Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету туралы



ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5

1 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІН ҚАРЖЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ИНСТИТУТТАРЫНЫҢ ДАМУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ҮРДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11

1.1 Халықты әлеуметтік қорғау .қаржы категориясы ретінде ... ... ... ... ... ..11
1.2 Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
1.3 Әлеуметттік жеңілдік берудің қаржылық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... .40

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУ МЕН ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫ ҚАРЖЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51

2.1 Қазақстандағы қазіргі жағдайдағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.2 Халықты әлеуметтік қорғауға арналған бюджет қаражаттарының қалыптасуы мен қолдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
2.3 Өңірлердің халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етуіндегі кеңістік дифференцияларын телитін бюджет тұтқаларын жетілдіру ... ... ... ... ...78
2.4 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудегі шет ел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...93

3 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУДЫҢ БЮДЖЕТТЕН ТЫС КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...109

3.1 Әлеуметтік сақтандырудың қаржылық механизмі мен ұйымдастыру нысандары . халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі негізгі элемент ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..109
3.2 Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры: қалыптастыру мәселелері мен даму перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 129
3.3 Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 142
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..159
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .162
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы азаматтарының Конституцияда кепілдік берген әлеуметтік құқтарын іске асыру әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің деңгейіне байланысты.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі мақсаты халықтың әл-ауқатын арттыруға қол жеткізу болып табылады. Адам факторы, адам дамуы – Қазақстан үшін стратегиялық мін¬дет. Адам әрқашан да қоғамдық өмірді жаңарту, алдыңғы қатарлы экономикалық жетістіктер¬ге жетуде негізгі рөл атқарады. Қоғамның барлық жіктері мен әлеуметтік топтарының өмір сүру деңгейін ұдайы жақсарта түсу мемлекет саясатының негізгі басымдығы болуы қажет.
Жеке адамның экономикалық тұрғыдан қажетті жағдайда өсіп-өнуі үшін мемлекет барлық жағдайды жасауға тиіс, бұл өз кезегінде қаржы ресурстарының үйлесімді, тиімді пайдалануын қамтамасыз ету тетіктерін жасауды қажет етеді. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету үшін мемлекеттік бюджеттің, бюджеттен тыс қорлардың, корпорациялардың қаражаттары тартылады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету тиімділігі әлеуметтік саясаттың басым бағыттары шеңберінде ғылыми негізделген әдіснаманы және рыноктық экономикаға кіріктірілген қаржылық механизмдерді әзірлеуді қажет етеді.
Халықты әлеуметтік қорғаудың негізділігі мен біріздендірілуі ғылым мен практика тарапынан жеткіліксіз зерттелген.
Халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің әдіснамасын, нысандары мен тәсілдерін ғылыми-баламалы тұжырымдама арқылы әзірлеу Қазақстанның негізгі проблемаларының бірі болып табылады, өйткені оны шешу мемлекеттің келешектегі әлеуметтік қана емес экономикалық өсуіне де жағдай жасайды.
Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін тұрақты қаржы көздерімен қамтамасыз етудің әдіснамалары, зейнетақы қорлары мен міндетті әлеуметтік сақтандыру қорларының қаржыларын тиімді қолдану проблемалары ғылыми ізденістердің шеңберінен тыс қалып отыр.
Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды шешуге пайдаланатын қаржы ресурстарының тиімділігін қамтамасыз ету арқылы және бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін нығайту арқылы әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге болады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің қазіргі жағдайда қолданылып жүрген тетіктері тұрақты және тиімді пайдаланылмайды. Халықты әлеуметтік қорғаудағы мемлекеттік және корпоративтік саясаттың жаңа тетіктерін жүйелі түрде әзірлеу қажет.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің бюджеттен тыс көздерінің маңызы мен тиімділігін, әлеуметтік стандарттарға сай келетін табыстылығын қамтамасыз ету тетіктерін жетілдіру Қазақстан халқының өмір сүру деңгейін жоғарылатуға септігін тигізеді.
1 Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. ҚР Президентінің жолдауы. -Алматы: Ғылым, 2007.-7 с.
2 Курс социально-экономической статистики./Под.ред. Назарова М.Г.,- М.: Финстатинформ, 2000.- 622 с.
3 Дагвадорж Ч. Социально-экономическая защищенность населения в условиях становления рыночных отношений//Эффективность рыночных форм хозяйствования.:сб.науч.тр.Финансовой Академии,- 1993.- С.104-108.
4 Основы социальной работы. Учебник/Отв.ред. П.Д.Павленок.-М.: ИНФРА-М, 1999.-214с.
5 Бриттан Д. Конституция с человеческим лицом.- СПб: Экон. Школа, 1998.-273с.
6 Норт Д. Институциональные изменения: рамки анализа //Вопр. Экономики.-1997.- № 3.-С.6-17
7 Барулин С.В., Ковалева Е.В. Модель «экономики потребления» и финансовые механизмы ее реализации в России//Финансы и кредит.-2005, № 20.-С.8-20
8 Бабич А.М., Егоров Е.Н. Экономика социального страхования.-М.: ТЕИС,1998.- 216 с.
9 Роик В.Д. Основы социального страхования.-М.: АНКИЛ, 2005.-255с.
10 Құлпыбаев С. Оқулық.-Алматы: 2007.- 668 б.
11 Социальное страхование и социальная защита//Доклад Генерального директора МОТ Мишеля Хансенна. Международная конференция труда.- М.: МБТ, 1993.-78с.
12 Гончарова М.В. Повышение реальных доходов населения как финансовый базис минимизации льгот//Финансы и кредит. -2006.- № 21.-С.58-59
13 Сансызбаева Г.Н. Новые подходы к управлению системой социальной защиты населения//Саясат.- 2004.- № 5.- С.17-18
14 Интыкбаева С.Ж. Фискальная политика и ее роль в обеспечении устойчивого развития экономики Казахстана.-Алматы: Каржы-каражат, 2002.- 188с.
15 Финансовые аспекты реформирования отраслей социальной сферы//Тезисы докл. Международн. конф. Институт экономики переходного периода. –Москва, 2003.-С.10-11
16 Казахстан за годы независимости. Информационно-аналитический сборник. Подготовлен Агентством РК по статистике. Под.ред Б.Т.Султанова. Алматы, 2006.-380с.
17 Нурланова Н.Б.Еспенбетова, Вопросы инвестирования пенсионных активов в человеческий капитал//Труд в Казахстане.-2003.- №11.- С.30-34
18 Дмитриев М. Социальная сфера в условиях финансового кризиса: проблема адаптации//Вопр.экономики.-1999.- №5.- С.61-67.
19 Батурин Л.А.Бутов В.И. Социальная сфера в рыночной экономике.- Ростов на Дону, 1997.- С. 11-12
20 Эрхард, Л. Полвека размышлений: речи и статьи.-М.: Наука: Ордынка, 1996.-606с.
21 Бекренев Л.Л. Формирование и развитие интегрированной системы социальной защиты населения: региональный аспект. СПб.: СПбГИЭУ, 2002.- С.25-26.
22 Роик В.Д., Емельянов А.М. Оценка социальной ставки дисконтирования//Финансы и кредит.-2006.- №17 (221).- С.49-54
23 Ефимова С.Б. Оптимизация расходной бюджетной политики государства в социальной сфере//Финансы и кредит.-2007.- №1 (221).- С.49-57
24 Гончарова М.В. Стратегия финансового обеспечения системы поддержки населения в социально ориентированной «экономике потребления»//Финансы и кредит.-2007.- №1 (221).-2007.- С.57-63
25 Исахова П.Б. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әлеуметтік –экономикалық тиімділігі және оны реформалау бағыттары//Аль-Пари.-2006.- №1.-2006.-С.179-182
26 Гонтмахер Е.,Трубин В. Эволюция системы социальной поддержки населения//Общество и экономика.-2000.- №9.- С.18-32
27 Краткий статистический ежегодник Казахстана/Под.ред. Мельшимбаевой А. Алматы, 2007.-288с.
28 Янова С.Ю. Организация социальной защиты населения как системы управления социальными рисками//Страховое дело.-2001.- №8.-С.9-10.
29 Жолдасбаев С. Совершенствование системы социальной защиты населения//Труд в Казахстане.-2004.- №4.- С.9-10
30 Послание Президента народу Казахстана-2030.-Алматы: Ғылым, 2000.-37 с.
31 Краткий статистический ежегодник Казахстана/Под.ред. Абдиева А. Алматы., 2006.-260с.
32 Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдардағы ұлттық шоттары
33 Статистикалық жинақ. Редакциясын басқарған Қ.С.Әбдиев.-Алматы, 2006.-110б.
34 Қазақстан Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған Бағдарламасы//Егемен Қазақстан.-2007.- № 9 (385).
35 Эрхард Л. Благосостояние для всех- М.: Начало-Пресс,1991.-С.135-136
36 Ескараев О.К. Теория и практика рынка. Учебное пособие.-Алматы,2006.-240с.
37 Социальный вестник пенсионных и социальных фондов стран СНГ и Балтии.-М,2005.-С.51-52
38 Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы//Егеменді Казахстан.- 2001.- 21 тамыз
39 Ең төменгі күнкөріс деңгейі туралы Қазақстан Республикасының Заңы//Егеменді Казахстан.- 1999.- 16 қараша
40 Қазақстан Республикасының қаржысы.Жыл сайынғы статистикалық жинақ.-Алматы,2003.-144б.
41 Исахова П.Б. Состояние системы социальной защиты населения//Финансы и кредиты.-2005.-№2.-С.17-18
42 Т.Притворова, М.Кыстаубаева. Оценка динамики участия крупных корпорации в трансфертах населению//Экономика и статистика.-2005.-№4.-С. 35-40
43 Ветрова Н.С. Финансирование социальных программ в странах Запада.-М.: Наука, 1993.-123с.
44 Қазақстан Республикасының 1999-2003 жылдардағы ұлттық шоттары Статистикалық жинақ.-Алматы, 2005.-100б.
45 Бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалауды жүргізу ережесін бекіту туралы ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 21 шілдедегі 779 қаулысы
46 Нурланова Н.Б.Еспенбетова, Вопросы инвестирования пенсионных активов в человеческий капитал//Труд в Казахстане.-2003.- №11.-С.30-34
http://www.virtueventures.com/sytopology/ - сайт по социальному предпринимательству
47 Мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы" ҚР Заңы, 16 маусым, 1997 жыл
48 Арнайы мемлекеттік жәрдемақылар туралы ҚР Заңы, 5 көкек, 1999 жыл
49 Балалары бар отбасына берілетін жәрдемақылар туралы ҚР Заңы, 2 қараша 2005 жыл
50 Авдеева Н.К.Зарубежный опыт социальной защиты населения//Вопросы экономики.-2005.- №10.- С.30-34
51 Қазақстан Республикасының қаржысы.Жыл сайынғы статистикалық жинақ.-Алматы, 2006.-152б.
52 http://www.nwda.co.uk - сайт Агентства экономического развития в Англии
53 http://www.euvest.com - сайт Агентства экономического развития Дании
54 Материалы семинара ПРООН и Министерства труда и социальной защиты населения РК «Бедность и социальные стандарты: подходы к совершенствованию методики определения прожиточного минимума». Астана: Білім, 2004.-110с.
55 Лебедева Л.Ф. США: государство и социальное обеспечение.-М.: МГУ,2000.-С.31-32
56 Войшвилло И.Е.Инвестирование средств накопительной пенсионной системы в государственные облигации//Финансы.-2002.- №4.- С.54-60
57 Закон Республики Казахстан «Об обязательном социальном страховании»» от 25 апреля 2003 года
58 "Қазақстан Республикасында мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы" Заңы, 15 қараша 2005 жыл
59 "Қазақстан Республикасындағы арнаулы мемлекеттік жәрдемақы туралы" Қазақстан Республикасының заңы, 14 сәуір 2006 жыл
60 Ветрова Н.С. Финансирование социальных программ в странах Запада, М.,1993.-142с.
61 "Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы" ҚР Заңы, 7 ақпан, 2006 жыл
62 Сулейманова Г.В. Социальное обеспечение и социальное страхование.-М.: Экспертное бюро, 1997.-252с.
63 Бабич А.М. О типах больничных касс в Германии //Вопросы страхования.-1993.- №1.-С.15-16
64 “Жеке кәсіпкерлік туралы” Заң, 2006 жыл 31 қаңтар
65 Пигу А. Экономическая теория благосостояния. Соч.: В 2т.-М.: Прогресс, 1985.-199с.
66 Esping-Andersen G. The three worlds of welfare capitalism. Cambridge.- 1990.-155р.
67 Баладина А. Каждый гражданин –хозяин своего пенсионного счета //Рынок ценных бумаг Казахстана.- 2000.- № 2.- С.11-12
68 Качигина М.Т. Качество обслуживания вкладчиков как новый этап развития пенсионной реформы //Банки Казахстана.-2001.- № 3.-С.17
69 Баймуратов У. Социальная экономика //Соч.: В 7т – Алматы.: Экономика, 2005.- Т.4.- 320 с.
70 ҚР Еңбек кодексі, 15 май 2007 жыл
71 “Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін шетелдік жұмыс күшін тартуға 2004 жылға арналған квотаны белгілеу туралы” 2004 жылғы 12 қаңтардағы № 27 қаулы;
72 Дмитриев М. Социальная сфера в условиях финансового кризиса: проблема адаптации//Вопр.экономики.-1999.- № 3.-С.61-67.
73 Жеребин В.М. Экономический рост, занятость и уровень жизни населения//Вопр.статистики.-2003.- №7.- С.24-36
74 Шумпетер И.Теория экономического развития. М.: Прогресс, 1982.- 455с.
75 Столерю Л. Равновесие и экономический рост.- М.: Статистика,1973.-189с.
76 Еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде қызметкердің өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2005 жылғы 7 ақпан ҚР Заңы
77 Гайсина А.А., Развитие системы социального страхования Республики Казахстан // Экономика и статистика.- 2004.- № 3.-С. 15-16
78 Концепция создания региональных социально-предпринимательских корпораций» (Постановление Правительства Республики Казахстан от 31 мая 2006 года № 483).
79 В.Д.Мельников., Основы финансов.Учебник.-Алматы: ТОО LEM, 2005.-560с.
80 Антология социальной работы. История социальной помощи в России.-М: Сварогъ-НВФ СПТ, 1994.-216с.
81 Атагулова А.Н. СПК-новый институт развития//Казахстанская правда.-2006.- №15 (158).-С.3-4
82 Сизова В.Ф. Энциклопедия предпосылки пенсионной реформы в РФ//Пенсия.-2001.- №4.- С.45-51
83 Бедность и минимальный жизненный уровень. Роль МОТ.-Женева: МКТ, 1970.-189с.
84 Татибеков Б. Пенсионная реформа в Казахстане: особенности и направления развития//Труд в Казахстане.-2007.- № 9.-С.12-13
85 Вигдорчик Н.А. Теория и практика социального страхования. М.:Наука, 2000.-186с.
86 Васильев В.Н. Теоретические основы социального страхования, М.: Книга, 1975.-339с.
87 Эклунд К. Эффективная экономика - шведская модель. - М.:Экономика, 1991.-133с.
88 Пирогов Г.Г.,Машезерская Л.Я.,Лисовский Ю.П. Механизм защиты социальной сферы. - М.: Наука, 1991.-227с.
89 Европейская социальная хартия. - М.: ТОО ФИРМА «Эребус», 1995.-144с.
90 Крылов А.А., Перова Т.Т. Российская система социального страхования: особенности функционирования и негативные явления. М.: МЮИ МВД России, 1998.-339с.
91 Бабич А., Егоров В.И. Экономика и финансирование социально-культурной сферы.- Казань, 1996.-136с.
92 Баскаков В.Н., Андреева О.Н., Баскакова М.Е. Страхование от несчастных случаев на производстве.- М.: Academia, 2001.-125с.
93 Баймуратов У.С. Национальная экономическая система.-Алматы: Ғылым, 2000.-218с.
94 Батурин Л.А., Бутов В.И. Социальная сфера в рыночной экономике.- Ростов на Дону, 1997.-223с.
95 Бекренев Л.Л. Формирование и развитие интегрированной системы социальной защиты населения: региональный аспект. - СПб.: СПбГИЭУ, 2002.-123с.
96 Волков А.М. Швеция: социально-экономическая модель. Справочник.-М.: Мысль, 1991.-124с.
97 Интыкбаева С.Ж. Фискальная политика и ее роль в обеспечении устойчивого развития экономики Казахстана.-Алматы: Каржы-Қаражат, 2002.-188с.
98 Лебедев О.Т.Язвенко С.А. Социальная защита населения.-СПб.: СПбГИЭУ, 1999.-124с.
99 Лебедева Л.Ф. США: Государство и социальное обеспечение: Механизм регулирования.- М.: Наука, 2000.- 144с.
100 Поляк Г.Б. Финансовое обеспечение социальной сферы.- М.:Финансы и статистика, 1988.-145с.
101 Сенчагов В.К. Экономическая безопасность: геополитика, глобализация, самосохранение и развитие.- М.: Финанстатинформ, 2002.-145с.
102 Зубова Л.Г, Рутгайзер В.М. Стоимость жизни и ее измерение.- М.: Финансы и статистика, 1991.-142с.
103 АО «Социальные инновационные технологии» в Республике Казахстан. (http://www.kz-today.kz)
104 Эрхард Л. Благососотояние для всех.- М.: Начала-пресс,1991.-123с.
105 Поленов И.С. Механизм финансирования социальных расходов органами федерального казначейства: актуальные проблемы финансов и банковского дела. Вып 5.- СПб.: СПбГИЭУ, 2002.-147с.
106 Әлеуметтік кәсіпкерлік корпорацияларды құру тұжырымдамасы. ҚР Үкіметінің 2006 жылғы 31 мамырдағы № 483 қаулысы
107 Тишин Е.В. Адресная социальная помощь:основы новой концепции// Экономика.Политика.Инвестиции.-1999.- №1.-С.19-20.
108 Киселев В.Е. Формирование системы социальной защиты населения в России //Многофункциональный менеджмент в социально-экономических системах.:сб.науч. тр. СПбГИЭУ.-Санкт-Петербург, 1996.-С.101-102
109 Якимец Н.В. Социальные инвестиции росийского бизнеса: механизм, проблемы, перспективы.-Москва, Финансы и статистика, 2005.-184с.
110Зейнельгабдин А.Б. Проблемы налогово-бюджетной системы республики//Интеграция Казахстана в мировую экономику:проблемы, перспективы.:сб.:науч. тр.Института экономики МОиН РК,-Алматы, 1999.-312с.
111 Ананенко С.А. Повышение эффективности бюджетных расходов с помощью аналитических возможностей БОР//Финансы.-2006.- №11 (221).- С.15-17.
112 «Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» 2005 жылғы 13 сәуірдегі № 39 Заңы;
113 «Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар туралы» 2005 жылғы 28 маусымдағы № 63-ІІІ Заңы;
114 Лавров В. Характеристика социальных инвестиции// Финансы.-2007.- №7.-С.45-46.
115 Исахова П.Б. Қазақстан өңірлері және бюджетаралық қатынастар //Спектр.-2007.- №1.-С.12-13
116 «ҚР Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» ҚР 1997 жылғы 20 маусымдағы Заңы
117 «Халықты жұмыспен қамту туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 15 сәуірдегі Заңы
118 «Ұлы Отан соғысына қатысушылар мен мүгедектерінің 2005 жылы жол жүруін қамтамасыз ету туралы» 2005 жылғы 19 қаңтардағы № 34 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы
119 «Арнаулы мемлекеттік жәрдемақы тағайындаудың және төлеудің ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 31 қаңтардағы қаулысы
120 Якимец Н.В. Социальные инвестиции росийского бизнеса: механизм, проблемы, перспективы.-М.:ИНФРА-М, 2005.-184с.
121 Блинова К., Исахова П. Региональное бюджетное выравнивание: проблемы и пути совершенствования //Финансы и кредиты.-2005.- № 1(11).-С.14.
122 Интыкбаева С. Исахова П.Б. Социальные трансферты в системе социальной защиты населения //Қаржы-қаражат.-2005.- №6.-С.41-50.
123 Тургулова А.К., Исахова П.Б. Методологии оценки финансовых рисков: современные тенденции//Ученые записки Академии экономики и права.-2003.-№ 4.-С.126-131.
124 Ильясов К.К., Исахова П.Б. Расходы государственного бюджета.-Алматы: Экономика, 2003.-290с.
125 Левина М.И. Анализ законов о социальной защите уязвимых групп населения/Социальное законодательство России и Великобритании.: сб.науч. тр. Института социальных исследований,- М, 2000.-121с.
126 «Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар туралы» 2005 жылғы 28 маусымдағы № 63-ІІІ Заңы;
127 С.Никитин. Социальные налоги: опыт Запада//МЭи МО.-2003.- №5.-С.19.
128 Ерохина Е.А. Теория экономического развития: системно-синергетический подход.-М.: Статистика, 2006.- 301с.
129 Роик В.Д. Вопросы актуарного обеспечения пенсионной реформы//Страховое дело.-2003.- №3.-С. 12.
130 Р.Хемминг. Должна ли государственная пенсионная система быть накопительной?//Труд за рубежом.-2001.- №3.-С.89
131 Гоффе Н. Социальная составляющая региональной политики на западе//МЭ и МО.-2003.- №4.-С.66
132 Янова С.Ю. Социальное страхование: организация и финансовый механизм. СПб.-2000.- 154с.
133 Т.Четверина. Кризис Фонда занятости и пути его преодоления//Вопросы экономики.-1999.- №11.-С.83
134 Бобков В.Н., Капустин А.К., Пятунина Л.И., Шишка К.П. Обязательное социальное страхование и социально-экономическая динамика//Уровень жизни населения регионов России.-2001.- №4.-С.32.
135 «Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдаудың оңайлатылған тәртібі белгіленетін адамдар үшін кәсіптердің тізбесін және оларға қойылатын талаптарды бекіту туралы» 2005 жылғы 6 маусымдағы № 1587 қаулысы.
136 «Әлеуметтік серіктестік пен әлеуметтік және еңбек қатынастарын реттеу жөніндегі республикалық үшжақты комиссиядағы Қазақстан Республикасы Үкіметі өкілдерінің құрамы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысына өзгерістер енгізу туралы» 2005 жылғы 11 қаңтардағы № 6 қаулысы.
137 А.К. Соловьев. Актуальная оценка развития системы обязательного пенсионного страхования России до 2020 года//Пенсия.-2003.- №3.-С. 57
138 Щербаков А.И. Использование средств государственной накопительной пенсионной системы финансовыми институтами//Финансы.-2003.- №5.-С.69.
139 «Қазақстан Республикасының еңбек қауіпсіздігін және еңбекті қорғауды қамтамасыз етудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын бекіту туралы» 2005 жылғы 27 қаңтардағы № 67 қаулысы.
140 А.Ташимова. Роль и место минимальных стандартов в регулировании трудовых отношений//Труд в Казахстане.-2006.- №5.-С. 10.
141 Н.П.Дроздова. История построения государства благосостояния и его социально-экономические основы.-СПб, 1999.-232с.
142 Видорчик Н.А. Теория и рпктика социального страхования.-М, 1923.-Вып.3. Страхование на случай болезни в России.-С.115
143 Әбдіхалықова Г. Қарттарға қамқорлық-ортақ парызымыз//Егемен Қазақстан.-2007.- №29 (687).-С. 2.
144 Роик В.Д. Социальное страхование: история, проблемы, пути совершенствования.-М.:МГУ, 1994.-С.57.
145 «Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында мемлекеттік бақылауды ұйымдастыру және жүргізу туралы» 2005 жылғы 6 сәуірдегі № 309 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы.
146 Якушев Ю.В. Государственное социальное страхование в России.-М.: Наука, 1998.-С.14.
147 Чехутова В.С., Митькина Т.В. Финансовые ресурсы социалистического боеспечения.-М.: Финансы и статистика, 1986.-С.13.
148 Ачаркан В.А., Синицина Т.А. Фонды социального обеспечения в СССР.-М.:Наука, 1986.-С.12
149 Нурланова,Н.К. Концептуальная модель устойчивого территориального развития развития и приоритеты ее реализации// Проблемы устойчивого развития и повышения конкурентоспособности экономики Казахстана в условиях глобализации .:сб. науч.тр. Института экономики МОН РК,-Алматы, 2007.-С.26
150 «Шетелдік жұмыс күшін тартуға және жұмыс күшін Қазақстан Республикасынан шетелге шығаруға лицензия беру мәселелері жөніндегі тәртіптерді бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 25 маусымдағы № 612 қаулысы.
151 «Экономикалық қызмет түрлерін кәсіптік тәуекел сыныптарына жатқызу ережесін бекіту туралы» 2005 жылғы 30 маусымдағы № 652 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы.
152 Ясин Е., Алексашенок С., Липсиц И., Сосков В. Выход из тупика: мнение экспертов//Социалистический труд.-1991.- №12.-С.4
153 «2005 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша әлеуметтік жеке коды және (немесе) салық төлеушінің тіркеу нөмірі және (немесе) жинақтаушы зейнетақы қорларымен зейнетақы шарты жоқ бұрынғы қызметкерлердің (Қазақстан Республикасынан тыс тұрақты тұруға кеткен, Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен хабарсыз кеткен немесе қайтыс болған деп танылған) кірістерінен ұсталған міндетті зейнетақы жарналарын аудару ережесін бекіту туралы» 2005 жылғы 30 маусымдағы № 660 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы.
154 Сансызбаева Х.Н. Занятость населения: теория, анализ, сущность//Вестник КазЭУ.-2005.- № 6.- С.25.
155 Ескараев О.К. Государственное регулирование рынка в Республике Казахстан : учебник. - Алматы : Экономика, 2007. - 232 с.
156 Пронина Л.И. Повышение эффективности социального обеспечения.-М.: Финансы и статистика, 1990.-116с.
157 Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество. Опыт социального прогнозирования.-М.: Academia, 1999.-417с.
158 Муталов А. Налогообложение малого бизнеса в Узбекистане//Финансы.-2006.- №2 (221).-С.13-15
159 «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 4 шілдедегі № 661 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2005 жылғы 1 қазандағы № 1059 қаулысы.
160 «Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар туралы» Қазақстан Республикасының Заңын іске асыру жөніндегі кейбір шаралар туралы» 2005 жылғы 2 қарашадағы № 1092 қаулысы.
161 «Кедейлік шегін анықтаудың тәртібі туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 8 сәуірдегі қаулысы.
162 «Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры» акционерлік қоғамының қызметін жүзеге асыруға комиссиялық сыйақының пайыздық ставкасының 2006 жылға арналған шекті шамасын және оны пайдалану тетігін бекіту туралы» 2005 жылғы 23 желтоқсандағы № 1277 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы.
163 Бриттан Дж. Капитализм с человеческим лицом.-СПб.: Экономическая школа.-1998.-171с.
164 Осипова Г.М. Роль логистических систем для кластерного развития//Вестник КазЭУ.-2004.- №6.-С.24-26
165 «Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан төленетін зейнетақы төлемдерінің мөлшерін 2006 жылғы 1 қаңтардан бастап арттыру туралы» 2005 жылғы 28 желтоқсандағы № 1299 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы.
166 Дойчман К. Будущее государства благосостояния//Государство благосостояния и его социально-экономическая основа.-СПб.-1998.-С.17.
167 Торлопов В. Основные модели социального государства//Человек и труд.-1998.- №6.-С.4
168 Правила о пруденциальных нормативах для организаций, осуществляющих деятельность по инвестиционному управлению пенсионными активами, № 412 Постановление Правления Агентства Республики Казахстан по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций от 26 ноября 2005 года
169 Исабекова И.С. Жаһандану-объективті процесс//Қоғам және Дәуір.-2006.- №3.-С. 25-26.
170 Экономикалық қызмет түрлерін кәсіптік тәуекел
сыныптарына жатқызу ережесін бекіту туралы, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі міндетін атқарушысының 2005 жылғы 1 желтоқсандағы № 30 6 -ө бұйрығы
170 Норт.Д. Институты, институциональные изменения и функционирование экономики. пер. с англ. А.Н. Нестеренко.- М.: Начала.-1997.-197с.
171Ж.Ихданов.Организационно-методологическиевопросысочетания социально-экономического бюджетного планирования//Вестник КазЭУ.-2004.-№ 6.-С.16-18.
172 Окаев К.О./ Индустриально-инновационное развитие и условия эффективного взаимодействия рычагов механизма управления экономикой//Вестник КазЭУ.- 2004.- № 4.-С.18-20
173 Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы, Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 25 сәуірдегі N 405-ІІ Заңы //Егемен Қазақстан.- 2003.- №107.-С.3-4
174 Жұмысшылардың жұмыстары мен кәсiптерiнiң тарифтiк-бiлiктілiк бiрыңғай анықтамалығы мен Қызметшiлер лауазымдарының бiлiктiлiк анықтамалығын қолдану жөнiндегi ынтымақтастық туралы келiсiмді бекiту туралы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 14 қаңтардағы № 12 Қаулысы
175 МӘС қорының активтерін инвестициялауға арналған қаржы құралдарының тізбесін бекіту туралы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 20 тамыздағы № 877 қаулысы
176 Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 16 қарашадағы № 474-13 «Ең төменгі күнкөріс деңгейі» Заңы
177 Жерасты және ашық кен жұмыстарындағы, еңбек жағдайлары ерекше зиянды және ерекше ауыр жұмыстардағы өндірістердің, жұмыстардың, кәсіптердің, лауазымдар мен көрсеткіштердің №1 Тізімін бекіту туралы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 14 қыркүйегіндегі № 11 Қаулысы
178 "Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар туралы" Қазақстан Республикасының Заңын іске асыру жөніндегі кейбір шаралар туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 2 қарашадағы N 1092 Қаулысы
179 Абдикаликова Г. Исключительно на социальные выплаты// Экспресс К.-2004.- № 169-170.-С.5.
180 Колесова Г.Н. Государство гарантирует.ГФСС–тоже//Казахстанская правда.-2004.- № 176.-С.2
181 Джолдасбаев А.Н. Система обязательного социального страхования – дополнительная форма социальной защиты населения//АИМ,-2004.-18.-С.7.
182 Исаев В.С. Система обязательного социального страхования – дополнительная форма социальной защиты населения//Панорама.-2004.- № 47.-С.5.
183 Организационные аспекты деятельности Государственного фонда социального страхования//Экономика и статистика.-2005.- № 1.-С. 11-12.
184 Джолдасбаев А.Н. Структура АО «Государственный фонд социального страхования» и вопросы взаимодействия участников системы обязательного социального страхования//Экономика и статистика.-2005.- № 2.-С.18-19.
185 Сулеева Н.Г. Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы. Статистикалық жинақ.Редакциясын басқарған А.Мешімбаева.- Алматы, 2007.- 288с.
186 Елисеева Н.П. Система обязательного социального страхования – дополнительная форма социальной защиты населения//Труд в Казахстане.-2005.- № 2.- С. 8.
187 Молнина П.С. В интересах твоих и моих//Казахстанская правда.-2005.- № 41.-С.9.
188 Есболдина Г.С. Правовое регулирование системы обязательного социального страхования//Труд в Казахстане.-2005.- № 4.- С. 8.
189 Жолдасбаев Г.Н. Государственный фонд социального страхования – первые результаты деятельности//Труд в Казахстане.-2005.- № 6.- С. 8.
190 Мусина Г.Н. Соцстрах – гарантированная поддержка//Казахстанская правда.-2005.- № 229-230.-С.3.
191 Салимбаева С.К. Методика назначения социальных выплат из системы обязательного социального страхования//Экономика и статистика.-2006.- №1.-С.7.
192 Якупова С.Н. Социальные выплаты – гарантийная помощь при наступлении социального риска//Труд в Казахстане.-2005.- № 9.-С. 5.
193 Соловьева Н.Г. Финансирование системы социального страхования: мировая и казахстанская практика//Каржы –Каражат.-2005.- № 5.-С.9.
194Султаншина С.Е. Государственный фонд социального страхования – участник системы обязательного социального страхования//Банки Казахстана.- 2006.-№ 4 (106).-С. 15.
195 Баскурина Л.М. Итоги первого года работы системы обязательного социального страхования//Труд в Казахстане.-2006.- № 2.-С.3.
196 Манисбаева Л.П. Анализ структуры инвестиционного портфеля ГФСС// Банки Казахстана.-2006.- № 2.-С.5.
197Алиаскарова С.П. Социальное страхование: некоторые итоги// Казахстанская правда.-2006.- № 29.-С.12.
198 Связь системы социального страхования с различными секторами экономики и государственной деятельностью//Труд в Казахстане.-2005.- № 11.-С.15.
199 Татибекова С.Н. Теоретические основы формирования института социального страхования//Аль Пари.-2006.- № 4.-С.5.
200 Татибеков Б. Человеческие ресурсы страны: сущность, особенности и принципы развития в условиях глобализации//Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии.-2004.- №2.-С.4-13
201 Рикардо Д. Принципы политической экономии в налогообложения.-М.: Соцэкгиз, 1963.-128с.
202 Долан Э.Дж., Линдсей Д. Рынок: Микроэкономическая модель/пер с англ. В.Лукашевича и др.:под общей редакцией Б.Лисовика и В.Лукашевича.-Спб, 1992.-496с.
203 Самуэльсон П. Экономика.-М.: НПО «Алгон», 1992.- 416с.
204 Макконелл Кэмпбелл Р., Брю Стэнли Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика//Соч.: В 2 т.-М.: Республика, 1992.- 400с.
205 Байгереев М. Бедность и политика адресной социальной помощи малоимущим семьям.//Человек и труд.-2001.- №1.- С.42-47
206 Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов.-М.: Соцэкгиз, 1962.-125с.
207 Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег.- М.: МГУ, 1978.-494с.
208 Романов А.А. Дальнейшее совершенствование социальной защиты населения в Казахстане//Пенсия.-2005.-№2 (119).-С. 64-68.
209 Котляр С. Развитие малого бизнеса в контексте регулирования рынка труда// Человек и труд.-2002.- №3.- С.50-54
210 Мудракова Е.От прожиточного минимума к минимальному потребительскому бюджету//Человек и труд.-2003.- №5.- С.13-15.
211 Кайранов.А., Жайлыбай Н. К вопросу об измерении бедности в Республике Казахстан//Труд в Казахстане.-2006.- №3.- С.17-20.
212 Қазақстан Республикасының қаржы сектордың дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 1284 Қаулысы
213 Қазақстан Республикасының жинақтаушы жүйесін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 24 желтоқсандағы № 1359 Қаулысы.
214 Берешов С. Бедность населения и безработица: проблемы и взаимосвязи//Труд в Казахстане.-2006.- №3.- С.17-20.
215 Ермекбаева Б.Ж. Кәсіпкерлікке салық салу механизмін жетілдірудің кейбір мәселелері//Аль-Пари.-2006.- №2.-С.48-52.
216 Туржанов С.А. Формирование методики рейтинговой оценки регионов Казахстана по развитию малого предпринимательства//Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте РК.-2006.-С.70-71
217 Мамбеталиев Н.Т., Тлеумуратов Ю.Д. Налогообложение субъектов малого предпринимательства в Республике Казахстан//Проблемы малого и среднего бизнеса,-2005.- №10.- С. 117-118.
218 Изменение моделей и структур в сфере труда, доклад Генерального директора МОТ на 95-й сессии Международной конференции труда. International Labour Office , Geneva , 2006. ISBN 92-2-116623 - 6.
219 Аганбегян А.Г. Социально-экономическое развитие России. - 2-ое издание. испр. и доп.- М.: Дело,2004.-272с.
220 Знание на службе развития.- М.: Изд-во Весь мир, 1999.- С.244-245.
221 Генеральное соглашение между Правительством Республики Казахстан, республиканскими объединениями работников и республиканскими объединениями работодателей на 2007-2008 годы// Труд в Казахстане.-2007.- № 11.-С.17.
222 Гончарова Н.В. Совершенствование государственного механизма налогового регулирования системы социальной поддержки населения//Финансы и кредит.-2006.- №19 (221).- С.51-56.
223 Ильясов К.К. Исахова П.Б. Расходы государственного бюджета.- Алматы: Экономика, 2003.-235с.
224 Ипатов П.Ф. Госдударственное социальное страхование и социальное обеспечение в СССР.-М.: МФИ, 1995.-155с.
225 Ерохина Е.А. Теория экономического развития: системно-синергетический подход.- М.: Статистика, 2006.- 301с.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі:  Дипломдық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 152 бет
Таңдаулыға:   
Т.РЫСҚҰЛОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ӘОЖ 336:316. 334.22 (574)
Қолжазба құқығында

ИСАХОВА ПАРИДА БАКИРОВНА

Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен
қамтамасыз ету

08.00.10 – Қаржы, ақша айналысы және несие

Экономика ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін

Ғылыми кеңесші
э.ғ.д., профессор Интыкбаева С.Ж.

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007

МАЗМҰНЫ

ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5

1 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІН ҚАРЖЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
ИНСТИТУТТАРЫНЫҢ ДАМУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН
ҮРДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11

1. Халықты әлеуметтік қорғау –қаржы категориясы
ретінде ... ... ... ... ... ..11
2. Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен
қамтамасыз етудің
тұжырымдамасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 27
3. Әлеуметттік жеңілдік берудің қаржылық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... .40

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУ МЕН ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫ
ҚАРЖЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
ЭВОЛЮЦИЯСЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...51

2.1 Қазақстандағы қазіргі жағдайдағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
қаржымен қамтамасыз ету ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..51
2.2 Халықты әлеуметтік қорғауға арналған бюджет қаражаттарының қалыптасуы
мен
қолдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 63
2.3 Өңірлердің халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етуіндегі
кеңістік дифференцияларын телитін бюджет тұтқаларын
жетілдіру ... ... ... ... ...78
2.4 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудегі шет ел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93

3 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУДЫҢ БЮДЖЕТТЕН ТЫС
КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..109

3.1 Әлеуметтік сақтандырудың қаржылық механизмі мен ұйымдастыру нысандары -
халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі негізгі элемент
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..109
3.2 Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры: қалыптастыру мәселелері мен
даму
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...129
3.3 Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының халықты әлеуметтік қорғау
жүйесіндегі алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 142
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 159
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 162

ҚЫСҚАРТУЛАР

ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ҚР – Қазақстан Республикасы
ЖІӨ –жалпы ішкі өнім
АӘК – атаулы әлеуметтік көмек
ЕТКД –ең төменгі күнкөріс деңгейі
ЗТМО –зейнетақы төлемдерін меңгеру орталығы
ӘТК – халық табысындағы әлеуметтік төлемдердің үлес салмағы
ӘЖА – Әлеуметтік жәрдемақылар алушылар саны
МҚО – Микроқаржыландыру орталығы
МНҰ – Микрокредиттеу ұйымдары
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
БҰҰДБ - Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасы
ТҰК – Трансұлттық корпорация
АҚҚҚ - Ауыл шаруашылық қаржылық қоры
ШОБ – Шағын орта бизнес
ХЕҰ – Халықаралық еңбек ұйымы
ӘКК – Әлеуметтік кәсіпкерлік корпорация
МҚҰ – Микроқаржыландыру ұйымдары
ОҚАД – Отбасы қаржыларының автономиялық деңгейі
ОАЖД – Отбасыларының қаржылық жағдайының абсолюттік деңгейі
ШКДҚ –Шағын кәсіпорындарды дамыту қоры
ӘТҚ – Әлеуметтік төлемдер қоры
ӘҚЖТ - Әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігі
БАҚ – Бұқаралық ақпараттар құралдары
МЗТО – Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы
ЭДК – Экономикалық даму корпорациясы
АДА – Аймақтық даму агенттіктері
ҚБҚ – Корпорациялық басқару құрылымы
ТШЕ – Тікелей шет ел инвестициялары
ДСҰ – Дүниежүзілік сауда ұйымы
ҚҚС – Қосылған құн салығы

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы азаматтарының
Конституцияда кепілдік берген әлеуметтік құқтарын іске асыру әлеуметтік
қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің деңгейіне байланысты.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі мақсаты халықтың әл-ауқатын
арттыруға қол жеткізу болып табылады. Адам факторы, адам дамуы – Қазақстан
үшін стратегиялық міндет. Адам әрқашан да қоғамдық өмірді жаңарту, алдыңғы
қатарлы экономикалық жетістіктерге жетуде негізгі рөл атқарады. Қоғамның
барлық жіктері мен әлеуметтік топтарының өмір сүру деңгейін ұдайы жақсарта
түсу мемлекет саясатының негізгі басымдығы болуы қажет.
Жеке адамның экономикалық тұрғыдан қажетті жағдайда өсіп-өнуі үшін
мемлекет барлық жағдайды жасауға тиіс, бұл өз кезегінде қаржы ресурстарының
үйлесімді, тиімді пайдалануын қамтамасыз ету тетіктерін жасауды қажет
етеді. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету үшін
мемлекеттік бюджеттің, бюджеттен тыс қорлардың, корпорациялардың
қаражаттары тартылады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету тиімділігі
әлеуметтік саясаттың басым бағыттары шеңберінде ғылыми негізделген
әдіснаманы және рыноктық экономикаға кіріктірілген қаржылық механизмдерді
әзірлеуді қажет етеді.
Халықты әлеуметтік қорғаудың негізділігі мен біріздендірілуі ғылым мен
практика тарапынан жеткіліксіз зерттелген.
Халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің әдіснамасын,
нысандары мен тәсілдерін ғылыми-баламалы тұжырымдама арқылы әзірлеу
Қазақстанның негізгі проблемаларының бірі болып табылады, өйткені оны шешу
мемлекеттің келешектегі әлеуметтік қана емес экономикалық өсуіне де жағдай
жасайды.
Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін тұрақты
қаржы көздерімен қамтамасыз етудің әдіснамалары, зейнетақы қорлары мен
міндетті әлеуметтік сақтандыру қорларының қаржыларын тиімді қолдану
проблемалары ғылыми ізденістердің шеңберінен тыс қалып отыр.
Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды шешуге
пайдаланатын қаржы ресурстарының тиімділігін қамтамасыз ету арқылы және
бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін нығайту арқылы әлеуметтік қорғау
жүйесінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге болады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің қазіргі
жағдайда қолданылып жүрген тетіктері тұрақты және тиімді пайдаланылмайды.
Халықты әлеуметтік қорғаудағы мемлекеттік және корпоративтік саясаттың жаңа
тетіктерін жүйелі түрде әзірлеу қажет.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің бюджеттен
тыс көздерінің маңызы мен тиімділігін, әлеуметтік стандарттарға сай келетін
табыстылығын қамтамасыз ету тетіктерін жетілдіру Қазақстан халқының өмір
сүру деңгейін жоғарылатуға септігін тигізеді.
Жаңадан қалыптасқан үш сатылы әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуы
жеткілікті талданбаған, белсенді халықтың еңбекке ынталылығын арттыратын,
экономиканың дамуына септігін тигізетін әлеуметтік сектордың нәтижелілігін
бағалайтын арнаулы критерийлер жеткілікті зерттелінбеген.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ететін институттар
қызметінің тиімділігін, осы салаға арналған шығындардың, әлеуметтік қызмет
көрсетудің толықтылығын бағалау, ең төменгі күнкөріс деңгейін анықтаудағы
әдіснаманы жетілдіру халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржыларын тиімді
пайдалануға жағдай жасайды.
Осы жағдайлар зерттеу тақырыбын таңдауға, диссертациялық жұмыстың
мақсаты мен міндеттерін айқындауға жағдай жасады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етуді теориялық
және әдіснамалық негізде талдау, қаржылық институттардың тиімділігін
анықтау таңдалып алынған тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
қаржымен қамтамасыз етудің ұтымды бағытын теориялық және әдіснамалық
тұрғыда зерттеу үшін оның негізін қалаушылар мен олардың ой-пікірлерін ары
қарай жалғастырушы көптеген экономист ғалымдардың еңбектеріне сүйенуді және
ондағы маңызды ұсыныстарды пайдалануды қажет етеді. Олардың қатарына
батыстың С. Бриттан, Д. Норта, Л. Столерю, Ф. Хайек, И. Шумпетер Л. Эрхард
сынды ғалымдарын жатқызуға болады.
ТМД елдерінде әлеуметтік қорғаудың қаржылық аспектілерін әр түрлі
деңгейде талқылап, экономикалық маңыздылығын зерттеген ғалымдар көптеп
кездеседі. Әлеуметтік мемлекет құру, әлеуметтік саясаттың тиімділігін
арттыру жөніндегі пікірлерді А. Бабич, Л. Дробозина, Е. Егоров, В.
Жеребин, Е. Жильцов, С. Кадомцева, Г. Поляк, В. Роик, М. Седова, Е. Шутяк,
И. Шейман, С. Шишкин, С. Янова, Ю. Якушев өз еңбектерінде жан-жақты
қарастырған.
Әлеуметтік саясатты жүргізуде экономикалық тетіктерді қолдану тиімділігі
жайында белгілі-экономист ғалымдар О.Баймұратов, А. Зейнельгабдин,
Ө.Есқараев, Қ. Ильясов, Ж. Ихданов, С. Интыкбаева, Ұ. Искаков, В.
Мельников., Н. Нурланова, Қ. Оқаев, Г. Осипова, Г. Сансызбаева, Н. Хамитов,
Б. Чумаченко және тағы басқа ғалымдар өздерінің теориялық ізденістері мен
зерттеулерінде, ғылыми еңбектерінде аталған проблеманың әр түрлі тұстарын
қарастырып, олардың практикада қолданыс табуына өз үлестерін қосты. Соған
қарамастан, рынок талаптарына сай келетін әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы
ресурстарын кемелдендіруді және әлеуметтік тәуекелдердің залалдарын жабудың
жоғары деңгейін қамтамасыз ететін жаңа институттар мен құрылымдарды дамыту
аясында әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудің кейбір аспектілері
одан әрі зерттеулерді талап етеді.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің тиімділігін
ғылыми тұрғыдан, оны реформалауда жүргізілетін шараларды зерттеген ғылыми
жұмыстар жеткіліксіз.
Сондықтан халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы қорларының
қалыптасуы мен пайдаланылуын теориялық және әдіснамалық тұрғыда саралау
қажеттігі диссертациялық зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтауға негіз
болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты
Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен
қамтамасыз етудің теориялық және әдіснамалық негіздерін жүйелі түрде
зерттеу және қаржымен қамтамасыз етудің тұжырымдамасын жасау болып
табылады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес зерттелімде мынандай міндеттерді шешу
қарастырылған:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің теориялық
және әдіснамалық негіздерін жүйелі түрде зерттеу;
- әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің тұжырымдамасын
әзірлеу;
- халықты әлеуметтік қорғау шығындарын қаржыландыруға арналған бюджет
қаражаттарының нәтижелілігін талдау;
- міндетті әлеуметтік сақтандыру институтының қалыптасуы мен дамуының
ұтымды бағытын анықтау;
- мемлекеттік емес зейнетақы қорларының халықты әлеуметтік қорғау
жүйесін қаржымен қамтамасыз етудегі атқаратын рөлін талдау;
- әлеуметтік қорғау жүйесін салықтық реттеуді жетілдіру жолдарын
қарастыру;
-микроқаржыландыру мен микронесиелеудің халықты әлеуметтік қорғау
жүйесіндегі алатын орнын анықтау;
-корпоративтік деңгейдегі халықты әлеуметтік қорғау жүйесіне талдау
жасау, халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен қамтамасыз етудегі бизнестің
әлеуметтік жауапкершілігінің даму бағытын анықтау;
- әлеуметтік- кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды
шешуге арналған қаржы ресурстарының қалыптасуы мен пайдалану бағыттарын
зерттеу;
Зерттеу объектісі -Қазақстандағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
қаржымен қамтамасыз ету институттары мен қаржы ресурстары.
Зерттеу пәніне халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының
қалыптасуы мен оларды пайдалану үдерісіндегі экономикалық қатынастар
жатады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі халықты әлеуметтік
қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етуді талдауға арналған отандық және
шетелдік экономистердің іргелі және қолданбалы зерттеулері болып табылады.
Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғауды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету
және әлеуметтік шығындарды қаржыландыру мәселелерімен айналысатын
мамандардың ғылыми еңбектері негізге алынды. Зерттеудің әдістемелік
негізіне халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етуді
зерттеу мәселелерін ашып көрсету мүмкіндігі, өзара байланыстары мен өзара
шарттасу диалектикалық қағидаттары алынды.
Зерттеудің мәліметтік базасы ретінде Қазақстан Республикасы Статистика
жөніндегі агенттігінің, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің, Қаржы министрлігінің, интернеттің Web- сайтында орналасқан
кәсіпорындардың, ірі ұлттық компаниялардың қаржы-шаруашылық көрсеткіштері
мен іскерлік ақпараттары пайдаланылды.
Диссертациялық жұмыста статистикалық топтау, салыстыру, сараптаушылық
бағалау, талдау және синтез, экономикалық талдау, болжау сияқты
экономикалық - статистикалық әдістер қолданылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығына Қазақстан Республикасында
халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің теориялық және
әдіснамалық негізін зерттеу, қаржымен қамтамасыз етудің тұжырымдамасын
әзірлеу жатады.
Диссертациялық зерттеуді жүргізу барысында ғылыми жаңалық сипаты бар
келесі нәтижелер алынды:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының қалыптасуының
теориялық негіздері зерделеніп, халықты әлеуметтік қорғауды қаржымен
қамтамасыз етудің тұжырымдамасы жөніндегі автордың жеке ұстанымы берілді;
- әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыруға арналған бюджет
қаражаттарын пайдаланудың нәтижелілігін бағалайтын критерийлер ұсынылды;
- Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының қалыптасуы мен қаржыларын
басқарудың әдістемелігі, сақтандыру жарналары тарифтерінің саясаты
зерттелініп, міндетті сақтандыру қорының қаржылық қызметін бағалайтын
интенсивтік және экстенсивтік көрсеткіштерді енгізу ұсынылды;
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының өсу серпініне,
әлеуметтік төлемақылардың көлеміне әсер ететін факторларды анықтайтын
экономикалық-математикалық модель ұсынылды;
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі жинақтаушы зейнетақы қорларының
рөлі талданып, олардың табыстылығын жоғарылататын әдістемеліктер ұсынылды,
ерікті зейнетақыны сақтандыруды дамыту жөніндегі автордың жекеше ұстанымы
берілді;
- әлеуметтік стандарттарды қамтамасыз ететін ең төменгі күнкөріс
деңгейін анықтаудың жаңа әдістемесін қолдану туралы автордың жеке
ұсыныстары әзірленді;
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудегі
корпоративтік әлеуметтік жауапкершілікті нығайту жолдары қарастырылды;
- әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды
шешудегі орны анықталып, өңірлік даму институттарының елімізде енгізілген
моделіне талдау жасалынды, соның негізінде артықшылықтары мен осал тұстары
сарапталып, баға берілді.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің
тұжырымдамасы;
- мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын халықты әлеуметтік қорғауға
арналған шығындардың тиімділігін анықтайтын критерийлер;
- Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының қаржылық қызметін бағалау
және тарифтік саясатын жетілдіру әдістемесі;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының табыстылығын жоғарылату тетігі;
- бизнестің әлеуметтік жауапкершілігінің тиімділігін анықтайтын қаржылық-
экономикалық индикаторлар;
- ең төменгі күнкөріс деңгейін анықтаудың автор ұсынған жаңа
әдістемесі;
- әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды
шешуге арналған қаржылық ресурстарының тиімділігі.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық маңызы:
Жүргізілген зерттеу нәтижелері:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қаржы ресурстарының қосымша
көздерін тартуға;
- интенсивтік және экстенсивтік көрсеткіштер арқылы Мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру қорының қаржылық қызметін бағалауға;
- әлеуметтік көмек, әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру
институттарын дамытудың басым бағыттарын анықтауға;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының табыстылығын арттыруға;
- азаматтарды әлеуметтік қорғаудың барлық әдістері мен түрлерін есепке
алатын, ай сайынғы ақша төлемінің мөлшерін көрсететін әлеуметтік
төлемдердің біртұтас реестрін енгізу туралы ұсыныс жасауға;
-корпорациялардың әлеуметтік жауапкершілігін нығайтуға;
- әлеуметтік - кәсіпкерлік корпорациялардың әлеуметтік проблемаларды
шешуге арналған қаржы ресурстарының тиімділігін арттыруға жағдай
жасайды.
Осы нәтижелердің практикада жүзеге асырылуы елдің экономикалық
қарқынының өсуі мен Қазақстанның әлеуметтік бағдарланған мемлекетке
айналуына , әлеуметтік саланың дамуына, халықты әлеуметтік қорғау қаржы
институттарының тиімділігін жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижелерін іске асыру. Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда талқыланды және мерзімді
басылымдарда жалпы көлемі 44,59б.т. 40 ғылыми мақала жарияланды.
Автор Сорос-Қазақстан қорының Жергілікті өзін-өзі
басқарубағдарламасының қаржылық қолдауымен Алматы қаласы бюджетінің
әлеуметтік сферадағы мөлдірлігіне қол жеткізу деп аталатын жобасында
сарапшы-кеңесші ретінде Алматы қаласы бюджетінің әлеуметтік сфераға
арналған шығындарының нәтижелігіне талдау жасап, талдамалық құжаттар
әзірледі.
Зерттеу жұмысының нәтижелері ғылыми- практикалық конференцияларда
баяндалып, мақалалар жарияланды. Автордың жеке ұсыныстары мен маңызды
пікірлері Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің зейнетақы және әлеуметтік департаментінде, Солтүстік
Қазақстан облысының жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік
бағдарламалар департаментінде, Павлодар облысы бойынша салық комитетінің
жұмыстарында, Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасының Қазақстандағы
кедейлік деңгейін төмендету: нәтижелері мен келешектегі сабақтары жобасына
енгізіліп, практикалық қолдау тапты.
Ізденушінің ғылыми ұсыныстарын халықты әлеуметтік қорғау бағдарламаларын
дайындауда, оларды жүзеге асыруда назарға алынып, тәжірибелік сипатта
қолданылуына негіз бар.
Жұмыстың негізгі ережелерін сынақтан өткізу. Зерттеу нәтижелері
халықаралық, республикалық, аймақтық, жоғары оқу орындарында өткізілген
ғылыми конференцияларда, соның ішінде Экономические ориентиры на пути к
ускоренной модернизации халықаралық ғылыми - практикалық конференцияда
(Алматы, 2005), Рыночные отношения и интеграция в мировое пространство
(Алматы, 2002), Екінші Рысқұлов оқулары халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияда (2007), Национальная экономика в условиях глобализации
халықаралық ғылыми симпозиумда (Алматы, 2005) баяндалды.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымы.
Диссертацияның тақырыбы бойынша 1 жеке монография, 2 оқу құралы, 38
ғылыми мақала жарияланды, оның жалпы көлемі- 44,59 баспа табақты құрады.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, 5 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшалардан және 50 кесте, 26 суреттен тұрады

ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІН ҚАРЖЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
ИНСТИТУТТАРЫНЫҢ ДАМУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ҮРДІСТЕРІ

1.1 Халықты әлеуметтік қорғау – қаржы категориясы ретінде

“Әлеуметтік қорғау“ түсінігі отандық әдебиетте 90 жылдардың басында
пайда болды. Бастапқыда бұл түсініктің мағынасы халықтың кейбір санаттарына
атаулы әлеуметтік көмек көрсету деп танылды. “Әлеуметтік қорғау“ түсінігі
көбінесе саясаттық мақсатта қолданылып, қоғамдағы нақты мемлекеттің
қабылдаған әлеуметтік-экономикалық шешімдеріне сай келмеді. Шет ел сөзінің
“social security” аударымы әлеуметтік қорғау емес, әлеуметтік қауіпсіздік
деп анықталады.
1980-1990 жылдар аралығында “әлеуметтік қорғау“ түсінігі “әлеуметтік
сақтандыру” мен “әлеуметтік қамсыздандыру“ түсінігі ретіне қарастырылып,
әлеуметтік, экономикалық өзгерістердің зиянды зардабынан қорғау шаралары
деп анықталған. Дегенмен, 90-жылдары бұл түсініктің мағынасы одан әрі қарай
дамытылып , оның маңызы өмір деңгейі мен сапасын бір қалыпты ұстау
саясатының әдістері мен түрлері деп танылды.
Ресей профессоры М.Г.Назаров әлеуметтік қорғау әлеуметтік топтарға ең
төменгі күнкөріс деңгейін қамтамасыз ететін экономикалық, құқықтық,
әлеуметтік кепілдіктердің заң жүзінде бекітілген тәртібі, әдістері,
нысандары деген анықтама берген[2].
Қазіргі жағдайда “әлеуметтік қорғау“ категориясының мазмұны әлі де
түсініксіз болып тұр. Бұл мәселеге арналған әдебиеттерде кейбір авторлар
әлеуметтік қорғау деп мұқтаж топтарды қамтамасыз ететін мемлекеттік қызмет
деп қарастырса, басқалары адамның арнайы өмір деңгейін қамтамасыз ететін
кепілдік жүйесі деп атайды. Үшіншілері-өз азаматтарына материалдық көмек
ретінде қоғамның қолданатын нысандары мен әдістерінің жиынтығы деп
қарастырады. Өте жиі кездесетін түсінікің бірі “әлеуметтік қорғау“
категория ретінде халықты әлеуметтік қорғаудың нысандарын, мазмұнын,
жиынтығын топтастырады.
Әлеуметтік саясатпен айналысатын көптеген авторлар “әлеуметтік қорғау“
категориясына түсінік бермей “әлеуметтік қамсыздандыру” мен “әлеуметтік
сақтандыру төңірегінде ізденістер жасаған. Басқа кейбір авторлар
“әлеуметтік қорғау“ категориясының орнына жаңа “әлеуметтік амортизаторлар”
деген ұғымды енгізіп, “әлеуметтік амортизаторлар” экономикалық және
тиімділік қағидаттарының қайшылықтарын шешу механизмі деп қарастырады.
“Әлеуметтік қорғау“ категориясының мазмұнынының әр-қилылығы оны зерттеу
тарихының ойдағыдай дамымымағанымен және әлеуметтік қиыншылықтардың
үдерістеріне де байланысты болып отыр.
Әлеуметтік қорғау категориясының мазмұнын айқындауда көптеген ғылыми
көзқарастар бар.
Қазіргі жағдайда мүгедектерді, жетімдерді қорғайтын секторалдық,
аймақтық бағдарламалардың әртүрлі нысандары жүзеге асырылады. Қаржыландыру
көздері әлеуметтік трансферттердің түріне, бюджет көлеміне және жұмыс
берушілердің қаржылық мүмкіндіктеріне байланысты. Мысалы, отбасыларына
берілетін мемлекеттік жәрдемақы жүйесін қамтамасыз ету үшін республикалық
бюджет, жергілікті бюджеттер, әлеуметтік сақтандыру қаржылары, кәсіпорынның
қаржылары қолданылады .
Әлеуметтік қорғаудың құқықтық - нұсқаулық жағынан қамтамасыз етілмеуі де
қосымша қиындықтарды туғызады. Қазіргі жағдайда әлеуметтік қорғаудың кейбір
элементтерінің ресми мәртебесі анықталып келе жатыр. 2003 жылдан бастап
қабылданған “Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру туралы” Заң бірінші рет
биліктің “әлеуметік сақтандыруды” айқындаудағы көзқарасын білдіре бастады.
Ерікті әлеуметтік сақтандыру сияқты әлеуметтік қорғаудың түрлері
мемлекеттік заңдық құжаттарда тек қана арнайы сұрақтарды шешуде
қолданылады, мысалы, мемлекеттік емес зейнетақы қорлары бойынша немесе
зейнеткерлерге қызмет көрсету барысында.
Шет елдерде “әлеуметтік қорғау“ категориясын зерттеудің ұзақ тарихы
бар. Бірінші рет “social security” (әлеуметтік қауіпсіздік) деген термин
1935 жылы АҚШ-та Ф.Д.Рузвельттің “жаңа курс” саясаты ауқымында әлеуметтік
бағдарламаларды дайындау барысында енгізілді.1940 жылдары оны Халықаралық
еңбек ұйымы конвенциялардың негізіне, әлеуметтік қорғаудың мәселелерін
талқылауда қолданды. Халықаралық еңбек ұйымының зерттеулерінің арқасында
“social security” (әлеуметтік қауіпсіздік) кең ауқымда қолданыла бастады
және бұл ұйымның зерттеген әлеуметтік стандарттары осы күнге дейін
өзектілігін жойған жоқ.1939 жылғы № 67 конвенцияның деректеріне сүйенсек,
“social security” (әлеуметтік қауіпсіздік) термині қолданылмай тұрғанда
”income maintenance” (“табысты қолдау”),деген ұғым барлық құжаттарда
қолданылды.
”Income maintenance” (“табысты қолдау”),деген ұғымды қолдану сол кездегі
халықты әлеуметтік қорғаудың мақсаттарына сай келді, өйткені,өмір сүрудегі
ең қажетті қаржылар тек қана жеке табыстар арқылы қамтамасыз етілді.
Халықаралық еңбек ұйымының 1920-1930 жылдары қабылдаған тұжырымдамасына бұл
түсінік сай келетін, өйткені “әлеуметтік сақтандыру” деп,халықтың қоғамдық
еңбек процесіне қатыспаған топтарын қорғау шараларын жатқызатын.
Дегенмен, соғыстан кейінгі демократиялық өзгерістер,экономиканың өсуі,
халықтың өмір сүру деңгейі өскен сайын қоғамдық өмірде гуманизациялық
процестер күшейді. Осы факторлар әлеуметтік қорғаудың нысандары мен
әдістерінің дамуына жағдай жасады, сондықтан жаңа “social security”
(әлеуметтік қауіпсіздік) тұжырымдама дайындалды.
Халықаралық еңбек ұйымының анықтамасы бойынша “social security”
(әлеуметтік қауіпсіздік) –қоғамның өз мүшелеріне мүгедектіктен аурудың
салдарынан, жұмыссыздықтан айлықтың төмендеуіне байланысты пайда болатын
экономикалық және әлеуметтік апаттардан қорғаудың шаралар жиынтығы. Осыдан
көріп отырғанымыздай, бұл терминнің негізгі мазмұны “security”
(қауіпсіздік) емес “қорғау”(protection) болып отыр[3].
П.Д.Павленок әлеуметтік қорғауды қоғамның әр түрлі құрылымдары
жүргізетін өмір сүрудің ең төменгі стнадарттарын қамтамасыз ететін шаралар
жиынтығы ретінде қарастырады[4].
Айта кету қажет, Еуропа елдері Халықаралық еңбек ұйымының
терминологиясын толығымен қабылдады , ол 1965 жылы қабылданған Әлеуметтік
Хартиядада, 1968 жылғы “Әлеуметтік қамсыздандыру туралы Еуропалық
Кодексте,1991 жылғы “Әлеуметтік саясат туралы хаттамада да және басқа
Еуроодақтың құжаттарында қолданылды .
“Social security” (әлеуметтік қауіпсіздік) терминімен бірге Еуропада
“social қорғау”(protection) жиі-жиі қолданыла бастады. Мысалы, Еуропа
комиссиясының осы сұрақтар бойынша коммюникесі 12.03.1997. жылғы
“”Әлеуметтік қорғауды ”(protection) жақсарту және модернизациялау деп
атады.
“Қауіпсіздік пен “қорғау” деген түсініктердің арасында айырмашылық бар.
Шет елдердің даму барысындағы дағдарыстары халықты әлеуметтік қорғау
жүйесінің көлемін төмендету мен оны ұйымдастырудың тиімділігін арттыруды
қажет етеді. Жалпылама әлеуметтік қауіпсіздіктен бас тартып,халықты еңбекке
баулуға, жұмыспен қамтуға көшу қажет болды.

Сурет 1 -Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде қолданылатын ұғымдар

Егер Халықаралық еңбек ұйымы әлеуметтік қауіпсіздіктің басты мақсаты
ынтымақтастық қағидаты негізінде халықтың барлық тобын толық және әмбебап
нысандармен қорғау” деп таныса, Еуроодақ әлеуметтік қорғауды “жұмыспен
қамтуға жағдай жасау” деп түсіндіреді.
Осындай үрдіс АҚШ-та байқалып отыр, бұл елде 1990 жылдардағы әлеуметтік
бағдарламалардың негізіне әлеуметтік жәрдемақы алушылардың санын қысқарту
мен еңбек етіп алған табыстар көзін ұлғайту жатқызылған.
Терминологияның даму процесіне халықты әлеуметтік қолдаудың және оның
мемлекеттің қаржылық жағдайына сай келу ерекшеліктері әсер етті.
Айта кету қажет, халықаралық және әлеуметтік бағдарламалар шеңберіндегі
әлеуметтік бағдарламаларды дайындау барысында әлеуметтік қорғаудың
сұрақтары көбінесе теориялық емес, нұсқамалық мазмұнға ие .
1970-1980 жылдары халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз
ету мәселелері ең көп ғылыми қызығушылық танытты.Осы жылдары әлеуметтік
саясаттың мәселелері берекелі мемлекет” “welfare state” теориясының
негізгі элементі ретінде қарастырылды.ХХ ғасырда батыстың өнеркәсібі
дамыған елдерінде мемлекеттен адамдар үшін әл-ауқат стандарттарын талап
ететін тұжырымдамалар мен доктриналар кеңінен тарай бастады.Әсіресе теория
мен тәжірибеде “берекелі мемлекет” “welfare state” деген ұғым, яғни
ауқымдық әлеуметтік шараларды, ең алдымен әлеуметтік қамсыздандыру
шараларын жүзеге асыратын мемлекет деген ұғым қалыптасты.
ЖІӨ-нің құрылымында әлеуметтік шығындар көбейе түсті, осы көрсеткішті
экономистер “берекелі мемлекет” теориясының негізі деп санады.
Бірақ кейіннен,экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік әлеуметтік
шығындардың ұлғаюмен қатар жұмыссыздық, өмір деңгейінің төмендеуі,
инфляцияның өсуі пайда болды. Бұл “берекелі мемлекет” теориясының
дағдарысына әкеліп соқты. Ғалымдар экономика мен әлеуметтік сфераның ара-
қатынасын зерттей бастады. Көптеген елдерде “берекелі мемлекет”
теориясының қағидаттарына қайшы келетін әлеуметтік бағдарламаларды өзгерту
шаралары іске асырылды, бұл саясаттық мәселелерге әкеп соқты.
Осы күнге дейін әлеуметтік қорғаудың теориялық сұрақтары ағылшын
ғалымы,мемлекеттік қайраткер У.Беверидждің 1942 жылғы шығарған ғылыми
ізденістеріне сүйенеді. Бұл ғылыми жұмыс 1930-1940 жылдары Дж.М.Кейнс
дәлелдеген нарықты мемлекеттік реттеу мен либералдық коллективизм
идеологиясы негізінде жазылған. Егер Дж.М.Кейнсті нарықты реттеу
экономикасының архитекторы деп атаса, У.Бевериджді рынокты әлеуметтік
реттеудің архитекторы деп атайды.
У. Беверидждің әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы 3 қағидаттан тұрады:
1) әлеуметтік қорғауды ұйымдастыру тек қана жалпы әлеуметтік прогресстің
негізгі бөлігі деп қаралады;
2) әлеуметтік қорғау мемлекет пен жеке индивидтың кооперациясы арқылы
ұйымдастырылуы қажет, бұл жағдайда мемлекет ең төменгі кепілдіктерді
қамтамасыз етеді, ал қосымша қамсыздандыру жеке тұлғаның үлесі арқылы
жүргізіледі;
3) әлеуметтік қорғаудың негізгі әдісі ретінде әлеуметтік сақтандыру іске
асырылады. Бұл жағдайда мемлекет үш шартты орындау қажет:балалар
жәрдемақысы арқылы балаларға тәрбие беруде біркелкі жағдай жасау, жалпыға
бірдей медициналық қызмет көрсету мен жалпылай жұмыссыздыққа жол бермеу.
У. Беверидж бірінші рет әлеуметтік қорғаудың үш сатылық жүйесін
дәлелдеп, зерттеді. Оларға міндетті әлеуметтік сақтандыру, мемлекеттік
әлеуметтік көмек, ерікті сақтандыру жатады.
Бұл ұсынылған модель нағыз прогресивті модель болды, бірақ ол да
кемшіліктерден кенде емес еді.
Біріншіден, одан балаларға берілетін жәрдемақылар, медициналық қызметке
арналған шығындар шығарылып тасталды. Бұл түрлер барлық азаматтарға
біркелкі жағдайда берілетін көмекке жатқызылды.
Екіншіден, У. Беверидждің әр әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушыға
төленетін жарнаның бірдей сомада болуы және ең төменгі әлеуметтік
сақтандырудың бәріне бірдей көрсетілуі- сақтандырудың негізгі
қағидаттарының бірі жұмыс қабілетін жоғалтқан жағдайда орта және жоғары
табыс алатын қызметкерлердің табыстарын жалақы арқылы өтеу толығымен
қамтамасыз етіле алмады.
Үшіншіден, жұмыссыздық кезінде әлеуметтік қорғауды жәрдемақы төлеу
арқылы шектеу және мемлекет тарапынан жұмыспен қамту жұмыссыздық қазіргі
жағдайда экономиканың негізгі атрибуты болып тұрғанда утопия ретінде
көрінді.
Шет ел тәжірибесінен көріп отырғанымыздай,әлеуметтік қорғаудың бұл
түрлері әлеуметтік қорғау жүйесіне жатқызылды және зейнетақы мен табыс
жоғалтқан жағдайда берілетін жәрдемақылар бекітілген көздер арқылы
қаржыландырылды.
У. Беверидж бірінші болып әлеуметтік қорғаудың анықтамасын оның тікелей
атқаратын қызметі –жоғалтқан жалақыны өтеу арқылы айқындады. Оның
көзқарасы бойынша әлеуметтік қорғау жұмыссыздық кезінде,ауырған кезде ,
бақытсыз жағдайларға душар болған кезде, қартайғанда зейнетақымен
қамтамасыз етуде, асыраушысынан айырылған жағдайда айлықтың орнына, адамның
тууына, некеге тұруына байланысты шығындарын өтеуде берілетін төлемақы. У.
Беверидж бұл қорғаудың көлемі үлкен болмауы керек екендігін және адамның
тезірек жұмысқа шығуына ынталандыруын қажет деп санайды.
Бірақ соңғы жылдары әлеуметтік –экономикалық өсуге байланысты,
азаматтардың әлеуметтік құқы мен еркіндігінің нығайуына байланысты
әлеуметтік қорғаудың мазмұнын айқындау тәсілдері өзгере бастады. Бірінші
кездері әлеуметтік қорғаудың негізгі мақсаты-жоғалтқан еңбек ақыны өтеу
болса, кейіннен табыстың көлемін ұстап тұру, “әлеуметтік стандарттар
негізінде қоғамдық жұмысқа қатысуына қарай кедейшіліктің алдын-алу
шараларымен ұлғая бастады. Ұлттық байлықты бөлуде ынтымақтастық қағидаты
негізге алынып, әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі мақсаты табыстарды
қайта бөлу және ол әлеуметтік тәуекелдікті бөлумен байланысты емес, бай
халық топтары мен кедей топтарының табыстарын бөлу деп қарастырылды.
Әлеуметтік қорғаудың тұжырымдамасын іске асыруда адамның қаржылық
қатысуы міндеті өзгертіліп, ”барлық азаматтарға жарналарының көлеміне,
еңбекке қатысу өтіліне қарамастан базалық әлеуметтік көмек көрсету” деп
танылды.
Әлеуметтік қорғау жүйесі “берекелі мемлекеттің ” негізгі атрибуты, ал
кейбір жағдайларда анықтама парадигмасы деп саналады.Мысалы, американдық
экономист Е.Д. Берковиц “берекелі мемлекет” деп үкімет барлық азаматтарын
қорғауға кепілдік береді және олар еңбек етіпн табыс табуға, инвестиция
жасаудан гөрі осы кепілдікке бейімделеді деп санайды [5].
1970 жылғы дағдарыстан кейін экономика деңгейінің төмендеуіне байланысты
әлеуметтік қорғауға деген көзқарас біршама өзгерді, бірақ оның жалпы
мазмұны –халықтың өмірін қалыпты деңгей де ұстап тұру өзгерген жоқ.
Ең көп тараған көзқарас ол әлеуметтік қорғауға көп бағыттылық ұйымдық-
қаржылық құрылым негізінде кешендік жүйе ретінде қарау. Оның ішіне
мемлекеттік трансферттерден бастап ерікті корпоративтік немесе жеке
сақтандыру жүйелері енеді. Айта кету қажет, ерікті корпоративтік немесе
жеке сақтандыру жүйелері мемлекеттік бюджеттің тапшылығының өсуіне,
экономикаға салық ауыртпалығының жоғарылауына байланысты әлеуметтік қорғау
жүйесінің негізгі компоненттері деп саналып отыр. Кейбір экономистер
мемлекеттік міндетті әлеуметітк қорғау жүйесін толығымен ерікті жүйеге
ауыстыру қажет деп санайды. Қазіргі жағдайда халықтың қартаюына
,медициналық қызметтің бағасының өсуіне байланысты зейнетақымен және
ақысыз медицинамен қамтамасыз ету үлкен мәселеге арналып отыр. Әлеуметтік
қорғаудың жалпыға бірдей қорғау қағидаттары сынға түсті, мұқтаждарды
атаулы жәрдемақы арқылы қорғау альтернатива ретінде қаралады.
Жоғарыда айтылған ұсыныстар батыс елдерінің, американдық экономистердің
көзқарастарын көрсетеді. Жапонияның Халықты зерттеу Ұлттық институтының
экономистерінің көзқарасы бойынша қазіргі жағдайда тәуекелдікті бөлу емес,
табысты қайта бөлуді қамтамасыз ететін әлеуметтік қорғау жүйесі қажет деп
санайды. Олардың айтуынша, тарихи жағдайда әлеуметтік қорғау екі модельден
тұрады: әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру.
Әлеуметтік сақтандыру тәуекелдікті бөлуді қамтамасыз етсе, әлеуметтік
қамсыздандыру халықтың арасында табысты бөлуді қамтамасыз етеді.
Тәуекелдіктердің әр-қилылығына байланысты және негізгі әлеуметтік
тәуекелдіктің өте аз табыс табу тәуекелдігіне айналғандығына байланысты
тәуекелдік пен табыстың арасындағы айырмашылық жоғалады. Жапонияның
әлеуметтік қорғау Комитеті өзінің ұсыныстарында “қазір әлеуметтік қорғау
жүйесі өмір сүруге кепілдік берсе, келешекте тұрмыс салтының әр түрлі
деңгейін таңдауға мүмкіндік береді”деп көрсетеді.
Мұндай әлеуметтік прогрессивтік көзқарас нақты экономикалық базисті
қажет етеді. Соңғы үш онжылдықта Жапонияның экономикасы өте жоғары
тиімділікпен,қалыпты дамып келе жатыр, ал әлеуметтік дамуға арналған
шығындары басқа елдерге қарағанда өсіп отыр.
Еуропа елдерінің экономикалық жағдайы, керісінше, экономикаға түскен
әлеуметтік ауырпалықты қысқартуға мәжбүр болып отыр,әлеуметтік
бағдарламаларды еңбек етуге, өзін-өзі қамтамасыз етуге бағыттап қайта
өзгертіп отыр. Ұлыбританияның әлеуметтік қорғау жүйесін реформалауға
бағытталған мемлекеттік бағдарламалары көрсетіп отырғандай, “бұл жүйе
адамдардың айлықтары мен қорлану қорларының азаюына емес, көбеюіне ықпал
жасауы қажет”деп санайды.
Шет елдердегі әлеуметтік қорғау категориясының түсініктерін талдай
келіп,мынадай қорытынды жасауға болады. Біріншіден, әлеуметтік қорғау
саясаттық мазмұнға ие, екіншіден,әлеуметтік-экономикалық жағдайға
байланысты ылғи да өзгеріп отырады.
Әлеуметтік қорғауды анықтаудағы көптеген көзқарастардың ішінде екі
негізгі бөлігін көрсеткен жөн. Оларға классикалық және кеңейтілген немесе
ұлғайтылған тәсілдемелер жатады.Классикалық (дәстүрлі) көзқарас бойынша
әлеуметтік қорғау белгілі бір жағдайларда түрлеріне қарай шектеліп, табысты
жоғалтқан жағдайда ең төменгі қажеттіліктерді қамтамасыз ететін шараларды
жатқызады.
Кеңейтілген немесе ұлғайтылған көзқарас бойынша әлеуметтік қорғау
“берекелі мемлекет” теориясы негізінде анықталып, барлық азаматтарға бірдей
жеке табыстарына қарамай, қоғамдық жұмысқа қатысуына қарамай қалыпты
деңгейде тіршілікті қамтамасыз ету шаралары жатады.
Әлеуметтік қорғаудың түсінігін зерттеу барысында дәстүрлі көзқарасты
негізге алу қажет, өйткені адамның өсіп-өнуі тәуекелдік мазмұнға ие болуда.
Қазіргі жағдайда мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік
қамсыздандыру халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде өз орнын алды. Ұзақ даму
эволюция негізінде әлеуметтік тұрақтылық пен әділеттікті қамтамасыз ету
мақсатында әлеуметтік көмектің негізгі саналуан түрлері қалыптасты. Оларға
біріншіден, бүкіл азаматтарды ең төменгі көлемде табыспен қамтамасыз ету
шығындары, екіншіден, балаларға берілетін жәрдемақы, бала туу жағдайында
жанұялардың табысын төмендетпеу мақсатында берілетін жәрдемақылар,
үшіншіден, әлеуметтік сақтандыру құқтары жоқ азаматтарға-мүгедектерге,
жетімдерге, жұмыс істемейтіндерге берілетін жәрдемақылар , төртіншіден,
халықтың кейбір мединицалық көмек қажет ететін санаттарына берілетін
натуралдық түрдегі жәрдемақылар жатады [6].
Әлеуметтік –экономикалық прогресс даму барысында мемлекеттік әлеуметтік
қамсыздандырудың құрылымдық жүйесінде кедейлерге берілетін мемлекеттік
жәрдемақылардан гөрі балалар мен жұмыс істеу қабілеттері жоқ адамдарға
берілетін жәрдемақылар басым болуы шарт.
Әлеуметтік қорғау деп қоғамдық дамудың нақты жағдайларына сәйкес
азаматтарға қалыпты тіршілік әрекетінің кепілдікті деңгейін қамтамасыз
етуге арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттік және басқадай
институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерінің жүйесін айтады. Бұл деңгей
қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының ахуалына, жалпы ішкі өнімнің
мөлшерлеріне қолданылатын ұлттық байлыққа және оларды бөлудің сипатына,
жүйені іске асыру механизмдерінің жұмыс тиімділігіне байланысты болады.
Әлеуметтік қорғаудың қаржылық тұлғалауы арнаулы ақша қорларын
қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты қайта бөлгіштік қатынастарда
көрініп, білінеді, бұл қорлардан халыққа әр түрлі әлеуметтік төлемақылар
беріледі. Азаматтарды әлеуметтік қорғау белгіленген құқықтық актілерге
сәйкес, мөлшерлі жұмыс істеу жағдайында емес және ол егер жеткілікті
қаржылық негіз (қаржылық ресурстар) болмаса және соған сәйкес қамтамасыз
етілмесе, тек қағаз жүзінде қалып қояды. Қаржы теориясына сәйкес,
әлеуметтік қорғау деп қоғамдық дамудың нақтылы жағдайларына сәйкес
азаматтарға қалыпты тіршілік әрекетінің кепілдікті деңгейін қамтамасыз
етуге арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттік және басқа да
институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерінің жүйесін айтады.
Біздің ойымызша халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің негізі сол қоғамда
қалыптасқан әлеуметтік стандарттардың кепілдігін қамтамасыз ететін
механизмдер жиынтығы.
Бұл деңгей қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының ахуалына, жалпы
ішкі өнімнің мөлшерлеріне қордаланған ұлттық байлыққа және оларды бөлудің
сипатына, жүйені іске асыру механизмдерінің жұмыс тиімділігіне байланысты
болады.
Әлеуметтік қорғаудың қаржылық тұлғалауы арнаулы ақша қорларын
қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты қайта бөлгіштік қатынастарда
көрініп, білінеді, бұл қорлардан халыққа әр түрлі әлеуметтік төлемақылар
беріледі.
Экономистердің арасында әлі күнге дейін қаржының ішкі мәнін , маңызын
түсінуге деген бір жақты пікірлер жоқ . Осы саладағы жалпы теориялық
мәселелер туралы пікір-таластарды талдау барысында С.В.Барулин мен
Т.М.Ковалеваның[7]. ұстанымдарына сәйкес жеке шаруашылық пен мемлекеттік
(муниципиалдық) табыстарды құру мен пайдалануда, қаржылық ресурстардың
қозғалысы жеке – құқықтық және қоғамдық – құқықтық нысандары , қаржылық
құралдар мен тетіктерді әрекетке қосу негізінде ақшалай қатынастарға
делдалдық етеді дегенге алып келед.
Біздің ойымызша, мемлекеттің әлеуметтік қорғауға арналған
бағдарламаларының макродеңгейде жеке салымдарға тигізетін ықпалы шамалы.
Өйткені, біріншіден,салық түрінде немесе әлеуметтік қорғауға арналған
жарналер ретінде табыстан алынатын қаржылар ең төменгі күнкөріс деңгейін
қамтамасыз етуге және адамның ұдайы өсіп-өнуіне жұмсалады. Әлеуметтік
қорғау жүйесі болмаса мемлекет басқа нысандар түрінде бәрібір қаражаттар
қорын құруға мәжбүр болатын еді.
Аталған тәсілдеме зерттеу аумағында қаржы қызметінің ерекшелігін есепке
ала отырып, халықты әлеуметтік қорғау саласында қаржының мазмұнын
айқындауға қажет. Қаржы саласындағы әлеуметтік қорғау әдетте, өзінше қаржы
жүйесінің өзіндік жеке буынын атап көрсетеді, қаншалықты өзіне және
мемлекеттік (орталықтандырылған) қаржы элементтерін енгізеді – әлеуметтік
бюджеттен тыс қорлар, мақсатты әлеуметтік бюджеттік қаржылар , әлеуметтік
инфрақұрылымға және әлеуметтік жеңілдік беруге бюджеттен шығындар және
кәсіпорын қаржыларының элементтері (корпоративтік қаржылардың) мемлекеттік
емес зейнетақылық қорлар және дәрігерлік сақтандыру қоры, кәсіпорынның өз
қызметкерлерін міндетті және ерікті мемлекеттік және мемлекеттік емес
әлеуметтік (зейнетақылық , дәрігерлік ) сақтандыруы. Осы жерде мемлекеттік
(муниципиалдық) қаржылық элементтерге, яғни, көпшілік – құқықтық қаржылық
құралдарға , нысандарына , әдістері мен табысты жұмылдыру тетіктеріне және
шығындарды жүзеге асыруға баса назар аудару қажет. Оның үстіне жалпы
әлеуметтік бағыттаудың аталған қаржылық қатынастары халықты әлеуметтік
қорғау саласындағы қаржының жалпы түсінігінде оларды біріктіруге мүмкіндік
береді
Қаржылар мәнділігін оның жүйесінің кез – келген буынында бірінен бірін
принципті түрде ажыратуы мүмкін емес. Қарсы жағдайда – бұл әр түрлі
санаттар болады. Халықты әлеуметтік қорғау саласындағы қаржылық қарым –
қатынастардың жиынтығы да солай қарастырылады. Олардың осы қаржылық
қатынастардың мәнділігі белгілерінің (ерекшеліктерінің) бірі болып
сақтандыру табиғаты көрінеді, тіпті ең соңында мемлекеттік және
корпоративтік зейнетақының , дәрігерлік және әлеуметтік сақтандырудың бір
бөлшегі кіріктіріледі. Мысалы, бұрынғы КСРО - да және басқа елдерде
жеткіліксіз дамыған нарықтық құрылымдар, қазіргі Қазақстанды қоса алғанда,
мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру принципі сақтандыруды емес, әлеуметтік
қорғауды қаржылық қамтамасыздандыру жүйелерін ұйымдастыруға басымдық
береді. Бұдан басқа, тіпті, ең қолайлы нарықтық жағдайлардың өзінде
сақтандыру принципі әрқашан (әртүрлі үйлесімдерде) әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесімен үйлеседі , әлеуметтік жеңілдік беру мен шығындарға сәйкес
бюджеттен тікелей қаржыландырылатын яғни тіпті халықты әлеуметтік қорғау
саласындағы қаржылық қарым – қатынастарды ұйымдастырудың сақтандыру нысаны
артықшылықтары өзінің ішкі табиғатын ; қаржылық қарым – қатынастар
мәнділігін өзгертпейді, ал тек олардың нақтылы ұйымдарының ерекшеліктерін
сипаттайды.
Осындай жағдайда, халықты әлеуметтік қорғау саласындағы қаржылар халықты
әлеуметтік қорғау мақсатында арнайы қаржылық институттар мен әлеуметтік
қорғау тетіктерін әрекетке келтіру нәтижесінде осы негізде құралған және
пайдаланылатын мемлекеттік және шаруашылық табыстардың қаржылық ресурстары
қозғалысы үдерісінде ақшалық қарым – қатынастарға делдалдық жүргізеді[6].
Арнаулы қаржылық құралдар мен тетіктерге жататындары: зейнетақылар және
зейнетақылық жүйе , жәрдемақылар , төлемақылар мен жеңілдіктер , мақсатты
салықтар мен салықсыз табыстар , әлеуметтік қамтамасыздандыру мен
әлеуметтік сақтандыру әдістері , әлеуметтік қорғауды қаржыландыру мен
кредиттеу, жеке тұлғалық шоттар мен жинақталған капитал және төлемақы
нысаны және т.б.
Қарастырылған қаржылық қарым – қатынастардың құрамын өз алдына жеке екі
салыстырмалы топтарға бөлуге болады, біріншісі, құқықтық нысанын
айрықшаландыратын (табыстар мен шығыстар) мемлекеттік (орталықтандырылған)
қаржылық ресурстардың қозғалысы және жеке шаруашылықтық (корпоративтік)
қаржылар. Дегенмен де мемлекеттік - құқықтық қаржылық институттар мен
тетіктердің көп және аз дәрежесі басымдылық алғанымен де, елдегі рынок
(нарық) дамуы деңгейі жоғарылаған сайын жеке құқықтық қаржылық құралдар,
халықты әлеуметтік қорғау тетіктері мен әдістері, нысандары көбірек дамып
келеді.
Мазмұндылық жағынан, қаржылық қарым – қатынастардың өзара байланысты
екі тобының әр түрлі бағыттағы үдерістегі пайда болатын айырмашылығын білу
қажет: табыстардың құрылуы және табыстарды әлеуметтік қорғау саласында
пайдалану (оның шығындалуын қосқанда) . Бұл қаржылардың маңызды сапалық
сипаты олардың атқарымдық алдын ала тағайындауларын анықтайды, ал қарым –
қатынастар осы үдерісте туатын әлеуметтік қорғау саласындағы қаржылық
біртұтас және қаржылық үш атқарымының негізіне жатады:
1) табыстардың қоғамдық – құқықтық және жеке құқықтық (мемлекеттік және
жеке шаруашылық) атқарымдарынан құрылуы ;
2) табыстардың көпшілік – құқықтық және жеке құқықтық мемлекеттік және
жеке шаруашылық (мемлекеттік және жеке шаруашылық) атқарымдарының
пайдаланылуы;
3) бақылау атқарымдары (табыстардың құрылуы мен пайдалану үдерісінің
қаржылық бақылау атқарымы) .
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржыландыруды тар және кең
көзқараста қарастыру қажет. Тар көзқараста ол қаржылардың орындалуының
өзінің бірінші атқарымдарымен байланысты түсіндіріледі, яғни әлеуметтік
қорғау саласындағы көпшілік – құқықтық және жеке – құқықтық табыстарының
құрылу үдерісіне қызмет етеді немесе қаржылық ресурстарды табыстар
нысандары мен басқа да ақшалай түсімдерге жұмылдырады .
Алайда табыстар көзінің қаншалықты шоғырлануы әлеуметтік қорғау
саласының мақсаты болып табылмайды, соншалықты халықты әлеуметтік қорғау
жүйесін қаржыландыру туралы оның түсінігінің кең көзқараста қаржылық
институттардың осы үдерісті жүзеге асыруда қолданатын нысандары, әдістері
мен құрал – жабдықтарының және тетіктерінің құрылу және пайдалану
жиынтықтары ретінде түсіндіріледі. Осы жағдайда кең көзқараспен халықты
әлеуметтік қорғау жүйесін қаржыландыру жоғарыда аталып көрсетілген барлық
үш атқарымдарды да орындаумен байланысты . Бұл жерде табыстарды пайдалану
делініп ,тек ағымдағы шығындарды ғана емес сонымен бірге инвестициялық
(капиталды) сипатты қаржылардың жұмсалымын да көрсетуге болады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржыландыру ұғымының кең
түсінігіне және әлеуметтік қорғау саласындағы қаржылар түсінігі өте жақын
және өзара қаржылар және қаржылық жүйе (қаржы жүйесі) санаты секілді
болып бөлінеді . Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржыландыру - бұл
ұйымдық басқарушылық түсінігіне қаржылық қарым – қатынастарға негізделген ,
өзіне бәрінен де басқа ұйымдық – институционалдық басқару құрылымын немесе
жай ғана әлеуметтік қорғаудың қаржылық институтын енгізетін түсінік.
Мысалы, Қазақстандағы зейнетақыны қорғау институты өзіне мемлекеттік
жинақтушы зейнетақы қорын, мемлекеттік емес зейнетақы қорын және оларды
ұйымдық құрылымдық басқаруын кіріктіреді , ал сондай – ақ міндетті және өз
еріктілігімен зейнетақылық қамтамасыздандыру мен сақтандыруды, ақшалар
ағынының қозғалысына бақылау жүргізетін органдарын, қаржылық құқықтық
қамсыздандыру және тағы басқа жүйелерді кіріктіреді. Әлеуметтік қорғаудың
атаулы қаржылық институттары халықты әлеуметтік қорғау саласында мақсат пен
міндетті жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Олар жоспарлау мен бағаны жүзеге
асырады және қаржылық құралдырдың (табыстар мен түсімдердің) қажетті
көздерін , қаржылық ресурстарды шоғырландырады, қаржыландыру үдерістерін
ұйымдастырады және тәсілдерін анықтайды, сонымен бірге шығыстарды
қаржыландырады, операциялардың заңдылығына және қаржылардың тиімді
пайдаланылуына бақылау жүргізеді, басқа да функцияларды орындайды .
Осы жағдайда, халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржыландыру жүйесі
қаржылық институттар жиынтығының тәртіптелген қарым – қатынастарға
қаржылық ұйымның принциптеріне, қаржылық нысандарына әдістері (құрал –
жабдықтарына) және халықты әлеуметтік қорғаудың тетіктеріне негізделген.
Қазіргі кезде Қазақстан халқын әлуметтік қорғау жүйесі негізгі екі
элементтен тұрады: әлеуметтік төлемдер және әлеуметтік қызметтер көрсету.
Әлеуметтік төлемдер әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмекті
қамтиды.
Әлеуметтік қамсыздандыруға зейнетақылар және мемлекеттік жәрдемақыларды
төлеу жатады.
Әлеуметтік көмекке адресті атаулы көмектер,тұрғын үйге берілетін көмек,
бала туылғанда берілетін бір жолғы төлемдер жатады.
Әлеуметтік қызмет көрсетулерге протездік-ортопедиялық бұйымдармен
қамтамасыз ету,дәрігерлік-әлеуметтік мекемелерде қызмет көрсету, үйде
әлеуметтік қызмет көрсетулер жатады. Әлеуметтік қорғауды қаржыландыру
жүйесінің қазіргі институционалдық үлгілері мынандай қаржылық
институттардың қызметі арқылы жүзеге асырылады:
1) мемлекеттік міндетті зейнетақылық қамсыздандыру;
2) мемлекеттік медициналық қорғауды қамтамасыз ету ;
3) радияциялық, техногендік ,табиғи және басқа да апаттардан зардап
шеккен азаматтарды жәрдемақылармен мемлекет тарапынан қамтамасыз
ету;
4) жұмыссыздарды мемлекеттік қамсыздандыру (сақтандыру) ;
5) жұмыскерлерді мемлекеттік міндетті әлеуметтік сақтандыру (уақытша
еңбекке қабілетсіз жағдайларда зейнетақылық , сондай – ақ екі
қабат және босанған кездерінде, өндірісте бақытсыздық
жағдайлардан және кәсіптік аурулар , жерлеуге қосымша шығындар
тәуекелдері және т.б;
6) аз қамтамасыз етілген отбасыларына (тұлғаларға) мемлекеттік
әлеуметтік көмек (мұқтаж азаматтарға ) көрсету;
7) мемлекеттік әлеуметтік жеңілдіктер беру ;
8) мемлекеттік емес (корпоративтік) ерікті зейнетақылық сақтандыру;
9) мемлекеттік емес (корпоративтік) ерікті әлеуметтік сақтандыру;
10) кәсіпорындардың (корпорациялардың) өз жұмыскерлерін әлеуметтік
ерікті және міндетті сақтандыруы .
Қазақстанда жоғарыда көрсетілген 7 – 10 тармақшаларында көрсетілген
халықты әлеуметтік қорғаудың түрлері толық дамымаған. Қазақстанның
халықты әлеуметтік қорғауды қаржыландыру жүйесі (1 – 6 тармақшаларда
белгіленген институттары) өзінің құрамы мен нысаны бойынша (бірақ мазмұны
бойынша емес) жоғарыда бейнеленген үлгіге ұқсас. Ол өзінің қалыптасу және
даму жолында көптеген қиыншылықтардан өтті .Осы салаларда қазіргі кезеңде
шешілмеген проблемалар аз емес.
Отандық жағымсыз және жағымды тәжірибелерді дұрыс бағалау халықты
әлеуметтік қорғауды қаржыландырудағы басымдылықтарды анықтау үшін қажет.
Бірінші тармақшада көрсетілген қаржылық институттың қызметін алатын
болсақ, мемлекеттің өтпелі экономика кезіндегі зейнетақы активтері мен
жинақтарын реттеудегі экономикалық рөлін, дамыған нарықтық экономикадағы
мемлекеттің экономикалық рөлімен салыстыра отырып, шешуге болмайды.
Қазақстанның орталықтандырылған жоспарлы экономикадан, әлеуметтік
қамтамасыз етудің барлық жүйелерін түбірлі тұрғыда өзгертуді керек ететін
нарықтық экономикаға өтуінің трансформациялық кезеңінде, бұл проблема шет
елдердің практикасында кездеспейтін қосымша белгілерге ие болады.
Сондықтан да зейнетақылық жүйенің дамуы мемлекеттік зейнетақылық
төлемдер арқылы жұмыскерлердің өмірлерін қамтамасыз етуге негізделуі тарихи
қалыптасты. Әміршіл-әкімшілік экономикада саяси және экономикалық орта
зейнеткерлік жүйенің тұрақты жұмыс істеуіне мүмкіндік берді, өйткені жүйе
ұрпақтардың ауыз бірлігі қағидатына негізделген еді, ал жұмыс істеп
жатқан ұрпақтың төлемдері өмір сүріп отырған зейнеткерлерді асырау үшін
толық жеткілікті еді. Қартайған жаста тұтыну үшін арналған ұлттық өнімнің
уақытша босаған бөлігі, қоғам арқылы еңбекке жарамсыздардың бүгінгі күндегі
ұрпағына бағытталады. Ал нарықтық экономика жағдайында, орталықтандырылған
басқару мен зейнетақылық сфераны нормаландырудың қалыптасқан тәжірибесінен
бас тартып, келешектегі әр зейнеткердің өз зейнетақысын қалыптастыру
мүмкіндігі пайда болды .
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдай отырып, нарықты экономикадағы
зейнетақы сферасында мемлекеттің рөлі біршама күрделене түседі, ал бұл
ынтымақтастық жүйесі бойынша зейнеткерлердің алдындағы қазіргі күндегі бар
қаржылық міндеттемелерді қамтамасыз ету мен жүзеге асыру, зейнетақылық
жүйенің қызмет ету негізін түбірлі түрде өзгерту қажеттілігімен – яғни
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне толық өтудің іске асуымен байланысты.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің реттеушісі болудан бұрын, мемлекет
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің өз тетігін қалыптасу процесінің реттеушісі
болуы тиіс. Осы орайда айтар болсақ, Қазақстанның жинақтаушы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз ету
Дағдарысқа қарсы басқаруда стратегияның мәні
Қазақстандағы және дамыған елдердегі тұтыну себетін, күнкөріс минимумын, ең төменгі еңбекақыны талдау
Мемлекеттік шығындар
Қазақстандағы және дамыған мемлекеттердегі тұтыну себетін, күнкөріс минимумын, ең төменгі еңбекақыны талдау жайлы мәілмет
Қаржы механизмінің жүйесі
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуында жергілікті бюджеттің әсерін талдау (Қызылорда облысы Қармақшы ауданы әкімдігінің экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімі мысалында)
Мемлекет бюджетінің тапшылығы
Денсаулық саласын талдау
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру жолдары
Пәндер