Еңбек нарығын мемлекеттік басқару және халықты жұмыспен қамуды жетілдіру жолдары
3 ЕҢБЕК НАРЫҒЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Халықты жұмыспен қамтуда мемлекеттік басқару мәселелері және жетілдіру жолдары
3.2. Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
3.1 Халықты жұмыспен қамтуда мемлекеттік басқару мәселелері және жетілдіру жолдары
3.2. Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыссыздықпен күресу әдістерін нақты бір ел ұсынатын концепциялар анықтайды. Әлемде жұмыссыздыкден күрес туралы бай тәжірибе жинақталған. Бұл мәселені шешу жолдары, 70-ші жылдарының аяғында қарастырыла бастаған, яғни мұнай дағдарысы кезеңінде, онша да үлкен мерзім емес. Бұдан әрі, жұмыссыздықпен күрес туралы екі экономикалық мектептің монетарлық және кейнсиандық көзқарастары карастырылады. 1950 жылдары мемлекеттік реттеу саясатында, кейнсиандық әдіс колданылып келген. Кейнсиандықтардың пікірінше, өзін-өзі реттейтін экономика еш уақытта жұмыссыздықты жеңе алмайды деп ойлайды. Жұмысбастылық деңгейі, тиімді сұранысқа тәуелді ( жай тілмен; инвестиция және тұтыну деңгейіне). Дж. М. Кейнс айтуынша "Қазіргі қоғамдағы толық емес жұмысбастылық деңгейі, қоғамның тауар мен қызметтерді дұрыс, жеткілікті түтынбауынан", "Жеткілікті тұтынбау", бұл тұтынушы табысы өскен сайын, кейбір психологиялық факторлардың әсерінен қорлануга бейімділік, инвестицияға жасау сезімінен артық болады. Осылайша, кейнсиандықтар, өзін-өзі реттейтін экономиканың мәжбүрлік дағдарысын дәлелдей отырып, толық жұмысбастылыққа жету үшін мемлекеттің экономикаға араласуы керек дегенді айтты. Ең алдымен, ссудалық пайыз деңгейін азайтып, инвестиция мөлшерін көбейту арқылы тиімді сұранысты арттыру керек. Неокейнсиандыкгар, жұмысбастылық мультипликаторы ұғымын енгізеді, ол бастапқы жұмысбастылық, салалардағы, деңгейінің жалпы өсімі, инвестициялар жасалған. Жалпы теорияның авторының пікірінше, нағыз инфляция, мемлекет, толық жұмысбастылық деңгейіне жеткен кезде болады, ал оған инфляция, баға деңгейіне емес, өндіріс көлеміне әсер етеді. Үлкен мөлшердегі емес инфляция, кейнсиандықтардың пікірінше, өндіріс пен табыстың өсуіне пайдалы әсерін тигізеді. 60-шы жылдары, кейнсиандык көзқарастың жақтаушылары, жұмыссыздық пен инфляцияның ұзақ мерзімдегі әсерін бакылау үшін Филипс қисығын қолданды. Монетаристер, кейнсиандықгардьщ ФИЛИПС қисығын талқылауын қабылдамады, олар мұны экономикалық саясат мақсаттарын тандау үшін жай ғана шешім деп ойлады. Инфляция, олар үшін, толық жұмысбастылыққа жетуде бір міндет емес. 1967 жылы, М.Фридман, табиғи жұмыссыздық деңгейі туралы ой айтты, яғни, ол, рыноктың қатаң шарттары шеңберінде бекітіліп, мемлекеттік шаралар аркылы өзгертіпмейді. Егер де, үкімет жұмысбастылықты, оның табиғи деңгейінен жогары ұстатысы келсе, сұранысты дәстүрлі бюджеттік және несиелік әдістердің көмегімен көбейтуге тырысса, онда бұл шаралар, кысқа мерзім ғана әсер етіп, тек бағалардың өсуіне әкеледі.
1. «Қазақстан - 2030» Даму стратегиясы
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан халқына Жолдауы – Казахстанская правда, 2008
3. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму және бюджеттік параметрлер болжамы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің отырысында мақұлданған 2010 жылғы 26 тамыздағы № 32 хаттамасы.// www.minplan.kz
4. Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 26 желтоқсандағы № 1297 қаулысымен //www.minplan.kz
5. Еңбек рыногы экономикасы С.К. Жұмамбаев Алматы 2003ж
6. Концепция гос. политики занятости населения. - А. 2007г.
7. Кейнс Дж.М. "Общая теория занятости, процента и денег"
пер. С англ. О.Г.Милейковского - М.: 1978. С.321-325.
8. Нарибаев К.Н., Джумамбаев С.К. Инвестиции в
человеческий капитал. А.: Қазақ Университеті. 1998 - 150с.
9. Бейсенов С.Д. Рыночные отношения - путь к эффективной
занятости. //Соц. Труд. -- А: 1990, №12. С 61-65.
10. Региональный статистический ежегодник по г.Чимкенту 2010, с. 70-75.
11. Статистическое обозрение Казахстана. 2011г.
12. Скрыпник Н. Занятость в мире: переломы не в лучшую сторону - М. 2007-С.45.
13. Самуэльсон Н.Д. Макроэкономика. 2006. -С. 145.
14. Аубакиров Я.А. Экономическая теория. М.-1998, 158 с.
15. Отчет Шымкентского городского Центра занятости за 2010г. Шымкент.
16. Программа акима области по социально экономическому развитию области.// Шымкент 2010, г. Чимкент.
17. Социально экономическое положение в 2010 г. Шымкент - 2011г.
18. Данные городского центра занятости за 2010г.
19. Нусупова А, Нусупова А. За чертой бедности. //Деловая неделя- 2008, №23, С. 5.
20. Жатканбаев Е.Б., Мухтарова К.С. Безработица как фактор снижения уровня жизни наеления //Вестник КазГУ,А. 2008, №1, С. 27-95.
21. Нысанбаев С.Н. Проблемы безработицы в РК. А.; 2008
22. Кожамкулова Ж.Т. Занятость - проблема комплексная. // Финансы Казахстана - 2008 - №5- с. 85.
23. Тимофеев В. Государство и рынок труда. // Вопросы экономики - 2007, №8.
24. Нысанбаев с.Н. Состояние рынка труда в РК. // Вестник КазГУ, №6, А.: 2010. С.97.
25. Около половины населения Казахстана проживает за чертой бедности. //Панорама, 2010. №3.
26. Индикативный мониторинг бедности в РК. //Деловая неделя, №1-10, 2010г.
27. Уровень жизни населения в РК. «Мониторинг за 4 квартал 2010» Агенства РК по статистике.
28. Кәсіпкерлік және кәсіпорын экономикасы А.Д.Үмбетәлиев, Ғ.Е.Керімбек Алматы 2006ж
29. Қаржы - Қаражат 2000ж. №1-2 және 1999ж. №2.
30. Кайранбеков Б. О. Еңбек потенциалы-еңбектің саны мен сапасы // «Жаңа Қазақстанның инфрақұрылымдық кешеніндегі экономикалық, қаржылық және есеп саясатының тұрақтылығымен бәсеке қабілеттілігі» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Алматы қ. 2007.- Б.72-74.(бірлескен авторлықпен).
31. Кайранбеков Б. О. Еңбек ресурстарын пайдалану мен дамытуға аймақтық ерекшеліктердің әсері // «Жаңа Қазақстанның инфрақұрылымдық кешеніндегі экономикалық, қаржылық және есеп саясатының тұрақтылығымен бәсеке қабілеттілігі» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Алматы қ. 2007.-Б.117-119.
32. Кайранбеков Б. О. Еңбек нарығының ролі, құрылымы мен мәні // «Білім беру саласындағы және жаратылыстану-техникалық ғылымдары бойынша мамандар дайындаудағы инновациялық технологиялар» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлееттік университеті, Тараз қ. 2007.- Б.275-277(бірлескен авторлықпен).
33. Кайранбеков Б. О. Еңбек ресурстарын қолдану механизмдерін жетілдіру // Қазақ ұлттық аграрлық университетінің хабаршысы-2008.-№3.-Б.58-62.
34. Исахова П.Б. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің басымдықтары.- Алматы, 2007. - 216 бет., 13, 5 б.т.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан халқына Жолдауы – Казахстанская правда, 2008
3. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму және бюджеттік параметрлер болжамы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің отырысында мақұлданған 2010 жылғы 26 тамыздағы № 32 хаттамасы.// www.minplan.kz
4. Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 26 желтоқсандағы № 1297 қаулысымен //www.minplan.kz
5. Еңбек рыногы экономикасы С.К. Жұмамбаев Алматы 2003ж
6. Концепция гос. политики занятости населения. - А. 2007г.
7. Кейнс Дж.М. "Общая теория занятости, процента и денег"
пер. С англ. О.Г.Милейковского - М.: 1978. С.321-325.
8. Нарибаев К.Н., Джумамбаев С.К. Инвестиции в
человеческий капитал. А.: Қазақ Университеті. 1998 - 150с.
9. Бейсенов С.Д. Рыночные отношения - путь к эффективной
занятости. //Соц. Труд. -- А: 1990, №12. С 61-65.
10. Региональный статистический ежегодник по г.Чимкенту 2010, с. 70-75.
11. Статистическое обозрение Казахстана. 2011г.
12. Скрыпник Н. Занятость в мире: переломы не в лучшую сторону - М. 2007-С.45.
13. Самуэльсон Н.Д. Макроэкономика. 2006. -С. 145.
14. Аубакиров Я.А. Экономическая теория. М.-1998, 158 с.
15. Отчет Шымкентского городского Центра занятости за 2010г. Шымкент.
16. Программа акима области по социально экономическому развитию области.// Шымкент 2010, г. Чимкент.
17. Социально экономическое положение в 2010 г. Шымкент - 2011г.
18. Данные городского центра занятости за 2010г.
19. Нусупова А, Нусупова А. За чертой бедности. //Деловая неделя- 2008, №23, С. 5.
20. Жатканбаев Е.Б., Мухтарова К.С. Безработица как фактор снижения уровня жизни наеления //Вестник КазГУ,А. 2008, №1, С. 27-95.
21. Нысанбаев С.Н. Проблемы безработицы в РК. А.; 2008
22. Кожамкулова Ж.Т. Занятость - проблема комплексная. // Финансы Казахстана - 2008 - №5- с. 85.
23. Тимофеев В. Государство и рынок труда. // Вопросы экономики - 2007, №8.
24. Нысанбаев с.Н. Состояние рынка труда в РК. // Вестник КазГУ, №6, А.: 2010. С.97.
25. Около половины населения Казахстана проживает за чертой бедности. //Панорама, 2010. №3.
26. Индикативный мониторинг бедности в РК. //Деловая неделя, №1-10, 2010г.
27. Уровень жизни населения в РК. «Мониторинг за 4 квартал 2010» Агенства РК по статистике.
28. Кәсіпкерлік және кәсіпорын экономикасы А.Д.Үмбетәлиев, Ғ.Е.Керімбек Алматы 2006ж
29. Қаржы - Қаражат 2000ж. №1-2 және 1999ж. №2.
30. Кайранбеков Б. О. Еңбек потенциалы-еңбектің саны мен сапасы // «Жаңа Қазақстанның инфрақұрылымдық кешеніндегі экономикалық, қаржылық және есеп саясатының тұрақтылығымен бәсеке қабілеттілігі» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Алматы қ. 2007.- Б.72-74.(бірлескен авторлықпен).
31. Кайранбеков Б. О. Еңбек ресурстарын пайдалану мен дамытуға аймақтық ерекшеліктердің әсері // «Жаңа Қазақстанның инфрақұрылымдық кешеніндегі экономикалық, қаржылық және есеп саясатының тұрақтылығымен бәсеке қабілеттілігі» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Алматы қ. 2007.-Б.117-119.
32. Кайранбеков Б. О. Еңбек нарығының ролі, құрылымы мен мәні // «Білім беру саласындағы және жаратылыстану-техникалық ғылымдары бойынша мамандар дайындаудағы инновациялық технологиялар» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлееттік университеті, Тараз қ. 2007.- Б.275-277(бірлескен авторлықпен).
33. Кайранбеков Б. О. Еңбек ресурстарын қолдану механизмдерін жетілдіру // Қазақ ұлттық аграрлық университетінің хабаршысы-2008.-№3.-Б.58-62.
34. Исахова П.Б. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің басымдықтары.- Алматы, 2007. - 216 бет., 13, 5 б.т.
3 ЕҢБЕК НАРЫҒЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Халықты жұмыспен қамтуда мемлекеттік басқару мәселелері және
жетілдіру жолдары
Жұмыссыздықпен күресу әдістерін нақты бір ел ұсынатын концепциялар
анықтайды. Әлемде жұмыссыздыкден күрес туралы бай тәжірибе жинақталған. Бұл
мәселені шешу жолдары, 70-ші жылдарының аяғында қарастырыла бастаған, яғни
мұнай дағдарысы кезеңінде, онша да үлкен мерзім емес. Бұдан әрі,
жұмыссыздықпен күрес туралы екі экономикалық мектептің монетарлық және
кейнсиандық көзқарастары карастырылады. 1950 жылдары мемлекеттік реттеу
саясатында, кейнсиандық әдіс колданылып келген. Кейнсиандықтардың
пікірінше, өзін-өзі реттейтін экономика еш уақытта жұмыссыздықты жеңе
алмайды деп ойлайды. Жұмысбастылық деңгейі, тиімді сұранысқа тәуелді ( жай
тілмен; инвестиция және тұтыну деңгейіне). Дж. М. Кейнс айтуынша "Қазіргі
қоғамдағы толық емес жұмысбастылық деңгейі, қоғамның тауар мен қызметтерді
дұрыс, жеткілікті түтынбауынан", "Жеткілікті тұтынбау", бұл тұтынушы табысы
өскен сайын, кейбір психологиялық факторлардың әсерінен қорлануга
бейімділік, инвестицияға жасау сезімінен артық болады. Осылайша,
кейнсиандықтар, өзін-өзі реттейтін экономиканың мәжбүрлік дағдарысын
дәлелдей отырып, толық жұмысбастылыққа жету үшін мемлекеттің экономикаға
араласуы керек дегенді айтты. Ең алдымен, ссудалық пайыз деңгейін азайтып,
инвестиция мөлшерін көбейту арқылы тиімді сұранысты арттыру керек.
Неокейнсиандыкгар, жұмысбастылық мультипликаторы ұғымын енгізеді, ол
бастапқы жұмысбастылық, салалардағы, деңгейінің жалпы өсімі, инвестициялар
жасалған. Жалпы теорияның авторының пікірінше, нағыз инфляция, мемлекет,
толық жұмысбастылық деңгейіне жеткен кезде болады, ал оған инфляция, баға
деңгейіне емес, өндіріс көлеміне әсер етеді. Үлкен мөлшердегі емес
инфляция, кейнсиандықтардың пікірінше, өндіріс пен табыстың өсуіне пайдалы
әсерін тигізеді. 60-шы жылдары, кейнсиандык көзқарастың жақтаушылары,
жұмыссыздық пен инфляцияның ұзақ мерзімдегі әсерін бакылау үшін Филипс
қисығын қолданды. Монетаристер, кейнсиандықгардьщ ФИЛИПС қисығын талқылауын
қабылдамады, олар мұны экономикалық саясат мақсаттарын тандау үшін жай ғана
шешім деп ойлады. Инфляция, олар үшін, толық жұмысбастылыққа жетуде бір
міндет емес. 1967 жылы, М.Фридман, табиғи жұмыссыздық деңгейі туралы ой
айтты, яғни, ол, рыноктың қатаң шарттары шеңберінде бекітіліп, мемлекеттік
шаралар аркылы өзгертіпмейді. Егер де, үкімет жұмысбастылықты, оның табиғи
деңгейінен жогары ұстатысы келсе, сұранысты дәстүрлі бюджеттік және
несиелік әдістердің көмегімен көбейтуге тырысса, онда бұл шаралар, кысқа
мерзім ғана әсер етіп, тек бағалардың өсуіне әкеледі.
Монетаристер тұрғысынан, инфляция қарқыны неғүрлым жоғары болса, ұдайы
өндірістің қатысушылары да соғүрлым өз іс-әрекеттерінде болатын баға өсімін
ескеріп, оны еңбек келісім-шарттарында арнайы пунклтермен алдын алуға
тырысады. Әрі қарай, кейнсиандықтардың сүйенген инфляцияның ынталардыру
әсері әлсірей бастайды. Енді, өндірістің белсенді жұмыс жасауы үшін, үкімет
қосымша инфляциялық өсім жасауга мәжбүр болады, бұл өз кезегінде бюджеттен
онсыз да тапшы қаржы көзінің жетіспеуіне әкеледі. Фридман, сұранысты
ынталандыру саясатының мағынасыздығын көріп, толық жұмысбастылыкқа жетудің
рационалды емес екенін айтты. Монетаристердің айғақтары арасында, бұл
шаралардың әсерінің ұзақ болуы, және мемлеекттік араласудың күтпеген
жағдайларға душар етуі мүмкін дегенді айтып Кейнсиандык, саясаты
болмайтындығын түсіндіруге тырысты. Кейіннен монетаристер мемлекеттік
операциялар негізінде акшалай матеиралдық ресурстардың сол санаға ағымы,
шаруашылыққа мемлекет инвестициясының өсуі, онда жеке сектор инвестициясын
ығыстырып шығарады. Шаруашылық бір жағынан ұтса екінші жағынан ұтылады.
Бірақта жұмыссыздықтың табиғи нормасы теориясының онды сипаттарына
қарамастан олар миллиондар жұмыссыздар тағдырына жауапкершілікті
капитализмге жүктемей бос жұмыс орындарының себебін, еңбек процесіне
қатысқысы келмейтін адамдардың еркін таңдауымен байланыстырады.
Жұмысбастылықты реттеуде монитаристік әдістер жеткілікті түрде ақылқа қонды
бірақта тиісті тиімділікті көрсете алмайды. Монитаристерге жұмысшыларға
жұмыстан бас тартып жұмыссыздық жәрдем ақысын алуын кінәләйді. Осыдан олар
адамдарға жұмыс істеу үшін жәрдем ақыны бермеу керек теп ойлайды.
Монитаристер, экономикалық өсімді ынталандыру арқылы сұранысты арттыру
жолын қабылдамауды ұсынады. Біракта сұранысты ілектеу ауыл немесе халық
шаруашылығына орасан зор зиян әкелуі мүмкін (19(.
Нарыктық экономика шарттарында, жұмысбасты халықты әлеуметті қорғаудың
тиімді құралы жұмыссыздықтан сактандыру болып табылады, іс жүзіндегі
зандарға сәйкес, мемлекет өз азаматтарына кепілдеме береді:
- жұмыс түрін таңдау еркіндігі, соның ішінде әртүрлі еңбек
тәртібінде жұмыс жасауда;
- еңбекті қорғау, негізсіз еңбектең құылу немесе негізсіз жұмысқа
алмаудан құқықтық қорғау;
- жұмыспен камтамасыз ету органдарының көмегімен, сәйкес
жұмысты таңдауда ақысыз кызмет көрсету;
Жұмыссыздық мәртебесіне ие болған азаматтарға мемлекет мынандай
кепілдеме береді:
- жұмыспен қамтамасыз ету органдарының нұсқауы бойынша
кәсіби бағыт, кәсіби даярлық, қайта даярлық және мамандық
дәрежесін көтеруге ақысыз көмек беру;
- жұмыссыздык жәрдемі секілді әлеуметтік қолдау және басқалай
материалдық көмек және басқалай әлеуметтік төлемдерді
қамтамасыз ету;
- азаматгардың жас және баска ерекшеліктеріне байланысты
ұйымдастырылған жалақы төленетін қоғамдық жұмыстар үшін
жедел еңбек келісім шарттарына отыру мүмкіндігі.
Еңбек рыногінде және жұмыс орнын іздеуде қосымша қиыншылықтармен
кездескен, және ерекеше әлеуметтік қорғаута мұқтаж азаматтарға (мектеп
бітіруші және басқа оку орындарын бітіруші жастар, үй шаруасындағы әйелдер,
зейнетке шығар тұлғалар, бас бостандығынан айыру орындарынан шыққан
кісілер, зейнеткерлер және басқалар), мемлекет қосымша кепілдемелер
қамтамасыз етеді, әсіресе жұмысбастылықты қолдау үшін мақсатты
бағдарламалар ойластырып іс жүзіне асыру арқылы мамандандырылған қосымша
жұмыс орындарын ашу, кәсіби бағыт тандауда қызметтер ұсыну, арнайы
бағдарламаларды оқытуды ұйымдастыру аркылы көмек беру (20(.
Мемлекеттің жұмыссыз азаматтарды әлеуметтік қолдаудың маңызды кұрамдас
бөлігі болуға, жұмыспен қамтамасыз ету органдарын жүзеге асыратын жәрдем
ақы болып табылады.
Жұмыссыз қалған кісілерді қолдаудың әлеуметтік перспективті жолы,
жүйелі түрде халықты кәсіби білікті қылу, яғни жұмысбастылык саясатының
белсенді құрамдас бөлігі болып табылады. Еңбек рыногіндегі жағдайларды
ескере отырып кең ауқымда кәсіби даярлық шаралар ұйымдастыру, жұмысшылардың
сапасын жақсартып, жұмыс істемемейтін халық арасында мамандық дәрежесін,
жаңа мамандыққа үйрету арқылы бәсекелестікті дамыту. Өндіріс дамыған
елдерде жұмыссыздық жәрдем ақысының шарттарын зерттеу мынандай қорытынды
жасауға мүмкіндік береді, яши нарыктық экономика елдердің 80 пайызынан көбі
жұмыссыздарға қаржылай көмек, жұмыссыздықтан сақтандыру жүйелері арқылы
жүзеге асырылады. Бұл МОТ №67 кұжатында айтылғандай сақтандырылған
жұмыссыздык жалақысынан айырылган жағдайда жұмыссыздық жәрдем ақысы төленуі
керек, яғни қандай да болсын кәсіп бойынша жүйелі түрде жұмыс істеп
үйренген немесе уақытша жұмыссыз қалған жағдайда.
Ереже бойынша, әртүрлі мемлекеттердің ұлттық заңдылықтары жұмыссыздық
жәрдем ақысын алуға құқық беретін келесі шарттарды қарастырады:
жұмыссыздыкдың мәжбүрлік сипаты, аталған тұлғаның еңбекпен айналысу
қабілеттілігі, ұсынылған жұмыс орнымен келісуге дайындығы, белсенді жұмыс
іздеу. Бұрынғы сактандыру жүйелі тек жалдамалы еңбек тұлғаларының қамтыса
қазіргі уақытта ауқымды халық категорияларын қамтуға бағыт ұстана бастады,
тек жалдамалы еңбекпен айнылсатындар емес, сонымен қатар жеке тұлғалық
еңбек жұмыстармен де айналысатындарды қамтиды.
Дамыған мемлекеттердің көбінде, жұмыссыздық сактандыру
корлары негізінен кәсіпорын салымдарынан (еңбек төлем корынан)
және жұмысшы жалақысанан кұралады. Соңғы уақытқа дейін
Германияда екі қайнардан 3,15%, Канадада 3,29% кәсіпорындардың айлық төлем
қорынан 2,35% жұмысшылар жалақысынан, Францияда айлық кордан кәсіпорындар
4,2% жұмысшылар 2,31%, Швеция және Италияда жұмысбастылық қоры кәсіпорын
есебінен құрылып, 2,18% және 1,6% шамасында болды. Жұмыссыздықган қорғау
қорларының қалыптасуында белсенді қатысып отырған ел Жапония мемлекет
жұмыссыздық жәрдем ақысы шығыстарының 25-33% жабады. Басқа елдерде
жұмыссыздық жәрдем ақысы шығысын жабуда мемлекет келесі орындарда: Швеция
40 %, Франция 35%, АКДІ -18%, Ұлыбритания - 13%.
Қазіргі ғылыми өндірістер еңбек ресурсына жаңа көзқараспен қарауды
талап етуде. Бұл арақатынастар макро деңгейінде ұлттық жұмыс күнін ақы
төлеуде кемшіліктерінің сақтау саясатын білдіреді. Аралық деңгейде жұмыс
ету жағдайлары шартты, ақысы төмен аймақтарға мамандардың жұмыс ету
қызығушылығын арттыру. Микро деңгейде ресурстар сапасын білімді жоғарылату
жұмыстарын жүргізу керек. Халықаралық тәжірибеге сүйенсек, еңбек
өндіргіштігі мен мамандарының бір жұмыс орнында жұмыс ету ұзақтығымен тығыз
байланыста екендігін көрсетеді. Арнайы зерттеулер менеджер-маманның бір
орында оптимальды жұмыс ету мерзімі - 4 жыл болатынына ккәгер бола алады.
Психология осы уақытта өндірісті дұрыс түсіну және басқару жұмыстарын
шешуде қажетті тәжірибеде жинақталатындығын көрсетті, алайда әрі қарай
ізденісі кемігендіктен бұл білімдер көрсетілген мерзімнен бастап төмендей
бастайды. Сондықтан тігінен (қызметтік өсу, карьерлік ауысу) немесе
көлденеңі бойынша (жаңа міндеттер) маманның жұмысқа тұрақты белсенді
қатынасын көрсетеді.
Елімізде жүргізіліп жатқан реформа мақсатты бағдарламаны жүзеге асыруға
қарамастан біздің облыста жұмыспен қамту мәселесі өте актуальді екеніне
екінші тарауда талдау нәтижесі бойынша шешім жасауға болады.
Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша еңбек ресурстарын пайдалануды
жақсартудың негізгі шаралары келесідей болуы керек:
- облыс тұрғындары үшін жалпы ұлттық деңейдегі бос тұрған жұмыс
орындары мен жұмысшыларға қойылатын талаптар жөнінде ақпараттық жүйені
қалыптастыру;
- болашақта еңбек нарығының тапсырысына еңбек ресурстарын қайта
дайындау;
- елдің барлық аймақтарында оның ішінде ауылдық жерлерде еңбекке сұраныс
пен ұсыныс бойынша инфрақұрылымды дамыту;
- жаңа жұмыс орындарын ашылуына қолдау көрсету;
- салааралық және кәсіпкерлік еңбек ресурстарын, еңбектің көші-қонын
реттеп қайта орналастыруға өз үлесін қосатын іс-шараларын жасап
қабылдау;
- мамандық, тұрақты кәсіп және алдын-ала сұраныс бойынша, орнынан босап
қалған жұмысшыны қайта дайындау жүйесін және кәсіптік білім беру
мониторингін жасау;
- еңбек ресурстар нарығындағы қажеттілікке қол жеткізу үшін басқару және
қаржыландыру жүйесін жетілдіру қажет;
Бұл облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуы, еліміздің басқа
аймақтарының ішінде ОҚО облысы инвестиция бойынша ең соңғы орында.
Жұмыссыздық бойынша төртінші орында, яғни республика көрсеткіштеріне
қарағанда өте жоғары. Осыған байланысты тек қана еңбекпен қамту емес,
демография мен жұмыссыздық көрсеткішінің даму тенденциясында алдын-ала
болжауға қызығушылық танытады (21(.
Кесте 15 - ОҚО облысының еңбекпен қамту көрсеткіштерін болжамды
бағалау, мың адам
Кезең Жұмыспен Экономикалық Жаңадан Тұрғындар
қамтылған белсенді жұмыспен дың саны,
тұрғындардың тұрғындар саны қамтылған
саны тұрғындардың
саны
Х У Х1 Х2 Х3
2003 ж 417,8 478,7 17,6 978,5
2004 ж 423,4 482,6 18,5 979,5
2005 ж 462,1 519,5 19,7 985,6
2006 ж 442,4 492,9 20,6 992,1
2007 ж 447,9 496,6 21,7 1001,1
2008 ж 463,8 510,7 22,6 1009,2
2009 ж 471,3 514,4 23,6 1013,4
2010 ж 479,4 519,4 24,5 1019,8
Болжам
2011 ж 487,5 524,37 25,4 1026,2
2012 ж 495,7 529,38 26,4 1032
Еңбек нарығы және халықты жұмыспен қамту саласындағы үдерістер әрқашан
әлеуметтік - экономикалық даму аспектілерінің орталық мәселелері болып
табылады. Өйткені елдің тұрақты дамуы тікелей тұрақты жұмыспен қамтылу және
еңбек нарығы саласындағы әртүрлі қолайсыз жағдайлардың алдын алумен
байланысты. Қазақстандағы еңбек нарығындағы жастардың жағдайын талдау екі
түрлі маңызды жағдайға негізделеді.
Біріншіден, еліміздегі жұмыссыз халық құрылымындағы 15-24 жас
аралығындағы азаматтар үлесі 26,3 пайыз болса, 25-29 аралығындағы азаматтар
17,4 пайызды құрады.
Екіншіден, ең негізгісі - ел болашағы. Жастар қоғамның саяси
экономикалық және әлеуметтік құрылымын анықтайды, сол себепті әсіресе,
біздің елде олар ең қорғансыз топтардың бірі болып табылады. аталған
мәселелердің өзектілігіне қарамастан, ғылыми зерттеулерде оларға өте көп
назар аударылмай келеді. Мемлекеттік және облыстық бағдарламалар бюджеттік
қаражаттармен қатар жеке кәсіпорындардың, инвесторлардың қаражаттарын тарта
отырып, экономиканың келешегі бар, дамыған салаларындағ жұмыс орындарын
ашуды және қайта құруды ынталандырады. Сонымен қатар әлеуметтік сауалнама
мәліметтері негізінде еңбек нарығында жастарды жұмыспен қамтуға мүмкіндік
беретін төмендегідей бағыттар ұсынылып отыр:
1. Жастарды еңбек нарығына дайындау. Кешенді зерттеу негізінде жастарды
жұмыспен қамту мәселелері көрсетілген (еңбек нарығының жастар сегментіндегі
диспропорционалдық, жұмыссыз жастарды жұмыспен қамтылмау себептері, оқып
жүрген жастардың негізгі ағымының еңбек саласындағы құндылықтарды бағалау,
еңбек нарығындағы әлеуметтік - психологиялық бағыты мен кәсіби біліктілік
дайындығы тұрғысынан алғаш еңбек нарығынан шыққан кездегі бәсекелестік
қабілеті, сәтті кәсіби өсім факторлары, әлеуметтік дайындық қызметін
үйлестіру мәселесі).
2. Оқу орындары түлектерін жұмыспен қамту мәселелері. Әлеуметтік
сауалнама нәтижелері жоғарғы оқу орындарының түлектері көп жағдайда оқу
бітіргеннен кейін жұмысқа орналасуды мақсат тұтатындарын көрсетіп отыр
(82,5 пайыз), оның ішінде облыстағы жоғарғы оқу орындары түлектерінің 60,1
пайызға жуық негізгі нормативтері бойынша жұмысқа орналастыруды көздейді.
3. Жастарды қолдау бағдарламалары. Әлеуметтік саладағы облыстық ұйымдар
жастардың аяғынан тік тұруына және дамуына мемлекеттік қолдау көрсету
жүйесін қалыптастыруға белсенді түрде қатысады, олардың бағдарламалары
жастар мәселесінің ерекшеліктерін ескереді. Бірақ жастар әлеуметтік
топтардың жасы жағынан ғана емес, өмірге қадам басуға байланысты, оларға
тән әлуметтік қызметтері де ерекшеленеді.
4. Жастардың кәсіби дайындығына ықпал ету. Облыстық әкімдікпен маслихат
шешімі бойынша мемлекеттік еңбек және әлеуметтік қорғау ғылымдары жастарға
арналған бағдарлама негізінде белсенді жұмыс жүргізіп келеді. Жастарды
жұмыспен қамту жағдайының тұрақтылығын арттыруды қамтамасыз ететін
бағыттарға жалпы білім беру және жастарды еңбекке кәсіби тұрғыдан дайындау
жатады. Жастарды еңбекпен қамтуға ықпал етуге төмендегілер жатады:
• жастар үшін жаңа жұмыс орындарын ашатын кәсіпорындарға қолдау көрсету;
• тұрақты жұмыс орындарын қалыптастыру;
• жастарды жұмыспен қамтуға арналған мекемелер және кәсіпорындар
инфрақұрылымын құру.
Шымкент қаласында 67 өнеркәсіптік кәсіпорындар оптималды шығындармен
айналысады. 2008 жылы тұрақты және өндіріс көлемін 198 кәсіпорынға
көбейтіп, мерзім бойынша және тұрасты емес 188 кәсіпорын жұмыс істейді.
Толығымен 9 кәсіпорын тоқтап тұрса, өнеркәсіптік кәсіпорын банкроттықта
болып қайта құрылу стадиясында екі кәсіпорын басқа кала экономикасын
дағдарыстан шығу үшін тоқтап тұрған кәсіпорынды жүргізуді қамтамасыз ету,
қайта құру және жаңа оптималды шығындар үшін қайта кәсіптендіру
инвестициялар тарту қажет болды. Өнеркәсіптік саясаттың басты мақсаты қала
экономикасына әсер ететін кәсіпорында іске қосу болып табылады.
Индивидуалдық кәсіпкерлік дамып, шағын және орта бизнес дамыды. Жалпы
тіркелген шағын брізнес субъектілерінің саны — 6616, соның ішінде 4495-і
жеке тұлғалар. Индивидуалды кәсіпкерлік қызметімен айналысушы субъектілер
саны патенттер мен куәліктер бойынша 18966 бірлікке жетті. Бағдарламада
этапты түрде шағын және орта бизнестің ролін жақстарту идеялары ескертіліп,
жұмыскерліктің кәсіпкерлік инициативаға белсенді қатысуы жұмыссыздарды
қысқартуға әкелді. Алдағы уақытта жоспарланады:
- әрдайым жұмыссыздармен өз жеке ісін ұйымдастырғысы келетін тұлғалар
мен жеке кызметін жүзеге асырғысы келетін тұлғалар мен кеңес өткізу;
- азаматтардың кәсіпкерлік пен өзін - өзі жұмыспен қамту
қабілеттілігін анықтау үшін тесттер жүргізу;
- өз бетінше жалпы ақпарат құраладры аркылы жұмысқа
орналасқан кәсіпкер мен тұтыну жұмысшылар тәжірибесін
жариялау;
- несие ұсыну арқылы шағын және орта бизнес теориясында
қосымша жаңа жұмыс орнын кенейту жоспарлануда;
Батыста негізгі макроэкономикалық дамудың жалпы бағыты жұмыспен
қамтамасыз етуді қолдау көрсететін, бірақ еңбек нарығында өз әсерін
көрсетіп отыр:
- банкротты кәсіпорындарда жұмыссыздарды босатуда сонымен қатар толық
емес жұмыспен қамтылған кәсіпорындар, экономикалык құрылыстардың қайта
құрылуы; инвестициялық мүмкіндіктер, яғни олардан экономикалық
тиімділік және жаңа жұмыс орындарын кұрумен сақтау тәуеклділігі;
- миграциондық процестердің жалғасуы әсіресе, түрғындардың-
қаладан және республикадан тыс жерлерге көшіп кетуі.
Осы процестердің экономикалық белсенді тұрғындар санына әсері жанама
түрде, сондықтан есеп бойынша экономика саласында жұмыспен қамтамасыз ету
саны қала экономикасының құрылысының өзгерістерін есепке ала отырып
төмендейді. Қалыптасқан экономикалық жағдайларды ескере отырып кез келген
уақытта жалпы қоғамға бірдей міндет қалыптастырады косіпорындарды
максималды түрде сақтап қалу және олармен өте қызмет ету, яғни шаруашылық
жүргізуші субъект ретінде (салық төлеушілер мен жұмыс берушілер), сонымен
қатар олардың активтерімен, яғни өндіріспен жұмыс орнын құруға жұмсалатын
шаралар. 2010 жылғы жұмыспен қамту сферасының негізгі
бағыттары тұрғындарды жұмыспен қамту және әлеуметтік
сферасының мақсаты, міндеті және принциптері оның жүзеге
асырылуының негізгі бағытыны аныктайды:
- қала халқының өмір сүру деңгейінің әлеуметтік қорғау жүйесін жақсарту;
- экономикалық жеке сектордағы тиімді жұмыспен қамту үшін
қажетті қолайлы жағдай жасау;
- еңбекке қабілетсіз адамдардың және тұрғындардың нашар тобы
үшін өмір сүру деңгейінің ары қарай құлдырауын токтату;
мемлекеттік секторда экономикалық даму міндетімен оны қайта
құру кұрылыстарын ескере отырып, жұмыссыздарды қамтуды
қамтамасыз ету;
- Қазақстан Республикасы еңбек қатынасы аясында және
тұрғындарды әлеуметтік аясында заңдылықтың орындалуына
байланысты бакылау жүргізу;
- әлеуметтік сферада тиімді құкықтық катынастарды жоғарылату, адамдардың
құқықтық қатынастарды жоғарылату, адамдардың кұқықтары мен заңды
қызығушылықтарын практика жүзінде жүзеге асыру, әлеуметтік қамтамасыз
етуде нормативті реттеулердің механизмін нактыландыру;
- өмір сүру деңгейінің ең төменгі минимумы есебінің актуалдығы бойынша
бағыттарды өндеу, көмек көрсетілетін тұлғаларға бағдарламаны
нақтыландыру;
- жергілікті өзін өзі реттеу органдары мен әрекеттерді
координациялау, ұйым басшылары мен кәсіпорындардың және басқа да
төменгі өмір сүру деңгейін қамтамасыз етудегі шарттар және каланың
әлеуметтік экономикалық даму процестерінің әлеуміеттік ролін
ұйымдастыру сферасында, экономикалық тиімді шараларды дамыту
және енгізу, әлеуметтік қызмет көрсету банкін құру;
- жұмыссыздар азаматтық тиімді кәсіби білімді арттыру, жұмыстан босатқан
жұмыссыздарды оқыту және қайта даярлауды ұйымдастыру және өткізу;
- жұмыссыздарды әлеуметтік әлеуметгік қорғауды қамтамасыз
ететін мемлекеттік кепілдеме немесе нормативтер жүйесін
дамыту;
- еңбек нарығындағы басты қатысушыларын әлеуметтік
серіктестігін жақсатру (мемлекет, жұмыс беруші азамат), еңбек
ақы төлеу туралы мәселе еңбек режимін және жағдайы туралы
мәселелерді шешу;
- Қазақстан халқына "тәуелсіз тиімді және қауіпсіз коғамға" мемлекет
басшысының үндеуінде " ... біздің басты инвестициямыз —бұл, адам
инвестициясы" деп атап көрсетілген.
- Кедейлік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес стратегиясы
төмендегідей жағдайларға негізделген: микронесие жүйесін енгізу;
- шағын және орта бизнесті дамыту;
- еңбек сиымдысы көп салаларға белсенді шет елдік инвестиция мен ұлттық
капиталды тартуды дамыту;
- жұмыспен қамту кезінде келісім — шарт және контрактілер мәселелеріне
катаң көзқарас;
- қоғамдық жұмыссыздықтарды дамыту ең алдымен жол салу және орман
отырғызу;
- жеке кәсіпкерліктің даму жолында кездесетін қажеті жоқ
әкімшілік барьерлердің барлығын алып тастау;
- қызмет көрсету сферасын белсенді дамыту, әсіресе, туризмді.
Бағдарламада "жұмыспен қамту туралы заңның жүзеге асуына
жауапты органдардың болашақтағы іс - әрекеттері әсіресе,
тұрғындарды ақпаратпен қамту, жұмыспен қамтуға көмек көрсету және
азаматтарға реабилитация жасау, әсіресе әлеуметтік қолдауды қажет
ететіндерге (квота бойынша) кәсіби қамтамасыз ету мен жұмыссыздарды кайта
даярлау әсіресе кәсіпкерлік бастаманы дамыту мақсатымен құрылатын
кәсіпкерлердің негізін үйрету, жұмысшы және үйрету органдарына "жәрмеңке"
өткізу. Осы берілген бағдарламаларды жүзеге асыру бір жағынан жұмыспен
қамту және әлеуметтік қорғау саясатын, әлеуметтік ауыртпалығын жұмсарту
болса, екінші жағынан оның жүзеге асырылуы үшін жалпы орта мерзімді және
ұзақ мерзімді экономикалық дамуы мен түзетілуіне алғы шарттар болып
табылады (22(.
3.2. Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау мәселелері
Азаматтардың жұмысқа туруына көмек көрсету жұмыска орналастыруға көмек
төмендегій қызметтерді қамтиды, яғни жұмыспен қамтамасыз ету бөлімі ұсынады
сонымен қатар' меншік формасы кез - 'келген түріне байланысты заңды және
жеке түлғалардың еңбек реттелуіне немесе "Тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз
ету туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес қала халқына көмек
көрсетіледі:
- жалпы ақпарат құралдары арқылы әрдайым еңбек нарығындағы жеңіл немесе
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Халықты жұмыспен қамтуда мемлекеттік басқару мәселелері және
жетілдіру жолдары
Жұмыссыздықпен күресу әдістерін нақты бір ел ұсынатын концепциялар
анықтайды. Әлемде жұмыссыздыкден күрес туралы бай тәжірибе жинақталған. Бұл
мәселені шешу жолдары, 70-ші жылдарының аяғында қарастырыла бастаған, яғни
мұнай дағдарысы кезеңінде, онша да үлкен мерзім емес. Бұдан әрі,
жұмыссыздықпен күрес туралы екі экономикалық мектептің монетарлық және
кейнсиандық көзқарастары карастырылады. 1950 жылдары мемлекеттік реттеу
саясатында, кейнсиандық әдіс колданылып келген. Кейнсиандықтардың
пікірінше, өзін-өзі реттейтін экономика еш уақытта жұмыссыздықты жеңе
алмайды деп ойлайды. Жұмысбастылық деңгейі, тиімді сұранысқа тәуелді ( жай
тілмен; инвестиция және тұтыну деңгейіне). Дж. М. Кейнс айтуынша "Қазіргі
қоғамдағы толық емес жұмысбастылық деңгейі, қоғамның тауар мен қызметтерді
дұрыс, жеткілікті түтынбауынан", "Жеткілікті тұтынбау", бұл тұтынушы табысы
өскен сайын, кейбір психологиялық факторлардың әсерінен қорлануга
бейімділік, инвестицияға жасау сезімінен артық болады. Осылайша,
кейнсиандықтар, өзін-өзі реттейтін экономиканың мәжбүрлік дағдарысын
дәлелдей отырып, толық жұмысбастылыққа жету үшін мемлекеттің экономикаға
араласуы керек дегенді айтты. Ең алдымен, ссудалық пайыз деңгейін азайтып,
инвестиция мөлшерін көбейту арқылы тиімді сұранысты арттыру керек.
Неокейнсиандыкгар, жұмысбастылық мультипликаторы ұғымын енгізеді, ол
бастапқы жұмысбастылық, салалардағы, деңгейінің жалпы өсімі, инвестициялар
жасалған. Жалпы теорияның авторының пікірінше, нағыз инфляция, мемлекет,
толық жұмысбастылық деңгейіне жеткен кезде болады, ал оған инфляция, баға
деңгейіне емес, өндіріс көлеміне әсер етеді. Үлкен мөлшердегі емес
инфляция, кейнсиандықтардың пікірінше, өндіріс пен табыстың өсуіне пайдалы
әсерін тигізеді. 60-шы жылдары, кейнсиандык көзқарастың жақтаушылары,
жұмыссыздық пен инфляцияның ұзақ мерзімдегі әсерін бакылау үшін Филипс
қисығын қолданды. Монетаристер, кейнсиандықгардьщ ФИЛИПС қисығын талқылауын
қабылдамады, олар мұны экономикалық саясат мақсаттарын тандау үшін жай ғана
шешім деп ойлады. Инфляция, олар үшін, толық жұмысбастылыққа жетуде бір
міндет емес. 1967 жылы, М.Фридман, табиғи жұмыссыздық деңгейі туралы ой
айтты, яғни, ол, рыноктың қатаң шарттары шеңберінде бекітіліп, мемлекеттік
шаралар аркылы өзгертіпмейді. Егер де, үкімет жұмысбастылықты, оның табиғи
деңгейінен жогары ұстатысы келсе, сұранысты дәстүрлі бюджеттік және
несиелік әдістердің көмегімен көбейтуге тырысса, онда бұл шаралар, кысқа
мерзім ғана әсер етіп, тек бағалардың өсуіне әкеледі.
Монетаристер тұрғысынан, инфляция қарқыны неғүрлым жоғары болса, ұдайы
өндірістің қатысушылары да соғүрлым өз іс-әрекеттерінде болатын баға өсімін
ескеріп, оны еңбек келісім-шарттарында арнайы пунклтермен алдын алуға
тырысады. Әрі қарай, кейнсиандықтардың сүйенген инфляцияның ынталардыру
әсері әлсірей бастайды. Енді, өндірістің белсенді жұмыс жасауы үшін, үкімет
қосымша инфляциялық өсім жасауга мәжбүр болады, бұл өз кезегінде бюджеттен
онсыз да тапшы қаржы көзінің жетіспеуіне әкеледі. Фридман, сұранысты
ынталандыру саясатының мағынасыздығын көріп, толық жұмысбастылыкқа жетудің
рационалды емес екенін айтты. Монетаристердің айғақтары арасында, бұл
шаралардың әсерінің ұзақ болуы, және мемлеекттік араласудың күтпеген
жағдайларға душар етуі мүмкін дегенді айтып Кейнсиандык, саясаты
болмайтындығын түсіндіруге тырысты. Кейіннен монетаристер мемлекеттік
операциялар негізінде акшалай матеиралдық ресурстардың сол санаға ағымы,
шаруашылыққа мемлекет инвестициясының өсуі, онда жеке сектор инвестициясын
ығыстырып шығарады. Шаруашылық бір жағынан ұтса екінші жағынан ұтылады.
Бірақта жұмыссыздықтың табиғи нормасы теориясының онды сипаттарына
қарамастан олар миллиондар жұмыссыздар тағдырына жауапкершілікті
капитализмге жүктемей бос жұмыс орындарының себебін, еңбек процесіне
қатысқысы келмейтін адамдардың еркін таңдауымен байланыстырады.
Жұмысбастылықты реттеуде монитаристік әдістер жеткілікті түрде ақылқа қонды
бірақта тиісті тиімділікті көрсете алмайды. Монитаристерге жұмысшыларға
жұмыстан бас тартып жұмыссыздық жәрдем ақысын алуын кінәләйді. Осыдан олар
адамдарға жұмыс істеу үшін жәрдем ақыны бермеу керек теп ойлайды.
Монитаристер, экономикалық өсімді ынталандыру арқылы сұранысты арттыру
жолын қабылдамауды ұсынады. Біракта сұранысты ілектеу ауыл немесе халық
шаруашылығына орасан зор зиян әкелуі мүмкін (19(.
Нарыктық экономика шарттарында, жұмысбасты халықты әлеуметті қорғаудың
тиімді құралы жұмыссыздықтан сактандыру болып табылады, іс жүзіндегі
зандарға сәйкес, мемлекет өз азаматтарына кепілдеме береді:
- жұмыс түрін таңдау еркіндігі, соның ішінде әртүрлі еңбек
тәртібінде жұмыс жасауда;
- еңбекті қорғау, негізсіз еңбектең құылу немесе негізсіз жұмысқа
алмаудан құқықтық қорғау;
- жұмыспен камтамасыз ету органдарының көмегімен, сәйкес
жұмысты таңдауда ақысыз кызмет көрсету;
Жұмыссыздық мәртебесіне ие болған азаматтарға мемлекет мынандай
кепілдеме береді:
- жұмыспен қамтамасыз ету органдарының нұсқауы бойынша
кәсіби бағыт, кәсіби даярлық, қайта даярлық және мамандық
дәрежесін көтеруге ақысыз көмек беру;
- жұмыссыздык жәрдемі секілді әлеуметтік қолдау және басқалай
материалдық көмек және басқалай әлеуметтік төлемдерді
қамтамасыз ету;
- азаматгардың жас және баска ерекшеліктеріне байланысты
ұйымдастырылған жалақы төленетін қоғамдық жұмыстар үшін
жедел еңбек келісім шарттарына отыру мүмкіндігі.
Еңбек рыногінде және жұмыс орнын іздеуде қосымша қиыншылықтармен
кездескен, және ерекеше әлеуметтік қорғаута мұқтаж азаматтарға (мектеп
бітіруші және басқа оку орындарын бітіруші жастар, үй шаруасындағы әйелдер,
зейнетке шығар тұлғалар, бас бостандығынан айыру орындарынан шыққан
кісілер, зейнеткерлер және басқалар), мемлекет қосымша кепілдемелер
қамтамасыз етеді, әсіресе жұмысбастылықты қолдау үшін мақсатты
бағдарламалар ойластырып іс жүзіне асыру арқылы мамандандырылған қосымша
жұмыс орындарын ашу, кәсіби бағыт тандауда қызметтер ұсыну, арнайы
бағдарламаларды оқытуды ұйымдастыру аркылы көмек беру (20(.
Мемлекеттің жұмыссыз азаматтарды әлеуметтік қолдаудың маңызды кұрамдас
бөлігі болуға, жұмыспен қамтамасыз ету органдарын жүзеге асыратын жәрдем
ақы болып табылады.
Жұмыссыз қалған кісілерді қолдаудың әлеуметтік перспективті жолы,
жүйелі түрде халықты кәсіби білікті қылу, яғни жұмысбастылык саясатының
белсенді құрамдас бөлігі болып табылады. Еңбек рыногіндегі жағдайларды
ескере отырып кең ауқымда кәсіби даярлық шаралар ұйымдастыру, жұмысшылардың
сапасын жақсартып, жұмыс істемемейтін халық арасында мамандық дәрежесін,
жаңа мамандыққа үйрету арқылы бәсекелестікті дамыту. Өндіріс дамыған
елдерде жұмыссыздық жәрдем ақысының шарттарын зерттеу мынандай қорытынды
жасауға мүмкіндік береді, яши нарыктық экономика елдердің 80 пайызынан көбі
жұмыссыздарға қаржылай көмек, жұмыссыздықтан сақтандыру жүйелері арқылы
жүзеге асырылады. Бұл МОТ №67 кұжатында айтылғандай сақтандырылған
жұмыссыздык жалақысынан айырылган жағдайда жұмыссыздық жәрдем ақысы төленуі
керек, яғни қандай да болсын кәсіп бойынша жүйелі түрде жұмыс істеп
үйренген немесе уақытша жұмыссыз қалған жағдайда.
Ереже бойынша, әртүрлі мемлекеттердің ұлттық заңдылықтары жұмыссыздық
жәрдем ақысын алуға құқық беретін келесі шарттарды қарастырады:
жұмыссыздыкдың мәжбүрлік сипаты, аталған тұлғаның еңбекпен айналысу
қабілеттілігі, ұсынылған жұмыс орнымен келісуге дайындығы, белсенді жұмыс
іздеу. Бұрынғы сактандыру жүйелі тек жалдамалы еңбек тұлғаларының қамтыса
қазіргі уақытта ауқымды халық категорияларын қамтуға бағыт ұстана бастады,
тек жалдамалы еңбекпен айнылсатындар емес, сонымен қатар жеке тұлғалық
еңбек жұмыстармен де айналысатындарды қамтиды.
Дамыған мемлекеттердің көбінде, жұмыссыздық сактандыру
корлары негізінен кәсіпорын салымдарынан (еңбек төлем корынан)
және жұмысшы жалақысанан кұралады. Соңғы уақытқа дейін
Германияда екі қайнардан 3,15%, Канадада 3,29% кәсіпорындардың айлық төлем
қорынан 2,35% жұмысшылар жалақысынан, Францияда айлық кордан кәсіпорындар
4,2% жұмысшылар 2,31%, Швеция және Италияда жұмысбастылық қоры кәсіпорын
есебінен құрылып, 2,18% және 1,6% шамасында болды. Жұмыссыздықган қорғау
қорларының қалыптасуында белсенді қатысып отырған ел Жапония мемлекет
жұмыссыздық жәрдем ақысы шығыстарының 25-33% жабады. Басқа елдерде
жұмыссыздық жәрдем ақысы шығысын жабуда мемлекет келесі орындарда: Швеция
40 %, Франция 35%, АКДІ -18%, Ұлыбритания - 13%.
Қазіргі ғылыми өндірістер еңбек ресурсына жаңа көзқараспен қарауды
талап етуде. Бұл арақатынастар макро деңгейінде ұлттық жұмыс күнін ақы
төлеуде кемшіліктерінің сақтау саясатын білдіреді. Аралық деңгейде жұмыс
ету жағдайлары шартты, ақысы төмен аймақтарға мамандардың жұмыс ету
қызығушылығын арттыру. Микро деңгейде ресурстар сапасын білімді жоғарылату
жұмыстарын жүргізу керек. Халықаралық тәжірибеге сүйенсек, еңбек
өндіргіштігі мен мамандарының бір жұмыс орнында жұмыс ету ұзақтығымен тығыз
байланыста екендігін көрсетеді. Арнайы зерттеулер менеджер-маманның бір
орында оптимальды жұмыс ету мерзімі - 4 жыл болатынына ккәгер бола алады.
Психология осы уақытта өндірісті дұрыс түсіну және басқару жұмыстарын
шешуде қажетті тәжірибеде жинақталатындығын көрсетті, алайда әрі қарай
ізденісі кемігендіктен бұл білімдер көрсетілген мерзімнен бастап төмендей
бастайды. Сондықтан тігінен (қызметтік өсу, карьерлік ауысу) немесе
көлденеңі бойынша (жаңа міндеттер) маманның жұмысқа тұрақты белсенді
қатынасын көрсетеді.
Елімізде жүргізіліп жатқан реформа мақсатты бағдарламаны жүзеге асыруға
қарамастан біздің облыста жұмыспен қамту мәселесі өте актуальді екеніне
екінші тарауда талдау нәтижесі бойынша шешім жасауға болады.
Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша еңбек ресурстарын пайдалануды
жақсартудың негізгі шаралары келесідей болуы керек:
- облыс тұрғындары үшін жалпы ұлттық деңейдегі бос тұрған жұмыс
орындары мен жұмысшыларға қойылатын талаптар жөнінде ақпараттық жүйені
қалыптастыру;
- болашақта еңбек нарығының тапсырысына еңбек ресурстарын қайта
дайындау;
- елдің барлық аймақтарында оның ішінде ауылдық жерлерде еңбекке сұраныс
пен ұсыныс бойынша инфрақұрылымды дамыту;
- жаңа жұмыс орындарын ашылуына қолдау көрсету;
- салааралық және кәсіпкерлік еңбек ресурстарын, еңбектің көші-қонын
реттеп қайта орналастыруға өз үлесін қосатын іс-шараларын жасап
қабылдау;
- мамандық, тұрақты кәсіп және алдын-ала сұраныс бойынша, орнынан босап
қалған жұмысшыны қайта дайындау жүйесін және кәсіптік білім беру
мониторингін жасау;
- еңбек ресурстар нарығындағы қажеттілікке қол жеткізу үшін басқару және
қаржыландыру жүйесін жетілдіру қажет;
Бұл облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуы, еліміздің басқа
аймақтарының ішінде ОҚО облысы инвестиция бойынша ең соңғы орында.
Жұмыссыздық бойынша төртінші орында, яғни республика көрсеткіштеріне
қарағанда өте жоғары. Осыған байланысты тек қана еңбекпен қамту емес,
демография мен жұмыссыздық көрсеткішінің даму тенденциясында алдын-ала
болжауға қызығушылық танытады (21(.
Кесте 15 - ОҚО облысының еңбекпен қамту көрсеткіштерін болжамды
бағалау, мың адам
Кезең Жұмыспен Экономикалық Жаңадан Тұрғындар
қамтылған белсенді жұмыспен дың саны,
тұрғындардың тұрғындар саны қамтылған
саны тұрғындардың
саны
Х У Х1 Х2 Х3
2003 ж 417,8 478,7 17,6 978,5
2004 ж 423,4 482,6 18,5 979,5
2005 ж 462,1 519,5 19,7 985,6
2006 ж 442,4 492,9 20,6 992,1
2007 ж 447,9 496,6 21,7 1001,1
2008 ж 463,8 510,7 22,6 1009,2
2009 ж 471,3 514,4 23,6 1013,4
2010 ж 479,4 519,4 24,5 1019,8
Болжам
2011 ж 487,5 524,37 25,4 1026,2
2012 ж 495,7 529,38 26,4 1032
Еңбек нарығы және халықты жұмыспен қамту саласындағы үдерістер әрқашан
әлеуметтік - экономикалық даму аспектілерінің орталық мәселелері болып
табылады. Өйткені елдің тұрақты дамуы тікелей тұрақты жұмыспен қамтылу және
еңбек нарығы саласындағы әртүрлі қолайсыз жағдайлардың алдын алумен
байланысты. Қазақстандағы еңбек нарығындағы жастардың жағдайын талдау екі
түрлі маңызды жағдайға негізделеді.
Біріншіден, еліміздегі жұмыссыз халық құрылымындағы 15-24 жас
аралығындағы азаматтар үлесі 26,3 пайыз болса, 25-29 аралығындағы азаматтар
17,4 пайызды құрады.
Екіншіден, ең негізгісі - ел болашағы. Жастар қоғамның саяси
экономикалық және әлеуметтік құрылымын анықтайды, сол себепті әсіресе,
біздің елде олар ең қорғансыз топтардың бірі болып табылады. аталған
мәселелердің өзектілігіне қарамастан, ғылыми зерттеулерде оларға өте көп
назар аударылмай келеді. Мемлекеттік және облыстық бағдарламалар бюджеттік
қаражаттармен қатар жеке кәсіпорындардың, инвесторлардың қаражаттарын тарта
отырып, экономиканың келешегі бар, дамыған салаларындағ жұмыс орындарын
ашуды және қайта құруды ынталандырады. Сонымен қатар әлеуметтік сауалнама
мәліметтері негізінде еңбек нарығында жастарды жұмыспен қамтуға мүмкіндік
беретін төмендегідей бағыттар ұсынылып отыр:
1. Жастарды еңбек нарығына дайындау. Кешенді зерттеу негізінде жастарды
жұмыспен қамту мәселелері көрсетілген (еңбек нарығының жастар сегментіндегі
диспропорционалдық, жұмыссыз жастарды жұмыспен қамтылмау себептері, оқып
жүрген жастардың негізгі ағымының еңбек саласындағы құндылықтарды бағалау,
еңбек нарығындағы әлеуметтік - психологиялық бағыты мен кәсіби біліктілік
дайындығы тұрғысынан алғаш еңбек нарығынан шыққан кездегі бәсекелестік
қабілеті, сәтті кәсіби өсім факторлары, әлеуметтік дайындық қызметін
үйлестіру мәселесі).
2. Оқу орындары түлектерін жұмыспен қамту мәселелері. Әлеуметтік
сауалнама нәтижелері жоғарғы оқу орындарының түлектері көп жағдайда оқу
бітіргеннен кейін жұмысқа орналасуды мақсат тұтатындарын көрсетіп отыр
(82,5 пайыз), оның ішінде облыстағы жоғарғы оқу орындары түлектерінің 60,1
пайызға жуық негізгі нормативтері бойынша жұмысқа орналастыруды көздейді.
3. Жастарды қолдау бағдарламалары. Әлеуметтік саладағы облыстық ұйымдар
жастардың аяғынан тік тұруына және дамуына мемлекеттік қолдау көрсету
жүйесін қалыптастыруға белсенді түрде қатысады, олардың бағдарламалары
жастар мәселесінің ерекшеліктерін ескереді. Бірақ жастар әлеуметтік
топтардың жасы жағынан ғана емес, өмірге қадам басуға байланысты, оларға
тән әлуметтік қызметтері де ерекшеленеді.
4. Жастардың кәсіби дайындығына ықпал ету. Облыстық әкімдікпен маслихат
шешімі бойынша мемлекеттік еңбек және әлеуметтік қорғау ғылымдары жастарға
арналған бағдарлама негізінде белсенді жұмыс жүргізіп келеді. Жастарды
жұмыспен қамту жағдайының тұрақтылығын арттыруды қамтамасыз ететін
бағыттарға жалпы білім беру және жастарды еңбекке кәсіби тұрғыдан дайындау
жатады. Жастарды еңбекпен қамтуға ықпал етуге төмендегілер жатады:
• жастар үшін жаңа жұмыс орындарын ашатын кәсіпорындарға қолдау көрсету;
• тұрақты жұмыс орындарын қалыптастыру;
• жастарды жұмыспен қамтуға арналған мекемелер және кәсіпорындар
инфрақұрылымын құру.
Шымкент қаласында 67 өнеркәсіптік кәсіпорындар оптималды шығындармен
айналысады. 2008 жылы тұрақты және өндіріс көлемін 198 кәсіпорынға
көбейтіп, мерзім бойынша және тұрасты емес 188 кәсіпорын жұмыс істейді.
Толығымен 9 кәсіпорын тоқтап тұрса, өнеркәсіптік кәсіпорын банкроттықта
болып қайта құрылу стадиясында екі кәсіпорын басқа кала экономикасын
дағдарыстан шығу үшін тоқтап тұрған кәсіпорынды жүргізуді қамтамасыз ету,
қайта құру және жаңа оптималды шығындар үшін қайта кәсіптендіру
инвестициялар тарту қажет болды. Өнеркәсіптік саясаттың басты мақсаты қала
экономикасына әсер ететін кәсіпорында іске қосу болып табылады.
Индивидуалдық кәсіпкерлік дамып, шағын және орта бизнес дамыды. Жалпы
тіркелген шағын брізнес субъектілерінің саны — 6616, соның ішінде 4495-і
жеке тұлғалар. Индивидуалды кәсіпкерлік қызметімен айналысушы субъектілер
саны патенттер мен куәліктер бойынша 18966 бірлікке жетті. Бағдарламада
этапты түрде шағын және орта бизнестің ролін жақстарту идеялары ескертіліп,
жұмыскерліктің кәсіпкерлік инициативаға белсенді қатысуы жұмыссыздарды
қысқартуға әкелді. Алдағы уақытта жоспарланады:
- әрдайым жұмыссыздармен өз жеке ісін ұйымдастырғысы келетін тұлғалар
мен жеке кызметін жүзеге асырғысы келетін тұлғалар мен кеңес өткізу;
- азаматтардың кәсіпкерлік пен өзін - өзі жұмыспен қамту
қабілеттілігін анықтау үшін тесттер жүргізу;
- өз бетінше жалпы ақпарат құраладры аркылы жұмысқа
орналасқан кәсіпкер мен тұтыну жұмысшылар тәжірибесін
жариялау;
- несие ұсыну арқылы шағын және орта бизнес теориясында
қосымша жаңа жұмыс орнын кенейту жоспарлануда;
Батыста негізгі макроэкономикалық дамудың жалпы бағыты жұмыспен
қамтамасыз етуді қолдау көрсететін, бірақ еңбек нарығында өз әсерін
көрсетіп отыр:
- банкротты кәсіпорындарда жұмыссыздарды босатуда сонымен қатар толық
емес жұмыспен қамтылған кәсіпорындар, экономикалык құрылыстардың қайта
құрылуы; инвестициялық мүмкіндіктер, яғни олардан экономикалық
тиімділік және жаңа жұмыс орындарын кұрумен сақтау тәуеклділігі;
- миграциондық процестердің жалғасуы әсіресе, түрғындардың-
қаладан және республикадан тыс жерлерге көшіп кетуі.
Осы процестердің экономикалық белсенді тұрғындар санына әсері жанама
түрде, сондықтан есеп бойынша экономика саласында жұмыспен қамтамасыз ету
саны қала экономикасының құрылысының өзгерістерін есепке ала отырып
төмендейді. Қалыптасқан экономикалық жағдайларды ескере отырып кез келген
уақытта жалпы қоғамға бірдей міндет қалыптастырады косіпорындарды
максималды түрде сақтап қалу және олармен өте қызмет ету, яғни шаруашылық
жүргізуші субъект ретінде (салық төлеушілер мен жұмыс берушілер), сонымен
қатар олардың активтерімен, яғни өндіріспен жұмыс орнын құруға жұмсалатын
шаралар. 2010 жылғы жұмыспен қамту сферасының негізгі
бағыттары тұрғындарды жұмыспен қамту және әлеуметтік
сферасының мақсаты, міндеті және принциптері оның жүзеге
асырылуының негізгі бағытыны аныктайды:
- қала халқының өмір сүру деңгейінің әлеуметтік қорғау жүйесін жақсарту;
- экономикалық жеке сектордағы тиімді жұмыспен қамту үшін
қажетті қолайлы жағдай жасау;
- еңбекке қабілетсіз адамдардың және тұрғындардың нашар тобы
үшін өмір сүру деңгейінің ары қарай құлдырауын токтату;
мемлекеттік секторда экономикалық даму міндетімен оны қайта
құру кұрылыстарын ескере отырып, жұмыссыздарды қамтуды
қамтамасыз ету;
- Қазақстан Республикасы еңбек қатынасы аясында және
тұрғындарды әлеуметтік аясында заңдылықтың орындалуына
байланысты бакылау жүргізу;
- әлеуметтік сферада тиімді құкықтық катынастарды жоғарылату, адамдардың
құқықтық қатынастарды жоғарылату, адамдардың кұқықтары мен заңды
қызығушылықтарын практика жүзінде жүзеге асыру, әлеуметтік қамтамасыз
етуде нормативті реттеулердің механизмін нактыландыру;
- өмір сүру деңгейінің ең төменгі минимумы есебінің актуалдығы бойынша
бағыттарды өндеу, көмек көрсетілетін тұлғаларға бағдарламаны
нақтыландыру;
- жергілікті өзін өзі реттеу органдары мен әрекеттерді
координациялау, ұйым басшылары мен кәсіпорындардың және басқа да
төменгі өмір сүру деңгейін қамтамасыз етудегі шарттар және каланың
әлеуметтік экономикалық даму процестерінің әлеуміеттік ролін
ұйымдастыру сферасында, экономикалық тиімді шараларды дамыту
және енгізу, әлеуметтік қызмет көрсету банкін құру;
- жұмыссыздар азаматтық тиімді кәсіби білімді арттыру, жұмыстан босатқан
жұмыссыздарды оқыту және қайта даярлауды ұйымдастыру және өткізу;
- жұмыссыздарды әлеуметтік әлеуметгік қорғауды қамтамасыз
ететін мемлекеттік кепілдеме немесе нормативтер жүйесін
дамыту;
- еңбек нарығындағы басты қатысушыларын әлеуметтік
серіктестігін жақсатру (мемлекет, жұмыс беруші азамат), еңбек
ақы төлеу туралы мәселе еңбек режимін және жағдайы туралы
мәселелерді шешу;
- Қазақстан халқына "тәуелсіз тиімді және қауіпсіз коғамға" мемлекет
басшысының үндеуінде " ... біздің басты инвестициямыз —бұл, адам
инвестициясы" деп атап көрсетілген.
- Кедейлік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес стратегиясы
төмендегідей жағдайларға негізделген: микронесие жүйесін енгізу;
- шағын және орта бизнесті дамыту;
- еңбек сиымдысы көп салаларға белсенді шет елдік инвестиция мен ұлттық
капиталды тартуды дамыту;
- жұмыспен қамту кезінде келісім — шарт және контрактілер мәселелеріне
катаң көзқарас;
- қоғамдық жұмыссыздықтарды дамыту ең алдымен жол салу және орман
отырғызу;
- жеке кәсіпкерліктің даму жолында кездесетін қажеті жоқ
әкімшілік барьерлердің барлығын алып тастау;
- қызмет көрсету сферасын белсенді дамыту, әсіресе, туризмді.
Бағдарламада "жұмыспен қамту туралы заңның жүзеге асуына
жауапты органдардың болашақтағы іс - әрекеттері әсіресе,
тұрғындарды ақпаратпен қамту, жұмыспен қамтуға көмек көрсету және
азаматтарға реабилитация жасау, әсіресе әлеуметтік қолдауды қажет
ететіндерге (квота бойынша) кәсіби қамтамасыз ету мен жұмыссыздарды кайта
даярлау әсіресе кәсіпкерлік бастаманы дамыту мақсатымен құрылатын
кәсіпкерлердің негізін үйрету, жұмысшы және үйрету органдарына "жәрмеңке"
өткізу. Осы берілген бағдарламаларды жүзеге асыру бір жағынан жұмыспен
қамту және әлеуметтік қорғау саясатын, әлеуметтік ауыртпалығын жұмсарту
болса, екінші жағынан оның жүзеге асырылуы үшін жалпы орта мерзімді және
ұзақ мерзімді экономикалық дамуы мен түзетілуіне алғы шарттар болып
табылады (22(.
3.2. Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау мәселелері
Азаматтардың жұмысқа туруына көмек көрсету жұмыска орналастыруға көмек
төмендегій қызметтерді қамтиды, яғни жұмыспен қамтамасыз ету бөлімі ұсынады
сонымен қатар' меншік формасы кез - 'келген түріне байланысты заңды және
жеке түлғалардың еңбек реттелуіне немесе "Тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз
ету туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес қала халқына көмек
көрсетіледі:
- жалпы ақпарат құралдары арқылы әрдайым еңбек нарығындағы жеңіл немесе
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz