Қазақ тілінің орфографиясы. Жоғары оқу орындарының филология факультеттеріне арналған оқу құрал
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І ТАРАУ. «Дыбыс . фонема . графема . әріп . әліпби ... ... ... .
1. «Дыбыс . фонема . графема ...» ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. «...Графема . әріп . әліпби» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Әліпбидегі әріптердің аттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ ТАРАУ. Қазақ орфографиясының принциптері ... ... ... ... ..
1. Негізгі принциптер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Қосалқы принциптер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ ТАРАУ. Жазу нормалары және одан ауытқудың түрлері мен себептері.
1. Кейбір дауыссыз дыбыстардың жазылуы ... ... ... ... ... ... ..
2. Кейбір дауысты дыбыстардың жазылуы ... ... ... ... ... ... ..
3. Кейбір дыбыс құбылыстарының орфографиядағы көріністері ...
4. Біріккен сөздер мен шылаулардың жазылуы ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І ТАРАУ. «Дыбыс . фонема . графема . әріп . әліпби ... ... ... .
1. «Дыбыс . фонема . графема ...» ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. «...Графема . әріп . әліпби» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Әліпбидегі әріптердің аттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ ТАРАУ. Қазақ орфографиясының принциптері ... ... ... ... ..
1. Негізгі принциптер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Қосалқы принциптер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ ТАРАУ. Жазу нормалары және одан ауытқудың түрлері мен себептері.
1. Кейбір дауыссыз дыбыстардың жазылуы ... ... ... ... ... ... ..
2. Кейбір дауысты дыбыстардың жазылуы ... ... ... ... ... ... ..
3. Кейбір дыбыс құбылыстарының орфографиядағы көріністері ...
4. Біріккен сөздер мен шылаулардың жазылуы ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қазіргі жазу-сызуымыз жарты ғасырдан астам уақыт бойы қолданылып келеді және қазақ тілінің жазба түрі осы жазу-сызу арқылы тиісінше қызмет етіп, сан қилы қоғамдық қажеттілікті шама-шарқынша өтеп те жатыр.
Әдетте тіл, мейлі ол ауызша, мейлі жазбаша болсын, өзінің қызметін жүйе түрінде жүзеге асырады. Олай болса қолданып жүрген жазу-сызуымыздың ішкі құрылымы, өзіндік жүйесі болуға тиіс екені даусыз. Тіліміздің жазу жүйесін жетілдіру, жақсарту, реттеп отыру, оны дұрыс қолданудың құралдарын жасау т.б. салада елу жыл ішінде едәуір шаралар жасалды: Негізгі Ережелер түзілді, жазу практикасында байқалған тәжірибелердің жинақталу барысында Ережеге (1957, 1983) толықтырулар мен түзетулер енгізілді.
Тағы бір атап айтатын нәрсе – осы жазу-сызу жүйесін дұрыс қолдануды үйрететін құралдар жасалып, олар бірнеше дүркін жарық көрді:
Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Алматы, 1941 (ред. Коллег. С.Аманжолов, І.Кеңесбаев); М.Балақаев. Емле сөздігі. 1948; Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі (1963 ж. редакциясын басқарғандар І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев; 1978 ж. Жауапты редакторы М.Балақаев; 1988 ж. Жауапты редактор Р.Сыздықова); Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтағыш (1964, 1974). Анықтағышта алғаш ре қазақ жазу-сызуына жұмсалып жүрген күллі графикалық таңбалардың (нүкте, қос нүкте, көп нүкте, нүктелі үтір, үтір, сызық, сызықша, тырнақша, жақша, бас әріп, кіші әріп, леп белгісі, сұрау белгісі, жол басы т.б.) қолданылу тәртібі мен орындары, ережелері жинақталып берілді. Міне, мұндай практикалық құралдардың жазу нормаларын тұрақтандыруда, жетілдіруде орын ерекше болды. Жазу жүйесін дұрыс қолдануға үйрететін мұндай құралдармен қатар қазақ жазу-сызуы мен орфографиясының негіздерін қарастырған (Оралбаева Н. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. Алматы, 1968) және жазу тәжірибесінде кездесетін әр түрлі ауытқулар мен қайшылықтарды жинақтай отырып, олардың себебін ашуға, бір ізге салудың жолын іздестірген зерттеулер жарық көрді (Уәлиев Н, Алдашева А. Қазақ орфографиясындағы қиындықтар. Алматы, «Ғылым», 1988; Мырзабеков С. Қазақ орфографиясының арнаулы курсы бойынша методикалық нұсқаулар. Алматы, «Қазақуниверситеті» 1991). Сондай-ақ жазу-сызу мәдениетін жетілдіру, сауаттылықты көтеру, емле сөздіктерін дұрыстау, жеке сөздердің жазылуы жөнінде баспасөз бетінде ондаған мақала жарияланды.1 Әрине, бұл айтылғандардан жазу-сызу жөнге түсіп, емле мінсіз болып кетті деуге болмайды. Бұл салада атқарылатын жұмыстың дені жазу-жүйесін дұрыс пайдаланудың құралдарын жасауға келіп саяды. Ал қазіргі жазуымыз сөз дыбыстарына негізделген біртұтас жүйе түрінде және сол жүйені құрап тұрған элемент, сол элементтердің өзара қатынасы сияқты ішкі құрылымдық деңгейде әлі де болса зерттелмей келеді. Ал мұндай міндетті шешу жазуымыздың фонологиялық транскрипция мен фонетикалық транскрипция жүйесінен қаншалықты айырмасы мен ұқсастығы бар екенін айқындауға мүмкіндік береді. Графикалық лингвистиканың қисыны бойынша жазу жүйесі фонологиялық, фонетикалық транскрипциядан қалайда бөлек болуға тиіс. Осымен байланысты жазуымыздың ішкі түзілімін және фонологиялық негізін (қандай бағытта, қай мектептің іліміне жақын т.б.), оған ұстанып отырған емле принципінің сайма-сай болуын қарастыру жұмысымыздың негізгі мақсаты болып табылады.
Әдетте тіл, мейлі ол ауызша, мейлі жазбаша болсын, өзінің қызметін жүйе түрінде жүзеге асырады. Олай болса қолданып жүрген жазу-сызуымыздың ішкі құрылымы, өзіндік жүйесі болуға тиіс екені даусыз. Тіліміздің жазу жүйесін жетілдіру, жақсарту, реттеп отыру, оны дұрыс қолданудың құралдарын жасау т.б. салада елу жыл ішінде едәуір шаралар жасалды: Негізгі Ережелер түзілді, жазу практикасында байқалған тәжірибелердің жинақталу барысында Ережеге (1957, 1983) толықтырулар мен түзетулер енгізілді.
Тағы бір атап айтатын нәрсе – осы жазу-сызу жүйесін дұрыс қолдануды үйрететін құралдар жасалып, олар бірнеше дүркін жарық көрді:
Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Алматы, 1941 (ред. Коллег. С.Аманжолов, І.Кеңесбаев); М.Балақаев. Емле сөздігі. 1948; Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі (1963 ж. редакциясын басқарғандар І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев; 1978 ж. Жауапты редакторы М.Балақаев; 1988 ж. Жауапты редактор Р.Сыздықова); Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтағыш (1964, 1974). Анықтағышта алғаш ре қазақ жазу-сызуына жұмсалып жүрген күллі графикалық таңбалардың (нүкте, қос нүкте, көп нүкте, нүктелі үтір, үтір, сызық, сызықша, тырнақша, жақша, бас әріп, кіші әріп, леп белгісі, сұрау белгісі, жол басы т.б.) қолданылу тәртібі мен орындары, ережелері жинақталып берілді. Міне, мұндай практикалық құралдардың жазу нормаларын тұрақтандыруда, жетілдіруде орын ерекше болды. Жазу жүйесін дұрыс қолдануға үйрететін мұндай құралдармен қатар қазақ жазу-сызуы мен орфографиясының негіздерін қарастырған (Оралбаева Н. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. Алматы, 1968) және жазу тәжірибесінде кездесетін әр түрлі ауытқулар мен қайшылықтарды жинақтай отырып, олардың себебін ашуға, бір ізге салудың жолын іздестірген зерттеулер жарық көрді (Уәлиев Н, Алдашева А. Қазақ орфографиясындағы қиындықтар. Алматы, «Ғылым», 1988; Мырзабеков С. Қазақ орфографиясының арнаулы курсы бойынша методикалық нұсқаулар. Алматы, «Қазақуниверситеті» 1991). Сондай-ақ жазу-сызу мәдениетін жетілдіру, сауаттылықты көтеру, емле сөздіктерін дұрыстау, жеке сөздердің жазылуы жөнінде баспасөз бетінде ондаған мақала жарияланды.1 Әрине, бұл айтылғандардан жазу-сызу жөнге түсіп, емле мінсіз болып кетті деуге болмайды. Бұл салада атқарылатын жұмыстың дені жазу-жүйесін дұрыс пайдаланудың құралдарын жасауға келіп саяды. Ал қазіргі жазуымыз сөз дыбыстарына негізделген біртұтас жүйе түрінде және сол жүйені құрап тұрған элемент, сол элементтердің өзара қатынасы сияқты ішкі құрылымдық деңгейде әлі де болса зерттелмей келеді. Ал мұндай міндетті шешу жазуымыздың фонологиялық транскрипция мен фонетикалық транскрипция жүйесінен қаншалықты айырмасы мен ұқсастығы бар екенін айқындауға мүмкіндік береді. Графикалық лингвистиканың қисыны бойынша жазу жүйесі фонологиялық, фонетикалық транскрипциядан қалайда бөлек болуға тиіс. Осымен байланысты жазуымыздың ішкі түзілімін және фонологиялық негізін (қандай бағытта, қай мектептің іліміне жақын т.б.), оған ұстанып отырған емле принципінің сайма-сай болуын қарастыру жұмысымыздың негізгі мақсаты болып табылады.
1. Абуов Ж., Джунисбеков А. Фонетическая запись казахского текста. Алма – Ата: Ғылым, 1991.
2. Абуов Ж. О влиянии фонологической системы языка на восприятие фонетических признаков гласных / экспериментально-фонетическое исследование на материале английского, казахского и русского языков // Автореф. дис.канд. фил.наук. Л., 1978.
3. Аманжолов С., Кеңесбаев І., Балақаев М. Емле сөздігі. 1948.
4. Амиров Т.А. Функциональная взаимосвязь письменного и звукового языка. М., 1985.
5. Аралбаев Ж. қазақ фонетикасы бойынша этюдтер. Алматы, Ғылым, 1989.
6. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. Алматы, Мектеп, 1972.
7. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, Мектеп, 1973.
8. Әліппе айтысы. Қарағанды, 1990 ж. (Құрастырған Мәжітаева Ш.).
9. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992 ж.
10. Головин Б.Н. Введение в языкознание. М., 1977.
11. Джунисбеков А. Проблемы тюркской словесной просодии и сингармонизм казахского слова / Автореф. дисс. Докт. филол. наук. Алма-Ата, 1988.
12. Джусупов М. Звуковое системы русского и казахского языков. Слог. Интерференция. Обучение произношению. Ташкент. Фан. 1991.
13. Дмитриев Н.К. Вставка и выпадение гласных и согласных в тюркских языках. // Иследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Фонетика. М., 1955, ч.І.
14. Досқараев Ж. Кейбір фонетикалық құбылыстар жайында. // Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. Алматы, 1963, 5 шығуы.
15. Есенов Қ. Барымен базар болған абзал. / Ана тілі, 1992, 14 мамыр.
16. Жәркешова Г. Біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің орфографиясы. Алматы: 1960.
17. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1966.
18. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің емлесін өзгерту жайлы. //Қазақ және әліп кендік комитеті 1929 жылдың 2-4 июнь күндері өткізілген ғылыми-орфографиялық конференцияда сөйлеген сөзі. Стенографиялық есеп «Қызылорда, 1930 ж.».
19. Жұбанов Қ. Эпос тілінің өрнектері. «Алматы, Ғылым, 1987.
20. Жүнісбеков Ә. Төл жазусыз төгел түгелдік болмас. / «Ана тілі», 1992, 9-16 қаңтар.
21. Зиндер Л.Р. Очерк общей теории письма. М.: Наука, 1987.
22. Зиндер Л.Р. Общая фонетика. М.: 1979.
23. Исаев М.К. К вопросу о фонетической структуре слова в казахском языке (сравнительно с англиским) // Автореф. дис… канд. филол. наук, Алма-Ата, 1970.
24. Исаев С., Уәлиев Н. Сауатты жазғымыз келсе... // «Социалистік Қазақстан», 1984, 24 шілде.
25. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Алматы: Ғылым, І басылым 1963; 2-басылым 1973; 3-басылым, Қазақстан, 1988.
26. Қайдаров А.Т. Структура односложных корней-основ казахского языка. Алма-ата, Наура, 1986.
27. Кажибеков Е.З. Глагольно-именная корреляция гомогенных корней в тюркских языках (явление синкретизма), Алма–Ата, Наука, 1986.
28. Калиев Б. Редукция узких гласных звуков в казахском и каракалпакском языках. // Автореф. дисс. канд. филол. наук. Алма-Ата, 1967.
29. Кенесбаев С. Изучение влияния сингармонизма на фонетическое основание слов заимствованных из арабского и русского языков, методом спектрального анализа // Известия АН КазССР, серия филологическая, 1976, №1.
30. Кенесбаев С.К., Мусабаев Г.Г., Неталиева Х. Орфография казахского языка // Орфография тюркских литературных языков СССР. М., Наука, 1975.
31. Копыленко М.М., Ахметжанова З.К. Фонетическая интерференция в русской речи казахов. Алма-Ата, Наука, 1984.
32. Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии Воронеж: издательство Воронежского университета, 1972.
33. Кузьмина С.М. Теория русской орфографии. М.: Наука, 1981.
34. Қайдаров Ә.Т. Латын әліпбиінің болашағы зор. // Ана тілі, 1991, 24 қазан; 7, 14 қараша.
35. Қалиев Б. Ы, І қысаң дауыстыларының емлесі жайында // Вопросы казахской фонетики и фонологии. Алма-Ата, Наука, 1979.
36. Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990.
37. Манкеева Ж. Реконструкция первичных глагольных корней основ казахского языка. // Автореф. дисс. канд. филол. наук. Алматы.
38. Мусаев К. Вопросы разработки и дальнейшего совершенствования орфографии тюркских литературных языков Советского Союза // Орфография тюркских литературных языков. М., 1973.
39. Мырзабеков С. Емлеге де ем керек. // Ана тілі, 1980, 31 мамыр.
40. Мырзабеков С. Қазақ орфографиясының арнаулы курсы бойынша методикалық нұсқаулар. Алматы: Қазақ университеті, 1991.
41. Омарбеков С. Халықтық тіліміздегі тектес тілдермен ортақ құбылыстар. Алматы: Ғылым, 1978.
42. Пальманах А.А. Асхаков Ф.Г. Явления метатезы в тувинском и некоторых других тюркских языках // Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков . (Фонетика) М., 1955, ч.І.
43. Поппе Н. Монгольский словарь Мухалдимат аль-адаб. М.-Л., 1938.
44. Реформатский А.А. Введение в языкознание. М., 1967.
45. Сарыбаев Ш.Ш. Қазақ тіл білімі әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші. Алматы, Ғылым, І б. (1965); ІІ б (1971). ІІІ б. (1977), ІV б (1982), V б. (1987).
46. Серебренников Б.А. Вероятностное обоснование в компаративистике. М., 1974.
47. Современный казахский язык. Алма-Ата, Наука, 1962.
48. Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтағыш. Алматы: Мектеп, 1964, 1974.
49. Сыздықова Р. «Орысшылықтан» қашудың да жөні бар. //Ана тілі, 1992, 9, 16 сәуір.
50. Татубаев С.С. Редукция, протеза, апакопа в казахской речи и пении // Советская тюркология, 1977, №4.
51. Трофимов М.И. О соотношении между ударением и редукцией гласных в современном уйгурском и других тюркских языках // Советская тюркология, 1981, №3.
52. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. Алматы: Мектеп, 1984.
53. Уәлиев Н., Алдашева А. Қазақ орфографиясындағы қиындықтар. Алматы: Ғылым, 1988.
54. Хусаинов К.Ш. В.В.Радлов и казахский язык. Алма-Ата, Наука, 1981.
55. Шварцман В.М. Экспериментально-фонетическое исследование гласных французского языка сравнительно с гласными казахского языка // Автореф. дис. канд. филол. наук, М., 1955.
56. Щерба Л.В. Теория русского письма. Л., 1983.
57. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков. М., 1977.
58. Шербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. Л., 1970.
59. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. (Морфология) Алматы: Ғылым, 1974.
60. Ысқақов М. Халық календары. Алматы, қазақстан, 1982.
2. Абуов Ж. О влиянии фонологической системы языка на восприятие фонетических признаков гласных / экспериментально-фонетическое исследование на материале английского, казахского и русского языков // Автореф. дис.канд. фил.наук. Л., 1978.
3. Аманжолов С., Кеңесбаев І., Балақаев М. Емле сөздігі. 1948.
4. Амиров Т.А. Функциональная взаимосвязь письменного и звукового языка. М., 1985.
5. Аралбаев Ж. қазақ фонетикасы бойынша этюдтер. Алматы, Ғылым, 1989.
6. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. Алматы, Мектеп, 1972.
7. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, Мектеп, 1973.
8. Әліппе айтысы. Қарағанды, 1990 ж. (Құрастырған Мәжітаева Ш.).
9. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992 ж.
10. Головин Б.Н. Введение в языкознание. М., 1977.
11. Джунисбеков А. Проблемы тюркской словесной просодии и сингармонизм казахского слова / Автореф. дисс. Докт. филол. наук. Алма-Ата, 1988.
12. Джусупов М. Звуковое системы русского и казахского языков. Слог. Интерференция. Обучение произношению. Ташкент. Фан. 1991.
13. Дмитриев Н.К. Вставка и выпадение гласных и согласных в тюркских языках. // Иследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Фонетика. М., 1955, ч.І.
14. Досқараев Ж. Кейбір фонетикалық құбылыстар жайында. // Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. Алматы, 1963, 5 шығуы.
15. Есенов Қ. Барымен базар болған абзал. / Ана тілі, 1992, 14 мамыр.
16. Жәркешова Г. Біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің орфографиясы. Алматы: 1960.
17. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1966.
18. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің емлесін өзгерту жайлы. //Қазақ және әліп кендік комитеті 1929 жылдың 2-4 июнь күндері өткізілген ғылыми-орфографиялық конференцияда сөйлеген сөзі. Стенографиялық есеп «Қызылорда, 1930 ж.».
19. Жұбанов Қ. Эпос тілінің өрнектері. «Алматы, Ғылым, 1987.
20. Жүнісбеков Ә. Төл жазусыз төгел түгелдік болмас. / «Ана тілі», 1992, 9-16 қаңтар.
21. Зиндер Л.Р. Очерк общей теории письма. М.: Наука, 1987.
22. Зиндер Л.Р. Общая фонетика. М.: 1979.
23. Исаев М.К. К вопросу о фонетической структуре слова в казахском языке (сравнительно с англиским) // Автореф. дис… канд. филол. наук, Алма-Ата, 1970.
24. Исаев С., Уәлиев Н. Сауатты жазғымыз келсе... // «Социалистік Қазақстан», 1984, 24 шілде.
25. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Алматы: Ғылым, І басылым 1963; 2-басылым 1973; 3-басылым, Қазақстан, 1988.
26. Қайдаров А.Т. Структура односложных корней-основ казахского языка. Алма-ата, Наура, 1986.
27. Кажибеков Е.З. Глагольно-именная корреляция гомогенных корней в тюркских языках (явление синкретизма), Алма–Ата, Наука, 1986.
28. Калиев Б. Редукция узких гласных звуков в казахском и каракалпакском языках. // Автореф. дисс. канд. филол. наук. Алма-Ата, 1967.
29. Кенесбаев С. Изучение влияния сингармонизма на фонетическое основание слов заимствованных из арабского и русского языков, методом спектрального анализа // Известия АН КазССР, серия филологическая, 1976, №1.
30. Кенесбаев С.К., Мусабаев Г.Г., Неталиева Х. Орфография казахского языка // Орфография тюркских литературных языков СССР. М., Наука, 1975.
31. Копыленко М.М., Ахметжанова З.К. Фонетическая интерференция в русской речи казахов. Алма-Ата, Наука, 1984.
32. Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии Воронеж: издательство Воронежского университета, 1972.
33. Кузьмина С.М. Теория русской орфографии. М.: Наука, 1981.
34. Қайдаров Ә.Т. Латын әліпбиінің болашағы зор. // Ана тілі, 1991, 24 қазан; 7, 14 қараша.
35. Қалиев Б. Ы, І қысаң дауыстыларының емлесі жайында // Вопросы казахской фонетики и фонологии. Алма-Ата, Наука, 1979.
36. Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990.
37. Манкеева Ж. Реконструкция первичных глагольных корней основ казахского языка. // Автореф. дисс. канд. филол. наук. Алматы.
38. Мусаев К. Вопросы разработки и дальнейшего совершенствования орфографии тюркских литературных языков Советского Союза // Орфография тюркских литературных языков. М., 1973.
39. Мырзабеков С. Емлеге де ем керек. // Ана тілі, 1980, 31 мамыр.
40. Мырзабеков С. Қазақ орфографиясының арнаулы курсы бойынша методикалық нұсқаулар. Алматы: Қазақ университеті, 1991.
41. Омарбеков С. Халықтық тіліміздегі тектес тілдермен ортақ құбылыстар. Алматы: Ғылым, 1978.
42. Пальманах А.А. Асхаков Ф.Г. Явления метатезы в тувинском и некоторых других тюркских языках // Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков . (Фонетика) М., 1955, ч.І.
43. Поппе Н. Монгольский словарь Мухалдимат аль-адаб. М.-Л., 1938.
44. Реформатский А.А. Введение в языкознание. М., 1967.
45. Сарыбаев Ш.Ш. Қазақ тіл білімі әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші. Алматы, Ғылым, І б. (1965); ІІ б (1971). ІІІ б. (1977), ІV б (1982), V б. (1987).
46. Серебренников Б.А. Вероятностное обоснование в компаративистике. М., 1974.
47. Современный казахский язык. Алма-Ата, Наука, 1962.
48. Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтағыш. Алматы: Мектеп, 1964, 1974.
49. Сыздықова Р. «Орысшылықтан» қашудың да жөні бар. //Ана тілі, 1992, 9, 16 сәуір.
50. Татубаев С.С. Редукция, протеза, апакопа в казахской речи и пении // Советская тюркология, 1977, №4.
51. Трофимов М.И. О соотношении между ударением и редукцией гласных в современном уйгурском и других тюркских языках // Советская тюркология, 1981, №3.
52. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. Алматы: Мектеп, 1984.
53. Уәлиев Н., Алдашева А. Қазақ орфографиясындағы қиындықтар. Алматы: Ғылым, 1988.
54. Хусаинов К.Ш. В.В.Радлов и казахский язык. Алма-Ата, Наука, 1981.
55. Шварцман В.М. Экспериментально-фонетическое исследование гласных французского языка сравнительно с гласными казахского языка // Автореф. дис. канд. филол. наук, М., 1955.
56. Щерба Л.В. Теория русского письма. Л., 1983.
57. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков. М., 1977.
58. Шербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. Л., 1970.
59. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. (Морфология) Алматы: Ғылым, 1974.
60. Ысқақов М. Халық календары. Алматы, қазақстан, 1982.
Нұргелді Уәлиұлы
Қазақ тілінің орфографиясы
Жоғары оқу орындарының филология факультеттеріне арналған
оқу құрал
АЛҒЫ СӨЗ
Қазіргі жазу-сызуымыз жарты ғасырдан астам уақыт бойы қолданылып
келеді және қазақ тілінің жазба түрі осы жазу-сызу арқылы тиісінше
қызмет етіп, сан қилы қоғамдық қажеттілікті шама-шарқынша өтеп те жатыр.
Әдетте тіл, мейлі ол ауызша, мейлі жазбаша болсын, өзінің қызметін
жүйе түрінде жүзеге асырады. Олай болса қолданып жүрген жазу-сызуымыздың
ішкі құрылымы, өзіндік жүйесі болуға тиіс екені даусыз. Тіліміздің жазу
жүйесін жетілдіру, жақсарту, реттеп отыру, оны дұрыс қолданудың
құралдарын жасау т.б. салада елу жыл ішінде едәуір шаралар жасалды:
Негізгі Ережелер түзілді, жазу практикасында байқалған тәжірибелердің
жинақталу барысында Ережеге (1957, 1983) толықтырулар мен түзетулер
енгізілді.
Тағы бір атап айтатын нәрсе – осы жазу-сызу жүйесін дұрыс қолдануды
үйрететін құралдар жасалып, олар бірнеше дүркін жарық көрді:
Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Алматы, 1941 (ред. Коллег.
С.Аманжолов, І.Кеңесбаев); М.Балақаев. Емле сөздігі. 1948; Қазақ тілінің
орфографиялық сөздігі (1963 ж. редакциясын басқарғандар І.Кеңесбаев,
Ғ.Мұсабаев; 1978 ж. Жауапты редакторы М.Балақаев; 1988 ж. Жауапты
редактор Р.Сыздықова); Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы
жайында анықтағыш (1964, 1974). Анықтағышта алғаш ре қазақ жазу-сызуына
жұмсалып жүрген күллі графикалық таңбалардың (нүкте, қос нүкте, көп нүкте,
нүктелі үтір, үтір, сызық, сызықша, тырнақша, жақша, бас әріп, кіші әріп,
леп белгісі, сұрау белгісі, жол басы т.б.) қолданылу тәртібі мен орындары,
ережелері жинақталып берілді. Міне, мұндай практикалық құралдардың жазу
нормаларын тұрақтандыруда, жетілдіруде орын ерекше болды. Жазу жүйесін
дұрыс қолдануға үйрететін мұндай құралдармен қатар қазақ жазу-сызуы мен
орфографиясының негіздерін қарастырған (Оралбаева Н. Қазақ графикасы мен
орфографиясының негіздері. Алматы, 1968) және жазу тәжірибесінде
кездесетін әр түрлі ауытқулар мен қайшылықтарды жинақтай отырып, олардың
себебін ашуға, бір ізге салудың жолын іздестірген зерттеулер жарық
көрді (Уәлиев Н, Алдашева А. Қазақ орфографиясындағы қиындықтар. Алматы,
Ғылым, 1988; Мырзабеков С. Қазақ орфографиясының арнаулы курсы бойынша
методикалық нұсқаулар. Алматы, Қазақуниверситеті 1991). Сондай-ақ жазу-
сызу мәдениетін жетілдіру, сауаттылықты көтеру, емле сөздіктерін
дұрыстау, жеке сөздердің жазылуы жөнінде баспасөз бетінде ондаған мақала
жарияланды.1 Әрине, бұл айтылғандардан жазу-сызу жөнге түсіп, емле мінсіз
болып кетті деуге болмайды. Бұл салада атқарылатын жұмыстың дені жазу-
жүйесін дұрыс пайдаланудың құралдарын жасауға келіп саяды. Ал қазіргі
жазуымыз сөз дыбыстарына негізделген біртұтас жүйе түрінде және сол жүйені
құрап тұрған элемент, сол элементтердің өзара қатынасы сияқты ішкі
құрылымдық деңгейде әлі де болса зерттелмей келеді. Ал мұндай міндетті
шешу жазуымыздың фонологиялық транскрипция мен фонетикалық транскрипция
жүйесінен қаншалықты айырмасы мен ұқсастығы бар екенін айқындауға мүмкіндік
береді. Графикалық лингвистиканың қисыны бойынша жазу жүйесі фонологиялық,
фонетикалық транскрипциядан қалайда бөлек болуға тиіс. Осымен байланысты
жазуымыздың ішкі түзілімін және фонологиялық негізін (қандай бағытта, қай
мектептің іліміне жақын т.б.), оған ұстанып отырған емле принципінің сайма-
сай болуын қарастыру жұмысымыздың негізгі мақсаты болып табылады.
Осындай мақсатты көздей отырып, зерттеу барысында мынадай міндеттерді
шешуге тырыстық:
- инвариант фонема мен әліпбидегі (алфавиттегі) әріптердің сандық
қатынасын көрсету;
- жазудың фонологиялық негізін анықтау;
- әліпбидегі әріптердің аттарын негіздеу;
- жазудың фонологиялық негізіне сай келетін емле принципін дәлдей
түсу;
- жазу нормасында кездесетін қайшылықтар мен ауытқуларды жинақтай
отырып, себептерін ашу т.б.
Жұмыстың сонылығы осындай міндеттерді шешуден туындайды. Жоғарыда
белгіленген міндеттерді шама-шарқымызша шеше келіп;
- қазіргі әліпбидегі артық графикалық таңбаларды;
- фонема – әріптің арасындағы қатынасты көрсете отырып,
графемалардың санын;
- жазу жүйеміздің фонологиялық фонетикалық транскрипциялар
жүйесімен ұқсастығы және олардан айырмасын;
- қазіргі жазуымыздың латын нұсқалы жазумен фонологиялық сәйкестігін
айта келіп, бұл екі жазудан араб нұсқалы жазу мен сингарможазудың
(жобаның) түбегейлі фонологиялық өзгешелігін көрсеттік.
Жұмыстың практикалық мәні түптеп келгенде көздеген мақсатымыз бен
алдымызға қойған міндеттерді дұрыс шешуге келіп саяды. Осында айтылған
кейбір талдаулар мен оның нәтижелері, кейбір нақты ұсыныстар жазудың
ішкі түзіліміне жетілдіре түсуде, әліпбидегі әріптерді реттеуді,
оқулықтар мен оқу құралдарын (әліппе, емле сөздіктері т.б.) жазуда
пайдаланылуы мүмкін.
Қоғамдық өмірде болып жатқан сан алуан өзгеріс күрделі мәселелерді
шешуді күн тәртібіне қойып отыр. Осындай қоғамдық назарда болып, мемлекет
көлемінде мән беріліп отырған мәселелердің бірі – республикадағы
тілдердің дамуы. Қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде өзінің сан алуан
қызметін өрістете отырып, өркендей түсуі қажет. Ол үшін жазу мәдениеті
де жоғары талап деңгейінде болуға тиіс. Қандай жазуды ұстансақ та, басқа
әліпбиге көшсек те, әліпбиді тиімді етудің жолдарын қарастыру, емле
принциптерін дәлдеу түсу, жазу жүйесін дұрыс қолданудың құралдарын (жазу
ережесі, емле сөздігі, анықтағыш т.б.) жетілдіру қай кезде де қоғамдық
назардан тыс қалмайтын мәселелер. Зерттеу жұмысымыз осындай өзекті
мәселелермен сабақтас. Олай болса, тақырыптың актуалдығы да осымен
байланысты.
Жұмысымыздың сипатына қарай материалды талдағанда сипаттама және
салыстырма әдісті, сонымен қатар әркелкі жазылып жүрген сөздердің негізгі
нұсқасын ажырату үшін тиісті жерінде статистика әдісін да қолдандық.
Қажетті жерінде ой-пікірімізді тиянқтау үшін жазу теориясына,
орфографияның теориялық мәселелеріне байланысты (Шерба Л.В., Зиндер Л.Р.,
Амирова Т.А., Кузьмина С.М. т.б. ) зерттеулердегі жұртшылық мойындаған
тұжырымдарға сүйендік.
Жұмыстың материалы негізінен көркем әдебиет, газет-журнал, сөздіктер
мен Анықтағыштан, ішінара микрофон деректерінен (радио-теледидар
хабарларынан) жиналды.
Жұмыстың құрылымы көздеген мақсатымызға, алға қойған міндетімізге
орай үш тараудан тұрады. Әр тараудың соңында қорытынды беріліп отырады.
І – ТАРАУ
ДЫБЫС – ФОНЕМА – ГРАФЕМА – ӘРІП – ӘЛІПБИ
Жазудың адамзат өміріндегі маңызы былай да түсінікті. Оны санамалап,
егжей-тегжейлі айтып жатудың өзі артық. Жазу арқылы адамзат қоғамы
мәдениетке қол жеткізіп, цивилизацияға қадам басты. Осы күнгі жазулар
бірден пайда болған жоқ. Олар дамудың небір жолдары мен сатыларынан өтті.
Осының нәтижесінде адамзат тарихында зерттеушілердің айтуынша1 жазудың
мынадай типтері мен түрлері пайда болды:
Жазудың тегі
І Семасиографиялық немесе ІІ Фонолографиялық
идеографиялық (тілдің тұрпат
(тілдің мазмұн жағына негізделген) жағына негізделген)
Жазудың түрлері
А. Пиктография (хабардың Б. Силлабографиялық
жалпы мазмұнын бейнелеуге (графикалық таңбаның объектісі –
негізделген). буын).
Б. Иероглифика немесе Б. Фонемография (графикалық
логография (сөзге негізделген) таңбаның объектісі – фонема)
Әрине, орыс әліпбиіне негізделген қазіргі қазақ жазуы я болмаса, араб
әліпбиіне негізделген бұрынғы жазу (А.Байтұрсынұлының нұсқасы); немесе
латын әліпбиін негіз еткен 30-40-жылдардағы қазақ жазуы ғылыми тұрғыда
дәлелдемей-ақ жай ғана ой жіберіп қарағанның өзінде жазудың фонографиялық
типіне, фонемографиялық түріне жататынын байқауға болады. Бірақ бұл
топшылау басы ашық ақиқат болғанмен, дәл осы ақиқатқа қатысты шешілмеген
түйіндер, жауабын күтіп тұрған сұраулар бар. Мысалы: араб әліпбиіне
негізделген қазақ жазуындағы әріптердің саны неге 24, ал латын әліпбиі
бойынша 29, орыс әліпбиіне негізделген қазіргі жазуда 42?
Ғылым мен техника, білім мен мәдениет, тіпті жалпы прогресс жазуымен
байланысты. Сондықтан жазу-сызу мәселесі қашан, қай кезде, қай елде
болмасын, ат төбеліндей зерттеушілердің ғана емес, жалпы жұртшылықтың
назарын өзіне аударып отырады. Мысалы, ағылшын жазуының неше ғасырлық
тарихы болғанына қарамастан, тіл мамандары жазуды оңтайлы етудің,
емлені жеңілдетудің тиімді қолданудың жолдары мен теориялық негіздерін
үнемі қарастырып келеді.
Не случайно в литературе неоднакратно ставился вопрос об исчезновении
всякого фонемного основания английской письменности. Не случайно и то, что
английское письмо приводится в качестве примета письма, приближающегося к
идеографическому.
Осознание этой ситуации лингвистической наукой выражается нередко в
призывах к сближению письменного и звукового языков, выдвигаются самые
различные проекты преобразования английской орфографии, вплоть до создания
нового алфавита1.
Қазіргі орыс жазуы І Петр заманынан бері бірнеше өңдеуді басынан
өткерді. Орыс жазуының зерттеле бастауы В.К.Традиаковский мен
М.В.Ломоносов еңбектерімен байланысты. Ал одан беріде орыс жазуының жалпы
және жеке мәселелері жөнінде жүздеген зерттеу жазылды2.
Қазақ халқы өзге түркі халықтары сияқты 4-5 ғасыр бойы араб
жазуын пайдаланды. Тек ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қана қазақ
оқығандары, оның ішінде Ыбырай Алтынсарин тәрізді ағартушылар, қазақтың
ұлттық жазба әдеби тілін қалыптастыру үшін оның дыбыстық жүйесін дұрыс
бере алатын жаңа алфавит қабылдауды не осы жазуды біраз жетілдіруді қоя
бастады 3.
Қазақ жазуын жақсарту, оңтайлы ету, тиімді қолдану, әліпбиін өзгерту
т.б. мәселелер қазақ қоғамында дүркін-дүркін көтеріліп, үнемі қоғамдық
назарда болып отырды. Мұндай пікірлер соңғы жылдарда да (1990 –1993 жж.)
айтыла бастады 4.
Әрине әр автордың өзіндік дәлелі, уәжі бар. Бұл жерде әңгіме олар
жөнінде емес. Біздің ойымызша, қандай бағыт ұстансақ та, алдымен теориялық
тиянақ керек. Ол үшін қазіргі қолданып жүрген жазуымыздың құрылымын,
жүйесін қалай да бір талдау елегінен өткізіп алу аса қажет. Міне,
осымен байланысты дыбыс тілі мен жазба тілді, олардың негізгі
құрылымдық элементтерін (сөз дыбыстары, фонема, әріп, әліпбиді) өзара
байланысты қарай отырып, қазіргі жазуымыздың фонологиялық негізін іздеу
жұмысымыздың негізгі мақсаты болып табылады.
І Дыбыс – фонема – графема ...
Сонымен, негізгі объектіміз жазба тілдің негізгі элементтері (әріп,
әліпби) және олардың жұмсалу жүйесі мен ережелері болғандықтан, ең алдымен
жұмыс аппараты ретінде жазу деген ұғымның деффенициясын анықтап алуға тура
келеді. Соңғы жылдардағы оқулықтардың бірінде жазу ұғымына мына
тәрізді анықтама беріліп жүр. Письмо современная наука о языке называет
систему знаков, используемую для фиксации звуковой речи 1 (Головин Б.Н.
Введение в языкознание. С.240). Осындай анықтамаға сүйенсек, жазу
дегеніміз дыбысталған сөзді арнайы таңбалар жүйесімен хатқа түсіру
немесе ауызша айтылған сөзді жазба тілге транспозициялау болып табылады.
Басқаша айтқанда, акустикалық сигналдарды оптикалық сигналға көшіру
(Л.Р.Зиндер... бет). Енді осы айтылған қағидаға сәйкес дыбысталған сөзді
(акустикалық сигналды) қазіргі жазуымыз бойынша оптикалық сигналға
айналдырып көрейік: [ат], [уот˚], [уөт˚′], [йет′] т.б. Бірақ жазу
тәжірибесінде дәл бұлай жазбай, ат, от, өт, ет деп таңбалайтынымыз
неліктен? Ауызша сөздің дыбыстық жамылғысы мен хатқа түскен суреті неге
сәйкес емес?
Сырт қарағанда, жазуда негізгі дыбыстар таңбаланады да, негізгі
еместері еленбейтіндей көрінеді. Әрине, бұлай деу – жазу теориясы
тұрғысынан жаңсақ түсінік. Өйткені тілдегі дыбыстарды негізгі және
негізгі емес деп бөлу лингвистикалық тұрғыдан қате пікір болып табылады.
Тілдік дыбыстардың негізгі және негізгі емесі, елеулі, елеусіздігі
болмайды, тұтынушы үшін бәрінің мәртебесі бірдей. Сондықтан жоғарыдағы
сұраудың жауабын басқа тұрғыдан іздестіруге тура келеді. Ол үшін бұл жерде
алдымен тілдегі дыбыс дегеннің өзі не нәрсе екенін пайымдап алу қажет.
Сөз дыбыстары – сөйлеу мүшелерінің күрделі артикуляциялық қызметінен
пайда болған акустикалық жаңғырық және сол жаңғырықтың құлаққа шалынуы.
Тіл дыбыстары – сөздер мен морфемалардың өмір сүру формасы. Сөздің бір-
бірімен ұласып жатқан дыбыстар тізбегінен жеке дыбыстар тек фонемалардың
өкілі және сол фонеманың сөздегі нақты қолданысы ретінде даралана
алады2. Міне, мұндай пайымдарға қарағанда, сөздегі дыбыс – фонемалардың
өкілі (репрезентанты) болып табылады. Ал фонема – тілдің мағыналық
тұлғаларын: морфемаларды, сөздерді құрайтын және оларды бір-бірінен
ажыратып тұратын тілдің дыбыстық құрылысындағы әрі қарай бөлшектеуге
келмейтін ең кішкене тұлға3. Енді жоғарыда айтылған мысалдардағы [ат],
[уот˚], [уөт˚′], [йет′] дегендегі [т], [т˚], [т˚′], [т′] дыбыстары т
фонемасының сөздегі нақты репрезентанттары, басқаша айтқанда манифестанты.
Сондықтан да белгілі бір фонема белгілі бір дыбыстардың класы,
дыбыстардың типтері делінеді. Фонеманың бір қасиетін фонологиядағы
инвариант – вариант теориясы тереңірек аша түсті. Бұл қисын бойынша,
фонема – инвариант, дыбыстар оның сөздегі (речь) репрезентанттары
варианттары деп танылады. Әр вариант (экземпляр) инварианттағы мәнді
белгілерді сақтай отырып түрленеді, әр экземплярда, мейлі оның саны қанша
болса да, әйтеуір инвариантқа тән қасиет сақталады. Ал дыбысталған сөздің
акустикалық жамылғысы хатқа түскенде, инвариант-фонеманың варианттары
емес, инвариант фонемалардың өзі әріп арқылы таңбаланады. Міне,
сондықтан да инвариант – фонема т-тың [т], [т˚], [т˚′], [т′] вариант-
репрезентанттары үшін бір ғана таңба алынады да ат, от, өт, ет болып
жазылады.
Жазу теориясымен шұғылданушылардың бірі В.Хаастың ...орфография
является более удачной, если она отклоняется от фонетической точной
репрезентации речи1 деуі де сондықтан.
Тілдегі фонемалардың саны мен әліпбидегі әріп саны бірдей болуы шарт.
Бірақ мұндай сәйкестік бұрын-соңды ешбір тілдің жазу тәжірибесінде
кездеспейді деуге болады. В принципе число букв алфавита может и
соответствовать числу фонем, однако такого положения нет, как будто, ни в
одном языке мира2. Тілдегі фонемалардың саны әліпбидегі әріп санымен
сәйкес келмеуі, сондай-ақ тілдің тарихи даму барысында болатын дыбыстық
өзгерістерге байланысты бір әріп бірнеше фонеманы, немесе бірнеше
әріптердің тіркесі бір фонеманы білдіруі ықтимал.
Дыбыстық тіл мен жазба тілдің ең шағын тұлғалары – фонема мен әріптің
арасындағы күрделі қатынас жазу теориясында графема деген жаңа бір ғылыми
ұғымның пайда болуына себеп болды. Сонымен, графема деген ұғым дыбыстық
тілдің әрі қарай бөлшектенбейтін ең кішкене тұлғасы фонема мен жазба
тілдің әрі қарай бөлшектенбейтін ең кішкене тұлғасы әріптің арасындағы
қатынастың жиынтығы болып табылады. Басқаша айтқанда, графема дегеніміз
таңбаланушы (фонема) мен таңбалаушының (әріптің) бірлігі болып табылады3.
Бұл бірлікті былайша көрсетуге болады:
Жоғарыда айтылған инвариант – вариант теориясы тек фонологияда ғана
емес, жазу-сызумен де байланысты қарастырыла бастады.
Инвариант-вариант теориясы тұрғысынан ауызша тілдің ең шағын
дыбыстық тұлғасы фонема-инвариант, ал оның сөздегі репрезентанттары –
тілдің дыбыстар-варианттар болып табылса, жазба тілдің әрі қарай
бөлшектеуге келмейтін ең шағын тұлғасы – графема-инвариант, ал оның
репрезентант-варианттары әріптер болып табылады. Жазу теориясындағы бұл
қағида жазу-сызудың жалпы жүйесін, ішкі құрылымын тереңірек жан-жақты
түсінуге негіз болады. Белгілі бір жазуға жалпы баға беру субъективті не
болмаса жеке бір фактілердің төңірегінде емес, осындай теориялық негізден
шығуға тиіс. Осымен байланысты қазіргі қазақ жазуын фонема-вариант,
вариант-дыбыс; графема-инвариант, вариант-әріп тұрғысынан қарастырудың
ерекше мәні бар.
Жазу – ауызша тілдің дыбыстық құрылымына табан тіреген жүйе
(система) десек, онда сол жүйенің өзіне тән ішкі құрылымы болады. Ал
құрылымның өзі тұрақты элементтерден және сол элементтердің өзара қарым-
қатынасынан тұрады. Ал жазба тілдің ауызша тілмен өзара байланысты тек
сыртқы байланыс емес, мысалы, жазба тіл ауызша тілдің айнаға түскендей
көшірмесі болса, бұл сыртқы байланыс қана болар еді. Онда ешбір қиындық
та болмас еді, айтыған сөзді сол күйінде бұлжытпастан хатқа түсіруге
болады. Ал, шындығында, бұл байланыс – ауызша тілдің де, жазбаша тілдің
де ішкі құрылымына, сол құрылымды құрап тұрған элементтердің және олардың
өзара ұйымдасқан қарым-қатынасы деңгейінде болатын ішкі құрылымдық
байланыс.
Ауызша тілдің дыбыс құрылымындағы мағынаға әсер ететін ең кішкене
тұлға-фонема, және осы тұлғаның (единицаның) субстанциясы
(материализациялануы), яғни сөз дыбыстары түрінде өмір сүруі; фонемалардың
жазба тілде субстанциялануы, яғни таңбалануы (графема), ол таңбалардың
билатериалдық сипатта болуы (мазмұны жағынан фонеманы білдіруі, тұрпаты
жағынан белгілі бір символ (сурет) түрінде болуы т.б. ауызша тіл мен жазба
тілдің байланысын анағұрлым тереңде, атап айтқанда, құрылымдық
элементтердің деңгейінде екендігін байқатады.
Қазақ тілі ауызша және жазбаша түрде қызмет етеді. Ал жазбаша тіл
болса, әуелде қазақ тілінің дыбыстық құрылымына табан тірей отырып,
өзінің жүйесін, құрылымын әрі қарай бекіте түсуге тиіс. Қалай дегенмен
де, ауызша тіл тәрізді қазақтың жазба тілінің өзіндік жүйесі бар. Ал
бұл жүйенің жақсы (қолдануға оңтайлы, икем, үнемді, бірізді т.б. деген
мағынада), я болмаса жаман (қолдануға қиын, икемсіз, бірізділік,
үнемділік принцип сақталмаған т.б. деген мағынада) деп бірден баға
беруге болмайды. Мұндай тұжырымға келу үшін алдымен, жоғарыда
айтылғандай, ауызша тіл мен жазбаша тіл элементтерінің (сөз дыбыстары,
фонема, графема, әріп, әліпби) өзара байланысын, қарым-қатынасын ішкі
құрылымдық деңгейде қарастыру қажет. Бірақ бұлай қарастырудың өзіндік
тәсілдері көп. Біз бұл жерде қазақ жазуының жүйесін фонема-әріп,
басқаша айтқанда, жазба тілде фонема әріппен таңбаланады немесе әріп
фонеманы таңбалайды деген әдеттегі қағидадан басқаша жол ұстандық.
Сөйтіп, қазақ жазуының жүйесін дыбыстарған сөз – фонема – графема – әріп
тұрғысынан қарастыруды мақұл көрдік. Өйткені фонемадан әріпке деген
қағида бойынша жазудың лингвистикалық мәнін толық ашу мүмкін емес. Бұл
қағида бойынша фонеманың өкілі – әріп деп танылады. Ал фонема
дегеніміздің өзі, бір жағынан, абстракті единица. Олай болса, абстракті
единицаны жазбаша қалай таңбалауға болады? Міне, сондықтан жазу жүйесіне
талдау жасауда бастау алатын, табан тірейтін негізгі дерегіміз дыбысталған
сөз болуға тиіс. Өйткені фонема алдымен сөз дыбыстарында көрінеді.
Сөйтіп, абстракті единица сөздегі дыбыс арқылы материалға айналады.
Фонема аллофон түрінде белгілі бір дыбыстық құндақта өмір сүреді. Сөз
дыбыстары фонемалардың ауызша сөздегі манифистанттары болып табылады.
Міне, сондықтан фонема ауызша сөздегі өзінің дыбыстық құндағы арқылы
танылады.
Сонымен, дыбысталған сөз сол күйінде бірден хатқа түспейді: алдымен
сөздегі дыбыстарды қай фонеманың өкілі (репрезентанты) екенін тани
отырып, жазушы акустикалық сигналды оптикалық сигналға көшіреді. Бұл
айтылған процесті схема түрінде былай көрсетуге болады.
1. Сөз (речь) дыбысталған сөз [с˚′, ү, ұ′, р˚′, ө, т˚′,
т˚′, ө, у′]
2. Тіл (язык) фонема сүуреттеу
3. Сөз саптау жазу суреттеу
(речевая деятельность)
Сөйтіп, бұл процестен мынаны байқауға болады: ауызша сөздің ең кішкене
единицасы – дыбыс жазба сөздің ең кішкене единицасы – әріп, бір-бірімен
тілдің ең кішкене единицасы фонема арқылы байланысып жатады. Осы
байланыстар жазуда орфография арқылы реттеліп отырады. Сонда орфография
дегеніміз, тар мағынасында, дыбысталған сөзді (акустикалық сигналды)
жазба сөзге (оптикалық сигналға) көшірудің ережесі болып табылады.
Бұл процесті біз шартты түрде дыбысталған сөзді фонологиялық електен
өткізу деп алдық. Алғаш сауат ашып жүрген адам қашан қара танып кеткенше
жазылған сөзді ежелеп оқиды. Яғни әріптің фонемалық мәнін іздейді.
Мысалы, тіс деген сөздегі дауыссыз фонемаларын жуан әуезбен [ты], [сы]
деп, дыбыстық құндығынан бөліп жеке-жеке дыбыстап алады да, соңынан
бәрінің басын қосып жіңішке тембірмен [т′, і, с′] түрінде дыбыстайды, яғни
сол сөздегі фонемаларды өзінің дыбыстау құндылығына қайта бөлеп айтады.
Әдетте жазылған сөзді оқуға жақсы дағдыланғанға дейін осылай болады. Ал
оқу дағдысы жетілген кезде жазылған әріптерді (әріп-фонеманың өкілі) сол
сөздегі фонемалардың дыбыс құндылығына бөлеп сөз түрінде айту сананың
бақылауымен тыс, өздігінен (автоматты түрде) болады.
Ал жазылған сөзді оқығанда (оптикалық сигналды акустикалық сигналға
көшіргенде) бұл әрекет керісінше болады:
1. Сөз (речь) жазылған сөз қию, қорыту
2. Тіл (язык) фонема кійүу қорытүу
3. Сөз саптау дыбыстау [к, і, й′, ү, у′ ] [қ˚, о,
р˚, ү, т˚, ұ, у ]
(речевая
деятельность)
Бұл процестен де жазылған сөздің дыбысталуы фонема арқылы жүзеге
Жазылған сөзді айтқанда ондағы фонемаларды белгілі бір позицияға
тәуелді реңктерін (аллофондармен) дұрыс айту орфоэпиялық нормаларды сақтау
болып табылады. Соңғы жылдарда әсіресе жас буын өкілдерінің тілінде
орфоэпиялық нормалардың бұзылуы көбіне оқушы жастардың тілінде, радио-
телевизиядан айтылатын сөздерде жиі ұшырайды. Әсіресе жазба текске
сүйенген дикторлар мен комментаторлардың тілінде ауызша тілдің нормалары
өрескел бұзылып жатыр. Мысалы: қазақ елі, ақ орда, бір қатар, он бес
тәрізді т.б. сөздердің аралығында қ, н фонемаларының аллафоны [ғ], [м]
түрінде дыбысталуы керек: [қазағ елі], [ағ орда], [бірғатар] т.б. Бірақ
жазылған сөзді оқығанда ауызша сөздер аса мәнді бұл заңдылыққа жете мән
берілмегендіктен, сөздің дыбысталу тұрқы бұзылады да ондай сөз құлаққа
тосын естіледі. Сөз жазылуынша [қазақ елі], [ақ орда], [бірқатар] деп
айтылды делік. Әрине, бұл жерде сөздің фонемалық құрамы бұзылған жоқ
(МФМ). Егер сөздің фонемалық құрамы бұзылса, онда ол басқа сөзге немесе
дыбыстардың мағынасыз тіркесіне айналады да тыңдаушыға мүлде түсініксіз
болып қалады. Бірақ сөздің фонемалық құрамын бұзбай айту жеткіліксіз,
сонымен бірге фонеманың белгілі бір позициядағы аллофондарымен дұрыс айту
да аса қажет. Олай болса орфоэпиялық норма дегеніміздің өзі сөз
құрамындағы фонемалардың белгілі бір позициядағы құндылығына бөлеп,
айту дегенге саяды. Сонда жазу-сызу дегеніміз (орфоэпияны қоса алғанда)
жазушының ғана үдесінен шығып қоймауға тиіс, сол жазылғанда оқушылардың
да талабын қанағаттандыратындай болуы керек. Олай болмаған жағдайда
орфоэпия тек қалам ұстаушылар үшін ғана болып қалады. Ал жазудың өз
ерекшеліктерін ескермей, емле тек оқуға бейімделсе, онда орфография тек
оқушылар үшін ғана болып қалады.
асатынын байқаймыз. Жазылған сөзді әріптен фонемаға көшіргенде, оқушы
фонеманы сол сөздегі өзінің дыбыстық құндағына бөлеп айтады. Сонда орфоэпия
дегеніміз, тар мағынасында, жазылған сөзді (оптикалық сигналды) дыбыстық
сөзге (акустикалық сигналға) көшірудің ережелері болып табылады.
Біз бұл жерде дыбысты (дыбысталған сөзді) фонемаға көшірудің
тәсіліне, яғни фонологиялық електен өткізуге тоқталдық. Бірақ жазудың мәні
мұнымен толық ашылмайды. Егер жазу-сызуда фонема мен әріптің қатынасы І:І
болып, бір әріп бір фонеманы белгілейтін болса, онда мәселенің басы ашық
болар еді де, дыбысталған сөздің құрамындағы фонемалардың саны мен
әріптің үнемі сәйкес түсіп жатар еді. Мысалы: с а у – сау дегендегі
фонема мен әріптің қатынасы 3:3. Бірақ жазу тәжірибесінде фонема мен
әріптің қатынасы үнемі бұл сияқты сәйкес келе бермейді. Мұндай жазудың
типі тіпті жоқтың қасы. Егер тілдегі инвариант фонема мен әліпбидегі
әріптің саны дәлме-дәл болса, онда жеке сөздің құрамындағы фонемалардың
саны мен сол фонемаларды белгілейтін әріп саны да бірдей болып, жазу
дегеніміз фонемалық транскрипция жүйесі болып табылады еді. Жазу
теориясында мұндай жазу пәлендей қолайлы деп танылмайды.
Сонымен, қазіргі қазақ жазуында, басқа жазуларда да солай,
дыбысталған сөздің фонемалық құрамы мен хатқа түскен сөздің әріп құрамы
сан жағынан кейде сәйкес болса, кейде сәйкес келмей жатады. Мысалы:
[тау], тау, тау деген сөздегі фонемамен әріптің қатынасы 3:3, ұл
дегендегі фонема мен әріптің қатынасы 2:2 болса, [ к˚′ү л˚′ү у′], күлүу,
күлу, (ұл˚ ұу) үлүу сөздеріндегі фонемалар мен сол фонемаларды
білдіретін әріп саны бірдей емес, яғни бірінші сөздегі фонема мен
әріптің қатынасы 5:4, ал екіншісінде 4:3.
У деген таңба бірде у фонемасының жазудағы өкілі болса, бірде ұ,
ү фонемаларының да өкілі – әріп болып табылады. Мысалы: тау, бау, ұлу,
күлу т.б. Сонда У деген таңба арқылы у, ұ, ү фонемалары белгіленіп
тұр. Кез келген таңбаның екі жақты: таңбаланушы және таңбалаушы қасиеті
болатыны тәрізді У таңбасының да екі жағы-мазмұндық жағы (план содержания)
және тұрпаттық жағы (план выражения) бар. Олай болса У таңбасының
мазмұндық жағы фонема, тұрпаттық жағы әріп дегенге саяды. Басқаша
айтқанда, фонема таңбаланушы да, әріп таңбалаушы. Осы екеуінің бірлігі
жазу теориясында графема деген ұғымды білдіреді. Бұл бірлікті (фонема мен
әріптің ара-қатынасын) былай көрсетуге болады:
фонема
графема (таңба)
әріп
Енді осы қатынасты жоғарыда аталған мысалдармен көрсетейік:
У фонема [тау] тау тау
У әріп
(У) графема Ұ + У[ұл˚ ұу] ұлұу ұлу
У
Ү + У [к˚′ү л˚′ ү у′ ] күлүу күлу
У
Дыбысталған сөздің фонетикалық транскрипциясын беруде мына кітапта
қолданылған белгілерді және сонда көрсетілген жүйені ұстандық: Абуов Ж.,
Джунисбеков А. Фонетическая запись казахского текста. Алма-ата: Ғылым,
1991. Бұған қосымша алынған шартты белгілер ... фонема, [...] дыбыс ...
– графема дегенді білдіреді.
Жазудың ең кішкене единицасы әріптің тілдің ең кішкене дыбыстық
единицасы фонемамен қатынасының қазіргі жазуымыздағы жүйесі, сонымен,
мынадай болып келеді.
Графемалар˚′
а – а а ата [ата], ата
а
ә – ә ә ән [ән′], ән
ә
д – д д дән [д′ә н′], дән
д
ж – ж ж жақын [жақын], жақын
ж
з – з з зейін [з′jе й і н], зейін
з
м – м м мен [м′j е н], мен
м
н – н м нан [нан], нан
н
ң – н ң соң [с˚уоң], соң
ң
о – о о он [уон], он
о
ө – ө ө өн [уөн˚′], өн
ө
с – с с сан [сан], сан
с
т – т т таң [таң], таң
т
ұ – ұ ұ тұр [т˚ұ р˚], тұр
ұ
ү – ү ү үн [үн˚′], үн
ү
ы + й
сыйрақ [ сыйрақ], сирақ
и
і + й
сійрек [ с′ійр′j ек′], сирек
и
и
ү + й
дүрүйа [ д˚′үр˚′үй′ә], дүрия
и
ұ + й
шұқшұйа [ ш˚ұқ˚ш˚ұйа], шұқшия
и
л
төл [т′у′өл˚], төл
л
ы + л
ылақ [ ылақ], лақ
л
л
і + л
ілек [ ілjақ], лек
л
ұ + л
ұлоқұлдау [ ұл˚оқ˚ұл˚дау], лоқұлдау
л
ү + л
үлпүлдеу [ үл˚′үп˚′үл˚′д˚′еу], үлпілдеу
л
р
ора [уор˚а], ора
р
ы + р
ырас [ ырас], рас
р
Р
і + р
ірет [ ір˚ет], рет
р
ұ + р
үр ұу [ үр˚ұу], ру
р
у
сау [сау], сау
у
У
ұ + у
сауұу [сауұу], сауу
у
ү + у
келүу [кел′үу′], келу
у
й + ү + у
ойүу [уойұу], ою
ю
й + ү + у
тұйүу [т˚′үй′үу], түю
ю
ю
ұ + у
бүртұйүу [б˚ұр˚түйұу], бұртию
ю
ү + у
бүрсүйүу [б˚үр˚′с˚′үй′үу], бұртию
ю
й + а
сайа [ сайа], сая
я
а
жарыйа [жарыйа], жария
я
я
ы + й + а
ыйағыный [ыйағыный], яғни
я
і + й + ә
ійәкій [ій′әк′ій], яки
я
е
е егін [егін], егін
е
ө
ө көгөн [к˚′өг˚′өн˚′], көгөн
ө
ы
ы қыны [қыны], қыны
ы
ұ
ы құнұ [қ˚үн˚ұ], құны
і
і
і іні [ін˚і], іні
і
ү
і үнү [үн˚′ү], үні
і
к
х қат [қат], хат
х
к
қ кат [кат], қал
қ
к
к кел [к′ел], кел
к
к
һ какарман [қақарман], қақарман
һ
п
п патша [патша], патша
п
п
ф пәній [п′ән′ій], фәни
ф
й
й сыи [сыи], сый
й
и
и қыи [қыи], қи
й
ш
ш шаш [ш′аш], шаш
ш
ш + ш
щ ашшы [ашшы], ащы
щ
г
г егін [ег′ін′], егін
г
г
ғ ағын [ағын], ағын
ғ
б
б бал [бал], бал
б
п
б арап [арап], араб
б
Бұл талдаудан графемалардың үш түрлі типі бар екенін көре аламыз:
1) бір әріп – бір фонеманы белгілейді;
2) бір әріп бірнеше фонеманы белгілейді. Ал бұлардың тұрақты және
факультативті түрлері бар;
3) бірнеше әріп бір фонеманы белгілейді, бұлардың да тұрақты және
факультативті түрлері бар.
Міне, бұдан қазіргі қазақ жазуы жүйесінің ішкі құрылымын: дыбыс –
фонема – графема – әріп біршама толық байқауға болады. Осы ішкі құрылымға
иек арта отырып, жазу жүйесіне талдау жасау оның жөндейтін, жетілдіре
түсетін тұстарын айқын ашып береді. Тіпті басқа әліпбиге көшкеннің өзінде
мұндай талдаудың бұрынғы жазуда кеткен олқылықтарды қайталамайтындай
тағылымдық мәні де болады.
Дыбыс – фонема – графема – әріп деген төрт мүшелі қатынас жазудың
ішкі құрылымын біршама толық аша түседі. Мұндағы сөз дыбыстары
фонемалардың ауызша тілдегі өкілі болса, фонеманың жазба сөздегі өкілі –
графема (инвариант), ал графема фонема тәрізді дерексіз единица, бірақ ол
нақты әріптер (варианттар) арқылы көрінеді. Ал әріп дегеніміз – жазуда
фонемаларды немесе оның варианттарын белгілейтін белгілі бір әліпбидегі
графикалық таңба. Олай болса бар мәселе алдымен әліпбиге келіп тіреледі.
2. ... Графема – әріп – әліпби
Әдетте әліпби белгілі бір жазуда қолданылатын, белгіленген тәртіппен
орналасқан әріптердің жиынтығы деген ұғымды білдіреді. Алайда әліпбидің
мәні бұл ұғымда айтылғаннан гөрі әлдеқайда тереңде. Әсіресе әліпби
дегеніміз жазуда қолданылатын әріптердің жиынтығы дегенге көңіл
аударсақ, жазу дегеннің өзі не нәрсе деген сұрауға келіп тірелеміз. Егер
жазу акустикалық сигналды оптикалық сигналға көшіруге мүмкіндік беретін
кодтың түрі1 болса, онда сол кодтың кілті (шифері) болуға тиіс. Сонда
кодтың элементтерін әріптер деп түсінсек кілті әліпби. Олай болса әліпби
дегеніміз белгілі бір фонемалардың жазудағы өкілі болып табылатын
әріптердің жай ғана жиынтығы емес, сонымен қатар сол әріптерден түзілген
жазуда оқудың кілті болып табылады. Ал әліпбидегі әріптердің саны, түптеп
келгенде, тілдегі фонемалардың санына тәуелді болып келеді. Жалпы жазу
теориясы бойынша белгілі бір тілдегі фонемалардың саны мен алфавиттегі
әріптердің саны идея бойынша дәл келуге тиіс, яғни бір әріп бір фонеманы
белдіруге, ал бір фонема бір әріппен таңбалануы қажет. Бірақ ешбір ұлттың
жазуында фонемалардың саны мен әліпбидегі әріптердің саны тепе-тең бола
бермейді. Мысалы, ағылшын тілінде 46 фонема, әліпбиінде 26 әріп болса,
орыс тілінде 41 фонема, әліпбиінде 33 әріп бар. Неміс тілінде 39 фонема 26
әріп бар.
Бұл жерде жазу типологиясына байланысты байқалатын бір ерекшелік,
қалай болғанда да, әліпбидегі әріптердің саны тілдегі фонемалардың
санынан артпауға тиіс деген талап айтпаса да өзінен-өзі түсінікті, тіпті,
керісінше, әліпбидегі әріптің саны фонемалардың санынан азды-көпті кем
болуға тиіс (Зиндер Л.Р.).
Жазу типологиясы бойынша қазақ әліпбиіндегі әріптердің саны, әрине,
қазақ тіліндегі фонемалардың санынан артық болмауға тиіс. Ал, керісінше,
азды-көпті кем түсіп жатса құба-құп. Қазақ әліпбиі дәл осы талапқа сай ма?
Қазіргі әліпбиде 42 әріп бар екені белгілі, ал жазу-сызу үшін бұл сан аз
ба, әлде көп пе? Міне, бұл мәселе алдымен қазақ тіліндегі фонемалардың
саны қанша? деген сұраудың жауабын іздеуге келіп тіреледі.
Бұрын-соңды жазылған оқулықтарда, зерттеулерде қазақ тіліндегі
фонемалардың саны әр түрлі көрсетіліп жүр. Мұның өзі әлі де болса қазақ
тіліндегі фонемалардың анвентары жөнінде зерттеушілердің бір тоқтамға
келмегенін көрсетеді.
Қазақ тілінің фонемалық инвентарын анықтауда мұндай әркелкілік,
біріншіден, қазақ тілінің дыбыстарын фонетикалық ыңғайда, екіншіден
фонологиялық тұрғыда қарастырумен байланысты. Ал фонологиялық тұрғыда
қарастырған зерттеулердің өзі, қай фонологиялық мектептің (МФМ, ЛФМ,
принципін ұстануына байланысты тілдегі фонемалардың санын әр түрлі көрсетуі
ықтимал.
Қазақ тілінің фонологиялық жүйесін талдауда дәстүрлі көзқарастан
мүлде басқаша бағыт ұстанған соны зерттеу Ә.Жүнісбековтің Проблемы
тюркской словесной просодии и сингармонизм казахского слова (Автореферат
дессерт. На соискание ученой степени доктора филол.наук. Алма-Ата, 1988)
деген еңбегі. Автор қазақ тілінде тоғыз сингармодауысты, он жеті
сингармодауыссыз бар деп көрсетеді. *
Олар: [а], [ә], [е], [о], [ө], [ы], [і], [ү], [ұ] сингармодауыстылар
(36-б.) және [б], [г-ғ], [д], [ж], [з], [і], [к-қ], [л], [м], [п], [р],
[с], [т], [у], [ш] сингармо дауыссыздары (43-б.). Ал [к], [қ] дыбыстарын
зерттеуші қатаң жуыспалы тіл ортасы дауыссыздарының тепе-тең варианттары
деп қарайды ғ.г әріптерімен таңбаланып жүрген [г], [ғ] дыбыстары да осы
тәрізді. Бұл жөнінде қазақ тілінің дауыссыздарын фонологиялық ыңғайда
қарастырушылардың пікірі бір жерден шығып жатады. Мәселен, қ-ғ, к-г
дыбыстары жеке фонемаларға жата ма, екеуі архифонема – гиперфонеманы
құрайды ма? Еңбектерде бұларды дербес-дербес фонемаларға жатқызып жүрміз.
Шынында, қосымша дистрибуция әдісін қолдансақ, олар жеке-жеке фонема
болып есептелмейді1
Сондай-ақ Жүнісбеков Ә. [х], [һ] дыбыстары қазақ тілінің төлтума
дауыссыздарының қатарына жасанды түрде жатқызылып жүр деп біледі. [х] – [к
– һ] қазақ консонантизм жүйесінде оппозиция құра алмайды, егер мұндай
оппозиция бар болса, орыс тілінен ертеректе енген қамыт [хомут] хамыт
түрінде жазылуы (айтылуы) керек еді деген уәж айтады. Сөйтіп, Безусловно,
[х] как интервокальный ассимилятивный вариант [к – һ] в казахском языке
существует (42-б.) деп пікір түйеді, зерттеушінің [һ] дыбысы жөнінде
айтқан мына пікіріне де біршама қосылуға болады: В непринужденной живой
речи носителей языка этот звук аообще не встречается, и лищь написанный
текст понуждает интеллигенцию (дикторов, артистов, учителей) произносить
его. Однако его произношение требует сознательный, заранее подготовленной
артикуляции, из-за которой оно лишено автоматизма в речи. У рядового
носителя звук, обозначенный этой буквой, реализуется в виде щеловых
позиционно-комбинаторных вариантов [к – һ], [қ - х] қаһарман (кахарман)
отважный1.
Зерттеушінің бұл дәлелдері мен айтқандырына қосыла отырып, оны әлі де
болса тиянақтай түсу керек тәрізді. Тегінде, фонемалық статусы даулы
көрініп жүрген [х], [һ] дыбыстарын, біздің ойымызша, төрт әуез (тембр)
тәсілімен тексеріліп, бұлардың қазақ тілінің фонологиялық жүйесіне кірген-
кірмегенін анықтауға болатын тәрізді.
Қазақтың төл сөзінде қолданылатын әрбір дауыссыз инварианттың [у]
–дан басқа, қай-қайсы болмасын төрт түрлі әуезбен айтатын варианттары және
тоғыз реңкі болады:
[қ] [қа] қаз
[қы] қыз
[к˚] [қо] қоз
[құ] құз
к
[к′] [кі] кісі
[ке] кесе
[кә] кәсіп
[к˚′] [кө] көз
[кү] күз
[д] [да] дал
[ды] дым
[д˚] [до] долы
[дұ] дұрыс
д
[д′] [ді] келді
[де] дем
[дә] дән
[д˚′] [дө] дөп
[дү] дүрмек
Ал [х], [һ] дауыссыздарының жоғарыда айтылған дауыссыздарындай төрт
әуезбен тоғыз түрлі реңкте түрлене алмайды.
[х] [ха] халық
[хы] ––––––
[х˚] [хо] –––––
[хұ] –––––
х
[х′] [хі] ––––
[хе] ––––
[хә] ––––
[х˚′] [хө] ––––
[хү] ––––
[һ] [һа] қаһарман
[һы] ––––––
[һ˚] [һо] –––––
[һұ] –––––
һ
[һ′] [һі] ––––
[һе] ––––
[һә] ––––
[һ˚′] [һө] ––––
[һү] ––––
[х], [һ] дыбыстары тек халық, қаһарман тәрізді бірер сөзде жұмсалып,
онда да спонтанды түрде емес, тек бір ғана әуезде [х] = [ха] = [һ] = [һа]
айтылады. Қазақ тілінің төл сөздеріндегі он жеті дауыссыздың артикуляциялық
базасы (ойнақы болып келсе, олардың тоғыз ([у] бес) түрлі реңкте айтылуы
да сондықтан, ал [х], [һ] дыбыстарының тек бір ғана реңкте болып,
оппозиция құра алмауы олардың әлі де фонемалық кезеңге өтпегенін
көрсетеді. Сондықтан бұл дыбыстарды к фонема-инварианттың варианттары деп
тануға тура келеді.
Сонымен, қазақ тілінің фонологиялық жүйесінде тоғыз дауысты а,
ә, ы, і, е, о, ө, ұ, ү және он жеті дауссыз: б, г,
д, ж, з, и, к, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ш
фонема-инвариант бар. Ал қазақ әліпбиінде қырық екі әріп бар: а, ә, б, в,
г, ғ, д, е, ё, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, ф,
х, һ, ц, ч, ш, щ, ң, ы, і, ь, э, ю, я. Басқа тілдердің жазуында әріп саны
фонемалардың санынан әлдеқайда кем. Салыстырыңыз: ағылшын жазуында 26 әріп,
46 фонема, орыс жазуында 33 әріп, 41 фонема, неміс жазуында 26 әріп, 39
фонема, ал қазақ жазуында, керісінше, 42 әріп, 26 фонема.
Қазақ әліпбиінде фонема мен әріптің сандық қатынасы 26:42 Число
букв в алфавите не должно превышать число фонем. Это само собой
разумеющееся требование: желательно же, чтобы оно было меньше1
Қазақ әліпбиіндегі 42 әріптің ішінде, төл сөздерді жазуда
жұмсалмайтын в,ё, ф, ц, ч, ь, ъ, э тәрізді әріптерді есептемегенде
әріптердің саны отыз төрт екен (а, ә, б, г, ғ, д, е, ж, з, и, й, к, қ, л,
м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, х, һ, ш, щ, ы, і, ю, я.). Осының өзінде
әріп пен фонеманың сандық қатынасы 34:26 болып шығады. Мұндай алшақ
сәйкессіздіктің өзі, түптеп келгенде, қазақ әліпбиінде басы артық әріптер
шамадан тыс көп емес пе деген күмән тудырады.
Қазіргі әліпбидегі үйлесіміз көрінетін тағы бір жайт-құрамының
бірыңғай еместігі. Мысалы, қазіргі әліпбидегі әріптерді шартты түрде екі
топқа бөлуге болады: бірі шеттілдік сөздерді жазу үшін қолданылатын әріптер
тобы (в, ф, ц, ь, ъ, э), екіншісі төл сөздерімізді жазуда жұмсалынатын
әріптер. Тегінде, жазу-сызу дәстүрі ежелден келе жатқан ағылшын, неміс,
француз, араб т.б. тілдердің әліпбиінде шеттілдік сөздерді жазу үшін
әліпбиде арнайы алынған әріптер тобы болмайтын көрінеді. Олар әліпбиге
сәйкес келмейтін шеттілдік сөздерді жазуда әріп тіркестерін, графикалық
контекст, әріптердің әр түрлі тіркестері мен комбинацияларын пайдаланады.
Мұндай тәсілді, арнайы әріптер тобын әліпбиге алмай-ақ, қазақ жазуында да
қолдануға болар еді.
Біз бұл жерде, өзінен-өзі түсінікті болса да, негізінен шет тілдік
сөздерді хатқа түсіру үшін әліпбиге арнайы әріптерді (в, ф, ц, ь, ъ, э)
енгізудің қажет еместігіне, оның біркелкі әріптерден түзілуіне тоқталдық.
Өйткені мәселенің түйіні, түптеп келгенде, алдымен әліпбидегі әріптердің
дұрыс түзілуіне, ондағы таңбалардың тілдің дыбыстық құрылымына сай болуына
келіп тіреледі.
Енді арнайы сөз етуді қажет ететін әліпбидегі тағы бір өзекті мәселе
– қазақтың төл сөздерін жазуда жұмсалатын әріптердің қызметі.
1. Бұл жерде алдымен байқалатын кемшілік бір фонеманың әліпбиде төрт
түрлі таңбамен берілуі: к: к, қ, х, һ (кеше, қашан, қалық, қаһарман). Ал,
шындығында, к фонемасын әліпбиде бір ғана таңбамен (к) белгілеп, бұл
сөздерді кеше, қашан, қалық, қақарман түрінде, ал г фонемасы үшін
әліпбиде алынған г, ғ-ның орнына бір ғана таңба (г) алып, мысалы, гүл,
ғарыш тәрізді сөздерді гүл, гарыш түрінде жазуға болар еді.
Бұл арада графикалық контекстің үлкен мәні бар: көршілес дауысты
жазылған сөздің жуан не жіңішке әуезбен айтылатынын байқатып тұрады. Сондай-
ақ и фонемасы әліпбиде й, и әріптерімен таңбаланады: кейін, киін
[к′ій′ін′], ал, дұрысында, бұл фонема үшін бір ғана таңба алып, кейін,
кіиін түрінде жазуға әбден-ақ болады. Өйткені дәл осыған ұқсас дауыссыз
у фонемасы үшін әліпбиде екі таңба У және Ў алынбай, бір ғана таңба
берілген: тау, ту [тұу].
2. Тағы бір атап айтпауға болмайтын кемшіліктің бірі – әліпбиде и,
а фонемалары үшін и, а әріптері бола тұра, қосымша я таңбасының, дәл
осы тәрізді и, ұ, у фонемалары үшін и, ұ, у әріптері бола тұра
қосымша ю таңбасының алынуы жазуда басы артық таңбаларды көбейту болып
табылады. Әліпбиде ш фонемасын белгілейтін ш әрпі бар, осыған қарамастан
қосымша щ таңбасын алу қисынды болып көрінбейді. Ащы, тұщы, кеще тәрізді
сөздерді ашшы, тұшшы, кешше түрінде жазуға да болар еді.
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды жинақтай келгенде х, һ, й, щ, ю, я
таңбаларын әліпбиге кіргізудің пәлендей дерлік графикалық мәні жоқ деуге
болады.
3. Енді әліпбидегі әріптердің нақты қолданысын дыбыс фонема –
фонема – графема – графема – әріп – әріп – әліпби тәртібі бойынша
қуалай қарастырсақ, кейбір графемалардың инициал, медиал, финалдық
позицияда факультативті вариант түрінде қолданылатынын байқауға болады:
б фонема – г графема4 б фонема біз, бала
б әріп
Осы графеманың факультативті варианты:
п фонема – бграфема п фонема [арап] араб
б әріп [бап] баб
Финалдық позицияда б графемасының п фонемасын білдіру жүйелі
емес, факультативті болып келеді. Ал бұлай жазу емледегі шарттылықты
көбейтеді және ондай сөздердің саны артқан сайын жазудағы автоматизмді
әлсіретіп қандай сөздердің финалында б жазылатынын есте сақтауға тура
келеді, санаға күш түсіреді. Жазу теориясында Единственным универсальным
и притом конкретным требованием является то, что графема не должна иметь
факультативных вариантов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ тілінің орфографиясы
Жоғары оқу орындарының филология факультеттеріне арналған
оқу құрал
АЛҒЫ СӨЗ
Қазіргі жазу-сызуымыз жарты ғасырдан астам уақыт бойы қолданылып
келеді және қазақ тілінің жазба түрі осы жазу-сызу арқылы тиісінше
қызмет етіп, сан қилы қоғамдық қажеттілікті шама-шарқынша өтеп те жатыр.
Әдетте тіл, мейлі ол ауызша, мейлі жазбаша болсын, өзінің қызметін
жүйе түрінде жүзеге асырады. Олай болса қолданып жүрген жазу-сызуымыздың
ішкі құрылымы, өзіндік жүйесі болуға тиіс екені даусыз. Тіліміздің жазу
жүйесін жетілдіру, жақсарту, реттеп отыру, оны дұрыс қолданудың
құралдарын жасау т.б. салада елу жыл ішінде едәуір шаралар жасалды:
Негізгі Ережелер түзілді, жазу практикасында байқалған тәжірибелердің
жинақталу барысында Ережеге (1957, 1983) толықтырулар мен түзетулер
енгізілді.
Тағы бір атап айтатын нәрсе – осы жазу-сызу жүйесін дұрыс қолдануды
үйрететін құралдар жасалып, олар бірнеше дүркін жарық көрді:
Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Алматы, 1941 (ред. Коллег.
С.Аманжолов, І.Кеңесбаев); М.Балақаев. Емле сөздігі. 1948; Қазақ тілінің
орфографиялық сөздігі (1963 ж. редакциясын басқарғандар І.Кеңесбаев,
Ғ.Мұсабаев; 1978 ж. Жауапты редакторы М.Балақаев; 1988 ж. Жауапты
редактор Р.Сыздықова); Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы
жайында анықтағыш (1964, 1974). Анықтағышта алғаш ре қазақ жазу-сызуына
жұмсалып жүрген күллі графикалық таңбалардың (нүкте, қос нүкте, көп нүкте,
нүктелі үтір, үтір, сызық, сызықша, тырнақша, жақша, бас әріп, кіші әріп,
леп белгісі, сұрау белгісі, жол басы т.б.) қолданылу тәртібі мен орындары,
ережелері жинақталып берілді. Міне, мұндай практикалық құралдардың жазу
нормаларын тұрақтандыруда, жетілдіруде орын ерекше болды. Жазу жүйесін
дұрыс қолдануға үйрететін мұндай құралдармен қатар қазақ жазу-сызуы мен
орфографиясының негіздерін қарастырған (Оралбаева Н. Қазақ графикасы мен
орфографиясының негіздері. Алматы, 1968) және жазу тәжірибесінде
кездесетін әр түрлі ауытқулар мен қайшылықтарды жинақтай отырып, олардың
себебін ашуға, бір ізге салудың жолын іздестірген зерттеулер жарық
көрді (Уәлиев Н, Алдашева А. Қазақ орфографиясындағы қиындықтар. Алматы,
Ғылым, 1988; Мырзабеков С. Қазақ орфографиясының арнаулы курсы бойынша
методикалық нұсқаулар. Алматы, Қазақуниверситеті 1991). Сондай-ақ жазу-
сызу мәдениетін жетілдіру, сауаттылықты көтеру, емле сөздіктерін
дұрыстау, жеке сөздердің жазылуы жөнінде баспасөз бетінде ондаған мақала
жарияланды.1 Әрине, бұл айтылғандардан жазу-сызу жөнге түсіп, емле мінсіз
болып кетті деуге болмайды. Бұл салада атқарылатын жұмыстың дені жазу-
жүйесін дұрыс пайдаланудың құралдарын жасауға келіп саяды. Ал қазіргі
жазуымыз сөз дыбыстарына негізделген біртұтас жүйе түрінде және сол жүйені
құрап тұрған элемент, сол элементтердің өзара қатынасы сияқты ішкі
құрылымдық деңгейде әлі де болса зерттелмей келеді. Ал мұндай міндетті
шешу жазуымыздың фонологиялық транскрипция мен фонетикалық транскрипция
жүйесінен қаншалықты айырмасы мен ұқсастығы бар екенін айқындауға мүмкіндік
береді. Графикалық лингвистиканың қисыны бойынша жазу жүйесі фонологиялық,
фонетикалық транскрипциядан қалайда бөлек болуға тиіс. Осымен байланысты
жазуымыздың ішкі түзілімін және фонологиялық негізін (қандай бағытта, қай
мектептің іліміне жақын т.б.), оған ұстанып отырған емле принципінің сайма-
сай болуын қарастыру жұмысымыздың негізгі мақсаты болып табылады.
Осындай мақсатты көздей отырып, зерттеу барысында мынадай міндеттерді
шешуге тырыстық:
- инвариант фонема мен әліпбидегі (алфавиттегі) әріптердің сандық
қатынасын көрсету;
- жазудың фонологиялық негізін анықтау;
- әліпбидегі әріптердің аттарын негіздеу;
- жазудың фонологиялық негізіне сай келетін емле принципін дәлдей
түсу;
- жазу нормасында кездесетін қайшылықтар мен ауытқуларды жинақтай
отырып, себептерін ашу т.б.
Жұмыстың сонылығы осындай міндеттерді шешуден туындайды. Жоғарыда
белгіленген міндеттерді шама-шарқымызша шеше келіп;
- қазіргі әліпбидегі артық графикалық таңбаларды;
- фонема – әріптің арасындағы қатынасты көрсете отырып,
графемалардың санын;
- жазу жүйеміздің фонологиялық фонетикалық транскрипциялар
жүйесімен ұқсастығы және олардан айырмасын;
- қазіргі жазуымыздың латын нұсқалы жазумен фонологиялық сәйкестігін
айта келіп, бұл екі жазудан араб нұсқалы жазу мен сингарможазудың
(жобаның) түбегейлі фонологиялық өзгешелігін көрсеттік.
Жұмыстың практикалық мәні түптеп келгенде көздеген мақсатымыз бен
алдымызға қойған міндеттерді дұрыс шешуге келіп саяды. Осында айтылған
кейбір талдаулар мен оның нәтижелері, кейбір нақты ұсыныстар жазудың
ішкі түзіліміне жетілдіре түсуде, әліпбидегі әріптерді реттеуді,
оқулықтар мен оқу құралдарын (әліппе, емле сөздіктері т.б.) жазуда
пайдаланылуы мүмкін.
Қоғамдық өмірде болып жатқан сан алуан өзгеріс күрделі мәселелерді
шешуді күн тәртібіне қойып отыр. Осындай қоғамдық назарда болып, мемлекет
көлемінде мән беріліп отырған мәселелердің бірі – республикадағы
тілдердің дамуы. Қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде өзінің сан алуан
қызметін өрістете отырып, өркендей түсуі қажет. Ол үшін жазу мәдениеті
де жоғары талап деңгейінде болуға тиіс. Қандай жазуды ұстансақ та, басқа
әліпбиге көшсек те, әліпбиді тиімді етудің жолдарын қарастыру, емле
принциптерін дәлдеу түсу, жазу жүйесін дұрыс қолданудың құралдарын (жазу
ережесі, емле сөздігі, анықтағыш т.б.) жетілдіру қай кезде де қоғамдық
назардан тыс қалмайтын мәселелер. Зерттеу жұмысымыз осындай өзекті
мәселелермен сабақтас. Олай болса, тақырыптың актуалдығы да осымен
байланысты.
Жұмысымыздың сипатына қарай материалды талдағанда сипаттама және
салыстырма әдісті, сонымен қатар әркелкі жазылып жүрген сөздердің негізгі
нұсқасын ажырату үшін тиісті жерінде статистика әдісін да қолдандық.
Қажетті жерінде ой-пікірімізді тиянқтау үшін жазу теориясына,
орфографияның теориялық мәселелеріне байланысты (Шерба Л.В., Зиндер Л.Р.,
Амирова Т.А., Кузьмина С.М. т.б. ) зерттеулердегі жұртшылық мойындаған
тұжырымдарға сүйендік.
Жұмыстың материалы негізінен көркем әдебиет, газет-журнал, сөздіктер
мен Анықтағыштан, ішінара микрофон деректерінен (радио-теледидар
хабарларынан) жиналды.
Жұмыстың құрылымы көздеген мақсатымызға, алға қойған міндетімізге
орай үш тараудан тұрады. Әр тараудың соңында қорытынды беріліп отырады.
І – ТАРАУ
ДЫБЫС – ФОНЕМА – ГРАФЕМА – ӘРІП – ӘЛІПБИ
Жазудың адамзат өміріндегі маңызы былай да түсінікті. Оны санамалап,
егжей-тегжейлі айтып жатудың өзі артық. Жазу арқылы адамзат қоғамы
мәдениетке қол жеткізіп, цивилизацияға қадам басты. Осы күнгі жазулар
бірден пайда болған жоқ. Олар дамудың небір жолдары мен сатыларынан өтті.
Осының нәтижесінде адамзат тарихында зерттеушілердің айтуынша1 жазудың
мынадай типтері мен түрлері пайда болды:
Жазудың тегі
І Семасиографиялық немесе ІІ Фонолографиялық
идеографиялық (тілдің тұрпат
(тілдің мазмұн жағына негізделген) жағына негізделген)
Жазудың түрлері
А. Пиктография (хабардың Б. Силлабографиялық
жалпы мазмұнын бейнелеуге (графикалық таңбаның объектісі –
негізделген). буын).
Б. Иероглифика немесе Б. Фонемография (графикалық
логография (сөзге негізделген) таңбаның объектісі – фонема)
Әрине, орыс әліпбиіне негізделген қазіргі қазақ жазуы я болмаса, араб
әліпбиіне негізделген бұрынғы жазу (А.Байтұрсынұлының нұсқасы); немесе
латын әліпбиін негіз еткен 30-40-жылдардағы қазақ жазуы ғылыми тұрғыда
дәлелдемей-ақ жай ғана ой жіберіп қарағанның өзінде жазудың фонографиялық
типіне, фонемографиялық түріне жататынын байқауға болады. Бірақ бұл
топшылау басы ашық ақиқат болғанмен, дәл осы ақиқатқа қатысты шешілмеген
түйіндер, жауабын күтіп тұрған сұраулар бар. Мысалы: араб әліпбиіне
негізделген қазақ жазуындағы әріптердің саны неге 24, ал латын әліпбиі
бойынша 29, орыс әліпбиіне негізделген қазіргі жазуда 42?
Ғылым мен техника, білім мен мәдениет, тіпті жалпы прогресс жазуымен
байланысты. Сондықтан жазу-сызу мәселесі қашан, қай кезде, қай елде
болмасын, ат төбеліндей зерттеушілердің ғана емес, жалпы жұртшылықтың
назарын өзіне аударып отырады. Мысалы, ағылшын жазуының неше ғасырлық
тарихы болғанына қарамастан, тіл мамандары жазуды оңтайлы етудің,
емлені жеңілдетудің тиімді қолданудың жолдары мен теориялық негіздерін
үнемі қарастырып келеді.
Не случайно в литературе неоднакратно ставился вопрос об исчезновении
всякого фонемного основания английской письменности. Не случайно и то, что
английское письмо приводится в качестве примета письма, приближающегося к
идеографическому.
Осознание этой ситуации лингвистической наукой выражается нередко в
призывах к сближению письменного и звукового языков, выдвигаются самые
различные проекты преобразования английской орфографии, вплоть до создания
нового алфавита1.
Қазіргі орыс жазуы І Петр заманынан бері бірнеше өңдеуді басынан
өткерді. Орыс жазуының зерттеле бастауы В.К.Традиаковский мен
М.В.Ломоносов еңбектерімен байланысты. Ал одан беріде орыс жазуының жалпы
және жеке мәселелері жөнінде жүздеген зерттеу жазылды2.
Қазақ халқы өзге түркі халықтары сияқты 4-5 ғасыр бойы араб
жазуын пайдаланды. Тек ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қана қазақ
оқығандары, оның ішінде Ыбырай Алтынсарин тәрізді ағартушылар, қазақтың
ұлттық жазба әдеби тілін қалыптастыру үшін оның дыбыстық жүйесін дұрыс
бере алатын жаңа алфавит қабылдауды не осы жазуды біраз жетілдіруді қоя
бастады 3.
Қазақ жазуын жақсарту, оңтайлы ету, тиімді қолдану, әліпбиін өзгерту
т.б. мәселелер қазақ қоғамында дүркін-дүркін көтеріліп, үнемі қоғамдық
назарда болып отырды. Мұндай пікірлер соңғы жылдарда да (1990 –1993 жж.)
айтыла бастады 4.
Әрине әр автордың өзіндік дәлелі, уәжі бар. Бұл жерде әңгіме олар
жөнінде емес. Біздің ойымызша, қандай бағыт ұстансақ та, алдымен теориялық
тиянақ керек. Ол үшін қазіргі қолданып жүрген жазуымыздың құрылымын,
жүйесін қалай да бір талдау елегінен өткізіп алу аса қажет. Міне,
осымен байланысты дыбыс тілі мен жазба тілді, олардың негізгі
құрылымдық элементтерін (сөз дыбыстары, фонема, әріп, әліпбиді) өзара
байланысты қарай отырып, қазіргі жазуымыздың фонологиялық негізін іздеу
жұмысымыздың негізгі мақсаты болып табылады.
І Дыбыс – фонема – графема ...
Сонымен, негізгі объектіміз жазба тілдің негізгі элементтері (әріп,
әліпби) және олардың жұмсалу жүйесі мен ережелері болғандықтан, ең алдымен
жұмыс аппараты ретінде жазу деген ұғымның деффенициясын анықтап алуға тура
келеді. Соңғы жылдардағы оқулықтардың бірінде жазу ұғымына мына
тәрізді анықтама беріліп жүр. Письмо современная наука о языке называет
систему знаков, используемую для фиксации звуковой речи 1 (Головин Б.Н.
Введение в языкознание. С.240). Осындай анықтамаға сүйенсек, жазу
дегеніміз дыбысталған сөзді арнайы таңбалар жүйесімен хатқа түсіру
немесе ауызша айтылған сөзді жазба тілге транспозициялау болып табылады.
Басқаша айтқанда, акустикалық сигналдарды оптикалық сигналға көшіру
(Л.Р.Зиндер... бет). Енді осы айтылған қағидаға сәйкес дыбысталған сөзді
(акустикалық сигналды) қазіргі жазуымыз бойынша оптикалық сигналға
айналдырып көрейік: [ат], [уот˚], [уөт˚′], [йет′] т.б. Бірақ жазу
тәжірибесінде дәл бұлай жазбай, ат, от, өт, ет деп таңбалайтынымыз
неліктен? Ауызша сөздің дыбыстық жамылғысы мен хатқа түскен суреті неге
сәйкес емес?
Сырт қарағанда, жазуда негізгі дыбыстар таңбаланады да, негізгі
еместері еленбейтіндей көрінеді. Әрине, бұлай деу – жазу теориясы
тұрғысынан жаңсақ түсінік. Өйткені тілдегі дыбыстарды негізгі және
негізгі емес деп бөлу лингвистикалық тұрғыдан қате пікір болып табылады.
Тілдік дыбыстардың негізгі және негізгі емесі, елеулі, елеусіздігі
болмайды, тұтынушы үшін бәрінің мәртебесі бірдей. Сондықтан жоғарыдағы
сұраудың жауабын басқа тұрғыдан іздестіруге тура келеді. Ол үшін бұл жерде
алдымен тілдегі дыбыс дегеннің өзі не нәрсе екенін пайымдап алу қажет.
Сөз дыбыстары – сөйлеу мүшелерінің күрделі артикуляциялық қызметінен
пайда болған акустикалық жаңғырық және сол жаңғырықтың құлаққа шалынуы.
Тіл дыбыстары – сөздер мен морфемалардың өмір сүру формасы. Сөздің бір-
бірімен ұласып жатқан дыбыстар тізбегінен жеке дыбыстар тек фонемалардың
өкілі және сол фонеманың сөздегі нақты қолданысы ретінде даралана
алады2. Міне, мұндай пайымдарға қарағанда, сөздегі дыбыс – фонемалардың
өкілі (репрезентанты) болып табылады. Ал фонема – тілдің мағыналық
тұлғаларын: морфемаларды, сөздерді құрайтын және оларды бір-бірінен
ажыратып тұратын тілдің дыбыстық құрылысындағы әрі қарай бөлшектеуге
келмейтін ең кішкене тұлға3. Енді жоғарыда айтылған мысалдардағы [ат],
[уот˚], [уөт˚′], [йет′] дегендегі [т], [т˚], [т˚′], [т′] дыбыстары т
фонемасының сөздегі нақты репрезентанттары, басқаша айтқанда манифестанты.
Сондықтан да белгілі бір фонема белгілі бір дыбыстардың класы,
дыбыстардың типтері делінеді. Фонеманың бір қасиетін фонологиядағы
инвариант – вариант теориясы тереңірек аша түсті. Бұл қисын бойынша,
фонема – инвариант, дыбыстар оның сөздегі (речь) репрезентанттары
варианттары деп танылады. Әр вариант (экземпляр) инварианттағы мәнді
белгілерді сақтай отырып түрленеді, әр экземплярда, мейлі оның саны қанша
болса да, әйтеуір инвариантқа тән қасиет сақталады. Ал дыбысталған сөздің
акустикалық жамылғысы хатқа түскенде, инвариант-фонеманың варианттары
емес, инвариант фонемалардың өзі әріп арқылы таңбаланады. Міне,
сондықтан да инвариант – фонема т-тың [т], [т˚], [т˚′], [т′] вариант-
репрезентанттары үшін бір ғана таңба алынады да ат, от, өт, ет болып
жазылады.
Жазу теориясымен шұғылданушылардың бірі В.Хаастың ...орфография
является более удачной, если она отклоняется от фонетической точной
репрезентации речи1 деуі де сондықтан.
Тілдегі фонемалардың саны мен әліпбидегі әріп саны бірдей болуы шарт.
Бірақ мұндай сәйкестік бұрын-соңды ешбір тілдің жазу тәжірибесінде
кездеспейді деуге болады. В принципе число букв алфавита может и
соответствовать числу фонем, однако такого положения нет, как будто, ни в
одном языке мира2. Тілдегі фонемалардың саны әліпбидегі әріп санымен
сәйкес келмеуі, сондай-ақ тілдің тарихи даму барысында болатын дыбыстық
өзгерістерге байланысты бір әріп бірнеше фонеманы, немесе бірнеше
әріптердің тіркесі бір фонеманы білдіруі ықтимал.
Дыбыстық тіл мен жазба тілдің ең шағын тұлғалары – фонема мен әріптің
арасындағы күрделі қатынас жазу теориясында графема деген жаңа бір ғылыми
ұғымның пайда болуына себеп болды. Сонымен, графема деген ұғым дыбыстық
тілдің әрі қарай бөлшектенбейтін ең кішкене тұлғасы фонема мен жазба
тілдің әрі қарай бөлшектенбейтін ең кішкене тұлғасы әріптің арасындағы
қатынастың жиынтығы болып табылады. Басқаша айтқанда, графема дегеніміз
таңбаланушы (фонема) мен таңбалаушының (әріптің) бірлігі болып табылады3.
Бұл бірлікті былайша көрсетуге болады:
Жоғарыда айтылған инвариант – вариант теориясы тек фонологияда ғана
емес, жазу-сызумен де байланысты қарастырыла бастады.
Инвариант-вариант теориясы тұрғысынан ауызша тілдің ең шағын
дыбыстық тұлғасы фонема-инвариант, ал оның сөздегі репрезентанттары –
тілдің дыбыстар-варианттар болып табылса, жазба тілдің әрі қарай
бөлшектеуге келмейтін ең шағын тұлғасы – графема-инвариант, ал оның
репрезентант-варианттары әріптер болып табылады. Жазу теориясындағы бұл
қағида жазу-сызудың жалпы жүйесін, ішкі құрылымын тереңірек жан-жақты
түсінуге негіз болады. Белгілі бір жазуға жалпы баға беру субъективті не
болмаса жеке бір фактілердің төңірегінде емес, осындай теориялық негізден
шығуға тиіс. Осымен байланысты қазіргі қазақ жазуын фонема-вариант,
вариант-дыбыс; графема-инвариант, вариант-әріп тұрғысынан қарастырудың
ерекше мәні бар.
Жазу – ауызша тілдің дыбыстық құрылымына табан тіреген жүйе
(система) десек, онда сол жүйенің өзіне тән ішкі құрылымы болады. Ал
құрылымның өзі тұрақты элементтерден және сол элементтердің өзара қарым-
қатынасынан тұрады. Ал жазба тілдің ауызша тілмен өзара байланысты тек
сыртқы байланыс емес, мысалы, жазба тіл ауызша тілдің айнаға түскендей
көшірмесі болса, бұл сыртқы байланыс қана болар еді. Онда ешбір қиындық
та болмас еді, айтыған сөзді сол күйінде бұлжытпастан хатқа түсіруге
болады. Ал, шындығында, бұл байланыс – ауызша тілдің де, жазбаша тілдің
де ішкі құрылымына, сол құрылымды құрап тұрған элементтердің және олардың
өзара ұйымдасқан қарым-қатынасы деңгейінде болатын ішкі құрылымдық
байланыс.
Ауызша тілдің дыбыс құрылымындағы мағынаға әсер ететін ең кішкене
тұлға-фонема, және осы тұлғаның (единицаның) субстанциясы
(материализациялануы), яғни сөз дыбыстары түрінде өмір сүруі; фонемалардың
жазба тілде субстанциялануы, яғни таңбалануы (графема), ол таңбалардың
билатериалдық сипатта болуы (мазмұны жағынан фонеманы білдіруі, тұрпаты
жағынан белгілі бір символ (сурет) түрінде болуы т.б. ауызша тіл мен жазба
тілдің байланысын анағұрлым тереңде, атап айтқанда, құрылымдық
элементтердің деңгейінде екендігін байқатады.
Қазақ тілі ауызша және жазбаша түрде қызмет етеді. Ал жазбаша тіл
болса, әуелде қазақ тілінің дыбыстық құрылымына табан тірей отырып,
өзінің жүйесін, құрылымын әрі қарай бекіте түсуге тиіс. Қалай дегенмен
де, ауызша тіл тәрізді қазақтың жазба тілінің өзіндік жүйесі бар. Ал
бұл жүйенің жақсы (қолдануға оңтайлы, икем, үнемді, бірізді т.б. деген
мағынада), я болмаса жаман (қолдануға қиын, икемсіз, бірізділік,
үнемділік принцип сақталмаған т.б. деген мағынада) деп бірден баға
беруге болмайды. Мұндай тұжырымға келу үшін алдымен, жоғарыда
айтылғандай, ауызша тіл мен жазбаша тіл элементтерінің (сөз дыбыстары,
фонема, графема, әріп, әліпби) өзара байланысын, қарым-қатынасын ішкі
құрылымдық деңгейде қарастыру қажет. Бірақ бұлай қарастырудың өзіндік
тәсілдері көп. Біз бұл жерде қазақ жазуының жүйесін фонема-әріп,
басқаша айтқанда, жазба тілде фонема әріппен таңбаланады немесе әріп
фонеманы таңбалайды деген әдеттегі қағидадан басқаша жол ұстандық.
Сөйтіп, қазақ жазуының жүйесін дыбыстарған сөз – фонема – графема – әріп
тұрғысынан қарастыруды мақұл көрдік. Өйткені фонемадан әріпке деген
қағида бойынша жазудың лингвистикалық мәнін толық ашу мүмкін емес. Бұл
қағида бойынша фонеманың өкілі – әріп деп танылады. Ал фонема
дегеніміздің өзі, бір жағынан, абстракті единица. Олай болса, абстракті
единицаны жазбаша қалай таңбалауға болады? Міне, сондықтан жазу жүйесіне
талдау жасауда бастау алатын, табан тірейтін негізгі дерегіміз дыбысталған
сөз болуға тиіс. Өйткені фонема алдымен сөз дыбыстарында көрінеді.
Сөйтіп, абстракті единица сөздегі дыбыс арқылы материалға айналады.
Фонема аллофон түрінде белгілі бір дыбыстық құндақта өмір сүреді. Сөз
дыбыстары фонемалардың ауызша сөздегі манифистанттары болып табылады.
Міне, сондықтан фонема ауызша сөздегі өзінің дыбыстық құндағы арқылы
танылады.
Сонымен, дыбысталған сөз сол күйінде бірден хатқа түспейді: алдымен
сөздегі дыбыстарды қай фонеманың өкілі (репрезентанты) екенін тани
отырып, жазушы акустикалық сигналды оптикалық сигналға көшіреді. Бұл
айтылған процесті схема түрінде былай көрсетуге болады.
1. Сөз (речь) дыбысталған сөз [с˚′, ү, ұ′, р˚′, ө, т˚′,
т˚′, ө, у′]
2. Тіл (язык) фонема сүуреттеу
3. Сөз саптау жазу суреттеу
(речевая деятельность)
Сөйтіп, бұл процестен мынаны байқауға болады: ауызша сөздің ең кішкене
единицасы – дыбыс жазба сөздің ең кішкене единицасы – әріп, бір-бірімен
тілдің ең кішкене единицасы фонема арқылы байланысып жатады. Осы
байланыстар жазуда орфография арқылы реттеліп отырады. Сонда орфография
дегеніміз, тар мағынасында, дыбысталған сөзді (акустикалық сигналды)
жазба сөзге (оптикалық сигналға) көшірудің ережесі болып табылады.
Бұл процесті біз шартты түрде дыбысталған сөзді фонологиялық електен
өткізу деп алдық. Алғаш сауат ашып жүрген адам қашан қара танып кеткенше
жазылған сөзді ежелеп оқиды. Яғни әріптің фонемалық мәнін іздейді.
Мысалы, тіс деген сөздегі дауыссыз фонемаларын жуан әуезбен [ты], [сы]
деп, дыбыстық құндығынан бөліп жеке-жеке дыбыстап алады да, соңынан
бәрінің басын қосып жіңішке тембірмен [т′, і, с′] түрінде дыбыстайды, яғни
сол сөздегі фонемаларды өзінің дыбыстау құндылығына қайта бөлеп айтады.
Әдетте жазылған сөзді оқуға жақсы дағдыланғанға дейін осылай болады. Ал
оқу дағдысы жетілген кезде жазылған әріптерді (әріп-фонеманың өкілі) сол
сөздегі фонемалардың дыбыс құндылығына бөлеп сөз түрінде айту сананың
бақылауымен тыс, өздігінен (автоматты түрде) болады.
Ал жазылған сөзді оқығанда (оптикалық сигналды акустикалық сигналға
көшіргенде) бұл әрекет керісінше болады:
1. Сөз (речь) жазылған сөз қию, қорыту
2. Тіл (язык) фонема кійүу қорытүу
3. Сөз саптау дыбыстау [к, і, й′, ү, у′ ] [қ˚, о,
р˚, ү, т˚, ұ, у ]
(речевая
деятельность)
Бұл процестен де жазылған сөздің дыбысталуы фонема арқылы жүзеге
Жазылған сөзді айтқанда ондағы фонемаларды белгілі бір позицияға
тәуелді реңктерін (аллофондармен) дұрыс айту орфоэпиялық нормаларды сақтау
болып табылады. Соңғы жылдарда әсіресе жас буын өкілдерінің тілінде
орфоэпиялық нормалардың бұзылуы көбіне оқушы жастардың тілінде, радио-
телевизиядан айтылатын сөздерде жиі ұшырайды. Әсіресе жазба текске
сүйенген дикторлар мен комментаторлардың тілінде ауызша тілдің нормалары
өрескел бұзылып жатыр. Мысалы: қазақ елі, ақ орда, бір қатар, он бес
тәрізді т.б. сөздердің аралығында қ, н фонемаларының аллафоны [ғ], [м]
түрінде дыбысталуы керек: [қазағ елі], [ағ орда], [бірғатар] т.б. Бірақ
жазылған сөзді оқығанда ауызша сөздер аса мәнді бұл заңдылыққа жете мән
берілмегендіктен, сөздің дыбысталу тұрқы бұзылады да ондай сөз құлаққа
тосын естіледі. Сөз жазылуынша [қазақ елі], [ақ орда], [бірқатар] деп
айтылды делік. Әрине, бұл жерде сөздің фонемалық құрамы бұзылған жоқ
(МФМ). Егер сөздің фонемалық құрамы бұзылса, онда ол басқа сөзге немесе
дыбыстардың мағынасыз тіркесіне айналады да тыңдаушыға мүлде түсініксіз
болып қалады. Бірақ сөздің фонемалық құрамын бұзбай айту жеткіліксіз,
сонымен бірге фонеманың белгілі бір позициядағы аллофондарымен дұрыс айту
да аса қажет. Олай болса орфоэпиялық норма дегеніміздің өзі сөз
құрамындағы фонемалардың белгілі бір позициядағы құндылығына бөлеп,
айту дегенге саяды. Сонда жазу-сызу дегеніміз (орфоэпияны қоса алғанда)
жазушының ғана үдесінен шығып қоймауға тиіс, сол жазылғанда оқушылардың
да талабын қанағаттандыратындай болуы керек. Олай болмаған жағдайда
орфоэпия тек қалам ұстаушылар үшін ғана болып қалады. Ал жазудың өз
ерекшеліктерін ескермей, емле тек оқуға бейімделсе, онда орфография тек
оқушылар үшін ғана болып қалады.
асатынын байқаймыз. Жазылған сөзді әріптен фонемаға көшіргенде, оқушы
фонеманы сол сөздегі өзінің дыбыстық құндағына бөлеп айтады. Сонда орфоэпия
дегеніміз, тар мағынасында, жазылған сөзді (оптикалық сигналды) дыбыстық
сөзге (акустикалық сигналға) көшірудің ережелері болып табылады.
Біз бұл жерде дыбысты (дыбысталған сөзді) фонемаға көшірудің
тәсіліне, яғни фонологиялық електен өткізуге тоқталдық. Бірақ жазудың мәні
мұнымен толық ашылмайды. Егер жазу-сызуда фонема мен әріптің қатынасы І:І
болып, бір әріп бір фонеманы белгілейтін болса, онда мәселенің басы ашық
болар еді де, дыбысталған сөздің құрамындағы фонемалардың саны мен
әріптің үнемі сәйкес түсіп жатар еді. Мысалы: с а у – сау дегендегі
фонема мен әріптің қатынасы 3:3. Бірақ жазу тәжірибесінде фонема мен
әріптің қатынасы үнемі бұл сияқты сәйкес келе бермейді. Мұндай жазудың
типі тіпті жоқтың қасы. Егер тілдегі инвариант фонема мен әліпбидегі
әріптің саны дәлме-дәл болса, онда жеке сөздің құрамындағы фонемалардың
саны мен сол фонемаларды белгілейтін әріп саны да бірдей болып, жазу
дегеніміз фонемалық транскрипция жүйесі болып табылады еді. Жазу
теориясында мұндай жазу пәлендей қолайлы деп танылмайды.
Сонымен, қазіргі қазақ жазуында, басқа жазуларда да солай,
дыбысталған сөздің фонемалық құрамы мен хатқа түскен сөздің әріп құрамы
сан жағынан кейде сәйкес болса, кейде сәйкес келмей жатады. Мысалы:
[тау], тау, тау деген сөздегі фонемамен әріптің қатынасы 3:3, ұл
дегендегі фонема мен әріптің қатынасы 2:2 болса, [ к˚′ү л˚′ү у′], күлүу,
күлу, (ұл˚ ұу) үлүу сөздеріндегі фонемалар мен сол фонемаларды
білдіретін әріп саны бірдей емес, яғни бірінші сөздегі фонема мен
әріптің қатынасы 5:4, ал екіншісінде 4:3.
У деген таңба бірде у фонемасының жазудағы өкілі болса, бірде ұ,
ү фонемаларының да өкілі – әріп болып табылады. Мысалы: тау, бау, ұлу,
күлу т.б. Сонда У деген таңба арқылы у, ұ, ү фонемалары белгіленіп
тұр. Кез келген таңбаның екі жақты: таңбаланушы және таңбалаушы қасиеті
болатыны тәрізді У таңбасының да екі жағы-мазмұндық жағы (план содержания)
және тұрпаттық жағы (план выражения) бар. Олай болса У таңбасының
мазмұндық жағы фонема, тұрпаттық жағы әріп дегенге саяды. Басқаша
айтқанда, фонема таңбаланушы да, әріп таңбалаушы. Осы екеуінің бірлігі
жазу теориясында графема деген ұғымды білдіреді. Бұл бірлікті (фонема мен
әріптің ара-қатынасын) былай көрсетуге болады:
фонема
графема (таңба)
әріп
Енді осы қатынасты жоғарыда аталған мысалдармен көрсетейік:
У фонема [тау] тау тау
У әріп
(У) графема Ұ + У[ұл˚ ұу] ұлұу ұлу
У
Ү + У [к˚′ү л˚′ ү у′ ] күлүу күлу
У
Дыбысталған сөздің фонетикалық транскрипциясын беруде мына кітапта
қолданылған белгілерді және сонда көрсетілген жүйені ұстандық: Абуов Ж.,
Джунисбеков А. Фонетическая запись казахского текста. Алма-ата: Ғылым,
1991. Бұған қосымша алынған шартты белгілер ... фонема, [...] дыбыс ...
– графема дегенді білдіреді.
Жазудың ең кішкене единицасы әріптің тілдің ең кішкене дыбыстық
единицасы фонемамен қатынасының қазіргі жазуымыздағы жүйесі, сонымен,
мынадай болып келеді.
Графемалар˚′
а – а а ата [ата], ата
а
ә – ә ә ән [ән′], ән
ә
д – д д дән [д′ә н′], дән
д
ж – ж ж жақын [жақын], жақын
ж
з – з з зейін [з′jе й і н], зейін
з
м – м м мен [м′j е н], мен
м
н – н м нан [нан], нан
н
ң – н ң соң [с˚уоң], соң
ң
о – о о он [уон], он
о
ө – ө ө өн [уөн˚′], өн
ө
с – с с сан [сан], сан
с
т – т т таң [таң], таң
т
ұ – ұ ұ тұр [т˚ұ р˚], тұр
ұ
ү – ү ү үн [үн˚′], үн
ү
ы + й
сыйрақ [ сыйрақ], сирақ
и
і + й
сійрек [ с′ійр′j ек′], сирек
и
и
ү + й
дүрүйа [ д˚′үр˚′үй′ә], дүрия
и
ұ + й
шұқшұйа [ ш˚ұқ˚ш˚ұйа], шұқшия
и
л
төл [т′у′өл˚], төл
л
ы + л
ылақ [ ылақ], лақ
л
л
і + л
ілек [ ілjақ], лек
л
ұ + л
ұлоқұлдау [ ұл˚оқ˚ұл˚дау], лоқұлдау
л
ү + л
үлпүлдеу [ үл˚′үп˚′үл˚′д˚′еу], үлпілдеу
л
р
ора [уор˚а], ора
р
ы + р
ырас [ ырас], рас
р
Р
і + р
ірет [ ір˚ет], рет
р
ұ + р
үр ұу [ үр˚ұу], ру
р
у
сау [сау], сау
у
У
ұ + у
сауұу [сауұу], сауу
у
ү + у
келүу [кел′үу′], келу
у
й + ү + у
ойүу [уойұу], ою
ю
й + ү + у
тұйүу [т˚′үй′үу], түю
ю
ю
ұ + у
бүртұйүу [б˚ұр˚түйұу], бұртию
ю
ү + у
бүрсүйүу [б˚үр˚′с˚′үй′үу], бұртию
ю
й + а
сайа [ сайа], сая
я
а
жарыйа [жарыйа], жария
я
я
ы + й + а
ыйағыный [ыйағыный], яғни
я
і + й + ә
ійәкій [ій′әк′ій], яки
я
е
е егін [егін], егін
е
ө
ө көгөн [к˚′өг˚′өн˚′], көгөн
ө
ы
ы қыны [қыны], қыны
ы
ұ
ы құнұ [қ˚үн˚ұ], құны
і
і
і іні [ін˚і], іні
і
ү
і үнү [үн˚′ү], үні
і
к
х қат [қат], хат
х
к
қ кат [кат], қал
қ
к
к кел [к′ел], кел
к
к
һ какарман [қақарман], қақарман
һ
п
п патша [патша], патша
п
п
ф пәній [п′ән′ій], фәни
ф
й
й сыи [сыи], сый
й
и
и қыи [қыи], қи
й
ш
ш шаш [ш′аш], шаш
ш
ш + ш
щ ашшы [ашшы], ащы
щ
г
г егін [ег′ін′], егін
г
г
ғ ағын [ағын], ағын
ғ
б
б бал [бал], бал
б
п
б арап [арап], араб
б
Бұл талдаудан графемалардың үш түрлі типі бар екенін көре аламыз:
1) бір әріп – бір фонеманы белгілейді;
2) бір әріп бірнеше фонеманы белгілейді. Ал бұлардың тұрақты және
факультативті түрлері бар;
3) бірнеше әріп бір фонеманы белгілейді, бұлардың да тұрақты және
факультативті түрлері бар.
Міне, бұдан қазіргі қазақ жазуы жүйесінің ішкі құрылымын: дыбыс –
фонема – графема – әріп біршама толық байқауға болады. Осы ішкі құрылымға
иек арта отырып, жазу жүйесіне талдау жасау оның жөндейтін, жетілдіре
түсетін тұстарын айқын ашып береді. Тіпті басқа әліпбиге көшкеннің өзінде
мұндай талдаудың бұрынғы жазуда кеткен олқылықтарды қайталамайтындай
тағылымдық мәні де болады.
Дыбыс – фонема – графема – әріп деген төрт мүшелі қатынас жазудың
ішкі құрылымын біршама толық аша түседі. Мұндағы сөз дыбыстары
фонемалардың ауызша тілдегі өкілі болса, фонеманың жазба сөздегі өкілі –
графема (инвариант), ал графема фонема тәрізді дерексіз единица, бірақ ол
нақты әріптер (варианттар) арқылы көрінеді. Ал әріп дегеніміз – жазуда
фонемаларды немесе оның варианттарын белгілейтін белгілі бір әліпбидегі
графикалық таңба. Олай болса бар мәселе алдымен әліпбиге келіп тіреледі.
2. ... Графема – әріп – әліпби
Әдетте әліпби белгілі бір жазуда қолданылатын, белгіленген тәртіппен
орналасқан әріптердің жиынтығы деген ұғымды білдіреді. Алайда әліпбидің
мәні бұл ұғымда айтылғаннан гөрі әлдеқайда тереңде. Әсіресе әліпби
дегеніміз жазуда қолданылатын әріптердің жиынтығы дегенге көңіл
аударсақ, жазу дегеннің өзі не нәрсе деген сұрауға келіп тірелеміз. Егер
жазу акустикалық сигналды оптикалық сигналға көшіруге мүмкіндік беретін
кодтың түрі1 болса, онда сол кодтың кілті (шифері) болуға тиіс. Сонда
кодтың элементтерін әріптер деп түсінсек кілті әліпби. Олай болса әліпби
дегеніміз белгілі бір фонемалардың жазудағы өкілі болып табылатын
әріптердің жай ғана жиынтығы емес, сонымен қатар сол әріптерден түзілген
жазуда оқудың кілті болып табылады. Ал әліпбидегі әріптердің саны, түптеп
келгенде, тілдегі фонемалардың санына тәуелді болып келеді. Жалпы жазу
теориясы бойынша белгілі бір тілдегі фонемалардың саны мен алфавиттегі
әріптердің саны идея бойынша дәл келуге тиіс, яғни бір әріп бір фонеманы
белдіруге, ал бір фонема бір әріппен таңбалануы қажет. Бірақ ешбір ұлттың
жазуында фонемалардың саны мен әліпбидегі әріптердің саны тепе-тең бола
бермейді. Мысалы, ағылшын тілінде 46 фонема, әліпбиінде 26 әріп болса,
орыс тілінде 41 фонема, әліпбиінде 33 әріп бар. Неміс тілінде 39 фонема 26
әріп бар.
Бұл жерде жазу типологиясына байланысты байқалатын бір ерекшелік,
қалай болғанда да, әліпбидегі әріптердің саны тілдегі фонемалардың
санынан артпауға тиіс деген талап айтпаса да өзінен-өзі түсінікті, тіпті,
керісінше, әліпбидегі әріптің саны фонемалардың санынан азды-көпті кем
болуға тиіс (Зиндер Л.Р.).
Жазу типологиясы бойынша қазақ әліпбиіндегі әріптердің саны, әрине,
қазақ тіліндегі фонемалардың санынан артық болмауға тиіс. Ал, керісінше,
азды-көпті кем түсіп жатса құба-құп. Қазақ әліпбиі дәл осы талапқа сай ма?
Қазіргі әліпбиде 42 әріп бар екені белгілі, ал жазу-сызу үшін бұл сан аз
ба, әлде көп пе? Міне, бұл мәселе алдымен қазақ тіліндегі фонемалардың
саны қанша? деген сұраудың жауабын іздеуге келіп тіреледі.
Бұрын-соңды жазылған оқулықтарда, зерттеулерде қазақ тіліндегі
фонемалардың саны әр түрлі көрсетіліп жүр. Мұның өзі әлі де болса қазақ
тіліндегі фонемалардың анвентары жөнінде зерттеушілердің бір тоқтамға
келмегенін көрсетеді.
Қазақ тілінің фонемалық инвентарын анықтауда мұндай әркелкілік,
біріншіден, қазақ тілінің дыбыстарын фонетикалық ыңғайда, екіншіден
фонологиялық тұрғыда қарастырумен байланысты. Ал фонологиялық тұрғыда
қарастырған зерттеулердің өзі, қай фонологиялық мектептің (МФМ, ЛФМ,
принципін ұстануына байланысты тілдегі фонемалардың санын әр түрлі көрсетуі
ықтимал.
Қазақ тілінің фонологиялық жүйесін талдауда дәстүрлі көзқарастан
мүлде басқаша бағыт ұстанған соны зерттеу Ә.Жүнісбековтің Проблемы
тюркской словесной просодии и сингармонизм казахского слова (Автореферат
дессерт. На соискание ученой степени доктора филол.наук. Алма-Ата, 1988)
деген еңбегі. Автор қазақ тілінде тоғыз сингармодауысты, он жеті
сингармодауыссыз бар деп көрсетеді. *
Олар: [а], [ә], [е], [о], [ө], [ы], [і], [ү], [ұ] сингармодауыстылар
(36-б.) және [б], [г-ғ], [д], [ж], [з], [і], [к-қ], [л], [м], [п], [р],
[с], [т], [у], [ш] сингармо дауыссыздары (43-б.). Ал [к], [қ] дыбыстарын
зерттеуші қатаң жуыспалы тіл ортасы дауыссыздарының тепе-тең варианттары
деп қарайды ғ.г әріптерімен таңбаланып жүрген [г], [ғ] дыбыстары да осы
тәрізді. Бұл жөнінде қазақ тілінің дауыссыздарын фонологиялық ыңғайда
қарастырушылардың пікірі бір жерден шығып жатады. Мәселен, қ-ғ, к-г
дыбыстары жеке фонемаларға жата ма, екеуі архифонема – гиперфонеманы
құрайды ма? Еңбектерде бұларды дербес-дербес фонемаларға жатқызып жүрміз.
Шынында, қосымша дистрибуция әдісін қолдансақ, олар жеке-жеке фонема
болып есептелмейді1
Сондай-ақ Жүнісбеков Ә. [х], [һ] дыбыстары қазақ тілінің төлтума
дауыссыздарының қатарына жасанды түрде жатқызылып жүр деп біледі. [х] – [к
– һ] қазақ консонантизм жүйесінде оппозиция құра алмайды, егер мұндай
оппозиция бар болса, орыс тілінен ертеректе енген қамыт [хомут] хамыт
түрінде жазылуы (айтылуы) керек еді деген уәж айтады. Сөйтіп, Безусловно,
[х] как интервокальный ассимилятивный вариант [к – һ] в казахском языке
существует (42-б.) деп пікір түйеді, зерттеушінің [һ] дыбысы жөнінде
айтқан мына пікіріне де біршама қосылуға болады: В непринужденной живой
речи носителей языка этот звук аообще не встречается, и лищь написанный
текст понуждает интеллигенцию (дикторов, артистов, учителей) произносить
его. Однако его произношение требует сознательный, заранее подготовленной
артикуляции, из-за которой оно лишено автоматизма в речи. У рядового
носителя звук, обозначенный этой буквой, реализуется в виде щеловых
позиционно-комбинаторных вариантов [к – һ], [қ - х] қаһарман (кахарман)
отважный1.
Зерттеушінің бұл дәлелдері мен айтқандырына қосыла отырып, оны әлі де
болса тиянақтай түсу керек тәрізді. Тегінде, фонемалық статусы даулы
көрініп жүрген [х], [һ] дыбыстарын, біздің ойымызша, төрт әуез (тембр)
тәсілімен тексеріліп, бұлардың қазақ тілінің фонологиялық жүйесіне кірген-
кірмегенін анықтауға болатын тәрізді.
Қазақтың төл сөзінде қолданылатын әрбір дауыссыз инварианттың [у]
–дан басқа, қай-қайсы болмасын төрт түрлі әуезбен айтатын варианттары және
тоғыз реңкі болады:
[қ] [қа] қаз
[қы] қыз
[к˚] [қо] қоз
[құ] құз
к
[к′] [кі] кісі
[ке] кесе
[кә] кәсіп
[к˚′] [кө] көз
[кү] күз
[д] [да] дал
[ды] дым
[д˚] [до] долы
[дұ] дұрыс
д
[д′] [ді] келді
[де] дем
[дә] дән
[д˚′] [дө] дөп
[дү] дүрмек
Ал [х], [һ] дауыссыздарының жоғарыда айтылған дауыссыздарындай төрт
әуезбен тоғыз түрлі реңкте түрлене алмайды.
[х] [ха] халық
[хы] ––––––
[х˚] [хо] –––––
[хұ] –––––
х
[х′] [хі] ––––
[хе] ––––
[хә] ––––
[х˚′] [хө] ––––
[хү] ––––
[һ] [һа] қаһарман
[һы] ––––––
[һ˚] [һо] –––––
[һұ] –––––
һ
[һ′] [һі] ––––
[һе] ––––
[һә] ––––
[һ˚′] [һө] ––––
[һү] ––––
[х], [һ] дыбыстары тек халық, қаһарман тәрізді бірер сөзде жұмсалып,
онда да спонтанды түрде емес, тек бір ғана әуезде [х] = [ха] = [һ] = [һа]
айтылады. Қазақ тілінің төл сөздеріндегі он жеті дауыссыздың артикуляциялық
базасы (ойнақы болып келсе, олардың тоғыз ([у] бес) түрлі реңкте айтылуы
да сондықтан, ал [х], [һ] дыбыстарының тек бір ғана реңкте болып,
оппозиция құра алмауы олардың әлі де фонемалық кезеңге өтпегенін
көрсетеді. Сондықтан бұл дыбыстарды к фонема-инварианттың варианттары деп
тануға тура келеді.
Сонымен, қазақ тілінің фонологиялық жүйесінде тоғыз дауысты а,
ә, ы, і, е, о, ө, ұ, ү және он жеті дауссыз: б, г,
д, ж, з, и, к, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ш
фонема-инвариант бар. Ал қазақ әліпбиінде қырық екі әріп бар: а, ә, б, в,
г, ғ, д, е, ё, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, ф,
х, һ, ц, ч, ш, щ, ң, ы, і, ь, э, ю, я. Басқа тілдердің жазуында әріп саны
фонемалардың санынан әлдеқайда кем. Салыстырыңыз: ағылшын жазуында 26 әріп,
46 фонема, орыс жазуында 33 әріп, 41 фонема, неміс жазуында 26 әріп, 39
фонема, ал қазақ жазуында, керісінше, 42 әріп, 26 фонема.
Қазақ әліпбиінде фонема мен әріптің сандық қатынасы 26:42 Число
букв в алфавите не должно превышать число фонем. Это само собой
разумеющееся требование: желательно же, чтобы оно было меньше1
Қазақ әліпбиіндегі 42 әріптің ішінде, төл сөздерді жазуда
жұмсалмайтын в,ё, ф, ц, ч, ь, ъ, э тәрізді әріптерді есептемегенде
әріптердің саны отыз төрт екен (а, ә, б, г, ғ, д, е, ж, з, и, й, к, қ, л,
м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, х, һ, ш, щ, ы, і, ю, я.). Осының өзінде
әріп пен фонеманың сандық қатынасы 34:26 болып шығады. Мұндай алшақ
сәйкессіздіктің өзі, түптеп келгенде, қазақ әліпбиінде басы артық әріптер
шамадан тыс көп емес пе деген күмән тудырады.
Қазіргі әліпбидегі үйлесіміз көрінетін тағы бір жайт-құрамының
бірыңғай еместігі. Мысалы, қазіргі әліпбидегі әріптерді шартты түрде екі
топқа бөлуге болады: бірі шеттілдік сөздерді жазу үшін қолданылатын әріптер
тобы (в, ф, ц, ь, ъ, э), екіншісі төл сөздерімізді жазуда жұмсалынатын
әріптер. Тегінде, жазу-сызу дәстүрі ежелден келе жатқан ағылшын, неміс,
француз, араб т.б. тілдердің әліпбиінде шеттілдік сөздерді жазу үшін
әліпбиде арнайы алынған әріптер тобы болмайтын көрінеді. Олар әліпбиге
сәйкес келмейтін шеттілдік сөздерді жазуда әріп тіркестерін, графикалық
контекст, әріптердің әр түрлі тіркестері мен комбинацияларын пайдаланады.
Мұндай тәсілді, арнайы әріптер тобын әліпбиге алмай-ақ, қазақ жазуында да
қолдануға болар еді.
Біз бұл жерде, өзінен-өзі түсінікті болса да, негізінен шет тілдік
сөздерді хатқа түсіру үшін әліпбиге арнайы әріптерді (в, ф, ц, ь, ъ, э)
енгізудің қажет еместігіне, оның біркелкі әріптерден түзілуіне тоқталдық.
Өйткені мәселенің түйіні, түптеп келгенде, алдымен әліпбидегі әріптердің
дұрыс түзілуіне, ондағы таңбалардың тілдің дыбыстық құрылымына сай болуына
келіп тіреледі.
Енді арнайы сөз етуді қажет ететін әліпбидегі тағы бір өзекті мәселе
– қазақтың төл сөздерін жазуда жұмсалатын әріптердің қызметі.
1. Бұл жерде алдымен байқалатын кемшілік бір фонеманың әліпбиде төрт
түрлі таңбамен берілуі: к: к, қ, х, һ (кеше, қашан, қалық, қаһарман). Ал,
шындығында, к фонемасын әліпбиде бір ғана таңбамен (к) белгілеп, бұл
сөздерді кеше, қашан, қалық, қақарман түрінде, ал г фонемасы үшін
әліпбиде алынған г, ғ-ның орнына бір ғана таңба (г) алып, мысалы, гүл,
ғарыш тәрізді сөздерді гүл, гарыш түрінде жазуға болар еді.
Бұл арада графикалық контекстің үлкен мәні бар: көршілес дауысты
жазылған сөздің жуан не жіңішке әуезбен айтылатынын байқатып тұрады. Сондай-
ақ и фонемасы әліпбиде й, и әріптерімен таңбаланады: кейін, киін
[к′ій′ін′], ал, дұрысында, бұл фонема үшін бір ғана таңба алып, кейін,
кіиін түрінде жазуға әбден-ақ болады. Өйткені дәл осыған ұқсас дауыссыз
у фонемасы үшін әліпбиде екі таңба У және Ў алынбай, бір ғана таңба
берілген: тау, ту [тұу].
2. Тағы бір атап айтпауға болмайтын кемшіліктің бірі – әліпбиде и,
а фонемалары үшін и, а әріптері бола тұра, қосымша я таңбасының, дәл
осы тәрізді и, ұ, у фонемалары үшін и, ұ, у әріптері бола тұра
қосымша ю таңбасының алынуы жазуда басы артық таңбаларды көбейту болып
табылады. Әліпбиде ш фонемасын белгілейтін ш әрпі бар, осыған қарамастан
қосымша щ таңбасын алу қисынды болып көрінбейді. Ащы, тұщы, кеще тәрізді
сөздерді ашшы, тұшшы, кешше түрінде жазуға да болар еді.
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды жинақтай келгенде х, һ, й, щ, ю, я
таңбаларын әліпбиге кіргізудің пәлендей дерлік графикалық мәні жоқ деуге
болады.
3. Енді әліпбидегі әріптердің нақты қолданысын дыбыс фонема –
фонема – графема – графема – әріп – әріп – әліпби тәртібі бойынша
қуалай қарастырсақ, кейбір графемалардың инициал, медиал, финалдық
позицияда факультативті вариант түрінде қолданылатынын байқауға болады:
б фонема – г графема4 б фонема біз, бала
б әріп
Осы графеманың факультативті варианты:
п фонема – бграфема п фонема [арап] араб
б әріп [бап] баб
Финалдық позицияда б графемасының п фонемасын білдіру жүйелі
емес, факультативті болып келеді. Ал бұлай жазу емледегі шарттылықты
көбейтеді және ондай сөздердің саны артқан сайын жазудағы автоматизмді
әлсіретіп қандай сөздердің финалында б жазылатынын есте сақтауға тура
келеді, санаға күш түсіреді. Жазу теориясында Единственным универсальным
и притом конкретным требованием является то, что графема не должна иметь
факультативных вариантов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz