ауталипова
[13] т.б. ғылыми жүмыстары арналды. Мәселен, педагогтар А.К.Меңжанова
мектеп жасына дейінгі баланың адамгершілік тәрбиесін, Ә.С.Әмірова көркем
әдебиет арқылы адамгершілікке тәрбиелеу, Ф.Жұмабекова бейнелеу өнері және
эстетикалық тәрбие беру, М.С.Сәтімбекова балалардың математикалық
білімдерін дамыту тұрғысында, Д.Р.Муталиева мектепке дейінгі балаларды
адамгершілікке тәрбиелеуде отбасының ықпалын қарастырса, психологтар
Қ.Т.Шериазданова қарым-қатынас мәселелерін, Г.М.Қасымова мектеп жасына
дейінгі балаларды оқытуда дамытушы ойындар рөлін қарастырған.
Жалпы психология мен мектепке дейінгі балалар психологиясын зерттеуде
психология саласында жұмыс жасаған көптеген авторлар: Абрамова Г.С. [14],
Абрамова Г.А. [15], Алдамұратов А. [16], Андреева Г.М. [17], Батаршев А.В.
[18], Бадмаев Б.С. [19], Бектенғалиева С.Х. [20], Битянова М. [21], Мухина
В.С. [22], Выготский Л.С. [23], т.б.
Мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-тәрбие үдерісін талдау балалардың ойын
әрекетін дұрыс ұйымдастыру мақсатында мектепке дейінгі мекемелердегі жұмыс
мазмұнында балалардың танымдық ерекшеліктеріне сай қолданылмайтынын
көрсетті.
Осыған сәйкес жан-жақты дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеудегі
қазақстандық қоғамның қажеттіліктері мен мектепке дейінгі ұйымдарда
балалардың ойын әрекетін қалыптастыру әдістемесінің жеткіліксіздігі;
мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың танымдық ерекшеліктері мен балалрдың
ойын әрекетін дұрыс ұйымдастыру ерекшеліктерінің практикада аз
зерттелгендігі арасында қайшылықтар туындайды. Бұл қайшылықтардың шешімін
табу мақсатында мектепке дейінгі жастағы балаларды жан-жақты дамытуды ойын
іс-әрекеті барысында қалыптастыру жолдарын анықтау біздің зерттеу
проблемамызды айқындауға және тақырыпты Балалардың танымдық әрекетін ойын
арқылы дамыту деп таңдап алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық
әрекеттерін ойын арқылы дамытуды жүзеге асыру.
Зерттеу нысаны: мектеп жасына дейінгі балалар.
Зерттеу пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық әрекеті.
Зерттеудің міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерістерінің педагогикалық-
психологиялық даму ерекшеліктеріне талдау жасау;
- мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерістерін ойын арқылы
дамытудың негіздерін талдау;
- мектеп жасына дейінгі баланың ойын арқылы танымдық әрекетін
қалыптастыру мүмкіндіктерін айқындау;
- мектеп жасына дейінгі баланы танымдық әрекетін ойын арқылы дамытудың
әдіс-тәсілдерін зерттеу.
Анықталған міндеттерді орындау үшін келесі ғылыми-зерттеу әдістері
пайдаланылды: теориялық әдістер және эмпирикалық әдістер - мектеп жасына
дейінгі балалардың ақыл-ойын дамыту туралы ғылыми еңбектерге теориялық
талдау жасалынды және мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық үдерісі мен
ойын іс-әрекеттерін ұйымдастырудың жолдары зерттелінді.
Зерттеу жұмысының дерек көздері: философтар, психологтар,
педагогтар, әдіскерлердің мектепке дейінгі балалар мәселелері бойынша
жарық көрген еңбектер, Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 бағдарламасы, Ойнайық та, ойлайық.
Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың танымдық құзыреттілігін дамыту
бағдарламасы, тәрбиешілердің озық тәжірибелері.
Зерттеудің эксперименталдық базасы: Түркістан қаласындағы Әлия
балабақшасы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының құрылымы: зерттеу жұмысының кіріспесінде зерттеудің
көкейтестілігі, мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, ғылыми зерттеу әдістері,
зерттеу жұмысының дерек көздері баяндалады.
Диплом жұмысының Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы
танымдық белсенділігін қалыптастырудың теориялық негіздері атты бірінші
бөлімінде - Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерісінің педагогикалық-
психологиялық даму ерекшеліктеріне терең талдау жасалған. Мектеп жасына
дейінгі баланың танымдық үдерісін ойын арқылы дамытудың ғылыми-теориялық
негіздері сараланған.
Диплом жұмысының Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық әрекетін
ойын арқылы дамытуға бағытталған әдістемелік жұмыстар атты екінші
бөлімінде – Мектеп жасына дейінгі баланың ойын арқылы танымдық әрекетін
қалыптастыру мүмкіндіктері жүйеленген. Мектеп жасына дейінгі баланы
танымдық әрекетін ойын арқылы дамытудың әдіс-тәсілдері берілген.
Диплом жұмысының қорытындысында мектепке жасына дейінгі баланы
дамытуда ойынды дұрыс ұйымдастыруды жүзеге асыру мақсатында қойылған
міндеттердің нәтижелері мен келешекте орындалуға тиісті жұмыстар туралы
ұсыныстар берілген.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерісінің психологиялық-
педагогикалық даму ерекшеліктері
Мектеп жасына дейінгі балалардың анатомиялық, физиологиялық және
психологиялық даму ерекшеліктері Ж.Пиаже [24], Л.С.Выготский [25],
Л.И.Божович [26], В.В.Давыдов [27], Д.Б. Эльконин [28], А.А.Осипова [29]
т.б. көптеген психологтар еңбектерінде жан-жақты талданған. Өткен ғасырдың
70-ші жылдарынан бастап психологиялық және педагогикалық зерттеулерде
акселерция туралы ой-пікірлер кеңінен талдана бастады. Олардың негізгі
ғылыми тұжырымдамасы - соңғы кезде балалардың дамуындағы дене өсуіндегі
және интеллектуалдық дамуындағы нормативтердің өзгеруі.
Мектепке дейінгі балалық шақта (үштен жеті жасқа дейін) организмнің
карқынды жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсумен қатар ұлпалар мен мүшелердің
анатомиялық қалыптасуы және функциялық дамуы жүріп жатады. Қаңқаның
сүйектеніп, бұлшық еттердің сомдануының, тыныс алу, қан айналу мүшелерінің
дамуының үлкен маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350 грамға дейін өседі.
Үлкен ми сыңарлары қабықтарының реттегіш рөлі мен оның ми қабығы астындағы
орталықтарды бақылауы арта түседі. Шартты рефлекстердің пайда болу
жылдамдығы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды.
Бала өмірінің бесінші-алтыншы жылдарында үлкен ми сыңарлары
қабықтарының реттегіш рөлі мен оның ми қабығы астындағы орталықтарды
бақылауы арта түседі. Шартты рефлекстердің пайда болу жылдамдығы артып,
әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды. Осы өзгерістер баланың
дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен оқыту үдерісінде коғамдық
тәжірибенің жаңа формаларын игеруі үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Дене дамуы баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен оқыту
үдерісінде қоғамдық тәжірибенің жаңа формаларын игеруі үшін қолайлы
жағдайлар жасайды.
Мектепке дейінгі жас бала дамуының жаңа әлеуметтік ситуациясының пайда
болуымен сипатталады. Мектеп жасына дейінгі баланың айналадағы адамдар
арасынан алатын орнының ерте сәбилік шақтағы балаға қарағанда елеулі
айырмашылығы болады. Баланың қарапайым міндеттер өрісі пайда болады.
Баланың үлкендермен байланысы жаңа формаға ие болады, бірлескек іс-әрекет
ересек адамның нұсқауларын дербес орындаумен алмасады. Тұңғыш рет баланы
белгілі программа бойынша біршама жүйелі оқыту мүмкін болады. Бірақ Л. С.
Выготский қайтып көрсеткеніндей, бұл бағдарламаның жүзеге асуы оның
оншалықты дәрежеде баланың өзіндік программасына айналуына тығыз байланысты
болып келеді [25, 156-б].
Мектепке дейінгі шақтың елеулі ерекшелігі болып баланың құрдастарымен
жасайтын арнайы өзара қарым-қатынасының пайда болуы, балалар коғамының
құрылуы болып табылады. Мектеп жасына дейінгі баланың басқа адамдарға
қатысты өзіндік позициясы өз менін және өз қылықтарының маңызын аңғарудың
арта түсуімен, үлкендердің ішкі дүниесіне, олардың іс-әрекеттері мен өзара
қарым-қатынасына ерекше қызығуымен сипатталады [18, 98-б].
Мектеп жасына дейінгі бала дамуының әлеуметтік ситуация ерекшеліктері
оған тән іс-әрекет түрлерінің алдымен сюжеттік-рольдік ойындардан көрініп
отырады. Үлкендер өмірімен араласу талабымен оған деген білім мен
іскерліктердің болмауының үштасып келуі баланың сол өмірді өзінің шамасы
келетін ойын формасында игеруіне алып келеді. Мектеп жасына дейінгі
балалардың дамуы үшін айрықша қолайлы жағдайлар мектепке дейінгі қоғамдық
тәрбие жүйесі арқылы жасалынады. Мектепке дейінгі мекемелерде балаларды
оқыту программасы жүзеге асып, олардың бірлескен іс-әрекеттерінің алғашқы
түрлері қалыптасып, қоғамдық пікір пайда болады. Арнайы жүргізілген
зерттеулердің нәтижесі көрсетіп отырғандай, психикалық дамудың жалпы
дәрежесі мен мектепте оқуға даярлықтың барысы жағынан балабақшада
тәрбиеленгендер бақшаға бармағандардан жоғарырақ болады.
Баланың дамуында іс-әрекеттің, мақсатқа бағытталуы біртіндеп
қалыптасады. Мысалы, үш жасар балалар өз іс-әрекеттерін күні бұрын
белгіленген мақсатқа сай ұйымдастыра алмай, мақсатынан оңай айырылып
қалады. Бес-жеті жасар балалар үшін іс-әрекеттің, көбінесе материалмен,
олар іс-әрекет жасайтын заттық ситуациямен анықталуы тиіс. Мысалы, олар
текшелерден үй кұрастырғанда, олардың іс-әрекеттері алдарында қандай (түрі
-түсі) текшелер жатқанына тәуелді болады да, алдын ала ойланған жоспарға
байланыстылығы сирек кездеседі. Мектепке дейінгі шақтың соңына қарай
болашақ өнім, нәтиже туралы ұғым іс-әрекетте неғұрлым жетекші орын ала
бастайды. Алайда бұл барлық балалада бірдей бола бермейді [19, 46-б].
Мектеп жасына дейінгі баланың іс-әрекетінің негізгі түрлері. Айтылып
өтілгендей, мектепке дейінгі шақта жетекші іс-әрекет ойын болып есептеледі.
Онық жетекші іс-әрекет болуы, қазіргі баланың өзінің көп уақытын ойынмен
алданып, үлкендердің еңбек әрекетіне аз немесе мүлдем араласпауына
байланысты емес. Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады: онда
мектеп жетекші болатын оқу әрекетінің негіздері қаланады.
Балалардың ересек адамдармен бірлесіп өмір сүруге ұмтылуы бірлескен
еңбек негізінде қанағаттандырыла алмайды. Бұл қажеттілігін балалар ойын
үстінде қанағаттандыра бастайды, ойын арқылы өздеріне ересектер ролін алып,
еңбектік өмірді ғана емес, сол сияқты әлеуметтік қарым-қатынасты да
нақтылап көрсетеді. Баланың қоғамдағы осындай ерекше орны оның үлкендер
өміріне араласуының айрықша түрі болып саналатын рольдік ойыының пайда
болуының негізіне айналады. Ойын үстінде сәбиге адамдар арасында болатын
объективті қарым-қатынастар тұңғыш рет ашылып, ол әрбір іс-әрекетке араласу
адамнан белгілі міндеттерді орындауды талап ететінін және бір-сыңыра құқық
беретінін біледі. Сатып алушының ролін атқарғанда, мәселен, бала сатып
алуға ниеттенген затын мұқият тексеріп атқаруға, қызмет көрсетуге
байланысты ескертпе жасауға құқығы бар екенін, бірақ дүкеннен шығарда сатып
алған заты үшін ақша төлеуге міндетті екенін аңғарады. Сюжеттік ойында роль
атқару дегеннің өзі рольде көрсетілген міндетті орындау және ойынның басқа
қатысушыларына байланысты правоны жүзеге асыру болып саналады. Белгілі
рольдерді жүйелі орындау ойнаушы балаларды тәртіптендіріп отырады.
Бірлескен іс-әрекет үстінде олар өз іс-әрекетгерін үйлестіруді үйренеді.
Балалар тобының баска мүшелерімен жасалынатын мұндай шынайы өзара қарым-
қатынастар ұжымдық сапаларды ғана қалыптастырып қоймай, сонымен бірге
баланың өзіндік санасын қалыптастырып құрдастарына, туа бастаған коллектив
пікір қарап бағдар алу әлеуметтік сезімдерін: топқа ілесу, басқаға жаны ашу
т.б. қабілеттерін қалыптастырады.
Сонымен егер ойынның сюжеті балаға үлкендердің іс-әрекет және өзара
қарым-катынасымен таныстыруға мүмкіндік немесе шынайы өзара қарым-қатынас
оны балалар ойындарында пайдалатын түрлі жағдайларда өзін үстап білуге
үйретеді. Мұның негізінде әр бала өзін ойынның жалпы жағдайына, балалар -
осы тобының талаптарына және өзнің жеке-дара қабілет-түріне сай ұхтауға
үйренеді. Мінез-құлықты тандау балаларды жалпы құрамына және өзіндік
мүмкіндіктерін бағалауына байланысты. Бұйырып билеп-төстеуді ұлататын
сондай-ақ тасада қалып койғанды дұрыс көретін балалар да болады. Баланың
ойында алатын орның пассивтілігінің дәрежесін анықтамайды [20, 78-б].
Мектепке дейінгі шақта балалардың құрбыларымен өзара іс-әрекет
үдерісінде дамып отырған өзін таныту қажеттігі құрдастар тобындағы барлық
балалар үшін маңызды орынға талаптануынан көрініп отырады. Талаптану
әлеуметтік белсенділіктің табиғи түрі жеке адамның дұрыс дамуының шарты
болып есептеледі. Алайда, бұл құбылыс сырттай көріне бермейді, өйткені бала
маңызды орынға талаптануын көбінесе аса бір ерекше, өзі үшін қолайлы
жағдайларда ғана жарыққа шығарады.
Құрбыларымен бірлесіп іс-әрекет жасау жағдайында баланың басқаларға
өзін таныту қажеттілігі байқалады. Өзін таныту қажеттілігі ойындағы
статустық ролге талаптанудан көрінген кезде жеңімпазбен эмоциялық теңесу
(идентификация) күрделенеді. Әлеуметтік және талаптанушы тіршілік иесі
ретінде балаға танылған баламен бірге тебірену, жеңімпаздың шаттығына куану
қиындау болады. Әдетте сезімнің шарықтауы роль бөліскенде және рольдер
белінгеннен кейінгі ойынға кіріскен сәтте күшейе түседі. Танылу қажеттілігі
және бірге тебірену қабілеттерінің өзара әсері бірлескен іс-әрекетпен
шұғылданушы құрдастар тобындағы қарым-қатынастардан туындайды. Осы
айтылғанның бәрі балалардың ойнаушы тобын мінез-кұлықтың әлеуметтік түрлері
үнемі жобаланып және нығайып отыратын қайсыбір әлеуметтік қарым-қатынастар
мектебі деп түсінуге мүмкіндік береді. Ойнап жүріп балалар адамдардың
ынтымақтасу қабілетін үйренеді.
Ойын үстінде бала шынайы затты ойыншықпен немесе кездейсоқ нәрсемен
алмастыруға болатынын тез аңғарады. Шынайы заттарды алмастыруды бала
үлкендерден үйренеді. Балдырған тасты нан, таяқшаны адам ретінде ауыстырып
қолданады. Ол бір затты екінші заттың орнына қолданып қана қоймай, зат,
жануар, басқа адамдар орнына өзін де қолданады. Мысалы, мылтықтан атып
жібереді де өлтірілген қасқырдың орнына өзі құлап түседі, қиялдағы
тепловозды жүргізеді әрі өзі тепловоз ретінде гүрілдеп, жылдамдық ала
бастайды [21, 94-б].
Сонымен ойын бұл кезеңде өзінің манісі жағынан символикалық болады.
Символикалық ойын, баланың символдарды қолдануы — оның психикасының
дамуының елеулі сәті. Символдарды пайдалану, бір объектіні екінші
объектінің көмегі арқылы ауыстыра білу қабілеті кейінірек әлеуметік
таңбаларды игеруді қамтамасыз ететін жетістік болып табылады. Символикалық
функцияның дамуы арқасында баланың жіктеп қабылдауы қалыптасады, ақыл-
ойының мазмұндық жағы және басқа да адамға тән қабілеттері елеулі өзгереді.
Бір заттарды екінші заттардың орынбасарлары ретінде кең қолдану балалар
ойынында бір затты әр түрде қолдануға болады деп дәлелдеуге негіз бермейді.
Бала орынбасар-заттардың қасиеттеріне қарап бағдар алады. Мәселен, дүкен
ойынына материалдар іріктегенде балдырған балмұздақ орнына ақ кірпіш, шұ-
жық орнына қызыл цилиндр, алма орнына пласмассадан жасалған жасыл
дөңгелектер қолданылса қанағаттануы мүмкін. Ойыншық мылтық, қажет болған
жағдайда адамға, жәшік — үйге айнала салады. Барлық осы және осыған ұқсас
ауысулар формасы, түсі немесе функциялық ерекшеліктер ұқсастығынан барып
шығады. Мынадай жайтты да атап өткен маңызды: бала затқа өзі ат қойған соң
енді онымен бастапқы қасиеттеріне сай іс-әрекет жасамай, оның жаңа атына
сай әрекет жасай бастайды. Егер таяқ мылтыққа айналса, ол одан атады, атқа
айналса, оған мініп шабады; пароходқа айналса, ол жүзіп отырып жағаға келуі
тиіс.
Ойын іс-әрекеті ырықты зейін мен ырықты естің дамуына көмектеседі.
Ойын жағдайларында балалар лабораториялық тәжірибелер жағдайларындағыдан
зейінің жақсы жинақтайды және көбірек есте сақтайды. Зейінді жинақтау, есте
сақтау және еске түсіру, яғни саналы мақсат балаға ойын үстінде ертерек
және оңай ажыратылады. Ойынның шарттарының өзі қатысушылардан ойын
ситуациясына өтетін заттарға ойналатын іс-әрекеттер мен сюжет мазмұнына
зейін жинақтауды талап етеді. Егер бала болашақ ойын ситуациясының талабына
зейінді болғысы келмесе, ойынның шарттарын есінде сақтамаса, онда оны
құрдастары ойыннан қуып жібереді. Қарым-қатынас жасауға, эмоциялық
мадақтауға деген кажеттілік балаларды мақсатты түрде зейін жинақтауға және
есте сақтауға мәжбүр етеді [22, 11-б].
Тілдің дамуына ойын өте үлкен әсер етеді. Ойын жағдайы оған енген әр
баладан белгілі қатынас жасау қабілетін талап етеді. Егер бала ойын
барысына қатысты өз тілектерін түсінікті етіп айта алмаса, егер ойын
үстіндегі жолдастарының сөздік нұсқауларын ұқпайтын болса, онда құрбылары
оны жақтырмайды. Бұл жағдайдағы эмоциялық қолайсыздық тілдің дамуына
себепкер болады. Психологиялық әдебиетте құрбылармен қарым-қатынас жасау
мүмкіндіктерінен айрылған егіз ұлдардың психикалық нашар даму оқиғасы
суреттелген.
Рольдік ойынның психикалық іс-әрекеттің басқа формаларын дамыту үшін
де үлкен маңызы бар. Мәселен, қиял тек ойын жағдайларында және соның
әсерімен ғана дами бастайды.
Мектепке дейінгі.шақтың ішінде ойын мазмұны сапалы өзгеріске түседі.
Мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі мазмұны үлкендердің шынайы
заттармен жасайтын іс-әрекеттерін ойын заттары аркылы кайта жаңғыртатын іс-
әрекеттерді орындау болып есептеледі. Мәселен, үш жас шамасындағы балалар
столды сүртеді, еденді сыпырады, нан тіледі, аяқ киім тазалайды т.с.с. Іс-
әрекеттерді қайта жаңғырту — мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі
мазмұны, міне осы. Бұл кезеңде балалар, әдетте, жеке-дара ойнайтынын атап
өту маңызды. Тіпті ойын материалы арқылы немесе үлкендердің арнайы
ұйымдастыруымен біріккеннін өзінде олардың ойыны бәрібір бірлесіп ойнау
емес, қатар ойлау. Балалар бір-бірінің ойынына аз көңіл аударады, әрқайсысы
өз ойыншығымен жайбарақат шұғылданып отырады.
Мектепке дейінгі ересектердің ойыны сәл басқаша өтеді. Егер сәбилер
үлкендерден үйренген кейбір іс-әрекеттерді орындай отырып, осы іс-
әрекеттерге сәйкес рольдерді өзіне алмайтын болса, ересек балалар қайсыбір
рольдерді ойнай бастайды. Мәселен, қуыршақты тербетіп отырған екі-үш жасар
қыз бұл жерде өз мойнына мама ролін алмайды да бұл жағдайда: Сен кімсің?
- деген сұраққа өз атын атап жауап береді. Ал бес-алты қыз болса, өзін
мамамын деп таныстырады. Бұл жерде бала енді сол әрекеттің өзі үшін
жасамайды. Олар рольге кіріседі Енді сіз кең жайылған кайталама іс-
әрекеттерді көре алмайсыз. Балалар жасайтын әрекеттер азды-көпті ықшамдала
бастайды. Ойын дамуының бұл сатысында баланы адамдар арасында болатын қарым-
қатынастар қызықтыра бастайды. Әрекеттер қарым-қатынастарды өрістетудің
құралы ретінде қолданылады. Ойын басталмай тұрып-ақ балалар кімнің кім
болып ойнайтынын келісіп алады. Мұнда бұрын айтылып өтілгендей, әлеуметтік
рольдер игеріледі. Балалар көп жағдайда балалар болып ойнайды. Мұндай
жағдайларда олар адамдар карым-қатынасы жүйесіндегі өз орындарын жақсы
түсініп, өздерінің осалдықтары мен күштерін біледі [23, 115-б].
Балалар психологиясы балдырғанды зерттейді. Алайда баланы зерттейтін
басқа ғылымдар да бар. Олардың әрқайсысы өзінше, өзінің ерекше жағынан
зерттейді.
Балалар психологиясы балдырғанның басқа адамдармен қарым-қатынас жасай
алатын, еңбектеңетін, жаңалық ашатын, өнер туындыларынан ләззат ала білетін
ересек адамға қалай айналатынына көңіл бөледі.
Жас балдырған үлкен адамға ұқсаңқырамайды. Мәселе оның білімін
үлкендердің білімімен салыстыруға болмайтындықтан да емес. Қарапайым
күнделікті бақылауларынаы баланың сезінуі, ойлауы үлкен кісілердей емес
екендігін білеміз. Сәбидің сезімдері күшті, бірақ көбіне тұрақсыз болулары
мүмкін. Бүгін құмар болған нәрсесін ертең ұмытып кетуі ғажап емес.
Үлкендердің астарлап сөйлегенін балалар түсіне бермейді. Жас бала өзін
қызықтырмаған істі зорлап орындай алмайды.
Баланың қолынан келмейтіні көп. Бірақ біз тек сәбидің әлі де қолынан
келмейтініне, әлі де істей алмайтынына ғана көңіл аударар болсақ, онда біз
ересектерге тән жаңа қасиеттердің, сапалардың қайдан пайда болатынын
ешқашан түсінбес едік. Сондықтан баланың бойында не бар, ол не істей алады,
жасы өскен сайын ол қалай өзгеріп, нені үйреніп келеді дегенді анықтау
әлдеқайда маңызды [24, 89-б].
Баланың дамуы үлкендерді үнемі таңдандырады әрі қуанышқа бөлейді. Ол
бүгін кешегісіне, ал ертең бүгінгісіне ұқсамайды. Ілкіде басын жерден шаққа
көтеретін ол, екі айдан кейін отырып, шылдырмақтармен ойнайды, ал тағы да
бірнеше айдан соң тәй-тәй басып, алғашқы қадамдарын жасайды. Бұл қадам-әлі
сенімсіз, тәлтірек болғанымен, ең маңыздысы оның басталуында. Енді оның
алдынан жаңа кең байтақ дүние — бұрын ол ағаш бесіктің тал қоршауының
(манеждің) ішінде отырған кезде ойына кіріп те шықпаған жаңа дүние есігіп
ашты. Міне, ол түрліше дыбыстар да шығарады. Енді бір-екі айдан соң бөбекке
ғана тән былдырды еститін боламыз. Тағы да бір сыпыра күндерден кейін ата-
анасының ет-бауырын елжіретіп Ма-Ма-Ма, ба-ба-ба дегенді айтады. Содан
соң сәби мама деп те, папа деп те, бер деп те, ал деп те айта
бастайды. Әлі де сөз қоры аз болғанымен, бұл жердегі ең бастысы оның
сөйлеуді бастағаны, оның адамзат тілінің бай қазынасына жол ашқаны.
Үлкендер кейде баланың ақылына таң қалады. Шынында бұл жердегі құпия
ақылда емес, табысқа тез жетуде, бала кеше қолынан келмегенді бүгін үйреніп
улгермегендігінде жатыр. Баланың үнемі ілгері ұмтылуы, оның мінез-құлқында,
іс-әрекетінде жаңалықтың пайда болуы, қарапайымдылықтан неғұрлым күрделі,
ойланып атқарылатын қимылға ауысуы, сөйлеуді игеруі дербестілігінің алғашқы
көріністерінің пайда болуы, міне, осылардың бәрі сәбидің дамуын сипаттайтын
фактылар. Бұлар бала психологиясының қорытынды шығару үшін пайдаланылатын
материалы болып табылады. Жеке балалардың дамуындағы өзгешеліктерге,
олардын. өзіндік ерекшеліктеріне қарамастан, бүкіл сәбилердіңбәріне, ортақ
қасиеттер болады. Олардың барлығы да дамудың бір кезеңдерінен, сатыларынан
өтеді [25, 63-б].
Балалардың психикалық дамуы бір қалыпты болмайды, бала психикалық
бейненің қандай да бір негізгі белгілерін ұзақ уакыт бойы сақтағанда
дамудың біршама баяу, бірте-бірте өзгеретін кезеңдері және ескі психикалық
белгілердің кұрып бітуімен жойылуымен және жаңа белгілердің пайда болуынен
байланысты, кейде баланы неғұрлым тез, секірмелі түрде адам танымастай
өзгертіп жіберетін өзгерістер кезеңі байқалады. Осы секірмелі түрдегі өтуді
даму дағдарысы деп атайды. Олар шамамен бірдей жағдайда тұрған жас жағынан
шамалас балалардың барлығында пайда болады да балалық шақты жас шағына
қарай бірнеше кезеңге бөлуге мүмкіндік береді.
Туғаннан бастап мектепке барғанға дейінгі кезеңде (баланың дүниеге
келуіне байланысты оның өмір сүру жағдайын кенет өзгертетін дағдарысты
айтпағанда) бала үш дағдарыс сәттерін: бір жаста, үш жаста және, ақырында,
жеті жаста басынан кешГреді. Осыған сәйкес бұл кезеңде үш жас шағы
кезеңдері бөлініп шығады: нәрестелік шақ (туған күннен бір жасқа дейін),
сәбилік шақ (бір жастан үш жасқа дейін) және мектепке дейінгі балалық шақ
(үш жастан жеті жасқа дейін) [26, 124-б].
Психикалық дамудың бірдей жас шағы кезеңіндегі балаларды біріктіретін
негізгі психикалық белгілер — олардың қоршаған дүниеге көзқарасы, олардың
қажеттері мен қызығулары және осы қажеттілік пен қызығулардан туындайтын
бала іс-әрекетінің түрлері. Жетекші іс-әрекетті арнайы атап көрсеткен жөн,
одан дәл осы кезендегі психикалық дамудың маңызды ерекшеліктері соған
байланысты болады. Нәресте үшін жетекші іс-әрекет үлкендермен әмоциялық
қарым-қатынас болса, сәбилік шақтағы бала үшін заттық іс-әрекет, мектепке
дейінгі бала үшін ойын болып табылады.
Психикалық дамудың жас шағы кезеңдері биологиялық дамуға ұқсамайды.
Олардың пайда болуының тарихы бар. Әрине, балалық шақ адамның денесінің
дамуы, өсуге кажетті уақыт мағынасында түсінгенде кәдімгі табиғи құбылыс
болып көрінеді. Бірақ балалық шақ кезеңнің—бала коғамдық еңбекке қатыспай,
тек соған даярланатын уақыттың ұзақтығы және осы даярлық формалары қоғамдық-
тарихи жағдайларға байланысты болады. Қоғамдық дамудың түрлі сатысында
тұрған халыкта балалык шақ калай өтетіні жайындағы мәліметтер, даму сатысы
неғұрлым төмен болса, жасөспірім ұрпақ үлкендерге тән еңбекке соғұрлым ерте
араласатынын көрсетеді. Қарапайым мәдениет жағдайында балалар жүре бастаған
сәттен-ақ үлкендермен бірге еңбекке араласады. Біздің білетін балалық шақ
ересектердің енбегі сәбилердің қолынан келмейтін кезде еңбек алдын ала
үлкен әзірлікті керек еткенде пайда болды. Адамзатта бұл өмірге, ересектік
іс-әрекетке даярлану кезеңі деп бөлінді. Осы кезеңде бала қажетті білімді,
іскерлікті, психикалық сапаларды, адамның жеке басының қасиеттерін игеруі
тиіс. Және әрбір жас шағы кезеңі осы даярлық үстінде өзінің ерекше ролін
атқаруы керек.
Мектептің ролі балаға адамның нақты қызметінің әр түрі үшін (коғамдық
өндірістің, ғылымның, мәдениеттің әр учаскесіндегі жұмыс) қажетті білім мен
іскерлікті үйрету және тиісті психикалық сапаларды дамыту болып табылады.
Бала туғаннан бастап мектепке барғанға дейінгі кезеңнің маңызы қоғамда өмір
сүру үшін әр адамға қажетті неғұрлым жалпылама, бастапқы білім мен
іскерлікті, әрбір адамға қоғамда өмір сүру үшін қажетті адамның жеке
басының психикалық сапалары мен қасиеттерін қалыптастыру болып табылады.
Бұларға тілді игеру, тұрмыс заттарын қолдану, кеңістік пен уақытты
бағдарлауды дамыту, қабылдау, ойлау, елестетудің т.б. адамға тән формаларын
өрістету, басқа адамдармен өзара қарым-қатынастың негіздерін калыптастыру,
әдебиет пен өнердің туындыларын оқып, үйрене бастау жатады.
Үлкендер балалар өмірінің дұрыс жолға қойылуын ұйымдастырып, олардың
тәрбиесін сәбидің қоғамдағы орнына қарай жүргізеді. Қоғам әрбір жас шағы
кезеңінде баладан нені талап етуге және нені күтуге болатыны жөніндегі
үлкендердің түсінігін белгілейді.
Баланың қоршаған дүниеге көзқарасы, оның қажеттері мен қызығуы өзге
адамдар арасында алатын орнымен үлкендер тарапынан болатын талап, үміт және
әсер ету жүйесімен анықталады. Егер нәресте үшін үлкендермен үнемі әмоциялы
қарым-қатынас жасау қажеттігі тән болса, оның себебі сәбидің бүкіл өмірі
үлкендердің қолында болуынан деп түсіндіріледі және қолында болғанда
әлдебір жанама емес, тура жолмен үлкендер баланы орағанда,
тамақтандырғанда, ойыншық бергенде, тәй-тәй басқан кезде қолынан сүйегенде,
т.б. үздіксіз дене қатысы жүзеге асырылады [27, 56-б].
Сәбилік шақта үлкендермен қатынас жасауға қажеттіліктің, таяудағы
қоршаған заттарға қызығушылықтың пайда болуы мыналарға байланысты: бала
мүмкіндігінің өскенін ескере отырып үлкендер олармен карым-қатынасты
өзгертеді, қандай да зат немесе қимылдар жайлы қатынас жасауға көшеді,
Үлкендер балалар үшін сан алуан заттың, қимыл жасауға арнайы бейімделген
заттардың (пирамидалар, қуыршақтар, құм салғыштар) ерекше әлемін жасайды.
Баладан өзіне-өзі қызмет етуде белгілі дербестікті талап ете бастайды, ал
мұны орындау киімдерді, ыдыстарды т.б. бұйымдарды қолдану әдісін
меңгермейінше, мүмкін емес.
Үлкендердің қимылдарына және өзара қарым-қатынасына араласу
қажеттігінің пайда болуы, қызығудың тікелей қоршаған ортадан шығып кетуі,
сонымен бірге осы қызмет үдерісінің өзіне (оның нәтижесіне емес) қызығудың
бағытталуы — мектеп жасына дейінгі балаларды басқалардан бөліп көрсететін
және сюжетті-рольді ойыннан көрініс табатын негізгі белгілер. Бұл белгілер
мектеп жасына дейінгі балалардың баска адамдар .арасындагы алатын орнының
екі жақтылығын белгілейді. Бір жағынан баладан адамның қылықтарын түсінуді,
жақсылық пен жамандықты айыра білуді, мінез-қүлық ережелерін саналы
орындауды талап ете бастайды. Екінші жағынан баланың бүкіл өмірлік
қажеттерін үлкендер орындайды, оған қатаң жауапкершілік жүктелмейді, оның
іс-нәтижесіне ересектер елеулі талап қоймайды.
Дамудың әрбір жас шағы кезеңдерінің дамуына тән баланың қоғамдағы
психикалық белгілердің байланыстылығы баланың бір кезеңнен екіншісіне өтуін
түсіндіріп бере алмайды. Бұл өту кезеңінің алдында баланың өзінін басқа
адамдар арасындағы орнына қанағаттанбауы және ол орынды өзгертуге ұмтылуы
пайда болады. Осы кезең ішіндегі дамудың мынадай сәті туады: баланың өсіп
келе жатқан мүмкіндіктері — оның білімі, іс-керлігі, психикалық сапалары —
ескі тұрмыс қалпымен кызметтің және айналасындағы адамдардың қарым-
қатынасының ескі түрлерімен қайшылыққа ұрындырады. Бала өзінің жаңа -
мүмкіндіктерін сезінеді де, осының алдында ғана қызықтырған іс-әрекетке
ынтасын жояды. Ол үлкендермен жаңа қарым-қатынас жасауға үмтылады. Бұл
қайшылық дағдарыс ретінде көрінеді: көне қарым-қатынас жасалған жоқ.
Бұл кезде бала тәрбиесінде белгілі қиындықтар пайда болады, бала
үлкендердің талаптарына жөнді кұлақ аспайды, қыңырлық, қарсылық,
көрсетеді. Бұл қиындықтардың ауырлығы және қаншаға созылатындығы көп
жағдайда үлкендерге байланысты болады. Үлкендер баланың іс-әрекет пен қарым-
қатынастың жаңа түрлеріне ұмтылуын дер кезінде байқап, ескеруге және
көмектесуге тиіс. Алдымен үлкендердің өздері балаға деген көзқарасын
өзгертуі керек: оған көбірек дербестік беріп, оның өсіп келе жатқан
мүмкіндікгерін мойындауы және осы мүмкіндіктері толық ашылатындай жаңа іс-
әрекетке үйретуі қажет.
Психикалық даму барысында пайда болған және жаңа қажеттер мен
қызығушылыққа итермелейтін, сондай-ақ іс-әрекеттің жаңа түрін игеруге
бастайтын қайшылықтар психикалық дамудың қозғаушы күштері болып табылады.
Егер бұл қайшылықтар тумаса, психикалық дамудың негізгі кезеңінен
екіншісіне өту мүмкін болмас еді және бала сол жеткен дәрежесінде қалып
қояр еді, өйткені оның ілгері ұмтылуға, үлкендер үйреткен нәрсені игеруге
ынтасы болмас еді.
Баланың психикалық даму кезеңдерінің тарихи табиғаты болғандықтан,
олар өзгермей тұра алмайды. Жоғарыда көрсетілген кезеңдер баланың, қазіргі
қоғамдағы тұрмыс жағдайын көрсетеді. Бұл кезеңді мәдениеті дамыған бүкіл
елдердің балалары қандай түрде болса да басынан кешіреді. Алайда әрбір
кезеңнің жас шағының шегі, сын кезеңдерінің пайда болуы тәрбиедегі
әдеттерге, дәстүрлерге, әр елдегі оку жүйесінің ерекшеліктеріне байланысты
елеулі түрде өзгеріп түрады.
Мектепке дейінгі жастағы балалар мінез-құлық үлгілеріне қатты назар
аударады. Мысалы, ертегіні немесе әңгімені тыңдағанда олар кімнің жақсы,
кімнің жаман екенін міндетті түрде анықтауға тырысады, бұл жағынан ешқандай
екі ұштылыққа төзбейді және осы тұрғыдан тіпті жансыз заттарға да баға
беруге тырысады. Тоғайда адасқан және ағаш кесуші шаруа құтқа қарып алған
балаға, тарихын тыңдаған бес жасар баланың айтатыны: Ағай — жақсы кісі, ол
баланы тауып алды, ал орман жаман, ол баланы адастырды. Ақымақ Иван
жөнінде бірқатар орыс ертегілерін тыңдаған төрт жарым жастағы баланың
берген сұрағы: Апатай, ақымақтар жақсы ма, әлде жаман ба? [28, 45-б]
Үлкендер балаға мінез-құлық ережелерін үйретеді. Мектепке дейінгі
балалық шақ бойына күрделене беретін ережелер балалардың күнделікті мінез-
құлқын калыптастырады, жағымды қылықтар жаттығуларын қамтамасыз етеді.
Балаларға талап қою және олардың қылықтарына баға беру арқылы үлкендер
балалардың ережелерді орындауына қолдарын жеткізеді. Балалардың өздері.
біртіндеп айналасындағылардың олардан қандай мінез-құлықты күтетіні
жөніндегі түсініктерді негізге ала отырып, өз қылықтарын бағалай бастайды.
Мектепке дейінгі кішкентайлар режимді сақтаумен, мәдени-гигиеналық
дағдылармен байланысты ережелерді, ойыншықтарды ұстап-тұту ережелерін
меңгереді. Олар тек үлкендердің талаптарына бағынып қана қоймайды, сонымен
бірге ережені өздері меңгеріп алуға тырысады. Балабақшада балалар
шағымдарын және құрдастарының мінез-құлкын бұзғандығы жайлы тәрбиешіге айта
бастайды. Балалардың бұл мәлімдемелері ережені бекіту жөніндегі өзіндік
өтініш, оның баршаға міндетті екенін көрсету болып табылады.
Мектепке дейінгі баланың жеке басы дамуына құрдастар қарым-қатынас
жасаудан тиетін ықпал маңызды рөль атқарады. Ерте сәбилік шақта өзге
балаларға деген іш тартушылық мектепке дейінгі балада құрдастарымен қарым-
қатынас жасау қажеттілігіне айналады. Жанында жоқ жолдасын алмастыруды
ұсынған анасына қарсы болған алты жасар баласы бұл қажеттілікті: Маған
балалар керек, ал сен бала емессің, — деген сөздермен жақсы сипаттап
берді.
Араласу қажеттілігі балалардың ойындарда, еңбек тапсырмаларын
орындауда бірлескен іс-әрекеттер жасау негізінде дамиды [29, 124-б].
Бала өзге балалармен үнемі бірге және әр түрлі қарым-қатынастарда
болатынын мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие жағдайларында балалар қоғамы
қалыптасады. Бұл қоғамда бала коллективтегі мінез-құлықтың төңірегіндегі
ақылшылармен емес, өмір мен іс-әрекеттің өзіне тек қатысушыларымен
бірлескен өзара қарым-қатынас жасаудың алғашқы -дағдыларын игереді.
Бала дамуының тұтас үдерісінің үш негізгі жағын бөліп шығаруға болады:
1) оқыту үдерісінде білім мен іс-әрекет тәсілдерінің дамуы;
2 игерілген тәсілдерді қолданудың психологиялық механизмдерінің дамуы;
3) жеке адамның жалпы қасиеттерінің (бағыттылығы, іс-әрекет, сана және
ойлаудың психологиялық құрылымы) дамуы.
Дамудың көрсетілген бағыттарының әрқайсысы өзіне тән ерекшеліктермен
сипатталып, ақиқат түрде барлығы өзара байланыста болады да, тек барлығы
қосылғанда ғана психикалық даму деп аталынатын жеке адамның өзгеріс
үдерісін құрайды.
Психологиялық құрылымдардың қалыптасуы мен дамуының жалпы
заңдылықтарын да, бала дамуының жоғарыда бөлініп көрсетілген үш түрінің
әрқайсысына тән ерекшеліктерін де ажыратып қарастыруға болады. Баланың жеке
басының белсенділігі - психикалық даму шарты. Осындай жалпы заңдылықтардың
бірі мынада: балада жаңа психолгиялық құрылымдардың пайда болуы міндетті
түрде баланың өз белсенділігімен байланысты. Жаңа құрылым, тіпті ол оқыту
үстінде, мысалы, тәсіл түсінде сырттан берілсе де, іс-әрекетке енгізілуі,
осы іс-әрекеттің өзгеріске түсуімен байланыстырылуы тиіс. Сонымен қатар
баланың бегілі бір материалды игерудің өзі түрліше жүзеге асады, демек,
баланың даму дәрежесіне қарай түрлі педагогикалық шарттарды талап етеді.
Игеру үдерісінде бала бағыттылық, сана және іс-әрекет ерекшеліктері бар
жеке адам ретінде көрінеді. Баланың жеке басының негізгі жақтарының дамуы
игеру механизімінің өзгерісін туғызады, бұлар оқыту әдістерінде көрінуге
тиіс. Мысалы, белгілі бір жастағы балалаға тән жетекші
бағыттылық ерекшеліктері ескеріліп отырылуы қажет. Мектепкі дейінгі шақта
көптеген аса маңызды жаңа құрылымдарының ойын әрекеті негізінде пайда
болатыны белгілі. Сондықтан бұл арада сабақтар көбіне дидактикалық ойын
түрінде өтеді; мұнда баланың жаңа білімдер мен тәсілдерге ие болу үстіндегі
белсенділігі неғұрлым көбірек дәрежеде көрінеді [30, 79-б].
Мектепке дейінгі балалық шақта заттардың, құбылыстардың, іс-
әрекеттердің арасындағы байланыстар мен қатынастарды бөлу мен пайдалануды
талап ететін күрделі де сан алуан міндеттерді баланың шешуіне тура келеді.
Ойында, сурет салуда, құрастыруда, жапсыруда, оқу және еңбек тапсырмаларын
орындауда бала үйреніп алған іс-әрекеттерді жай ғана пайдаланып қоймайды,
жаңа нәтижелер ала отырып олардың тұрақты түрін өзгертеді. Балалар саздың
ылғалдық дәрежесі мен оның жапсыруға бейімділігің кұ-рылым формасы мен оның
орнықтылығың допты соққан күш пен оның еденнен жоғары секіру күшшің
дәрежесі арасындағы т. б. байланыстарды табады және пайдаланады. Дамып
отыратын ойлау балаларға өздерінің іс-әрекеттерінің нәтижелерін алдын ала
көріп, жоспарлауға мүмкіндік береді.
Мектепке дейінгі жас кезеңінде бала қоршаған ортамен түйсіну арқылы
таныса бастайды. Біртіндеп түйсінген нәрселердің мағнасына түсіне
бастағанда, баланың қабылдауы көрініс береді. Қабылдау дегеніміз - заттар
мен құбылыстардың мида біртұтас бейнеленуі. Қабьшдау саналы жүретін таным
үдерісі. Ол тілмен шешім қабылдаумен байланысты жүреді. Мектепке баратын
баланың қабылдауы бірнеше қасиеттермен сипатталады. Баланың қабылдауы нақты
заттар бейнесі адамға даяр түрде берілмеген. Адам өз тәжиірбесінде әр
заттың өз формасын және ішкі құрылысын меңгереді. Осы тәжірибеге сүйене
отырып әр жаңа заттың мән-мағынасына түсінуіне мүмкіндік туады. Түсінбеген
нәрсе қабылданбайды. Даярлық топтағы балалардың қабылдауы мағыналы және
таңдамалы болуға тиісті [31, 78-б].
Мектепке дейінгі шақтың басында баланың зейінді төңіректегі заттарға
және осылар арқылы орындалатын іс-әрекеттерге қатысты ынтамен сипатталады.
Бала ешнәрсеге ынтасы өшпей тұрғанда ғана зейін шоғырланады. Жаңа нәрсе
пайда болысымен-ақ баланың зейіні лезде соған ауады. Сондықтан балалардың
ұзақ уақыт бір іспен шұғылдануы сирек болады.
Мектепке дейінгі шақта әрекеттің күрделенуіне жалпы ақыл-ой дамуының
ілгерілуіне байланысты зейін күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие болады.
Өзінің бастамалары жағынан баланың қиялы сәбилік шақтың соңына пайда
бола бастайтын сананың белгілі функциясымен байланысты. Қиял - белгілер
функциясын дамытудың бір желісі заттарды басқа баламалармен және олардың
бейнелеулерімен алмастырудан тілдік, математикалық және басқа белгілер
пайдалануға, ойлаудың логикалық формаларын меңгеруге әкеледі.
Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде қиял заттарды
қабылдаудан және ойын әрекеттерін орындауынан ажыратылмайтындай.
Қиялсыз шығармашылық кызмет болуы мүмкін емес. Жаңа бір нәрсені жасау
үшін, ең алдымен, материалдық объектіде іске асырылатын нәрсені идеалды
(ойша) түрде көз алдына елестетіп алу қажет.
Оқу мен еңбекте, айналасындағылармен қарым-қатынаста адамның тек өз
есіндегілерге ғана сүйенуі сирек кездеседі. Жаңа жағдайда әрекет жасай
отырып, ол белгілі бір дәрежеде шығармашылық әрекет етеді, яғни қиялға
сүйенеді.
Қиял еңбек әрекетінде пайда болған. Дәл осы еңбек үдерісінде адамда
алдын ала болжау, кейін еңбек нәтижесінде материалдық затқа айналатын
объектінің идеалдық бейнесін жасау қажеттілігі туады. Қырғын немесе қашау
дайындаған алғашқы қоғам адамдарының ең бастапқы еңбек операцияларының өзі
осы құралдардың сыртқы түрі мен атқаратын қызметін елестетуді қажет етті.
Қазіргі кездегі адамдардың қолынан келетін шығармашылық еңбектік бастауы
арғы аталарымыздың практикалық қызметінде болған.
Психиканың көптеген басқа көріністері тәрізді қиял біртіндеп дамып,
психофизиологиялық механизмі жағынан да, көрініс формалары жағынан да
өзгерістерге түсті. Қиялдың дамуы адамның қажеттіліктерінің дамуымен тығыз
байланыста болып отырды. Материалдық және рухани кажеттіліктердің
жаңаларының пайда болуы және бұрыннан барының дамуы адамды белсендірек
қызмет етуге итермеледі және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
АНЫҚТАМАЛАР 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
КІРІСПЕ 5-8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерістерінің пси 9-26
психологиялық-педагогикалық даму ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... .
1.2Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерісін ойын арқылы 26-37
дамытудың негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ӘРЕКЕТІН ОЙЫН АРҚЫЛЫ
ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҰМЫСТАР
2.1Мектеп жасына дейінгі баланың ойын арқылы танымдық әрекетін 38-46
қалыптастыру мүмкіндіктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2.2Мектеп жасына дейінгі баланы танымдық әрекетін ойын арқылы 47-62
дамытудың әдіс-тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
...
ҚОРЫТЫНДЫ 65-66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 67-69
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70-79
... ... ... ... ... ... ... .
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. Атана, 2007 жылдың 27
шілдесі.
Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ
атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың қазақстан
халқына арнаған дәстүрлі жолдауы. Астана, 2014 жылдың 17 қаңтары.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар
көрсетілген:
Ойын - балалардың ой өрісін жетілдірумен бірге өз халқының асыл
мұраларын бойына сіңіріп, кейінгі ұрпаққа жеткізе білу тәсілі.
Ойын іс-әрекеті – негізінен үлкендердің іс-әрекеттері мен қарым-
қатынастарын ерекше түрде елестетумен сипатталатын мектеп жасына дейінгі
балаларіс-әрекетінің басты түрі.
Дидактикалық ойын - оқитын жүйелерді, құбылыстарды, үдерістерді
имитациялық модельдеудегі белсенді оқу іс-әрекеті. Дидактикалық ойын
кезеңдері: дербес сабаққа даярлану; басты міндетті қою; объектінің
имитациялык моделін таңдау; оның негізінде міндетті шешу, тексеру,
коррекция; қабылданған шешімді іске асыру; оның нәтижесін талдау; алған
нәтижені талдау және бар тәжірибемен синтездеу; тұйық технологиялық циклмен
кері байланыс.
Танымдық ойындар дидактикалық - шындықты моделдейтін арнайы құрылған
жағдайлар, оқушыларға олардан шығу жолын табу ұсынылады. Бұған артылған
негізгі міндет – танымдық үдерісті ынталандыру. Ондай ситмулдарды оқушылар
ойында алады, себебі онда ол шындықты белсенді өзгертуші ролінде болады.
Ойынның түрлері – математикалық, лингвистикалық, ойын-саяхат, электрондық
викторина түріндегі ойындар т.б.
Танымдық ойындар мәні – балалардың өзара шешімін табатын,
модельдейтін, арнайы ституациялардың құрылуында.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының
стратегиялық бағыттарына сәйкес білім беру жүйесін дамыта отырып, әлемдік
білім кеңістігіне ықпалдастырудағы негізгі бағдар - адамды қоғамның ең
маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани жан-дүниесінің дамуына,
көзқарастары мен шығармашылық әлеуетінің, танымдық біліктілігі мен мәдени
құндылықтарының жоғары деңгейде дамуына, жеке тұлғасының қалыптасуына
жағдай жасау.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан атты халыққа жолдауында атап өтілгендей, әлем елдері арасында
қуатты дамушы елу елдің қатарына қосылу межесі барша қазақстандықтарға қуат
беруде.
Егеменді елдің жас ұрпақты тәрбиелеу, талапқа сай білім беру, бүгінгі
күннің уақыт күттірмес мәселелерінің бірі болып табылады. Себебі, Бізге
баға жетпес білім капиталын дамытып және білім беруді бұрынғыдан да
арттырып, оған заман талабына сай форма беру қажет - делінген. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050
бағдарламасында [1] .
Қазақстан бүгінде әлем таныған өркениетті елдер қатарына қосылуға бет
бұрған жағдайда демократиялық жолмен дамушы мемлекетіміздің қалыптасуы
жағдайында өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениетін, еркін ойлау
қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен білімдерін арттыру
қажетті туындап отыр.
Мектеп жасына дейінгі баланың дамуы әр жақтылығымен және
қарқындылығымен ерекшеленеді. Мектеп жасына дейінгі кезеңде бала дамуының
түрлі бағыттарында маңызды өзгерістер орын алады – іс-әрекет түрлері
жетіледі, тұлға дамуында өзгерістер байқалып, танымдық іс-әрекет мазмұны
тереңдей түседі.
Танымдық қызығушылықтарды қалыптастыруда балалардың жалпы эмоционалдық
көңіл-күйіне және олардың белсенділігіне сүйенеді, алайда түрлі әрекетте
белсенділік танымдық қызығушылыққа, бала тұлғасының таным үрдісіне және
білім мазмұнына деген бағыттылығына айналады. Баланың алғашқы танымдық
қызығушылықтары ойын және практикалық іс-әрекетпен байланысты. Әдетте, ойын
және практикалық іс-әрекет барысындағы танымдық қызығушылық танып-білуге
итермелеуші күш ретінде саналы сезілмейді. Бала не нәрсені танып-білу үшін
емес, практикалық іс-әрекетті жасау үшін ойнайды, әрекет жасайды. Оқыту
кезінде біртіндеп қызығушылықтар қалыптаса бастайды. Мектепке дейінгі
жастың соңында қызығушылықтар саналы сипатқа ие болып, танымдық қызығушылық
кейіннен оқу іс-әрекетінің ынталандырушы күшіне айналады [2] .
Осы орайда әлемдік білім берудің озық үлгісін қолдана отырып білім
беру деңгейін көтеру, балаларға кәсіби бағдар беруді іс жүзінде қуаттандыра
біліп, бала-бақша бөлмелерін ойынға қажетті материалдармен, құрал
жабдықтармен сұраныссыз жабдықтап отыру, ең негізгісі - жеке тұлғаны
жауаптырақ тәрбиелеуді талап етіп отыр.
М.Жұмабаев өзінің Педагогика атты еңбегінде бала тәрбиесімен
шұғылданушы адамдарға: Тәрбиеден мақсұт - баланы тәрбиешінің дәл өзіндей
қылып шығару емес, келешек өз заманына лайық қылып шығару... Бұл - бір.
Екінші, әр тәрбиешінің қолданатын жолы - ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың бала
тәрбиелеу туралы ескіден келе жатқан жеке жолы бар. Дегенмен, дәстүрдің
озығы бар, тозығы бар демекші, ұлт тәрбиесін тұтасымен дұрыс деп алға
ұстамай, оның ұнамсыз, зиянды жақтарына сын көзбен қарап, жақсысын қолдана
білу қажет екенін ескерте келіп, тәрбие майданында шынығып, ысылған
тарландардың тәжірибелерімен, түрлі ұлттан түрлі заманда шыққан тәрбие
ғалымдарының ойларымен, қысқасы тәрбие туралы дұрыс жолға түсу үшін тәрбие
пәнімен, яғни педагогикамен жақсы таныс болу керек, - деп ескертеді [3, 19-
б].
Ал, А.Байтұрсынов тәрбиешіге: Бала оқытуын жақсы білейін деген адам
әуелі балаларға үйрететін нәрселерін өзі жақсы білуі керек, екінші баланың
табиғатын біліп, көңіл сарайын танитын адам болуы керек. Оны білуге баланың
туғаннан бастап өсіп, жеткенше тәнімен қатар ақылы қалай кіретін жолын
білерге керек. Баланың ісіне түсіне қарап, ішкі халінен хабар аларлық болуы
керек - деп түйіндейді [4, 57-б].
Ойын теориясына Н.К.Крупская елеулі үлес қосты. Балалар ойынының
әлеуметтік сипатын, онда өмір құбылыстарының бейнеленетінін атап көрсете
келіп, ол алдымен ойынды қоршаған болмыс жөніндегі әсер мен ұғымды
кеңейтудің құралы деп білді. Мектеп жасына дейінгі балалар үшін, - деп
жазды ол, - ойынның айрықша маңызы бар: ойын олар үшін – оқу, ойын олар
үшін – еңбек, ойын олар үшін – тәрбиенің мықты формасы [5, 240-б].
Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп,
А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек
адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай
маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан
сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерлерді тәрбиелеу алдымен ойында
басталады [5, 240-б].
Республика көлемінде мектепке дейінгі тәрбие жұмысын ұйымдастыру
мәселесіне А.К.Меңжанова [6], М.С.Сәтімбекова [7], Ә.С.Әмірова [8],
Ф.Н.Жұмабекова [9], Д.Р.Муталиева [10] т.б., ал балалардың даму
ерекшеліктеріне Қ.Т.Шериазданова [11], Г.М.Қасымова [12], Ү.И.Ауталипова
[13] т.б. ғылыми жүмыстары арналды. Мәселен, педагогтар А.К.Меңжанова
мектеп жасына дейінгі баланың адамгершілік тәрбиесін, Ә.С.Әмірова көркем
әдебиет арқылы адамгершілікке тәрбиелеу, Ф.Жұмабекова бейнелеу өнері және
эстетикалық тәрбие беру, М.С.Сәтімбекова балалардың математикалық
білімдерін дамыту тұрғысында, Д.Р.Муталиева мектепке дейінгі балаларды
адамгершілікке тәрбиелеуде отбасының ықпалын қарастырса, психологтар
Қ.Т.Шериазданова қарым-қатынас мәселелерін, Г.М.Қасымова мектеп жасына
дейінгі балаларды оқытуда дамытушы ойындар рөлін қарастырған.
Жалпы психология мен мектепке дейінгі балалар психологиясын зерттеуде
психология саласында жұмыс жасаған көптеген авторлар: Абрамова Г.С. [14],
Абрамова Г.А. [15], Алдамұратов А. [16], Андреева Г.М. [17], Батаршев А.В.
[18], Бадмаев Б.С. [19], Бектенғалиева С.Х. [20], Битянова М. [21], Мухина
В.С. [22], Выготский Л.С. [23], т.б.
Мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-тәрбие үдерісін талдау балалардың ойын
әрекетін дұрыс ұйымдастыру мақсатында мектепке дейінгі мекемелердегі жұмыс
мазмұнында балалардың танымдық ерекшеліктеріне сай қолданылмайтынын
көрсетті.
Осыған сәйкес жан-жақты дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеудегі
қазақстандық қоғамның қажеттіліктері мен мектепке дейінгі ұйымдарда
балалардың ойын әрекетін қалыптастыру әдістемесінің жеткіліксіздігі;
мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың танымдық ерекшеліктері мен балалрдың
ойын әрекетін дұрыс ұйымдастыру ерекшеліктерінің практикада аз
зерттелгендігі арасында қайшылықтар туындайды. Бұл қайшылықтардың шешімін
табу мақсатында мектепке дейінгі жастағы балаларды жан-жақты дамытуды ойын
іс-әрекеті барысында қалыптастыру жолдарын анықтау біздің зерттеу
проблемамызды айқындауға және тақырыпты Балалардың танымдық әрекетін ойын
арқылы дамыту деп таңдап алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық
әрекеттерін ойын арқылы дамытуды жүзеге асыру.
Зерттеу нысаны: мектеп жасына дейінгі балалар.
Зерттеу пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық әрекеті.
Зерттеудің міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерістерінің педагогикалық-
психологиялық даму ерекшеліктеріне талдау жасау;
- мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерістерін ойын арқылы
дамытудың негіздерін талдау;
- мектеп жасына дейінгі баланың ойын арқылы танымдық әрекетін
қалыптастыру мүмкіндіктерін айқындау;
- мектеп жасына дейінгі баланы танымдық әрекетін ойын арқылы дамытудың
әдіс-тәсілдерін зерттеу.
Анықталған міндеттерді орындау үшін келесі ғылыми-зерттеу әдістері
пайдаланылды: теориялық әдістер және эмпирикалық әдістер - мектеп жасына
дейінгі балалардың ақыл-ойын дамыту туралы ғылыми еңбектерге теориялық
талдау жасалынды және мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық үдерісі мен
ойын іс-әрекеттерін ұйымдастырудың жолдары зерттелінді.
Зерттеу жұмысының дерек көздері: философтар, психологтар,
педагогтар, әдіскерлердің мектепке дейінгі балалар мәселелері бойынша
жарық көрген еңбектер, Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 бағдарламасы, Ойнайық та, ойлайық.
Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың танымдық құзыреттілігін дамыту
бағдарламасы, тәрбиешілердің озық тәжірибелері.
Зерттеудің эксперименталдық базасы: Түркістан қаласындағы Әлия
балабақшасы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының құрылымы: зерттеу жұмысының кіріспесінде зерттеудің
көкейтестілігі, мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, ғылыми зерттеу әдістері,
зерттеу жұмысының дерек көздері баяндалады.
Диплом жұмысының Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы
танымдық белсенділігін қалыптастырудың теориялық негіздері атты бірінші
бөлімінде - Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерісінің педагогикалық-
психологиялық даму ерекшеліктеріне терең талдау жасалған. Мектеп жасына
дейінгі баланың танымдық үдерісін ойын арқылы дамытудың ғылыми-теориялық
негіздері сараланған.
Диплом жұмысының Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық әрекетін
ойын арқылы дамытуға бағытталған әдістемелік жұмыстар атты екінші
бөлімінде – Мектеп жасына дейінгі баланың ойын арқылы танымдық әрекетін
қалыптастыру мүмкіндіктері жүйеленген. Мектеп жасына дейінгі баланы
танымдық әрекетін ойын арқылы дамытудың әдіс-тәсілдері берілген.
Диплом жұмысының қорытындысында мектепке жасына дейінгі баланы
дамытуда ойынды дұрыс ұйымдастыруды жүзеге асыру мақсатында қойылған
міндеттердің нәтижелері мен келешекте орындалуға тиісті жұмыстар туралы
ұсыныстар берілген.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық үдерісінің психологиялық-
педагогикалық даму ерекшеліктері
Мектеп жасына дейінгі балалардың анатомиялық, физиологиялық және
психологиялық даму ерекшеліктері Ж.Пиаже [24], Л.С.Выготский [25],
Л.И.Божович [26], В.В.Давыдов [27], Д.Б. Эльконин [28], А.А.Осипова [29]
т.б. көптеген психологтар еңбектерінде жан-жақты талданған. Өткен ғасырдың
70-ші жылдарынан бастап психологиялық және педагогикалық зерттеулерде
акселерция туралы ой-пікірлер кеңінен талдана бастады. Олардың негізгі
ғылыми тұжырымдамасы - соңғы кезде балалардың дамуындағы дене өсуіндегі
және интеллектуалдық дамуындағы нормативтердің өзгеруі.
Мектепке дейінгі балалық шақта (үштен жеті жасқа дейін) организмнің
карқынды жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсумен қатар ұлпалар мен мүшелердің
анатомиялық қалыптасуы және функциялық дамуы жүріп жатады. Қаңқаның
сүйектеніп, бұлшық еттердің сомдануының, тыныс алу, қан айналу мүшелерінің
дамуының үлкен маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350 грамға дейін өседі.
Үлкен ми сыңарлары қабықтарының реттегіш рөлі мен оның ми қабығы астындағы
орталықтарды бақылауы арта түседі. Шартты рефлекстердің пайда болу
жылдамдығы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды.
Бала өмірінің бесінші-алтыншы жылдарында үлкен ми сыңарлары
қабықтарының реттегіш рөлі мен оның ми қабығы астындағы орталықтарды
бақылауы арта түседі. Шартты рефлекстердің пайда болу жылдамдығы артып,
әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды. Осы өзгерістер баланың
дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен оқыту үдерісінде коғамдық
тәжірибенің жаңа формаларын игеруі үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Дене дамуы баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен оқыту
үдерісінде қоғамдық тәжірибенің жаңа формаларын игеруі үшін қолайлы
жағдайлар жасайды.
Мектепке дейінгі жас бала дамуының жаңа әлеуметтік ситуациясының пайда
болуымен сипатталады. Мектеп жасына дейінгі баланың айналадағы адамдар
арасынан алатын орнының ерте сәбилік шақтағы балаға қарағанда елеулі
айырмашылығы болады. Баланың қарапайым міндеттер өрісі пайда болады.
Баланың үлкендермен байланысы жаңа формаға ие болады, бірлескек іс-әрекет
ересек адамның нұсқауларын дербес орындаумен алмасады. Тұңғыш рет баланы
белгілі программа бойынша біршама жүйелі оқыту мүмкін болады. Бірақ Л. С.
Выготский қайтып көрсеткеніндей, бұл бағдарламаның жүзеге асуы оның
оншалықты дәрежеде баланың өзіндік программасына айналуына тығыз байланысты
болып келеді [25, 156-б].
Мектепке дейінгі шақтың елеулі ерекшелігі болып баланың құрдастарымен
жасайтын арнайы өзара қарым-қатынасының пайда болуы, балалар коғамының
құрылуы болып табылады. Мектеп жасына дейінгі баланың басқа адамдарға
қатысты өзіндік позициясы өз менін және өз қылықтарының маңызын аңғарудың
арта түсуімен, үлкендердің ішкі дүниесіне, олардың іс-әрекеттері мен өзара
қарым-қатынасына ерекше қызығуымен сипатталады [18, 98-б].
Мектеп жасына дейінгі бала дамуының әлеуметтік ситуация ерекшеліктері
оған тән іс-әрекет түрлерінің алдымен сюжеттік-рольдік ойындардан көрініп
отырады. Үлкендер өмірімен араласу талабымен оған деген білім мен
іскерліктердің болмауының үштасып келуі баланың сол өмірді өзінің шамасы
келетін ойын формасында игеруіне алып келеді. Мектеп жасына дейінгі
балалардың дамуы үшін айрықша қолайлы жағдайлар мектепке дейінгі қоғамдық
тәрбие жүйесі арқылы жасалынады. Мектепке дейінгі мекемелерде балаларды
оқыту программасы жүзеге асып, олардың бірлескен іс-әрекеттерінің алғашқы
түрлері қалыптасып, қоғамдық пікір пайда болады. Арнайы жүргізілген
зерттеулердің нәтижесі көрсетіп отырғандай, психикалық дамудың жалпы
дәрежесі мен мектепте оқуға даярлықтың барысы жағынан балабақшада
тәрбиеленгендер бақшаға бармағандардан жоғарырақ болады.
Баланың дамуында іс-әрекеттің, мақсатқа бағытталуы біртіндеп
қалыптасады. Мысалы, үш жасар балалар өз іс-әрекеттерін күні бұрын
белгіленген мақсатқа сай ұйымдастыра алмай, мақсатынан оңай айырылып
қалады. Бес-жеті жасар балалар үшін іс-әрекеттің, көбінесе материалмен,
олар іс-әрекет жасайтын заттық ситуациямен анықталуы тиіс. Мысалы, олар
текшелерден үй кұрастырғанда, олардың іс-әрекеттері алдарында қандай (түрі
-түсі) текшелер жатқанына тәуелді болады да, алдын ала ойланған жоспарға
байланыстылығы сирек кездеседі. Мектепке дейінгі шақтың соңына қарай
болашақ өнім, нәтиже туралы ұғым іс-әрекетте неғұрлым жетекші орын ала
бастайды. Алайда бұл барлық балалада бірдей бола бермейді [19, 46-б].
Мектеп жасына дейінгі баланың іс-әрекетінің негізгі түрлері. Айтылып
өтілгендей, мектепке дейінгі шақта жетекші іс-әрекет ойын болып есептеледі.
Онық жетекші іс-әрекет болуы, қазіргі баланың өзінің көп уақытын ойынмен
алданып, үлкендердің еңбек әрекетіне аз немесе мүлдем араласпауына
байланысты емес. Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады: онда
мектеп жетекші болатын оқу әрекетінің негіздері қаланады.
Балалардың ересек адамдармен бірлесіп өмір сүруге ұмтылуы бірлескен
еңбек негізінде қанағаттандырыла алмайды. Бұл қажеттілігін балалар ойын
үстінде қанағаттандыра бастайды, ойын арқылы өздеріне ересектер ролін алып,
еңбектік өмірді ғана емес, сол сияқты әлеуметтік қарым-қатынасты да
нақтылап көрсетеді. Баланың қоғамдағы осындай ерекше орны оның үлкендер
өміріне араласуының айрықша түрі болып саналатын рольдік ойыының пайда
болуының негізіне айналады. Ойын үстінде сәбиге адамдар арасында болатын
объективті қарым-қатынастар тұңғыш рет ашылып, ол әрбір іс-әрекетке араласу
адамнан белгілі міндеттерді орындауды талап ететінін және бір-сыңыра құқық
беретінін біледі. Сатып алушының ролін атқарғанда, мәселен, бала сатып
алуға ниеттенген затын мұқият тексеріп атқаруға, қызмет көрсетуге
байланысты ескертпе жасауға құқығы бар екенін, бірақ дүкеннен шығарда сатып
алған заты үшін ақша төлеуге міндетті екенін аңғарады. Сюжеттік ойында роль
атқару дегеннің өзі рольде көрсетілген міндетті орындау және ойынның басқа
қатысушыларына байланысты правоны жүзеге асыру болып саналады. Белгілі
рольдерді жүйелі орындау ойнаушы балаларды тәртіптендіріп отырады.
Бірлескен іс-әрекет үстінде олар өз іс-әрекетгерін үйлестіруді үйренеді.
Балалар тобының баска мүшелерімен жасалынатын мұндай шынайы өзара қарым-
қатынастар ұжымдық сапаларды ғана қалыптастырып қоймай, сонымен бірге
баланың өзіндік санасын қалыптастырып құрдастарына, туа бастаған коллектив
пікір қарап бағдар алу әлеуметтік сезімдерін: топқа ілесу, басқаға жаны ашу
т.б. қабілеттерін қалыптастырады.
Сонымен егер ойынның сюжеті балаға үлкендердің іс-әрекет және өзара
қарым-катынасымен таныстыруға мүмкіндік немесе шынайы өзара қарым-қатынас
оны балалар ойындарында пайдалатын түрлі жағдайларда өзін үстап білуге
үйретеді. Мұның негізінде әр бала өзін ойынның жалпы жағдайына, балалар -
осы тобының талаптарына және өзнің жеке-дара қабілет-түріне сай ұхтауға
үйренеді. Мінез-құлықты тандау балаларды жалпы құрамына және өзіндік
мүмкіндіктерін бағалауына байланысты. Бұйырып билеп-төстеуді ұлататын
сондай-ақ тасада қалып койғанды дұрыс көретін балалар да болады. Баланың
ойында алатын орның пассивтілігінің дәрежесін анықтамайды [20, 78-б].
Мектепке дейінгі шақта балалардың құрбыларымен өзара іс-әрекет
үдерісінде дамып отырған өзін таныту қажеттігі құрдастар тобындағы барлық
балалар үшін маңызды орынға талаптануынан көрініп отырады. Талаптану
әлеуметтік белсенділіктің табиғи түрі жеке адамның дұрыс дамуының шарты
болып есептеледі. Алайда, бұл құбылыс сырттай көріне бермейді, өйткені бала
маңызды орынға талаптануын көбінесе аса бір ерекше, өзі үшін қолайлы
жағдайларда ғана жарыққа шығарады.
Құрбыларымен бірлесіп іс-әрекет жасау жағдайында баланың басқаларға
өзін таныту қажеттілігі байқалады. Өзін таныту қажеттілігі ойындағы
статустық ролге талаптанудан көрінген кезде жеңімпазбен эмоциялық теңесу
(идентификация) күрделенеді. Әлеуметтік және талаптанушы тіршілік иесі
ретінде балаға танылған баламен бірге тебірену, жеңімпаздың шаттығына куану
қиындау болады. Әдетте сезімнің шарықтауы роль бөліскенде және рольдер
белінгеннен кейінгі ойынға кіріскен сәтте күшейе түседі. Танылу қажеттілігі
және бірге тебірену қабілеттерінің өзара әсері бірлескен іс-әрекетпен
шұғылданушы құрдастар тобындағы қарым-қатынастардан туындайды. Осы
айтылғанның бәрі балалардың ойнаушы тобын мінез-кұлықтың әлеуметтік түрлері
үнемі жобаланып және нығайып отыратын қайсыбір әлеуметтік қарым-қатынастар
мектебі деп түсінуге мүмкіндік береді. Ойнап жүріп балалар адамдардың
ынтымақтасу қабілетін үйренеді.
Ойын үстінде бала шынайы затты ойыншықпен немесе кездейсоқ нәрсемен
алмастыруға болатынын тез аңғарады. Шынайы заттарды алмастыруды бала
үлкендерден үйренеді. Балдырған тасты нан, таяқшаны адам ретінде ауыстырып
қолданады. Ол бір затты екінші заттың орнына қолданып қана қоймай, зат,
жануар, басқа адамдар орнына өзін де қолданады. Мысалы, мылтықтан атып
жібереді де өлтірілген қасқырдың орнына өзі құлап түседі, қиялдағы
тепловозды жүргізеді әрі өзі тепловоз ретінде гүрілдеп, жылдамдық ала
бастайды [21, 94-б].
Сонымен ойын бұл кезеңде өзінің манісі жағынан символикалық болады.
Символикалық ойын, баланың символдарды қолдануы — оның психикасының
дамуының елеулі сәті. Символдарды пайдалану, бір объектіні екінші
объектінің көмегі арқылы ауыстыра білу қабілеті кейінірек әлеуметік
таңбаларды игеруді қамтамасыз ететін жетістік болып табылады. Символикалық
функцияның дамуы арқасында баланың жіктеп қабылдауы қалыптасады, ақыл-
ойының мазмұндық жағы және басқа да адамға тән қабілеттері елеулі өзгереді.
Бір заттарды екінші заттардың орынбасарлары ретінде кең қолдану балалар
ойынында бір затты әр түрде қолдануға болады деп дәлелдеуге негіз бермейді.
Бала орынбасар-заттардың қасиеттеріне қарап бағдар алады. Мәселен, дүкен
ойынына материалдар іріктегенде балдырған балмұздақ орнына ақ кірпіш, шұ-
жық орнына қызыл цилиндр, алма орнына пласмассадан жасалған жасыл
дөңгелектер қолданылса қанағаттануы мүмкін. Ойыншық мылтық, қажет болған
жағдайда адамға, жәшік — үйге айнала салады. Барлық осы және осыған ұқсас
ауысулар формасы, түсі немесе функциялық ерекшеліктер ұқсастығынан барып
шығады. Мынадай жайтты да атап өткен маңызды: бала затқа өзі ат қойған соң
енді онымен бастапқы қасиеттеріне сай іс-әрекет жасамай, оның жаңа атына
сай әрекет жасай бастайды. Егер таяқ мылтыққа айналса, ол одан атады, атқа
айналса, оған мініп шабады; пароходқа айналса, ол жүзіп отырып жағаға келуі
тиіс.
Ойын іс-әрекеті ырықты зейін мен ырықты естің дамуына көмектеседі.
Ойын жағдайларында балалар лабораториялық тәжірибелер жағдайларындағыдан
зейінің жақсы жинақтайды және көбірек есте сақтайды. Зейінді жинақтау, есте
сақтау және еске түсіру, яғни саналы мақсат балаға ойын үстінде ертерек
және оңай ажыратылады. Ойынның шарттарының өзі қатысушылардан ойын
ситуациясына өтетін заттарға ойналатын іс-әрекеттер мен сюжет мазмұнына
зейін жинақтауды талап етеді. Егер бала болашақ ойын ситуациясының талабына
зейінді болғысы келмесе, ойынның шарттарын есінде сақтамаса, онда оны
құрдастары ойыннан қуып жібереді. Қарым-қатынас жасауға, эмоциялық
мадақтауға деген кажеттілік балаларды мақсатты түрде зейін жинақтауға және
есте сақтауға мәжбүр етеді [22, 11-б].
Тілдің дамуына ойын өте үлкен әсер етеді. Ойын жағдайы оған енген әр
баладан белгілі қатынас жасау қабілетін талап етеді. Егер бала ойын
барысына қатысты өз тілектерін түсінікті етіп айта алмаса, егер ойын
үстіндегі жолдастарының сөздік нұсқауларын ұқпайтын болса, онда құрбылары
оны жақтырмайды. Бұл жағдайдағы эмоциялық қолайсыздық тілдің дамуына
себепкер болады. Психологиялық әдебиетте құрбылармен қарым-қатынас жасау
мүмкіндіктерінен айрылған егіз ұлдардың психикалық нашар даму оқиғасы
суреттелген.
Рольдік ойынның психикалық іс-әрекеттің басқа формаларын дамыту үшін
де үлкен маңызы бар. Мәселен, қиял тек ойын жағдайларында және соның
әсерімен ғана дами бастайды.
Мектепке дейінгі.шақтың ішінде ойын мазмұны сапалы өзгеріске түседі.
Мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі мазмұны үлкендердің шынайы
заттармен жасайтын іс-әрекеттерін ойын заттары аркылы кайта жаңғыртатын іс-
әрекеттерді орындау болып есептеледі. Мәселен, үш жас шамасындағы балалар
столды сүртеді, еденді сыпырады, нан тіледі, аяқ киім тазалайды т.с.с. Іс-
әрекеттерді қайта жаңғырту — мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі
мазмұны, міне осы. Бұл кезеңде балалар, әдетте, жеке-дара ойнайтынын атап
өту маңызды. Тіпті ойын материалы арқылы немесе үлкендердің арнайы
ұйымдастыруымен біріккеннін өзінде олардың ойыны бәрібір бірлесіп ойнау
емес, қатар ойлау. Балалар бір-бірінің ойынына аз көңіл аударады, әрқайсысы
өз ойыншығымен жайбарақат шұғылданып отырады.
Мектепке дейінгі ересектердің ойыны сәл басқаша өтеді. Егер сәбилер
үлкендерден үйренген кейбір іс-әрекеттерді орындай отырып, осы іс-
әрекеттерге сәйкес рольдерді өзіне алмайтын болса, ересек балалар қайсыбір
рольдерді ойнай бастайды. Мәселен, қуыршақты тербетіп отырған екі-үш жасар
қыз бұл жерде өз мойнына мама ролін алмайды да бұл жағдайда: Сен кімсің?
- деген сұраққа өз атын атап жауап береді. Ал бес-алты қыз болса, өзін
мамамын деп таныстырады. Бұл жерде бала енді сол әрекеттің өзі үшін
жасамайды. Олар рольге кіріседі Енді сіз кең жайылған кайталама іс-
әрекеттерді көре алмайсыз. Балалар жасайтын әрекеттер азды-көпті ықшамдала
бастайды. Ойын дамуының бұл сатысында баланы адамдар арасында болатын қарым-
қатынастар қызықтыра бастайды. Әрекеттер қарым-қатынастарды өрістетудің
құралы ретінде қолданылады. Ойын басталмай тұрып-ақ балалар кімнің кім
болып ойнайтынын келісіп алады. Мұнда бұрын айтылып өтілгендей, әлеуметтік
рольдер игеріледі. Балалар көп жағдайда балалар болып ойнайды. Мұндай
жағдайларда олар адамдар карым-қатынасы жүйесіндегі өз орындарын жақсы
түсініп, өздерінің осалдықтары мен күштерін біледі [23, 115-б].
Балалар психологиясы балдырғанды зерттейді. Алайда баланы зерттейтін
басқа ғылымдар да бар. Олардың әрқайсысы өзінше, өзінің ерекше жағынан
зерттейді.
Балалар психологиясы балдырғанның басқа адамдармен қарым-қатынас жасай
алатын, еңбектеңетін, жаңалық ашатын, өнер туындыларынан ләззат ала білетін
ересек адамға қалай айналатынына көңіл бөледі.
Жас балдырған үлкен адамға ұқсаңқырамайды. Мәселе оның білімін
үлкендердің білімімен салыстыруға болмайтындықтан да емес. Қарапайым
күнделікті бақылауларынаы баланың сезінуі, ойлауы үлкен кісілердей емес
екендігін білеміз. Сәбидің сезімдері күшті, бірақ көбіне тұрақсыз болулары
мүмкін. Бүгін құмар болған нәрсесін ертең ұмытып кетуі ғажап емес.
Үлкендердің астарлап сөйлегенін балалар түсіне бермейді. Жас бала өзін
қызықтырмаған істі зорлап орындай алмайды.
Баланың қолынан келмейтіні көп. Бірақ біз тек сәбидің әлі де қолынан
келмейтініне, әлі де істей алмайтынына ғана көңіл аударар болсақ, онда біз
ересектерге тән жаңа қасиеттердің, сапалардың қайдан пайда болатынын
ешқашан түсінбес едік. Сондықтан баланың бойында не бар, ол не істей алады,
жасы өскен сайын ол қалай өзгеріп, нені үйреніп келеді дегенді анықтау
әлдеқайда маңызды [24, 89-б].
Баланың дамуы үлкендерді үнемі таңдандырады әрі қуанышқа бөлейді. Ол
бүгін кешегісіне, ал ертең бүгінгісіне ұқсамайды. Ілкіде басын жерден шаққа
көтеретін ол, екі айдан кейін отырып, шылдырмақтармен ойнайды, ал тағы да
бірнеше айдан соң тәй-тәй басып, алғашқы қадамдарын жасайды. Бұл қадам-әлі
сенімсіз, тәлтірек болғанымен, ең маңыздысы оның басталуында. Енді оның
алдынан жаңа кең байтақ дүние — бұрын ол ағаш бесіктің тал қоршауының
(манеждің) ішінде отырған кезде ойына кіріп те шықпаған жаңа дүние есігіп
ашты. Міне, ол түрліше дыбыстар да шығарады. Енді бір-екі айдан соң бөбекке
ғана тән былдырды еститін боламыз. Тағы да бір сыпыра күндерден кейін ата-
анасының ет-бауырын елжіретіп Ма-Ма-Ма, ба-ба-ба дегенді айтады. Содан
соң сәби мама деп те, папа деп те, бер деп те, ал деп те айта
бастайды. Әлі де сөз қоры аз болғанымен, бұл жердегі ең бастысы оның
сөйлеуді бастағаны, оның адамзат тілінің бай қазынасына жол ашқаны.
Үлкендер кейде баланың ақылына таң қалады. Шынында бұл жердегі құпия
ақылда емес, табысқа тез жетуде, бала кеше қолынан келмегенді бүгін үйреніп
улгермегендігінде жатыр. Баланың үнемі ілгері ұмтылуы, оның мінез-құлқында,
іс-әрекетінде жаңалықтың пайда болуы, қарапайымдылықтан неғұрлым күрделі,
ойланып атқарылатын қимылға ауысуы, сөйлеуді игеруі дербестілігінің алғашқы
көріністерінің пайда болуы, міне, осылардың бәрі сәбидің дамуын сипаттайтын
фактылар. Бұлар бала психологиясының қорытынды шығару үшін пайдаланылатын
материалы болып табылады. Жеке балалардың дамуындағы өзгешеліктерге,
олардын. өзіндік ерекшеліктеріне қарамастан, бүкіл сәбилердіңбәріне, ортақ
қасиеттер болады. Олардың барлығы да дамудың бір кезеңдерінен, сатыларынан
өтеді [25, 63-б].
Балалардың психикалық дамуы бір қалыпты болмайды, бала психикалық
бейненің қандай да бір негізгі белгілерін ұзақ уакыт бойы сақтағанда
дамудың біршама баяу, бірте-бірте өзгеретін кезеңдері және ескі психикалық
белгілердің кұрып бітуімен жойылуымен және жаңа белгілердің пайда болуынен
байланысты, кейде баланы неғұрлым тез, секірмелі түрде адам танымастай
өзгертіп жіберетін өзгерістер кезеңі байқалады. Осы секірмелі түрдегі өтуді
даму дағдарысы деп атайды. Олар шамамен бірдей жағдайда тұрған жас жағынан
шамалас балалардың барлығында пайда болады да балалық шақты жас шағына
қарай бірнеше кезеңге бөлуге мүмкіндік береді.
Туғаннан бастап мектепке барғанға дейінгі кезеңде (баланың дүниеге
келуіне байланысты оның өмір сүру жағдайын кенет өзгертетін дағдарысты
айтпағанда) бала үш дағдарыс сәттерін: бір жаста, үш жаста және, ақырында,
жеті жаста басынан кешГреді. Осыған сәйкес бұл кезеңде үш жас шағы
кезеңдері бөлініп шығады: нәрестелік шақ (туған күннен бір жасқа дейін),
сәбилік шақ (бір жастан үш жасқа дейін) және мектепке дейінгі балалық шақ
(үш жастан жеті жасқа дейін) [26, 124-б].
Психикалық дамудың бірдей жас шағы кезеңіндегі балаларды біріктіретін
негізгі психикалық белгілер — олардың қоршаған дүниеге көзқарасы, олардың
қажеттері мен қызығулары және осы қажеттілік пен қызығулардан туындайтын
бала іс-әрекетінің түрлері. Жетекші іс-әрекетті арнайы атап көрсеткен жөн,
одан дәл осы кезендегі психикалық дамудың маңызды ерекшеліктері соған
байланысты болады. Нәресте үшін жетекші іс-әрекет үлкендермен әмоциялық
қарым-қатынас болса, сәбилік шақтағы бала үшін заттық іс-әрекет, мектепке
дейінгі бала үшін ойын болып табылады.
Психикалық дамудың жас шағы кезеңдері биологиялық дамуға ұқсамайды.
Олардың пайда болуының тарихы бар. Әрине, балалық шақ адамның денесінің
дамуы, өсуге кажетті уақыт мағынасында түсінгенде кәдімгі табиғи құбылыс
болып көрінеді. Бірақ балалық шақ кезеңнің—бала коғамдық еңбекке қатыспай,
тек соған даярланатын уақыттың ұзақтығы және осы даярлық формалары қоғамдық-
тарихи жағдайларға байланысты болады. Қоғамдық дамудың түрлі сатысында
тұрған халыкта балалык шақ калай өтетіні жайындағы мәліметтер, даму сатысы
неғұрлым төмен болса, жасөспірім ұрпақ үлкендерге тән еңбекке соғұрлым ерте
араласатынын көрсетеді. Қарапайым мәдениет жағдайында балалар жүре бастаған
сәттен-ақ үлкендермен бірге еңбекке араласады. Біздің білетін балалық шақ
ересектердің енбегі сәбилердің қолынан келмейтін кезде еңбек алдын ала
үлкен әзірлікті керек еткенде пайда болды. Адамзатта бұл өмірге, ересектік
іс-әрекетке даярлану кезеңі деп бөлінді. Осы кезеңде бала қажетті білімді,
іскерлікті, психикалық сапаларды, адамның жеке басының қасиеттерін игеруі
тиіс. Және әрбір жас шағы кезеңі осы даярлық үстінде өзінің ерекше ролін
атқаруы керек.
Мектептің ролі балаға адамның нақты қызметінің әр түрі үшін (коғамдық
өндірістің, ғылымның, мәдениеттің әр учаскесіндегі жұмыс) қажетті білім мен
іскерлікті үйрету және тиісті психикалық сапаларды дамыту болып табылады.
Бала туғаннан бастап мектепке барғанға дейінгі кезеңнің маңызы қоғамда өмір
сүру үшін әр адамға қажетті неғұрлым жалпылама, бастапқы білім мен
іскерлікті, әрбір адамға қоғамда өмір сүру үшін қажетті адамның жеке
басының психикалық сапалары мен қасиеттерін қалыптастыру болып табылады.
Бұларға тілді игеру, тұрмыс заттарын қолдану, кеңістік пен уақытты
бағдарлауды дамыту, қабылдау, ойлау, елестетудің т.б. адамға тән формаларын
өрістету, басқа адамдармен өзара қарым-қатынастың негіздерін калыптастыру,
әдебиет пен өнердің туындыларын оқып, үйрене бастау жатады.
Үлкендер балалар өмірінің дұрыс жолға қойылуын ұйымдастырып, олардың
тәрбиесін сәбидің қоғамдағы орнына қарай жүргізеді. Қоғам әрбір жас шағы
кезеңінде баладан нені талап етуге және нені күтуге болатыны жөніндегі
үлкендердің түсінігін белгілейді.
Баланың қоршаған дүниеге көзқарасы, оның қажеттері мен қызығуы өзге
адамдар арасында алатын орнымен үлкендер тарапынан болатын талап, үміт және
әсер ету жүйесімен анықталады. Егер нәресте үшін үлкендермен үнемі әмоциялы
қарым-қатынас жасау қажеттігі тән болса, оның себебі сәбидің бүкіл өмірі
үлкендердің қолында болуынан деп түсіндіріледі және қолында болғанда
әлдебір жанама емес, тура жолмен үлкендер баланы орағанда,
тамақтандырғанда, ойыншық бергенде, тәй-тәй басқан кезде қолынан сүйегенде,
т.б. үздіксіз дене қатысы жүзеге асырылады [27, 56-б].
Сәбилік шақта үлкендермен қатынас жасауға қажеттіліктің, таяудағы
қоршаған заттарға қызығушылықтың пайда болуы мыналарға байланысты: бала
мүмкіндігінің өскенін ескере отырып үлкендер олармен карым-қатынасты
өзгертеді, қандай да зат немесе қимылдар жайлы қатынас жасауға көшеді,
Үлкендер балалар үшін сан алуан заттың, қимыл жасауға арнайы бейімделген
заттардың (пирамидалар, қуыршақтар, құм салғыштар) ерекше әлемін жасайды.
Баладан өзіне-өзі қызмет етуде белгілі дербестікті талап ете бастайды, ал
мұны орындау киімдерді, ыдыстарды т.б. бұйымдарды қолдану әдісін
меңгермейінше, мүмкін емес.
Үлкендердің қимылдарына және өзара қарым-қатынасына араласу
қажеттігінің пайда болуы, қызығудың тікелей қоршаған ортадан шығып кетуі,
сонымен бірге осы қызмет үдерісінің өзіне (оның нәтижесіне емес) қызығудың
бағытталуы — мектеп жасына дейінгі балаларды басқалардан бөліп көрсететін
және сюжетті-рольді ойыннан көрініс табатын негізгі белгілер. Бұл белгілер
мектеп жасына дейінгі балалардың баска адамдар .арасындагы алатын орнының
екі жақтылығын белгілейді. Бір жағынан баладан адамның қылықтарын түсінуді,
жақсылық пен жамандықты айыра білуді, мінез-қүлық ережелерін саналы
орындауды талап ете бастайды. Екінші жағынан баланың бүкіл өмірлік
қажеттерін үлкендер орындайды, оған қатаң жауапкершілік жүктелмейді, оның
іс-нәтижесіне ересектер елеулі талап қоймайды.
Дамудың әрбір жас шағы кезеңдерінің дамуына тән баланың қоғамдағы
психикалық белгілердің байланыстылығы баланың бір кезеңнен екіншісіне өтуін
түсіндіріп бере алмайды. Бұл өту кезеңінің алдында баланың өзінін басқа
адамдар арасындағы орнына қанағаттанбауы және ол орынды өзгертуге ұмтылуы
пайда болады. Осы кезең ішіндегі дамудың мынадай сәті туады: баланың өсіп
келе жатқан мүмкіндіктері — оның білімі, іс-керлігі, психикалық сапалары —
ескі тұрмыс қалпымен кызметтің және айналасындағы адамдардың қарым-
қатынасының ескі түрлерімен қайшылыққа ұрындырады. Бала өзінің жаңа -
мүмкіндіктерін сезінеді де, осының алдында ғана қызықтырған іс-әрекетке
ынтасын жояды. Ол үлкендермен жаңа қарым-қатынас жасауға үмтылады. Бұл
қайшылық дағдарыс ретінде көрінеді: көне қарым-қатынас жасалған жоқ.
Бұл кезде бала тәрбиесінде белгілі қиындықтар пайда болады, бала
үлкендердің талаптарына жөнді кұлақ аспайды, қыңырлық, қарсылық,
көрсетеді. Бұл қиындықтардың ауырлығы және қаншаға созылатындығы көп
жағдайда үлкендерге байланысты болады. Үлкендер баланың іс-әрекет пен қарым-
қатынастың жаңа түрлеріне ұмтылуын дер кезінде байқап, ескеруге және
көмектесуге тиіс. Алдымен үлкендердің өздері балаға деген көзқарасын
өзгертуі керек: оған көбірек дербестік беріп, оның өсіп келе жатқан
мүмкіндікгерін мойындауы және осы мүмкіндіктері толық ашылатындай жаңа іс-
әрекетке үйретуі қажет.
Психикалық даму барысында пайда болған және жаңа қажеттер мен
қызығушылыққа итермелейтін, сондай-ақ іс-әрекеттің жаңа түрін игеруге
бастайтын қайшылықтар психикалық дамудың қозғаушы күштері болып табылады.
Егер бұл қайшылықтар тумаса, психикалық дамудың негізгі кезеңінен
екіншісіне өту мүмкін болмас еді және бала сол жеткен дәрежесінде қалып
қояр еді, өйткені оның ілгері ұмтылуға, үлкендер үйреткен нәрсені игеруге
ынтасы болмас еді.
Баланың психикалық даму кезеңдерінің тарихи табиғаты болғандықтан,
олар өзгермей тұра алмайды. Жоғарыда көрсетілген кезеңдер баланың, қазіргі
қоғамдағы тұрмыс жағдайын көрсетеді. Бұл кезеңді мәдениеті дамыған бүкіл
елдердің балалары қандай түрде болса да басынан кешіреді. Алайда әрбір
кезеңнің жас шағының шегі, сын кезеңдерінің пайда болуы тәрбиедегі
әдеттерге, дәстүрлерге, әр елдегі оку жүйесінің ерекшеліктеріне байланысты
елеулі түрде өзгеріп түрады.
Мектепке дейінгі жастағы балалар мінез-құлық үлгілеріне қатты назар
аударады. Мысалы, ертегіні немесе әңгімені тыңдағанда олар кімнің жақсы,
кімнің жаман екенін міндетті түрде анықтауға тырысады, бұл жағынан ешқандай
екі ұштылыққа төзбейді және осы тұрғыдан тіпті жансыз заттарға да баға
беруге тырысады. Тоғайда адасқан және ағаш кесуші шаруа құтқа қарып алған
балаға, тарихын тыңдаған бес жасар баланың айтатыны: Ағай — жақсы кісі, ол
баланы тауып алды, ал орман жаман, ол баланы адастырды. Ақымақ Иван
жөнінде бірқатар орыс ертегілерін тыңдаған төрт жарым жастағы баланың
берген сұрағы: Апатай, ақымақтар жақсы ма, әлде жаман ба? [28, 45-б]
Үлкендер балаға мінез-құлық ережелерін үйретеді. Мектепке дейінгі
балалық шақ бойына күрделене беретін ережелер балалардың күнделікті мінез-
құлқын калыптастырады, жағымды қылықтар жаттығуларын қамтамасыз етеді.
Балаларға талап қою және олардың қылықтарына баға беру арқылы үлкендер
балалардың ережелерді орындауына қолдарын жеткізеді. Балалардың өздері.
біртіндеп айналасындағылардың олардан қандай мінез-құлықты күтетіні
жөніндегі түсініктерді негізге ала отырып, өз қылықтарын бағалай бастайды.
Мектепке дейінгі кішкентайлар режимді сақтаумен, мәдени-гигиеналық
дағдылармен байланысты ережелерді, ойыншықтарды ұстап-тұту ережелерін
меңгереді. Олар тек үлкендердің талаптарына бағынып қана қоймайды, сонымен
бірге ережені өздері меңгеріп алуға тырысады. Балабақшада балалар
шағымдарын және құрдастарының мінез-құлкын бұзғандығы жайлы тәрбиешіге айта
бастайды. Балалардың бұл мәлімдемелері ережені бекіту жөніндегі өзіндік
өтініш, оның баршаға міндетті екенін көрсету болып табылады.
Мектепке дейінгі баланың жеке басы дамуына құрдастар қарым-қатынас
жасаудан тиетін ықпал маңызды рөль атқарады. Ерте сәбилік шақта өзге
балаларға деген іш тартушылық мектепке дейінгі балада құрдастарымен қарым-
қатынас жасау қажеттілігіне айналады. Жанында жоқ жолдасын алмастыруды
ұсынған анасына қарсы болған алты жасар баласы бұл қажеттілікті: Маған
балалар керек, ал сен бала емессің, — деген сөздермен жақсы сипаттап
берді.
Араласу қажеттілігі балалардың ойындарда, еңбек тапсырмаларын
орындауда бірлескен іс-әрекеттер жасау негізінде дамиды [29, 124-б].
Бала өзге балалармен үнемі бірге және әр түрлі қарым-қатынастарда
болатынын мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие жағдайларында балалар қоғамы
қалыптасады. Бұл қоғамда бала коллективтегі мінез-құлықтың төңірегіндегі
ақылшылармен емес, өмір мен іс-әрекеттің өзіне тек қатысушыларымен
бірлескен өзара қарым-қатынас жасаудың алғашқы -дағдыларын игереді.
Бала дамуының тұтас үдерісінің үш негізгі жағын бөліп шығаруға болады:
1) оқыту үдерісінде білім мен іс-әрекет тәсілдерінің дамуы;
2 игерілген тәсілдерді қолданудың психологиялық механизмдерінің дамуы;
3) жеке адамның жалпы қасиеттерінің (бағыттылығы, іс-әрекет, сана және
ойлаудың психологиялық құрылымы) дамуы.
Дамудың көрсетілген бағыттарының әрқайсысы өзіне тән ерекшеліктермен
сипатталып, ақиқат түрде барлығы өзара байланыста болады да, тек барлығы
қосылғанда ғана психикалық даму деп аталынатын жеке адамның өзгеріс
үдерісін құрайды.
Психологиялық құрылымдардың қалыптасуы мен дамуының жалпы
заңдылықтарын да, бала дамуының жоғарыда бөлініп көрсетілген үш түрінің
әрқайсысына тән ерекшеліктерін де ажыратып қарастыруға болады. Баланың жеке
басының белсенділігі - психикалық даму шарты. Осындай жалпы заңдылықтардың
бірі мынада: балада жаңа психолгиялық құрылымдардың пайда болуы міндетті
түрде баланың өз белсенділігімен байланысты. Жаңа құрылым, тіпті ол оқыту
үстінде, мысалы, тәсіл түсінде сырттан берілсе де, іс-әрекетке енгізілуі,
осы іс-әрекеттің өзгеріске түсуімен байланыстырылуы тиіс. Сонымен қатар
баланың бегілі бір материалды игерудің өзі түрліше жүзеге асады, демек,
баланың даму дәрежесіне қарай түрлі педагогикалық шарттарды талап етеді.
Игеру үдерісінде бала бағыттылық, сана және іс-әрекет ерекшеліктері бар
жеке адам ретінде көрінеді. Баланың жеке басының негізгі жақтарының дамуы
игеру механизімінің өзгерісін туғызады, бұлар оқыту әдістерінде көрінуге
тиіс. Мысалы, белгілі бір жастағы балалаға тән жетекші
бағыттылық ерекшеліктері ескеріліп отырылуы қажет. Мектепкі дейінгі шақта
көптеген аса маңызды жаңа құрылымдарының ойын әрекеті негізінде пайда
болатыны белгілі. Сондықтан бұл арада сабақтар көбіне дидактикалық ойын
түрінде өтеді; мұнда баланың жаңа білімдер мен тәсілдерге ие болу үстіндегі
белсенділігі неғұрлым көбірек дәрежеде көрінеді [30, 79-б].
Мектепке дейінгі балалық шақта заттардың, құбылыстардың, іс-
әрекеттердің арасындағы байланыстар мен қатынастарды бөлу мен пайдалануды
талап ететін күрделі де сан алуан міндеттерді баланың шешуіне тура келеді.
Ойында, сурет салуда, құрастыруда, жапсыруда, оқу және еңбек тапсырмаларын
орындауда бала үйреніп алған іс-әрекеттерді жай ғана пайдаланып қоймайды,
жаңа нәтижелер ала отырып олардың тұрақты түрін өзгертеді. Балалар саздың
ылғалдық дәрежесі мен оның жапсыруға бейімділігің кұ-рылым формасы мен оның
орнықтылығың допты соққан күш пен оның еденнен жоғары секіру күшшің
дәрежесі арасындағы т. б. байланыстарды табады және пайдаланады. Дамып
отыратын ойлау балаларға өздерінің іс-әрекеттерінің нәтижелерін алдын ала
көріп, жоспарлауға мүмкіндік береді.
Мектепке дейінгі жас кезеңінде бала қоршаған ортамен түйсіну арқылы
таныса бастайды. Біртіндеп түйсінген нәрселердің мағнасына түсіне
бастағанда, баланың қабылдауы көрініс береді. Қабылдау дегеніміз - заттар
мен құбылыстардың мида біртұтас бейнеленуі. Қабьшдау саналы жүретін таным
үдерісі. Ол тілмен шешім қабылдаумен байланысты жүреді. Мектепке баратын
баланың қабылдауы бірнеше қасиеттермен сипатталады. Баланың қабылдауы нақты
заттар бейнесі адамға даяр түрде берілмеген. Адам өз тәжиірбесінде әр
заттың өз формасын және ішкі құрылысын меңгереді. Осы тәжірибеге сүйене
отырып әр жаңа заттың мән-мағынасына түсінуіне мүмкіндік туады. Түсінбеген
нәрсе қабылданбайды. Даярлық топтағы балалардың қабылдауы мағыналы және
таңдамалы болуға тиісті [31, 78-б].
Мектепке дейінгі шақтың басында баланың зейінді төңіректегі заттарға
және осылар арқылы орындалатын іс-әрекеттерге қатысты ынтамен сипатталады.
Бала ешнәрсеге ынтасы өшпей тұрғанда ғана зейін шоғырланады. Жаңа нәрсе
пайда болысымен-ақ баланың зейіні лезде соған ауады. Сондықтан балалардың
ұзақ уақыт бір іспен шұғылдануы сирек болады.
Мектепке дейінгі шақта әрекеттің күрделенуіне жалпы ақыл-ой дамуының
ілгерілуіне байланысты зейін күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие болады.
Өзінің бастамалары жағынан баланың қиялы сәбилік шақтың соңына пайда
бола бастайтын сананың белгілі функциясымен байланысты. Қиял - белгілер
функциясын дамытудың бір желісі заттарды басқа баламалармен және олардың
бейнелеулерімен алмастырудан тілдік, математикалық және басқа белгілер
пайдалануға, ойлаудың логикалық формаларын меңгеруге әкеледі.
Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде қиял заттарды
қабылдаудан және ойын әрекеттерін орындауынан ажыратылмайтындай.
Қиялсыз шығармашылық кызмет болуы мүмкін емес. Жаңа бір нәрсені жасау
үшін, ең алдымен, материалдық объектіде іске асырылатын нәрсені идеалды
(ойша) түрде көз алдына елестетіп алу қажет.
Оқу мен еңбекте, айналасындағылармен қарым-қатынаста адамның тек өз
есіндегілерге ғана сүйенуі сирек кездеседі. Жаңа жағдайда әрекет жасай
отырып, ол белгілі бір дәрежеде шығармашылық әрекет етеді, яғни қиялға
сүйенеді.
Қиял еңбек әрекетінде пайда болған. Дәл осы еңбек үдерісінде адамда
алдын ала болжау, кейін еңбек нәтижесінде материалдық затқа айналатын
объектінің идеалдық бейнесін жасау қажеттілігі туады. Қырғын немесе қашау
дайындаған алғашқы қоғам адамдарының ең бастапқы еңбек операцияларының өзі
осы құралдардың сыртқы түрі мен атқаратын қызметін елестетуді қажет етті.
Қазіргі кездегі адамдардың қолынан келетін шығармашылық еңбектік бастауы
арғы аталарымыздың практикалық қызметінде болған.
Психиканың көптеген басқа көріністері тәрізді қиял біртіндеп дамып,
психофизиологиялық механизмі жағынан да, көрініс формалары жағынан да
өзгерістерге түсті. Қиялдың дамуы адамның қажеттіліктерінің дамуымен тығыз
байланыста болып отырды. Материалдық және рухани кажеттіліктердің
жаңаларының пайда болуы және бұрыннан барының дамуы адамды белсендірек
қызмет етуге итермеледі және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz