Қазақ тіліндегі атаулық тіркестердің қалыптасуы мен жасалу жүйесін, модельдерін, уәжділік негізі мен семантикалық құрылымының өзіндік ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан зерттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 атаулық тіркестердің лексикалану сипаты ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Атаулық тіркес және оның зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Сөз тіркестерінің лексикалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Меңгеріле байланысқан тіркестерден пайда болған атаулар ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Матаса байланысқан тіркестерден пайда болған атаулар ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3 Қабыса байланысқан тіркестерден жасалған атаулық тіркестер ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
1 атаулық тіркестердің лексикалану сипаты ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Атаулық тіркес және оның зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Сөз тіркестерінің лексикалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Меңгеріле байланысқан тіркестерден пайда болған атаулар ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Матаса байланысқан тіркестерден пайда болған атаулар ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3 Қабыса байланысқан тіркестерден жасалған атаулық тіркестер ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Дүниенің болмысы мен рухани мазмұны өзгеріссіз қалғанымен, оның түсініктерінің, танымдық мәнінің адами формалары дамиды. Сондай-ақ, заманына қарай өркениет ұсынған жағалықтардың таңбалану жүйесі де дамитыны рас. ХХІ ғасырдың желкенімен алға қарай білдірмей жылжып бара жатқан уақыт тіл мен лебіздің кеңістігіндегі көкжиектерге де өз ізін жасырмай салып, танымдағы ағылған ойдың өзіндік жаңаша бір таңбаларын үсті-үстіне жазуда. Бұл тарихи даму үдерісінде ғаламдық ашықтық пен динамизм анық аңғарылады. Қазақ тілінде бұрыннан қалыптасып, алайда лебізде қоланыста белсенділігінен ажыраған көптеген тұлғалар қайта жаңаша мәнге ұласа дамып, халықпен қайта қауышып жатса, кей атаулар жаңа ерекше мағыналық құрылымға ие болып, өзгеше қырынан танылып, қоғамдағы қатынас құралы болу қызметіне ие болды. Өзге түркі тілдеріне белсенді қолданылып жүрген атаулардың қазақ тіліне де алмаса ойысып, заттар мен құбылыстарды атау мақсатында қолданыста белсенді жұмсалуы да көңіл қуантатындай. Мәселен, пайыз, ұшақ, үдеріс, үрдіс, әкім, өкім, әуежай т.б. сынды сөздердің қолданыстағы белсенділігін осылай түсіндіруге болар еді. Сөздік құрамның дамуы, атау мағынасы мен оның стилистикалық жағынан жіктелуі көркем сөздің қолданысын байытатыны анық. Екінші жағынан, осы кезеңдегі лебіздегі атаулардың даму сатысы көркемдік қолданыстағы кестелі оралымдардан гөрі, қасаңдау терминалогияның қоржынында көбірек жасалғаны да тілдік дерек арқылы нақтылана алады.
Бүгінгі таңдағы ғылым мен білімнің, өнер мен мәдениеттің даму сатылары тілімізде әртүрлі ұғымдар мен олардың атауларының пайда болуына ықпал етті. Жаңа қолданыстар, жаңа ғылыми терминдер мен терминдік атаулар санатына қосылып жүрген бұл атаулардың тілдік табиғаты мен жалпы жасалу болмысының өзіндік ерекшелігі бар.
Еркін сөз тіркесінің құрамынан шығып, атаулық тіркес ретінде танылып жүрген тұлғалардың тілдік табиғатын анықтап, олардың грамматикалық, қызметтік және семантикалық мәнін айқындаудың ғылыми маңызы зор. Осы ретте атаулық тіркестердің жасалу жолы мен олардың мағыналарының қалыптасуының өзіндік ерекшелігі ретіндегі ондағы мағыналық тұтасу заңдылығын анықтап, олардың сөзжасамдық мәні мен мазмұнын айқындаудың ғылыми-теориялық маңызы ерекше деп есептейміз.
Бүгінгі таңдағы ғылым мен білімнің, өнер мен мәдениеттің даму сатылары тілімізде әртүрлі ұғымдар мен олардың атауларының пайда болуына ықпал етті. Жаңа қолданыстар, жаңа ғылыми терминдер мен терминдік атаулар санатына қосылып жүрген бұл атаулардың тілдік табиғаты мен жалпы жасалу болмысының өзіндік ерекшелігі бар.
Еркін сөз тіркесінің құрамынан шығып, атаулық тіркес ретінде танылып жүрген тұлғалардың тілдік табиғатын анықтап, олардың грамматикалық, қызметтік және семантикалық мәнін айқындаудың ғылыми маңызы зор. Осы ретте атаулық тіркестердің жасалу жолы мен олардың мағыналарының қалыптасуының өзіндік ерекшелігі ретіндегі ондағы мағыналық тұтасу заңдылығын анықтап, олардың сөзжасамдық мәні мен мазмұнын айқындаудың ғылыми-теориялық маңызы ерекше деп есептейміз.
1. Ленгвистический энциклопедический словарь.-М.., 1991.-682 с.
2. Кемеңгерұлы Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. 2-т. – Алматы: Алаш, 2005. – 336 б.
3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.-Алматы, 1999. -578 б.
4. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы, І б., Алматы, 1994.
5. Балакаев М. Основные типы словосочетании в казахском языке. –Алма-Ата: Ғылым, 1957-184 с.
6. Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). Монография. Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 309 б.
7. Сауранбаев С. Қазақ тілі. Педучилищелерге арналған.-Алматы, 1953.-219 б.
8. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе –А.: Санат, 1992-183 б.
9. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты.-Алматы: Рауан, 1998-303 б
10. Ағманов Е. Қазақ тілінің тарихи синтаксисі.-Алматы: Рауан, 1992-77 бб
11. Аблақов Ә., Исаев С., Ағманов Е. Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің даму мен лексикалану үдерісі.- Алматы, 1997-310 б.
12. Ильясова Н.Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі атаулық тіркестер: қалыптасуы мен даму үрдісі: филол. ғыл. канд.... автореф.: 10.02.02 – Алматы, 2003. – 25 б.
13. Сарсембаева М. Матаса байланысқан сөз тіркесінің лексикалануы негізінде жасалған туынды сөздер семантикасы: филол. ғыл. канд.... автореф.: 10.02.02 – Алматы, 2004. – 28 б.
14. Әуелбекова Ж.С. Қабыса байланысқан сөз тіркестерінің лексикалану семантикасы: филол. ғыл. канд.... дисс.: 10.02.02 – Шымкент, 2006. – 121 б.
15. Қазақ тілі энциклопедиясы.-Алматы, 1998.-254 б.
16. Салқынбай А.Б. Сөзжасам –номинация теориясының негізгі мәселесі \\ Филологияның өзекті мәселелері. –Алматы: Әл-Фараби атындағы Қаз МУ, 1998-314с
17. Виноградов В.В. О формах слова. Т.З. Вып.1. 1944.-396 с.
18. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі.-Алматы, 1997-44-46 б.б.
19. Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002. – 782б.
20. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. Алматы, 1998-56 б
21. Салқынбай А.Б. Қазақ тілі сөзжасамы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 271 б.
22. Қасым Б. Күрделі зат атауларының мағыналық құрылымы және сөзжасамның түрлері.-Алматы, 2000-57 б.
23. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика. – Алматы, 1962. – 314 б.
24. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б.
25Әмір Р.С. , Әмірова Ж. жай сөйлем синтаксисі.-Алматы: Санат, 1999-10-16 б.б.
26 Сарсембаева М. Матаса байланысқан сөз тіркесінің лексикалануы негізінде жасалған туынды сөздер семантикасы. – Алматы, 2006. – 130 б.
27 Хасенов Ә. Қазақ тілі грамматикасы.-Алматы 1994-91-94 бб.
28 Терминалогиялық жинақ-Алматы 2002-48 б.
29 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы-Алматы: Рауан, 1991-15-180 бб.
30 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формалары.- Алматы, 1971.-21 б
31 Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис-Алматы 1971-12 б.
32 Салқынбай А.Б. профессор С. Исаев –тілдің грамматикалық құрылымы туралы \\С.Исаевқа арналған жинақ. Алматы, 2003-51 б.
33 Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар.-Алматы: Санат, 1990-81 б.
34 Жаңа атаулар –Алматы, 2001-41б.
35 Атамекен атаулары –Астана 1999-21 б.
36 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Cанат, 1998. – 192 б.
37 Салқынбай А.Б. Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздігі –Алматы, 1998-191-192 б.б
38 Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы –Алматы 2001-4-97 б.б
39 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы –Алматы: Мектеп 1981-263 б.
40 Исаев С. Қазақтың мерзімді баспасөз тілінің дамуы-Алматы Қазақстан, 1983-40 б.
41 Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым –Алматы, 2001.-118-147 бб
42 Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. –Алматы, 1989-367 б.
43 Аханов К. Грамматика теориясының негіздері –А.: Санат, 1996-183 б.
44 Исаев С. Сөзжасам және оның тіл білімінен алатын орны.\\ «Қазақ тілі мен әдебиеті».-Алматы, 1998.
45 Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі-Алматы, 1977-67 б
2. Кемеңгерұлы Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. 2-т. – Алматы: Алаш, 2005. – 336 б.
3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.-Алматы, 1999. -578 б.
4. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы, І б., Алматы, 1994.
5. Балакаев М. Основные типы словосочетании в казахском языке. –Алма-Ата: Ғылым, 1957-184 с.
6. Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). Монография. Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 309 б.
7. Сауранбаев С. Қазақ тілі. Педучилищелерге арналған.-Алматы, 1953.-219 б.
8. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе –А.: Санат, 1992-183 б.
9. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты.-Алматы: Рауан, 1998-303 б
10. Ағманов Е. Қазақ тілінің тарихи синтаксисі.-Алматы: Рауан, 1992-77 бб
11. Аблақов Ә., Исаев С., Ағманов Е. Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің даму мен лексикалану үдерісі.- Алматы, 1997-310 б.
12. Ильясова Н.Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі атаулық тіркестер: қалыптасуы мен даму үрдісі: филол. ғыл. канд.... автореф.: 10.02.02 – Алматы, 2003. – 25 б.
13. Сарсембаева М. Матаса байланысқан сөз тіркесінің лексикалануы негізінде жасалған туынды сөздер семантикасы: филол. ғыл. канд.... автореф.: 10.02.02 – Алматы, 2004. – 28 б.
14. Әуелбекова Ж.С. Қабыса байланысқан сөз тіркестерінің лексикалану семантикасы: филол. ғыл. канд.... дисс.: 10.02.02 – Шымкент, 2006. – 121 б.
15. Қазақ тілі энциклопедиясы.-Алматы, 1998.-254 б.
16. Салқынбай А.Б. Сөзжасам –номинация теориясының негізгі мәселесі \\ Филологияның өзекті мәселелері. –Алматы: Әл-Фараби атындағы Қаз МУ, 1998-314с
17. Виноградов В.В. О формах слова. Т.З. Вып.1. 1944.-396 с.
18. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі.-Алматы, 1997-44-46 б.б.
19. Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002. – 782б.
20. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. Алматы, 1998-56 б
21. Салқынбай А.Б. Қазақ тілі сөзжасамы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 271 б.
22. Қасым Б. Күрделі зат атауларының мағыналық құрылымы және сөзжасамның түрлері.-Алматы, 2000-57 б.
23. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика. – Алматы, 1962. – 314 б.
24. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б.
25Әмір Р.С. , Әмірова Ж. жай сөйлем синтаксисі.-Алматы: Санат, 1999-10-16 б.б.
26 Сарсембаева М. Матаса байланысқан сөз тіркесінің лексикалануы негізінде жасалған туынды сөздер семантикасы. – Алматы, 2006. – 130 б.
27 Хасенов Ә. Қазақ тілі грамматикасы.-Алматы 1994-91-94 бб.
28 Терминалогиялық жинақ-Алматы 2002-48 б.
29 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы-Алматы: Рауан, 1991-15-180 бб.
30 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формалары.- Алматы, 1971.-21 б
31 Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис-Алматы 1971-12 б.
32 Салқынбай А.Б. профессор С. Исаев –тілдің грамматикалық құрылымы туралы \\С.Исаевқа арналған жинақ. Алматы, 2003-51 б.
33 Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар.-Алматы: Санат, 1990-81 б.
34 Жаңа атаулар –Алматы, 2001-41б.
35 Атамекен атаулары –Астана 1999-21 б.
36 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Cанат, 1998. – 192 б.
37 Салқынбай А.Б. Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздігі –Алматы, 1998-191-192 б.б
38 Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы –Алматы 2001-4-97 б.б
39 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы –Алматы: Мектеп 1981-263 б.
40 Исаев С. Қазақтың мерзімді баспасөз тілінің дамуы-Алматы Қазақстан, 1983-40 б.
41 Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым –Алматы, 2001.-118-147 бб
42 Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. –Алматы, 1989-367 б.
43 Аханов К. Грамматика теориясының негіздері –А.: Санат, 1996-183 б.
44 Исаев С. Сөзжасам және оның тіл білімінен алатын орны.\\ «Қазақ тілі мен әдебиеті».-Алматы, 1998.
45 Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі-Алматы, 1977-67 б
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 атаулық тіркестердің лексикалану сипаты ... ... ... ... ... ... ...7
1. Атаулық тіркес және оның
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..7
1.2 Сөз тіркестерінің
лексикалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .11
2 СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.22
2.1 Меңгеріле байланысқан тіркестерден пайда болған
атаулар ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Матаса байланысқан тіркестерден пайда болған
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3 Қабыса байланысқан тіркестерден жасалған атаулық
тіркестер ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
КІРІСПЕ
Дүниенің болмысы мен рухани мазмұны өзгеріссіз қалғанымен, оның
түсініктерінің, танымдық мәнінің адами формалары дамиды. Сондай-ақ,
заманына қарай өркениет ұсынған жағалықтардың таңбалану жүйесі де дамитыны
рас. ХХІ ғасырдың желкенімен алға қарай білдірмей жылжып бара жатқан уақыт
тіл мен лебіздің кеңістігіндегі көкжиектерге де өз ізін жасырмай салып,
танымдағы ағылған ойдың өзіндік жаңаша бір таңбаларын үсті-үстіне жазуда.
Бұл тарихи даму үдерісінде ғаламдық ашықтық пен динамизм анық аңғарылады.
Қазақ тілінде бұрыннан қалыптасып, алайда лебізде қоланыста белсенділігінен
ажыраған көптеген тұлғалар қайта жаңаша мәнге ұласа дамып, халықпен қайта
қауышып жатса, кей атаулар жаңа ерекше мағыналық құрылымға ие болып, өзгеше
қырынан танылып, қоғамдағы қатынас құралы болу қызметіне ие болды. Өзге
түркі тілдеріне белсенді қолданылып жүрген атаулардың қазақ тіліне де
алмаса ойысып, заттар мен құбылыстарды атау мақсатында қолданыста белсенді
жұмсалуы да көңіл қуантатындай. Мәселен, пайыз, ұшақ, үдеріс, үрдіс, әкім,
өкім, әуежай т.б. сынды сөздердің қолданыстағы белсенділігін осылай
түсіндіруге болар еді. Сөздік құрамның дамуы, атау мағынасы мен оның
стилистикалық жағынан жіктелуі көркем сөздің қолданысын байытатыны анық.
Екінші жағынан, осы кезеңдегі лебіздегі атаулардың даму сатысы көркемдік
қолданыстағы кестелі оралымдардан гөрі, қасаңдау терминалогияның қоржынында
көбірек жасалғаны да тілдік дерек арқылы нақтылана алады.
Бүгінгі таңдағы ғылым мен білімнің, өнер мен мәдениеттің даму сатылары
тілімізде әртүрлі ұғымдар мен олардың атауларының пайда болуына ықпал етті.
Жаңа қолданыстар, жаңа ғылыми терминдер мен терминдік атаулар санатына
қосылып жүрген бұл атаулардың тілдік табиғаты мен жалпы жасалу болмысының
өзіндік ерекшелігі бар.
Еркін сөз тіркесінің құрамынан шығып, атаулық тіркес ретінде танылып
жүрген тұлғалардың тілдік табиғатын анықтап, олардың грамматикалық,
қызметтік және семантикалық мәнін айқындаудың ғылыми маңызы зор. Осы ретте
атаулық тіркестердің жасалу жолы мен олардың мағыналарының қалыптасуының
өзіндік ерекшелігі ретіндегі ондағы мағыналық тұтасу заңдылығын анықтап,
олардың сөзжасамдық мәні мен мазмұнын айқындаудың ғылыми-теориялық маңызы
ерекше деп есептейміз.
Мағыналық тұтастық арқылы шығып, өзіндік ерекшеліктерін орнықтырған
қазіргі тіліміздегі атаулық тіркестердің негізгі сипатты белгілерін, өзге
тіркестерден ерекшелігін айқындау, олардың жақындығы мен айырмашылығын
көрсетіп, ғылымдағы орнын белгілеудің маңызы зор. Атаулық тіркестер
көптеген салаларға ортақ мәселе болғандықтан, құбылыстардың негізін түсініп
ұғынуға септігін тигізері даусыз.
Күні бүгінге дейін көптеген ғылыми еңбектерде атаулық тіркестер
синтаксис саласында зерттеліп келгені аян. Дей тұрғанмен, екіншілік мағына
иеленіп, синтаксистік тіркестен гөрі туынды сөзге айналған бұл
лексикаланған композиттердің сөзжасамда зерттелуі әлі де болса тереңірек
қарастыруды қажет етері даусыз. Терминология саласында да атаулық тіркестер
арқылы жасалған атаулардың саны өте мол. Бұл туралы қазақ тіл білімінде
біршама пікірлер айтылып келеді. Біз дипломдық жұмысымызда қазақ тіліндегі
терминдік атаулар мен тілімізде бұрыннан қалыптасқан атаулық тіркестердің
жасалу жолы мен мағыналық сипатын салыстыра қарастырамыз. Өйткені жалпы
атаулық тіркестердің жасалуының өзіндік ішкі заңдылықтары мен модельдері
бар. Синтаксистік ортақ тұлғалық жақындық сөзжасамдық ортақ модельдердің
тууының басты шарттарының бірі деп бағалаймыз.
Диплом жұмысының (жобаның) өзекті мәселелері. Қазақ тіл білімінде
атаулық тіркес туралы алғашқы ой-тұжырымдар Н.Т. Сауранбаев, С. Исаев т.б.
ғалымдар еңбектерінен бастау алып, кейін әртүрлі деңгейде ғылыми ойлар
айтылады. Әйтсе де атаулық тіркестердің мағыналық дамуы, өзге тіркестерден
айырмашылығы, сөз жасаудағы маңызы, сөзжасамдық жұп пен сөзжасамдық тізбек
құрудағы ерекшелігі туралы мәселені қарастырудың өзектілігі айқын.
Зерттеуші ғалымдардың пайымдауынша, атаулық тіркестердің жасалуы көне
жазбалардан-ақ байқалады. Бірақ көне жазбалар тілінде кездесетін атаулық
тіркестер туралы мәселе әлі де болса толық зерттеле қоймаған. Ал қазіргі
тілімізде аналитикалық сөзжасам тәсілі арқылы жасалған композиттер саны
өзге сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалған туынды сөздермен салыстырғанда
саны жағынан өте көп. Біздің қарастыруымыздағы қазіргі кезде жасалып жатқан
туынды сөздердің ең көбі осы атаулық тіркестер деуге толық болады. Тіпті
синтетикалық тәсіл арқылы жасалған сөздермен салыстырғанда аналитикалық
тәсіл арқылы жасалған атаулардың, әсіресе терминдердің саны мол екені айқын
аңғарылады.
Жалпы тіркестер туралы теориялық негіздер мен ғылыми жолбасшы
пікірлерді біз А. Байтұрсынұлы мен Қ. Жұбанов зерттеулерінен бастап,
Н.А. Баскаков, С. Аманжолов, Т. Сауранбаев, М. Балақаев, Э.В. Севортян,
А.Н. Кононов, A.M. Щербак, А.А. Юлдашев, М.А. Хабичев, Ф.А. Ганиев,
А. Исенгалиева, Н. Оралбаева еңбектерінен табамыз. Сондай-ақ атаулық
тіркестер мен олардың қызметі, жасалу жолы туралы Э.В. Севортян,
Ә. Қайдаров, Т.М. Гарипов, С.Н. Муратов, Б.О. Орузбаева, М.А. Хабичев,
Н.А. Баскаков, А.А. Юлдашев, Ф.А. Ганиев, К. Аханов, С. Исаев, М. Томанов,
Е. Ағманов, Н. Оралбаева, Р. Әмір, Т. Сайрамбаев, Ж. Шакенов, А. Салқынбай,
Б. Момынова, Б. Қасым еңбектерінен кездестіреміз.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау. Еліміздің тәуелсіздік
алуымен бірге әртүрлі ғылым салалары бойынша көптеген сөздіктер жарық
көріп, жаңа аталымдар жасалды. Бұл аталымдардың көпшілігі атаулық тіркестер
арқылы жасалатыны анық. Матаса, қабыса, меңгеріле байланысқан еркін сөз
тіркестерінің лексикалануынан туған атаулық тіркестер, олардың жасалу
модельдері әртүрлі. Осыған орай, атаулық тіркестерді туғызатын модельдерді
анықтап, олардағы сөзжасамдық жұп пен сөзжасамдық тізбекті анықтаудың
маңызы ерекше. Осы арқылы біз туынды сөздің толық қалыптасқандығын, олардың
сөзжасамдық ұяда жататынын, мағыналық негізділігі мен толыққанды туынды сөз
ретінде орныққанын дәлелдей аламыз. Мұның өзі зерттеу жұмысының өзектілігін
танытады.
Қазақ тіліндегі атаулық тіркестерді зерттеудің зәрулігі, ең алдымен,
олардың тарихи тектестігін анықтап, кейінгі даму жолын саралау үшін де
қажет.
Дипломның мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіліндегі атаулық тіркестердің
қалыптасуы мен жасалу жүйесін, модельдерін, уәжділік негізі мен
семантикалық құрылымының өзіндік ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан зерттеу –
жұмыстың негізгі мақсаты саналады. Осы мақсаттың негізінде төмендегідей
міндеттер туындайды:
– атаулық тіркестің грамматика-семантикалық табиғатын анықтап, қазіргі
сөзжасам жүйесіндегі аналитикалық тәсілдің белсенділігін көрсету;
– атаулық тіркестердің лексикалану процесінің нәтижесінде жасалуы мен
лексикалану құбылысының өзіндік ерекшеліктерін сөзжасамдық аспектіден
саралау;
– сөз тіркестерінің дамуына семантикалық тұрғыдан талдау жасау;
– матаса байланысқан сөз тіркестерінің атау туғызу қабілетіне талдау
жасау;
– меңгеріле байланысқан тіркестердің лексикалануы мен құрылымдық
ерекшеліктерін анықтау;
– қабыса байланысқан тіркестерден пайда болған атаулық тіркестердің
құрылымдық-семантикалық ерекшеліктеріне номинация теориясы тұрғысынан
ғылыми талдау жасау.
Зерттелу объектісі. Қазіргі қазақ тіліндегі атаулық тіркестер және
олардың жасалу жолдары мен сөзжасамдық сипаты.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысының барысында жинақтау, талдау,
салыстыру, семантикалық талдау, контекстік талдау, когнитивтік талдау
әдістері пайдаланылды. Сөзжасам саласын зерттеу барысында қалыптасқан
ғылыми тұжырымдар басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы. Қазіргі
қазақ тілінде, әсіресе ғылыми зерттеулер мен арнайы сөздіктерде атаулық
тіркестер жиі кездеседі. Олардың семантикалық сипаты мен қолданыс қызметін
зерттеудің, мағыналық және тұлғалық ерекшелігін талдаудың қазақ тіл
білімінің кейбір теориялық мәселелерін шешуде өзіндік қосатын үлесі бар.
Өйткені, әдеби тіліміздің дамуы, ең алдымен, жаңадан жасалатын тұлғалардың
семантикалық құрылымының дамуымен байланысты десек, сол даму деңгейі мен
бағыты, ең алдымен, тіліміздегі сөз қолданысын анықтаумен, жаңадан жасалып
жатқан атаулық тіркестердің сипатын, қызметін, қолданысын, прагматикалық
ерекшелігін, функционалдық мәнін, атаудың семантикалық жіктелісін
көрсетуімен де тығыз байланысты болып есептеледі.
Атаулық тіркестердің семантикасын зерттеу тіліміздің лексикалық
қабатында болып жатқан өзгерістерді байқауға, сөзжасамдық жүйедегі
өзгерістер мен ерекшеліктерді саралауға, жаңа сөз қолданыстарының жасалу
жолдары мен сөзжасамдық қалыбын, сөзжасамдық жұптардың ерекшелігін
анықтауға мүмкіндік береді. Атаулық тіркестердің өзіндік ерекшелігін талдау
арқылы аналитикалық сөзжасамдық тәсілдің қалай дамып келе жатқанын аңғаруға
болады. Мұның өзі жұмыстың теориялық маңызын танытады.
Практикалық маңыздылығы. Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы оқу
процесіне қатысты анықтала алады. Жоғары оқу орындарындағы филология және
журналистика факультеттерінде Қазақ тілінің сөзжасамы, Қазақ тілінің
семантикасы т.б. курстары бойынша лекция оқуда көмекші құрал ретінде,
практикалық сабақтарында, сондай-ақ арнаулы курс ретінде оқуға пайдалануға
болады.
Диплом жұмысының әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысында құрылымдық
грамматикаға қатысты пікір айтқан, зерттеу жүргізген шетелдік ғалымдар
еңбегі, ұлттық тіл біліміндегі атаулық тіркестер мен оның мағынасына
қатысты айтылған ғалымдардың салмақты ойлары мен тұжырымдары
диссертациямыздың әдіснамалық негізі болады. Ұлттық тіл білімі бойынша
жалпы тіркестер туралы зерттеудің негізін қалаған ғалымдар санатында А.
Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, С. Аманжоловтан бастап, атаулық тіркес туралы
ғылыми пікірлер айтқан ғалымдар Н.Т. Сауранбаев, С. Исаев,
Ә. Аблақов, Е. Ағманов, Р. Әмір, Т. Сайрамбаев, Н. Оралбаева, А.Б.
Салқынбай, Б.Қ. Момынова, Б. Қасым т.б. еңбектері басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АТАУЛЫҚ ТІРКЕСТЕРДІҢ ЛЕКСИКАЛАНУ СИПАТЫ
1. Атаулық тіркес және оның зерттелуі
Атаулық тіркес туралы теориялық мәселелердің зерттелуі, шындап келгенде,
сөз тіркесімен тығыз байланыста қарастырылады. Олай болуының өзіндік ішкі
себептері бар. Атаулық тіркестің номинативтік мағынаға ие болып, жаңа сөз
ретінде танылуы, ең алдымен, олардың сөз тіркесі ретінде қолданысынан
бастау алады. Еркін сөз тіркесі сипатында қалыптасып, тілдік қолданыста
жұмсала жүріп, даяр қалпында қолдану деңгейіне жеткенге дейінгі тұлға
мағыналық құрылымында әртүрлі өзгерістер мен дамуға ұшырайды. Осы тұрғыдан
алғанда атаулық тіркестер мәселесі басында синтаксисте көтерілген болатын.
Атаулық тіркестер туралы мәселе әуел басында синтаксисте көтерілген
болатын. Жалпы тіл білімінде еркін сөз тіркестерінің атаулық тіркес ретінде
дамуы “композитжасам” деп танылады. Алғаш бұл мәселені танып-біліп,
көтерген Я. Гримм болатын. Я. Гримм лексикаланған, сөйтіп жаңа мағынада
жұмсалатын тілдік бірліктерді “атаулық композиттер” деп атады.[1]
Қазақ тілі білімінде күрделі сөздердің жасалуы туралы А. Байтұрсынұлы мен
Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Т. Сауранбаев, М. Балақаев, К. Аханов, С. Исаев,
М. Томанов, Е. Ағманов, Н. Оралбаева, Ғ. Қалиев, Р. Әмір, Т. Сайрамбаев,
А.Б. Салқынбай, Б.Қ. Момынова, Б. Қасым т.б. ғалымдар еңбектерінде
жазылған.
Тіл біліміне қатысты Жауропалықтар үшін оқу құралы деп аталатын
Қошке Кеменгеровтің еңбегі көңіл аударарлық. Автор екінші кітабында қазақ
тілінің сөзжасамына терең мән береді де, қазақ тілін байытып отырған жұрнақ
атаулыны оқушылардың жақсы білуі керектігін, ол үшін түбір сөздерге түрлі
жұрнақтарды қостырып, жұрнақ қосылған сөздердің мәнісіне қарай етістікке,
зат есімге, сын есімге жіктеу қажеттігін жазады [2].
Қ.Қ. Жұбановтың Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан атты
зерттеуінде грамматиканың алдындағы мақсатының қандай екенін айтады. Автор
бұл ғылымды құрастыру, құрылыс деп түсінеді [3]. Ғалым сөз тіркесі
мәселелерін, көбінесе, таза синтаксистік тұрғыдан ғана сипаттап қоймай, бұл
жайларды лингвистикалық стилистикамен сабақтастырады.
С. Аманжоловтың Синтаксис және ойлау мәселесі деп аталатын
мақаласындағы кеңес заманындағы көсемдердің айтқан сөздерінен алынған дәйек
сөздерді ескермесек, Я. Марр теориясына негізделе жазылған автордың ғылыми
байламдарын аңғарамыз. Тіл-форма, ой-мазмұн деп таныған ғалым көптеген
атаулардың ішкі табиғатын айқындайды. Таң атты, күн шықты сияқты
тіркестердің қазіргі қабылданатын мағынасы мен жеке мағыналарын бір-бірімен
салыстыра отырып, адам санасындағы қабылдануының тарихилығына мән береді
[4].
Сөз тіркесінің теориялық даму бастауында тұрған М.Балақаевтың
Основные типы словосочетаний в казахском языке атты зерттеуі қазақ
тіліндегі сөз тіркестерін негізгі теориялық мәселелері мен олардың жүйелі
түрдегі жіктелісін көрсетті[5]. Ғалым зерттеулерінде сөз тіркестерін
номинативті сөз тіркестері және номинативті емес сөз тіркесі деп бөледі.
Осы тұжырымға байланысты қазақ тіл біліміне сөз тіркесі аясында негізіген
ноиминативті емес сөз тіркестері зерттеледі. Ал номинативті сөз тіркестері,
яғни жаңа туынды мағына беретін атаулық тіркестер сөзжасамдық сипатта осы
уақытқа дейін толық зерттеу нысанына айнала қойған жоқ. Байқап
отырғанымыздай, профессор М.Балақаев фразалық тіркестер мен біріккен
сөздердің жасалуының әуелгі бастауы еркін сөз тіркестері екенін ескертіп
отыр. Сонымен бірге қазіргі күрделі сөздердің барлығы да еркін сөз тіркесі
арқылы жасалып, бірте-бірте туынды мағынаға ие болғанын сөзжасамдық
теориялардың негізінде айқындалады.
Түркітанушы зерттеуші ғалымдардың пайымдауынша, күрделі сөздердің
жасалуы көне замандарда-ақ басталған. Г.Алпаров зерттеулерінде күрделі
етістіктерді де сөздердің лексикалануының нәтижесі ретінде қарастырады[6].
Мысалы, құмық тіліндегі геле-геле (келе-келе), охуй-охуй (оқи-оқи) деген
тұлғалады лексикаланудың нәтижесінде келіп, күрделі сөздерге айналған деп
қарастырады.
Қазақ тілі мамандарынан атаулық тіркес мәселесін алғаш сөз еткен
профессор Н.Т.Сауранбаев. Изафеттік тіркесте ілік жалғауы бірде жалғанып,
бірде жалғанбайды. Мұның себебі ілік септіктің иелік мағынасының айқындалып
я көмескіленіп айтылуынан... Жалғау түсірілмей айтылғанда, ілік септіктегі
сөздің ие, субстантив, жетекші сөз екендігі айқындалады. Яғни таза
синтаксистік тіркес болып табылады. Ал ілік жалғауы түсіріліп айтылғанда,
алдыңғы сөздің иелік, субстантив мәні сезілмейді, көмескіленеді де екеуі
бір сөз мағынасында айтылады, яғни атауға айналады. Сондықтан изафеттің
ілік жалғаусыз түрі сөйлемде бір ғана мүше болады, деп оның сөз тудыру
жүйесіне айналған тәсіл екенін, изафеттің бұл түрі қазірде тұтас, бір атау
(лексема) болып ұғынылатынын сөз етеді. Гималай тауы, Шу өзені, Москва
қаласы, қазақ халқы, драма театры, Киров шахтасы, Партия ұйымы, Оқу
министрлігі, Алматы станциясы, министрлер Советі сияқты күрделі атауларды
жасау кең өріс алғанын келтіреді [7, 86 б.].
Атаулық тіркестерге тән белгі қасиеттер біраз зерттеушілердің
еңбектерінде жақсы көрсетіліп, анықталған. Мәселен, профессор К. Аханов
атаулық тіркестерді күрделі сөз ретінде қарастырып, олардың еркін сөз
тіркестері мен фразеологизмдермен салыстыру барысында осы аталған екі топты
айырудың жолдарын көрсетіп, кәрі жілік, ащы шек, тоқ шек, асық жілік т.б.
күрделі сөздер номинативті немесе атаушы қызмет атқарады, әрқайсысы бір-бір
атау ретінде қолданылады дейді. Сонымен бірге, мұндай сөздердің термин
сөздерге жақындығын, олардың бірте-бірте терминдік сипатты иеленетіндігін
де сөз етеді [8,20 б.].
С. Исаев “Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы” атты зерттеу
жұмысында сол кезеңдегі тілдік ерекшеліктің бірі ретінде атаулық
тіркестерді көрсетеді [9, 67 б.]. Бұл пікір орынды да, өйткені кеңес
заманында орыс тілі арқылы енген көптеген жаңа ұғым атаулық тіркес арқылы
таңбаланғаны анық. Мәселен, Кеңес өкіметі, кеңес үкіметі, съезд депутаты,
Коммунистік партия, Коммунизм жолы, ауылдық кеңес, қызыл әскер, күн
тәртібі, Орталық Комитет, бөлім бастығы, аудан орталығы, аудандық
депутаттар кеңесі, ауыл шаруашылығы бөлімі, ғылыми кеңес, мемлекеттік
тексеру т.б. көптеген атаулар осы кезеңде жасалған тілдік тұлғалар болып
саналады. Бұл атаулардың бәрі бірдей тарихи (историзм) тілдік тұлғаларға
айналып кете қоймаған, көпшілігі қазіргі кезде де тілімізде қарым-қатынас
жасау барысында белсенді жұмсалады.
Сөз тіркесінің лексикалану үдерісінің қалыптасуы мен дамуы барлық
кезеңде де орындалып отырған. Мәселен, көне түркі кезеңінің өзінде
лексикалану құбылысы арқылы атаулардың белсенді жасалғанын, көне түркі
жазба ескерткіштер тілінде кездесетін есімді анықтауыштық қатынастағы сөз
тіркесін талдай келе, ондай сөз тіркесінің сыңарларының, әсіресе бағыныңқы
сыңарларының зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, есімшелердің қатысуы
арқылы орындалатынын Е.Ағманов көрсеткен. Ғалым Қазақ тілінің тарихи
синтаксисі атты зерттеуінде Ұлұқ Еркен, Ұлық сү, ұлық еб сияқты
тіркестерінің бірте-бірте алғашқы мағыналарының тарылып, жаңа туынды
мағынаға ауысқанын дәлелді деректер келтіре отырып жазады. Сөз
тіркестерінің дамуы туралы автор былай деп жазады:
1. Жаңа сөздердің пайда болуы жаңа сөз тіркестерінің жасалуына материал
болады, сөз тіркестерінің көлемі кеңиді;
2. Жаңа сөздердің тууы осы мағынада бұрын жұмсалып келген көп мағыналы
сөздердің мағыналарын тарылтады. Яғни көне түркі тілінде кездесетін еркін
тіркес сипатындағы көптеген сөздер кейін тілімізде жеке атаулық сипат алып,
дами келе туынды сөз ретінде қалыптасқанын аңғарамыз.
Е.Ағманов өз зерттеуінде былай дейді: Әрине, соңғы тарихи кезең
изафеттік құрылыстың бұл түрі лексикалық жағынан толықты, тіліміздің сөздік
құрамының баюының нәтижесінде пайда болған жаңа сөздер осы үлгі бойынша
жаңа сөз тіркесін жасауға қатысты[10,10 б.].
Одан әрі зерттеуші әке сөзі, шеше қарғысы, ай сәулесі, күн нұры, ата
жолы, үлкендер ақылы, ақын өлеңі деген тіркестерді мысалға келтіре отырып,
жаңа сөздер тілдегі бұрыннан бар үлгілер аналогы бойынша жаңа сөз тіркесін
жасағандығын, яғни тіліміздегі бұрыннан бар тіркестер арқылы жаңа мағына
туындағанын жеткізеді. Мұның себебі ретінде қоғамдық өмірдегі өзгерістер
еліміздегі шаруашылық, мәдени, өнер-білім және ғылым саласындағы
жетістіктері мен адам ойының кеңейіп жетілуі, дүниетанымының артуынан деп
түсіндіреді.
Сөз тіркесінің лексикалануы мен атаулық тіркестердің жасалуы туралы
ғылыми пікір Ә. Аблақов, С. Исаев, Е.Ағмановтың Қазақ тіліндегі сөз
тіркесінің дамуы мен лексикалану үдерісі атты ғылыми зерттеуінде
қарастырылған [11].
Атаулық тіркесті жеке зерттеу нысаны ретінде зерттеген еңбектің бірі -
Н. Ә.Ильясованың Қазіргі қазақ тіліндегі атаулық тіркестер: қалыптасуы мен
даму үрдісі атты кандидаттық диссертациясы. Мұнда автор көптеген ғылыми
мәселелерді анықтап, атаулық тіркестерге жалпы сипаттама береді, атаулық
тіркеске ұйтқы болатын есім сөздер екенін көрсетіп, олардың өзге
тіркестердің айырмашылығын талдайды [12].
М. Сәрсембаеваның Матаса байланысқан сөз тіркесінің лексикалануы
негізінде жасалған туынды сөздер семантикасы[13] атты кандидаттық
диссертациясының негізгі зерттеу нысаны ретінде изафеттік тіркестер арқылы
жасалған атаулар мен олардың мағынасы алынса, қазақ тіл білімінде қабыса
байланысқан сөз тіркесі арқылы жасалған атаулық тіркестерді зерттеуге
арналған Ж.Әуелбекованың кандидаттық диссертациясы бар. Мұнда автор қабыса
байланысуда сөз тіркесін құрайтын сөздердің орын тәртібі маңызды болатыны
туралы жазылған [14].
М.Балақаев, С.Исаев, Ә.Аблақов, Р.Әмір, Т.Сайрамбаевтың еңбектеріне
сүйене отырып, қабыса байланысатын сөз тіркестерінің негізінде жасалған
терминдік атаулардың мағыналарын анықтап, уәжділігін көрсетеді.
Ж.Әуелбекова жұмысында семантикалық белгілері бойынша қабыса байланысқан
сөз тіркестерінен жасалған атаулық тіркестің бірігетін топтық түрлері әр
алуан болуы мүмкін екендігіне ерекше назар аударады. Мағыналық құрамы
бойынша және білдіретін ұғымдарының ұқсастығымен байланысты қабыса
байланысқан сөз тіркестерінен лексикаланған салалық термин сөздерді жіктеп
көрсетеді.
Сөз тіркесі атаулық тіркестің ара жігін ашуда номинативтік мәннің болуы
немесе болмауын негізгі шарт ретінде ұсынамыз. Олардың арасындағы мағыналық
ерекшелік - осы номинативтілікте. Яғни сөз тіркесінде номинативтілік
болмайды, олар белгілі заттар мен құбылыстардың қозғалыс-әрекетін немесе
сипатын танытуда еркін түрде байланысып, бір контексте ғана контекстік
уақытша байланыс құрайды да, коммуникативтік мән иеленеді. Ал атаулық
тіркестерде номинативтік мән, атаулық мағына болғандықтан, лебіздік
тәжірибеде үнемі бір бүтін болып жұмсалады, қалыптасқан жеке ұғымды атайды.
Атаулық тіркестердің мынадай басты белгілерін көрсетуге болады:
• Мағына тұрақтылығы;
• Мағына нақтылығы;
• Құрамының тұрақтылығы;
• Терминдік мән беретін атаулық тіркестердің синонимдерінің болмауы.
Атаулық тіркестердің мағыналарын сөзжасамдық тұрғыдан саралау ғылыми
тұрғыдан дұрыс нәтиже берері даусыз. Құрамындағы сөздердің негізінде
сөзжасамдық мағына жасалып, жаңа ұғымды айтатын номинативтік мағына
беретіндіктен де, атаулық тіркестер сөзжасамының зерттеу нысаны болып,
синтаксистік нысан болудан арылады. Атаулық тіркестердегі сөзжасамдық
мағына туынды сөздің семантикалық құрылымын құраушы тұлғалардың мағыналары
нәтижесінде пайда болатын ерекше жаңа мағына ретінде танылады. Жаңадан
аталатын зат пен құбылысты таңбалауда, оның денотаттық,не сигнификаттық
мағынасы номинативтік белгілері арқылы көрініс табатынын ескерсек, кез
келген атаулық тіркестің ішкі семантикалық құрылымда денотаттық не
сигнификаттық мағына болады. Мұндай мағыналар атаулық тіркестің құрамындағы
синтагмалық сыңарлардың мағынасы негізінде туындайды. Атаулық тіркестің
номинативтік мағына алып, жаңа сөз ретінде танылуы, ең алдымен, олардың сөз
тіркесі ретінде қолданысынан бастау алады. Еркін сөз тіркесі сипатында
қалыптасып, тілдік қолданыста жұмсала жүріп, даяр қалпында қолдану
деңгейіне жеткенге дейінгі тұлғаның мағыналық құрылымында әртүрлі
семемалық өзгерістер мен даму болады.
Атаулық тіркестер қазіргі тілдік қолданыста аса жиі және белсенді
жұмсалғандықтан, оның семантикалық табиғатын анықтап, қызметі мен
құрылымдық мазмұнын қарастырудың өзектілігі азаймайды. Атаулық тіркестердің
фразеологиялық тіркестерден, өзге де атаулардан өзгешелігі мен ұқсастығы,
атау ретінде тану критерийлері күні бүгінге дейін анықталмаған. Атаулық
тіркестердің сыңарларының мағынасы мен жеке номинативтік атау ретінде
мағыналарының ара жігі нақтыланбаған, типтері мен модельдері тілдік
лексикалануының теориялық мәселелері жетік қарастырылмаған т.б. Көптеген
зерттеу жұмыстарында атаулық тіркестердің мәселесі грамматиканың зерттеу
нысаны ретінде көрініс табады. Ал оның сөзжасамдық тұлға екендігі, одан
сөзжасамдық ұя қалыптасатыны арнайы зерттеу нысанына енді айнала бастады.
Қазіргі уақытта жасалып жатқан жаңа қолданыстағы атаулар мен термин сөздер,
терминдік атаулар, номенклатуралық атаулардың барлығы дерлік атаулық
тіркестердің негізінде жасалғанын атап өттік.
1.2 Сөз тіркестерінің лексикалануы
Сөз тіркесінің лексикалануы, тұтас тұлғалануы оның басқа тілдік құбылыс
екенін дәлелдейді. Қазақ тіл білімін зерттеуші ғалымдар сөз тіркестерінің
номинациялануы дегенде, сабақтаса байланысқан дербес лексикалық мағынаға ие
сөздерден жасалған синтаксистік құрылымдардың тарихи даму барысында атауыш
сөздерге өту жолдарын нақты көрсетеді. О баста еркін сөз тіркестерінің
сөйлеу процестерінде біртіндеп лексикалық единицаға айналуы
(номинативтенуі) қазақ тіліндегі сөзжасамдық ең бір өнімді тәсілдердің және
оның ішінде көне тәсілдерінің бірі болып саналады. Тілдің дамуы барысында
сондай-ақ үздіксіз жиі қолданыстың нәтижесінде лексикаланып, тіркес
құрамындағы алдыңғы сыңарлар өзінен кейінгі сыңарлардың сапасын, қасиетін,
белгісін білдіру мүмкіншілігінен айырылған, мағыналық дербестіктен қол
үзген, осымен байланысты алдыңғы сыңарлар соңғы сыңарлармен бірігіп, бір
заттың атауына көшкен де, күрделі сөздердің қатарына келіп қосылған. Әуел
бастағы сөз тіркесі тарихи даму процесінің нәтижесінде сөзге айналған. Осы
арада сөз тіркестерінің атауыштық (номинациялану) мәнге ие болуы ұзақ уақыт
қолданыста әртүрлі тілдік, әлеуметтік факторлардың түйісуінің тарихи
сүзгісінен өтіп барып, іске асатын тіл заңдылықтарының бірі екені тілімізде
дәлелденген мәселе (Ә. Аблақов, С. Исаев, т.б.).
Әдетте ғылым тілінде жаңадан пайда болған сөздер неологизмдер - жаңа
сөздер немесе жаңа қолданыстағы сөздер деп аталатыны белгілі. Алайда
тілімізде бұрыннан белсенді қолданылып келе жатқан сөздердің мағыналық
құрылымының дамуы немесе тұлғалық мағыналық өзгеріске түсіп, жаңаша бір
мағынаны білдіріп, ерекше мазмұнға көшуі де-бұлардың жаңалығы. Мағыналық
құрылымда жаңа ерекше сема қалыптастырып, лексикалық бірлік ретінде
жұмсалатын, сөйтіп сөздік құрамды байытқан атаулар, әсіресе терминдік
атаулардың саны осы кезеңдегі ғылыми әдебиеттерде орасан мол десек
қателеспейміз. Олар-қазақ тілінде сөйлеушілерге толықтай түсінікті,
негізгі, уәжді, стилистикалық жағынан бейтарап, денотаттық жиілігі бар
тұлғалар. Атаулар еркін сөз тіркесі ретінде қолданыста бола жүріп, ішкі
лексикалық мағынасы өзгеріп, жеке номинативтік мәнге ие бола алады.
Тіл білімінде лексикалану деген атпен белгілі бұл сөзжасамдық үдеріс –
қазақ тіл білімінің дамуында да бар құбылыс. Аналитика-семантикалық
сөзжасамдық тәсілдің соңғы уақыттағы лебізде жиі анықталатын бұл түрінің
өзіндік тарихи даму жолы бар. Тілдің бастапқы даму сатыларында
силлабофонемалардың бір-бірімен тіркесу, бірігуі арқылы көрінген бұл
тәсілдің тіл дамуында атқарған рөлі ерекше. Жаңа атаулар екі сөздің
тіркесуі кейін бірігуі арқылы жасалып, біріккен сөздердің, кіріккен
сөздердің номинативтік мағына алуымен ұштаса жалғасып, қазақ сөз құрамын
толықтырды. Қазіргі тілімізде түбір сөздерден гөрі туынды сөздер мол десек,
соның ішінде біріккен сөздердің пайыздық мөлшері артық екені анық. Кез
келген біріккен сөз бірден пайда болған, бірден бірігіп кеткен атау емес
екені түсінікті, әрбір біріккен не кіріккен негіздің өзіндік даму жолы бар.
Әуелі еркін сөз тіркесі ретінде жұмсала жүріп, бір атауды білдіру үшін
лебізде жиі қолданғандықтан, номинативтік бірлік ретінде танылып, бір сөз
болып, бірігіп жазылғаны тарихи факт. Біріккен сөздердің осы номинативтік
табиғаты олардың да бір кездерде лексикалану үдерісінің нәтижесі екенін
танытса керек.
Лексикалану - сөздің ішкі формасында, басқаша айтқанда, терең ішкі
мағыналық құрылымында болатын күрделі мағыналық құбылыс. Лексикалану-
әртүрлі тілдік бірліктердің (сөзформаның, сөз тіркесінің) жеке номинативті
атауға ауысуы немесе жаңа екіншілік мағынаға ие болып, сөздік бірлік
ретінде танылуы. Лексикалық бірліктердің ішкі формасы (В. Гумбольдт,
А.А.Потебня термині) - оның құрамындағы екі немесе бірнеше сөздердің, сөз
тұлғалардың ішкі құрылымының сипаты. Қазіргі тіл білімі дамуында сөздің
ішкі формасы термині мен уәжділік бір-біріне барабар ұғым ретінде
қарастырылып жүр[15]. Дегенмен уәждеме қарастыратын сөздің ішкі формасы
немесе уәж-таңбаның мағынасымен тікелей байланысты, бірақ екеуі басқа
нәрсе. Сөздің ішкі формасы таңбаның құрылымы арқылы анықталса, ал оның
мотиві, уәжі заттың қасиеті арқылы айқындалады. Таңбаның мағынасын түрлі
сөздердің мағыналары арқылы шамалауға болса, уәжі шындық болмыстағы зат пен
құбылыстың қасиеттері мен белгісі арқылы белгіленеді. Сөздің ішкі формасы-
атаудың өзін құрайтын сыңарлармен тұлғалық және мағыналық жағынан
жақындығы, байланысы ретінде қарастырылады. Бұл таза тілдік бірліктердің
бір-бірін негіздеуі түрінде танылады. Ал уәждеме атау мен зат арасындағы
байланыс пен бірліктен туындаса керек.
Ішкі форма атау құрылымында сақталса, тіл дамуында заттың қай нақты
белгісі арқылы сөз жасалғанын, қай сапалық белгісі басты мән ретінде
алынғанын анықтауға толық мүмкіндік болар еді. Мәселен, дәрігер атауы -
дәрі себепші негізі мен -гер сөз тудырушы тұлғасы арқылы негізделіп, екі
тұлға мағынасының қосылуы негізінде уәжделеді. Дәрі атауы дары, дару,
дарыған, дариды (ем дарыды, кісілік дарыған) сөздерінің негізінде жасалып,
келе -келе жаңа мағынаға ие болғандығы, дәрі сөзі дары (дару) тұлғасының
сингармониялық жіңішке варианты болып бір сөзжасамдық ұяда жататыны
белгілі.
Сондай-ақ қазіргі тілімізде белгілі бір ұғымды білдіру үшін жұмсалатын
түбір сөз, туынды сөз, кірме сөз, бөгде сөз, ашық рай, тұйық рай, зат есім,
сын есім, қалау рай, қысқарған сөз, морфологиялық құрылым, архисема, өзек
сема, арнайы сема, түбір негіз, туынды негіз т.б. сияқты тіл білімі
терминдері сөз тіркестері деп қаралуы керек пе, әлде жеке тілдік бірлік
ретінде саралана ма? Егер бұл тұлғалар бір мағыналық құрылымға ие болған
жеке терминдік атаулар деп танылса, онда тілдік табиғаты мен ерекшелігі
синтаксистік емес логикалогияның зерттеу нысанына енеді[16]. Демек,
лекикаланудың нәтижесінде жасалған мұндай тұлғаларды толық анықтап, оларды
лекикалық бірлік ретінде ғылыми тұрғыдан танып, сөздікке реестр атау
ретінде енгізудің толық мүмкіндігі бар деген сөз. Қазіргі қазақ әдеби
тілінің он бес томдығына етістіктің қимыл есім тұлғалары мен етіс
тұлғаларының, күрделі етістіктің енуін толығымен қолдай отырып лексикалану
нәтижесінде жасалған, құрылымы күрделі, бірақ бір ғана номинативтік
мағынада жұмсалатын, тілімізде соңғы жылдары жасалып, қалыптасып, лебізінде
белсенді қолданысқа ие, халыққа атау ретінде түсінікті болып жұмсалымға
толықтай енген сөздерді енгізу бүгінгі күннің басты қажеттіліктерінің бірі
деуге толық негіз бар.
Лексикалану құбылысы – ең алдымен, тіліміздегі бар сөздердің қорын
пайдалана отырып, өркениет пен мәдениеттің қарыштап дамуына сәйкес таным
дүниесінде қалыптасқан ұғымдарды атау тәжиірбесі. Танымда анықталған жаңа
ұғымдарды атау қажеттілігін қазіргі кезеңде, негізінен, композиттер
(күрделі сөздер) атқарып отыр деу шындыққа толық сыйымды. Олай деуміздің
басты себебі сөзжасамдық жүйеде ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басында
композиттер арқылы жаңа ұғымды анықтау белең алғаны тілдік дерекпен
дәлелденеді. Еркін тіркестердің мағыналық тұрғыдан дамып, лексикаланып,
жаңа екіншілік номинативтік мағынада жұмсалуы өмірдің өзі туғызған
қажеттілікке айналады. Композиттердің көпшілігінің ішкі мағыналық құрылымы
мен таңбалық сипаты олардың еркін сөз тіркесі ретінде қолданылып барып,
бірте-бірте мағыналық дамудың негізінде жеке атау ретінде қалыптасқанын
көрсетеді.
Қазіргі таңда бір ғана ұғымды білдіріп, жеке атау ретінде қалыптасқан
күрделі құрылымды сөздер өте мол. Олардың кешенді қалыптасу жолы мен жүйесі
бар. Ендігі негізгі мәселе-олардың сөз тіркесінен атау ретінде
қалыптасуының негізгі заңдылығын анықтау.
Композиттердің тілдік табиғатын анықтау, олардың сөзжасам үдерісіндегі
маңызын саралау туралы мәселе тек бүгін ғана туындаған жағдай емес. Сөз
тіркестері арқылы туындаған Ә.Аблақов, С.Исаев, Е.Ағманов Қазақ тіліндегі
сөз тіркесінің дамуы мен лексикалану үдерісі атты зерттеуінде жақсы
көрсетіліп, мынадай анықтама беріледі Сөз тіркесінің лексикализациялану –
қазақ тілінде де сөз тудырудың өнімді тәсілдерінің бірі [11,43б.]. Шынында
да, қазіргі таңдағы әртүрлі ғылым салалры бойынша шығып жатқан салалық
термин сөздер мен өмірімізге еніп жатқан жаңа ұғымдарды анықтаушы
таңбалардың дені сөз тіркестерінің негізінде жасалған композиттер.
Композиттердің жасалу сипаты мен ішкі мағыналық табиғаты күрделі. Күрделі
сөздердің атау ретінде қалыптасқаны да бар, аралық қалыпта тұрып, атаулық
сипатқа енді ие болып келе жатқаны да бар. Мұның өзі тілдің табиғи даму
заңдылығымен түсіндірілуі қажет.
Тіл даму заңдары- лингвистикалық әдебиетте жиі кездескенімен, әлі де
болса нақты айқындалмаған түсінік. Мұның себептерінің бірі тіл білімінде
даму мен өзгеру түсініктерінің шекаралары белгіленбегендіктен болса
керек. Тіл бірліктерінің қандай да болмасын байланыстары мен қатынастарының
өзгерілуі, тілдің дамуына қатысы болмаса да, көбінесе тілдің даму ретінде
қарастырылады. Даму термині екі мағынада қолданылады: тіл бірлігінің бір
мәннен, екінші мәнге өтуі (мысалы, сөздің грамматикалық тұлғаға ауысуы)
және қарым-қатынас қажеттіліктеріне қарай тілдің бейімделуі.
Қазіргі қазақ лебізінде сөз мағыналарының толығып, дамуы, сөз
тіркестерінің лексикалануы - тіліміздің дамуын анықтайтын басты үдеріс деп
анықтауға толық негіз бар. Сондықтан бұл үдерісті жүйелі және кешенді
анықтап, ондағы терең семантикалық құрылымды ғылыми-теориялық тұрғыдан
зерделенудің маңызы ерекше. Атаулық қызметте жұмсалып, бірақ атау ретінде
танылмай жүрген сөздер саны мол. Күрделі сөз ретінде танылмағандықтан,
олардың ешқайсысы қазіргі таңда сөздіктерге ене алмай жүргені де жаңалық
емес. Ал мұндай сөздерді атау сөз ретінде тану үшін, олардың ішкі мағыналық
құрылымын семантикалық, ономасиологиялық аспектіде саралап, талдап, олардың
мағыналық болмысын анықтайтын теориялық тұғырнамасын жасау орынды болмақ.
Ең алдымен, күрделі атау ретінде тану үшін номинация теориясы арқылы
тексеру қажет.
Бұл үдерісті тарихи-диахроникалық және синхроникалық әдіс негізінде
анықтауға болар еді. Ол үшін атау мағынасының пайда болу жолдарын, қай сөз
тіркесінің нәтижесінде орындалғанын, мағыналық құрылымдағы ерекше
белгілердің қалыптасуына семалық талдау жасау қажет. Сөз тіркестерінен жаңа
мағыналы атаудың қалыптасуының өзіндік заңдылықтары бар. Алдымен күнделікті
лебізде жаңа ұғымды атау қажеттілігі пайда болады. Да, соған қолданылып
жүрген сөз тіркесінің мағыналық құрылымы мен грамматикалық сипатында елеулі
өзгерістер болады.
Атаудың мағыналық құрылымындағы өзгерістер:
• Жаңа ұғымды атауға мағына мен мазмұнның сәйкес келуі;
• Жеке бір ғана мағына білдіруде жиі жұмсалуы;
• Құрамындағы сөз мағыналарының тоғысып, ортақ мәнде қолдануға
бейімделуі;
• Құрамындағы сөз мағыналарының фразалық мәнге ие бола
бастауы.Грамматикалық құрылымдағы өзгерістер:
• Сөз тіркестерінің арасындағы синтаксистік байланыс бірте-бірте
үзіліп, синтаксистік қатынас (анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш
қатынас) болмайды;
• Сөз тіркестері сияқты жеке сөйлем мүшелері ретінде танылудан қалып,
бір бүтін бөлшек ретінде ұғынылады;
• Сыңарларының арасындағы интонация болмайды да, екі сөз бірлігі бір
екпінге бағынады;
• Құрамындағы сөздер жеке-жеке сұрақтарға жауап бермей, бір ғана
сұраққа жауап береді.
Сөз тіркестері арқылы пайда болған жаңа мағыналы туынды сөздердің
табиғаты, әсіресе, етістіктен болған сөздерде аса қиын танылады. Мұның да
өзіндік ішкі заңдылығы бар. Заттық, сындық ұғымдар негізінде пайда болған
күрделі атауларды көруге, қолмен ұстауға болады, сондықтан олардың жаңа
сөз, туынды атау екенін дәлелдеу аса қиындыққа түспейді. Ал етістіктің
абстрактылық табиғаты мұндай мүмкіндік бермейді. Қалыптасып үлгерген етісті-
есімді синтаксистік құрылымдардың, өткен тарихи кезеңдермен салыстырғанда,
қазіргі тілімізде кең таралғанын атап өту керек. Осы үдеріске жататын
тілдік құбылыстардың саны мен түрлері өте көп. Бұл құбылыстар қазақ тіліне
де, жалпы, синтаксистік жүйеге де тән басқа да үдерістермен және
үдерістермен байланысы бар. Айталық, қазақ тіліндегі есімді синтаксистік
құрымдар санының көбеюін, тіліміздегі аналитикалық құрылысқа тән
элементтердің дамуымен де байланыстыруға болады.
Осы тұрғыдан алғанда, етістіктің фразеологияланған тіркестерінің
өздеріне тәуелді етістікті зат есімдермен байланысуы назар аударады.
Мысалы, баға беру (бағалау) келісім беру (келісу) пана беру (паналату),
әңгіме құру (әңгімелесу), ықпалды болу (ықпал ету), қолдау көрсету
(қолдау), жеңіске жету (жеңу), жария ету (жариялау), көмек беру
(көмектесу), қызметте болу (қызымет ету), үміт арту (үміттену), шешім
қабылдау (шешу), бақылау жүргізу (бақылау).
Сөз тіркестері мен сәйкестірілген етістіктердің қатар синонимиялық
қолданылуы байқалады. Бірақ, мұндай қолданыстың өзіндік тәсілдерімен
амалдары, көбінесе қолданыс жағдайына байланысты болады. Кешірім өтінемін
(бірнәрсе үшін) – кешіріңіз (бірнәрсе үшін) және кешірім сұрау тіркесі мен
кешіру етістігінің семантикалық жағынан үйлеспеуін (бұл олардың қатар
қолданылуын мүмкін етпейді) салыстырыңыз; тағы бір мысал сөгіс беру және
сөгу (ренжу). Қарастырылып отырған тіркестердің сипаты, олар бейнелеп
тұрған іс әрекетінің аспектілік модальдылық және етісті мағыналарына
байланысты, әртүрлі болуы мүмкін. Сондықтан оларды етістіктің әртүрлі
формаларымен сәйкестендіруге болады; толқу үстінде болу (толқу); қате
жіберу (қателесу), келісім беру (келісу) және т.б.
Сөз тіркесі синтаксистік құрылым болғанымен, лексикалану құбылысымен
байланыстылығына сәйкес, номинация туғызушы құрал болады, сондықтанда
сөзжасамда да маңызды рөл атқарады. Егер сөз тіркестерінің, грамматикалық
(синтаксистік) бірліктер ретінде тек қана лексикаға немесе лексика
семантикалық үдерістерге ғана қатысты болмайтыны, сондай ақ олардың
фразелогия саласымен де, фразелогиялық бірліктердің дамуымен де байланысты
екенін ескерсек, онда біз қарастырған тіркестердегі аналитизм құбылысының
ерекшеліктерін де түсінер едік.
Еркін тіркестің лексикалану үдерісін тілдегі номинативті құрал болуға
ғана жарайтын бірліктен бірте бірте ерекше сөзге айналуы, немесе сөздің
эквивалентіне, синтаксистік сөзге айналуы деп түсінген жөн. Бұл жолдағы
ең жоғары саты бөлшектеуге келмейтін, біртұтас тіркестер, олардың
мағыналары лексикалық құрылымға, бөліктерінің мағынасына тәуелсіз және
негіздемесі жоқ таңба сөздің мағынасы тәрізді шартты да кездейсоқ болып
келеді [17]. Осы негізгі белгі, яғни мағыналық бүтіндіктің дәрежесі, сөз
тіркесі мағынасының құрамындағы бөліктердің мағынасы арқылы уәжделуі
лексикаланған бірліктер жүйесінің негізіне алынады. Жеңіске қол жеткізу,
жұмысты дөңгелетіп әкету, көмек көрсету сияқты фразеологиялық топта
(Ш.Балин) немесе фразеологиялық тіркестерге (В.В.Виноградов) жатқызылып
жүрген тіркестерде сөзге жақындаудың, өзіндік синтаксистік сөзге
айналудың ерекше жолы бар. Өйткені бұл сөз тіркестерде тіркесті құрайтын
негізгі бөліктердің қарым қатынастары өзгерген. Мұндағы етістік сыңарлардың
ішкі мағыналық құрылымы өзгереді.
Ал тәуелді зат есім өзіне тән мағынадан айырылмақ түгілі, тіркестің
симантикалық орталығына айналып кетеді. Осының нәтижесінде тіркес
бөліктерінің арасында жаңаша қатынастар орынғады; етістік формальді,
грамматикалық көрсеткіштерді айқындап тұрса, есім мағынаны жеткізуші
мағыналық өзекке айналады. Басқаша айтқанда аналитикалық формаларға тән
қатынастар пайда болады. Жоғарыда аталған сөз тіркестердің аналитизм
олардың валенттілігін, оларға тәуелді сөздер арқылы таралуын қарастырған
кезде айқын көрінеді.
Сөз тіркестерінің лексикалану үдерісі тәуелсіздік алған жылдары енген
жаңа ұғымдарды атау қажеттілігінен ерекше белсенді болып, көптеген жаңа
атаулар мен терминдерді туғызды. Бұл топтағы атаулардың семантикалық
тұрғыдан жасалып, жеке ұғымды беруі мен олардың таралуының ерекше әрі
тұрақты тәсілдерін атауға болады.
Лексикалану процесін анықтап түсіндіру үшін, еркін сөз тіркесі мен
лексикаланған атаулық тіркесті бірге алып қарастыралық:
Темір күрек, ағаш орындық пен темір жол, ауыз су тұлғаларын салыстырып
көрелік. Бірінші келтірілген мысалдағы темір күрек және ағаш орындық
анықтауыштық қатынастағы зат есімді бағыныңқы мүше, зат есімді басыңқы мүше
арқылы жасалған сөз тіркесі. Мұндай еркін сөз тіркестері айтушы мен
тыңдаушы арасындағы айтылатын пікірге қатысты сөйлеу барысында туындайды.
Күрек, орындық – нысан, оның сипаты мен белгісін, қандай заттан жасалғанын
көрсету үшін темір және ағаш сөздері қолданылып тұр. Еркін тіркес
болғандықтан да, біз оның құрамындағы сөздерді еркін ауыстыра аламыз: ағаш
күрек, темір күрек, жақсы күрек, жаман күрек, ескі күрек, жаңа күрек т.б.
Немесе, ағаш орындық, темір орындық, жаңа орындық, ескі орындық, жақсы
орынды, жаман орындық т.б.
Ағаш орындық, темір күрек сөз тіркесінің мағынасы мен ішкі мазмұны
құрамындағы тұлғалардың мағынасынан тікелей туындайтындықтан, және оның
қандай заттың негізінде жасалғанын көрсететіндіктен, оның сыртқы тұлғасын
да өзгертіп: ағаштан жасалған орындық, темірден жасалған күрек деп жаңа
тұлғалық сипатта өзгертіп те жұмсауға болады. Сонымен бірге, ағаштан
жасалған кішкене орындық, темірден жасалған күрекше деп негізгі басыңқы
сыңардың тұлғасын өзгертіп те жұмсауға болады. Мұндай жағдайда сөз
тіркесінің ұғымдық және мазмұндық мәніне ешқандай нұқсан келмейді.
Ал атаулық тіркес ретінде танылатын темір жол, ауыз су тұлғаларын
бұлайша қарастыруға болмайды. Мәселен, темір жол – темірден жасалған жол
емес, қазіргі тілдік және сөйлеу барысындағы қолданысында темір жол –
белгілі бір қатынас құралы анықтайтын транспорт түрінің бірі. Әуелгі
жасалуындағы ішкі формасында “темір” және “жол” сөздерінің мағынасы уәж
болса да, келе-келе мағыналық реңкке ие болған.
Темір жолды темірден салмайды, болаттан салады; темір жол тек жол
ұғымымен шектелмейді, сонымен бірге поезд стансасын, вокзалды, болат жолды,
локоматив жүйесін, вагондар мен оны тартатын электровоздарды т.б. қамтитын
күрделі мәні бар ұғым ретінде бағаланады. Сондықтан да темір жол ұғымын
темір даңғыл, темір соқпақ т.б. деп атауға болмайды.
Қазақ тілінде темір жолды кей авторлық қолданыстарда шойын жол, болат
жол деп атауы кездеседі. Мұның өзінде де бұлардың тек авторлық немесе
көркем шығармаларда қолданылатынын ескеру керек. Ал әдеби норма бойынша
темір жол – транспорттың бір түрін таңбалайтын тұлға ретінде қабылданған
норма. Темір жол сөзін темір жолша, темірше жол, темірден жасалған жол
деген сияқты тіркестермен ауыстыруға болмайды. Мұндай алмастырулар темір
жол сөзінің анықтамасы немесе дефинициясы бола алмайды. Мұның себебі темір
жол сөзі лексикаланған атаулық тіркес.
Еркін тіркестің мағынасы мен оның даму жолдарын, ондағы мағынаның кейде
ауыспалы жағдайда қолданылуын қарастыру ғылыми тұрғыдан күрделі
мәселелердің, сонымен бірге өзекті жұмыстардың бірі саналады. Сөйлеу
барысында ұғымды дәл анықтап, таңбалау мақсатында сөздер мен сөз тіркестері
мағыналық сипатын әртүрлі деңгейде өзгертіп, өңделіп, атаулық құралға
айналып отырады.
Бұл жағдайды мынадай мысалдарды келтіріп дәлелдеуге болады: жеке шаруа,
жеке басты, жеке көлік, жеке меншік, жел диірмен, жел қайық т.б. атаулық
тіркестердің мағынасы мен лексикалану деңгейін талдап көрелік.
Атаулық тіркестердің лексикалануы қолданыстағы қажеттілікпен байланысты.
Қазіргі кездегі нарықтық экономикаға байланысты тілімізде “жеке шаруа”,
“жеке меншік”, “жеке шаруашылық”, “жеке көлік” сияқты атаулық тіркестер
пайда болғаны шындық. “Жеке шаруа” – өзінің жеке малы бар, ауылда тұратын
еңбек адамы дегенді білдіреді. “Шаруа” ұғымынан “жеке шаруа” сөзінің
мағыналық және ұғымдық ерекшелігі бар. Шаруа сөзінің екі мағынасы бар:
1.Жер мал, егін шаруашылығымен айналысатын адам; Үйдің иесі момын ғана
шаруа екен (С. Көбеев); 2. Ауыл шаруашылығының тіршілігі, тұрмыс қалпы.
Осындай сидаң жігіт елде мол-ақ, Бәрі де шаруаға келеді олақ (Абай). Жеке
шаруа тіркесінің атаулық тіркес ретінде лексикалануы мен мағыналық дамуы
соңғы он-он бес жыл көлемінде болған десек қателеспейміз. Өйткені бұрынғы
кеңес заманында жеке меншік, жеке шаруа мүлде болмаған. Қазіргі уақытта бұл
сөз экономикалық термин ретінде де, күнделікті қолданыста да жиі жұмсалу
нәтижесінде атау ретінде толық орнықты. Олай болуының мәнісі сөз
тіркесінің атаулық мән алуына тілдік қажеттілік пайда болды. Енді осы “жеке
шаруа” тұлғасы арқылы “жеке шаруашылық қожалықтары” деген атаулық тіркес
пайда болды. Мысалы: “Қазіргі таңда әр ауданда жеке шаруа қожалықтарының
саны күннен күнге көбеюде” (“ЕҚ” газетінен). “Жеке шаруа қожалықтары”
белгілі бір заңдық тұлға дәрежесі бар, мал не егін шаруашылығымен
айналысатын ұжым. Бұл атаулық тіркестің де қолданысы мен лексикалануының
өзіндік қажеттілігі бар. Уақыт факторы ұсынған заман шыңдығынан туындаған
атау деп танылады. Тілімізде “шаруа” сөзі арқылы шаруа баққан, шаруа қуған,
шаруа күйттеген, шаруа қол, шаруаң бітті, шаруасын тындырды, шаруаға қыры
жоқ, шаруаң қанша, шаруаң болмасын деген лексикаланған тіркестер бар.
Бұлардың қай-қайсысы болса да дайын қалпында жұмсалады.
“Жеке меншік” тіркесі ең алдымен еркін тіркес ретінде жұмсалғаны анық.
Кейін экономикалық термин ретінде тұрақталып, меншіктің бір түрін
сипаттауда қолданылды. Ал қазіргі нарықтық экономикалық заңдарға сәйкес
бұл атаулық тіркес ретінде толық орнығып, халықтың қолданысында белсенді
жұмсалады. Терминдік сипатта да, жалпы қолданыста да жиі кездеседі. “Жеке
меншік” сөзі мағыналық құрылым жамап, әртүрлі мән-мағынаға ие болды.
Өркениет пен мәдениеттің шарықтап күн сайын дамуына байланысты халықтың
түсінік-танымы кеңейген сайын, сөздік құрамдағы сөздер жүйесі де кеңейіп,
семантикалық өрістегі атаулар саны өседі. Бұл дамудың бірі ретінде біз
атаулық тіркестерді көрсетер едік. Мәселен: үлкен кісі, ақсақал қарт,
пайғамбар жасына келген – деген атаулардың әрқайсысының өзінің ерекше
мағынасы мен лебіздегі мазмұны бар.
Мұндай үлкен кісі, ақсақал қарт, пайғамбар жасына келген дегендерді
күнделікті қолданыста жұмсалатын атаулық тіркестер деп айта аламыз. Олай
болатын себебі бұл үш сөз де тұрақты түрде дайын қалпында жұмсалады. Сөйлеу
процесінде ерекше семасы бар, дайын қалпында жұмсала алатын, жеке атаулар.
Пайғамбар жасына келген тіркесінің ерекше номинативтік мағынасы халықтық
дүниетанымның өзіндік бір даму сипатын, ислам діні енгеннен кейін жасалған,
нақты 63 жасты меңзеу үшін қойылған атау екені анық. Олай болса, пайғамбар
жасына келген деген лексикаланған тіркес ретінде танылады. Бұл сөздің
пайда болуы үлкен кісі, ақсақал, шал, қарт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 атаулық тіркестердің лексикалану сипаты ... ... ... ... ... ... ...7
1. Атаулық тіркес және оның
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..7
1.2 Сөз тіркестерінің
лексикалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .11
2 СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.22
2.1 Меңгеріле байланысқан тіркестерден пайда болған
атаулар ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Матаса байланысқан тіркестерден пайда болған
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3 Қабыса байланысқан тіркестерден жасалған атаулық
тіркестер ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
КІРІСПЕ
Дүниенің болмысы мен рухани мазмұны өзгеріссіз қалғанымен, оның
түсініктерінің, танымдық мәнінің адами формалары дамиды. Сондай-ақ,
заманына қарай өркениет ұсынған жағалықтардың таңбалану жүйесі де дамитыны
рас. ХХІ ғасырдың желкенімен алға қарай білдірмей жылжып бара жатқан уақыт
тіл мен лебіздің кеңістігіндегі көкжиектерге де өз ізін жасырмай салып,
танымдағы ағылған ойдың өзіндік жаңаша бір таңбаларын үсті-үстіне жазуда.
Бұл тарихи даму үдерісінде ғаламдық ашықтық пен динамизм анық аңғарылады.
Қазақ тілінде бұрыннан қалыптасып, алайда лебізде қоланыста белсенділігінен
ажыраған көптеген тұлғалар қайта жаңаша мәнге ұласа дамып, халықпен қайта
қауышып жатса, кей атаулар жаңа ерекше мағыналық құрылымға ие болып, өзгеше
қырынан танылып, қоғамдағы қатынас құралы болу қызметіне ие болды. Өзге
түркі тілдеріне белсенді қолданылып жүрген атаулардың қазақ тіліне де
алмаса ойысып, заттар мен құбылыстарды атау мақсатында қолданыста белсенді
жұмсалуы да көңіл қуантатындай. Мәселен, пайыз, ұшақ, үдеріс, үрдіс, әкім,
өкім, әуежай т.б. сынды сөздердің қолданыстағы белсенділігін осылай
түсіндіруге болар еді. Сөздік құрамның дамуы, атау мағынасы мен оның
стилистикалық жағынан жіктелуі көркем сөздің қолданысын байытатыны анық.
Екінші жағынан, осы кезеңдегі лебіздегі атаулардың даму сатысы көркемдік
қолданыстағы кестелі оралымдардан гөрі, қасаңдау терминалогияның қоржынында
көбірек жасалғаны да тілдік дерек арқылы нақтылана алады.
Бүгінгі таңдағы ғылым мен білімнің, өнер мен мәдениеттің даму сатылары
тілімізде әртүрлі ұғымдар мен олардың атауларының пайда болуына ықпал етті.
Жаңа қолданыстар, жаңа ғылыми терминдер мен терминдік атаулар санатына
қосылып жүрген бұл атаулардың тілдік табиғаты мен жалпы жасалу болмысының
өзіндік ерекшелігі бар.
Еркін сөз тіркесінің құрамынан шығып, атаулық тіркес ретінде танылып
жүрген тұлғалардың тілдік табиғатын анықтап, олардың грамматикалық,
қызметтік және семантикалық мәнін айқындаудың ғылыми маңызы зор. Осы ретте
атаулық тіркестердің жасалу жолы мен олардың мағыналарының қалыптасуының
өзіндік ерекшелігі ретіндегі ондағы мағыналық тұтасу заңдылығын анықтап,
олардың сөзжасамдық мәні мен мазмұнын айқындаудың ғылыми-теориялық маңызы
ерекше деп есептейміз.
Мағыналық тұтастық арқылы шығып, өзіндік ерекшеліктерін орнықтырған
қазіргі тіліміздегі атаулық тіркестердің негізгі сипатты белгілерін, өзге
тіркестерден ерекшелігін айқындау, олардың жақындығы мен айырмашылығын
көрсетіп, ғылымдағы орнын белгілеудің маңызы зор. Атаулық тіркестер
көптеген салаларға ортақ мәселе болғандықтан, құбылыстардың негізін түсініп
ұғынуға септігін тигізері даусыз.
Күні бүгінге дейін көптеген ғылыми еңбектерде атаулық тіркестер
синтаксис саласында зерттеліп келгені аян. Дей тұрғанмен, екіншілік мағына
иеленіп, синтаксистік тіркестен гөрі туынды сөзге айналған бұл
лексикаланған композиттердің сөзжасамда зерттелуі әлі де болса тереңірек
қарастыруды қажет етері даусыз. Терминология саласында да атаулық тіркестер
арқылы жасалған атаулардың саны өте мол. Бұл туралы қазақ тіл білімінде
біршама пікірлер айтылып келеді. Біз дипломдық жұмысымызда қазақ тіліндегі
терминдік атаулар мен тілімізде бұрыннан қалыптасқан атаулық тіркестердің
жасалу жолы мен мағыналық сипатын салыстыра қарастырамыз. Өйткені жалпы
атаулық тіркестердің жасалуының өзіндік ішкі заңдылықтары мен модельдері
бар. Синтаксистік ортақ тұлғалық жақындық сөзжасамдық ортақ модельдердің
тууының басты шарттарының бірі деп бағалаймыз.
Диплом жұмысының (жобаның) өзекті мәселелері. Қазақ тіл білімінде
атаулық тіркес туралы алғашқы ой-тұжырымдар Н.Т. Сауранбаев, С. Исаев т.б.
ғалымдар еңбектерінен бастау алып, кейін әртүрлі деңгейде ғылыми ойлар
айтылады. Әйтсе де атаулық тіркестердің мағыналық дамуы, өзге тіркестерден
айырмашылығы, сөз жасаудағы маңызы, сөзжасамдық жұп пен сөзжасамдық тізбек
құрудағы ерекшелігі туралы мәселені қарастырудың өзектілігі айқын.
Зерттеуші ғалымдардың пайымдауынша, атаулық тіркестердің жасалуы көне
жазбалардан-ақ байқалады. Бірақ көне жазбалар тілінде кездесетін атаулық
тіркестер туралы мәселе әлі де болса толық зерттеле қоймаған. Ал қазіргі
тілімізде аналитикалық сөзжасам тәсілі арқылы жасалған композиттер саны
өзге сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалған туынды сөздермен салыстырғанда
саны жағынан өте көп. Біздің қарастыруымыздағы қазіргі кезде жасалып жатқан
туынды сөздердің ең көбі осы атаулық тіркестер деуге толық болады. Тіпті
синтетикалық тәсіл арқылы жасалған сөздермен салыстырғанда аналитикалық
тәсіл арқылы жасалған атаулардың, әсіресе терминдердің саны мол екені айқын
аңғарылады.
Жалпы тіркестер туралы теориялық негіздер мен ғылыми жолбасшы
пікірлерді біз А. Байтұрсынұлы мен Қ. Жұбанов зерттеулерінен бастап,
Н.А. Баскаков, С. Аманжолов, Т. Сауранбаев, М. Балақаев, Э.В. Севортян,
А.Н. Кононов, A.M. Щербак, А.А. Юлдашев, М.А. Хабичев, Ф.А. Ганиев,
А. Исенгалиева, Н. Оралбаева еңбектерінен табамыз. Сондай-ақ атаулық
тіркестер мен олардың қызметі, жасалу жолы туралы Э.В. Севортян,
Ә. Қайдаров, Т.М. Гарипов, С.Н. Муратов, Б.О. Орузбаева, М.А. Хабичев,
Н.А. Баскаков, А.А. Юлдашев, Ф.А. Ганиев, К. Аханов, С. Исаев, М. Томанов,
Е. Ағманов, Н. Оралбаева, Р. Әмір, Т. Сайрамбаев, Ж. Шакенов, А. Салқынбай,
Б. Момынова, Б. Қасым еңбектерінен кездестіреміз.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау. Еліміздің тәуелсіздік
алуымен бірге әртүрлі ғылым салалары бойынша көптеген сөздіктер жарық
көріп, жаңа аталымдар жасалды. Бұл аталымдардың көпшілігі атаулық тіркестер
арқылы жасалатыны анық. Матаса, қабыса, меңгеріле байланысқан еркін сөз
тіркестерінің лексикалануынан туған атаулық тіркестер, олардың жасалу
модельдері әртүрлі. Осыған орай, атаулық тіркестерді туғызатын модельдерді
анықтап, олардағы сөзжасамдық жұп пен сөзжасамдық тізбекті анықтаудың
маңызы ерекше. Осы арқылы біз туынды сөздің толық қалыптасқандығын, олардың
сөзжасамдық ұяда жататынын, мағыналық негізділігі мен толыққанды туынды сөз
ретінде орныққанын дәлелдей аламыз. Мұның өзі зерттеу жұмысының өзектілігін
танытады.
Қазақ тіліндегі атаулық тіркестерді зерттеудің зәрулігі, ең алдымен,
олардың тарихи тектестігін анықтап, кейінгі даму жолын саралау үшін де
қажет.
Дипломның мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіліндегі атаулық тіркестердің
қалыптасуы мен жасалу жүйесін, модельдерін, уәжділік негізі мен
семантикалық құрылымының өзіндік ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан зерттеу –
жұмыстың негізгі мақсаты саналады. Осы мақсаттың негізінде төмендегідей
міндеттер туындайды:
– атаулық тіркестің грамматика-семантикалық табиғатын анықтап, қазіргі
сөзжасам жүйесіндегі аналитикалық тәсілдің белсенділігін көрсету;
– атаулық тіркестердің лексикалану процесінің нәтижесінде жасалуы мен
лексикалану құбылысының өзіндік ерекшеліктерін сөзжасамдық аспектіден
саралау;
– сөз тіркестерінің дамуына семантикалық тұрғыдан талдау жасау;
– матаса байланысқан сөз тіркестерінің атау туғызу қабілетіне талдау
жасау;
– меңгеріле байланысқан тіркестердің лексикалануы мен құрылымдық
ерекшеліктерін анықтау;
– қабыса байланысқан тіркестерден пайда болған атаулық тіркестердің
құрылымдық-семантикалық ерекшеліктеріне номинация теориясы тұрғысынан
ғылыми талдау жасау.
Зерттелу объектісі. Қазіргі қазақ тіліндегі атаулық тіркестер және
олардың жасалу жолдары мен сөзжасамдық сипаты.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысының барысында жинақтау, талдау,
салыстыру, семантикалық талдау, контекстік талдау, когнитивтік талдау
әдістері пайдаланылды. Сөзжасам саласын зерттеу барысында қалыптасқан
ғылыми тұжырымдар басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы. Қазіргі
қазақ тілінде, әсіресе ғылыми зерттеулер мен арнайы сөздіктерде атаулық
тіркестер жиі кездеседі. Олардың семантикалық сипаты мен қолданыс қызметін
зерттеудің, мағыналық және тұлғалық ерекшелігін талдаудың қазақ тіл
білімінің кейбір теориялық мәселелерін шешуде өзіндік қосатын үлесі бар.
Өйткені, әдеби тіліміздің дамуы, ең алдымен, жаңадан жасалатын тұлғалардың
семантикалық құрылымының дамуымен байланысты десек, сол даму деңгейі мен
бағыты, ең алдымен, тіліміздегі сөз қолданысын анықтаумен, жаңадан жасалып
жатқан атаулық тіркестердің сипатын, қызметін, қолданысын, прагматикалық
ерекшелігін, функционалдық мәнін, атаудың семантикалық жіктелісін
көрсетуімен де тығыз байланысты болып есептеледі.
Атаулық тіркестердің семантикасын зерттеу тіліміздің лексикалық
қабатында болып жатқан өзгерістерді байқауға, сөзжасамдық жүйедегі
өзгерістер мен ерекшеліктерді саралауға, жаңа сөз қолданыстарының жасалу
жолдары мен сөзжасамдық қалыбын, сөзжасамдық жұптардың ерекшелігін
анықтауға мүмкіндік береді. Атаулық тіркестердің өзіндік ерекшелігін талдау
арқылы аналитикалық сөзжасамдық тәсілдің қалай дамып келе жатқанын аңғаруға
болады. Мұның өзі жұмыстың теориялық маңызын танытады.
Практикалық маңыздылығы. Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы оқу
процесіне қатысты анықтала алады. Жоғары оқу орындарындағы филология және
журналистика факультеттерінде Қазақ тілінің сөзжасамы, Қазақ тілінің
семантикасы т.б. курстары бойынша лекция оқуда көмекші құрал ретінде,
практикалық сабақтарында, сондай-ақ арнаулы курс ретінде оқуға пайдалануға
болады.
Диплом жұмысының әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысында құрылымдық
грамматикаға қатысты пікір айтқан, зерттеу жүргізген шетелдік ғалымдар
еңбегі, ұлттық тіл біліміндегі атаулық тіркестер мен оның мағынасына
қатысты айтылған ғалымдардың салмақты ойлары мен тұжырымдары
диссертациямыздың әдіснамалық негізі болады. Ұлттық тіл білімі бойынша
жалпы тіркестер туралы зерттеудің негізін қалаған ғалымдар санатында А.
Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, С. Аманжоловтан бастап, атаулық тіркес туралы
ғылыми пікірлер айтқан ғалымдар Н.Т. Сауранбаев, С. Исаев,
Ә. Аблақов, Е. Ағманов, Р. Әмір, Т. Сайрамбаев, Н. Оралбаева, А.Б.
Салқынбай, Б.Қ. Момынова, Б. Қасым т.б. еңбектері басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АТАУЛЫҚ ТІРКЕСТЕРДІҢ ЛЕКСИКАЛАНУ СИПАТЫ
1. Атаулық тіркес және оның зерттелуі
Атаулық тіркес туралы теориялық мәселелердің зерттелуі, шындап келгенде,
сөз тіркесімен тығыз байланыста қарастырылады. Олай болуының өзіндік ішкі
себептері бар. Атаулық тіркестің номинативтік мағынаға ие болып, жаңа сөз
ретінде танылуы, ең алдымен, олардың сөз тіркесі ретінде қолданысынан
бастау алады. Еркін сөз тіркесі сипатында қалыптасып, тілдік қолданыста
жұмсала жүріп, даяр қалпында қолдану деңгейіне жеткенге дейінгі тұлға
мағыналық құрылымында әртүрлі өзгерістер мен дамуға ұшырайды. Осы тұрғыдан
алғанда атаулық тіркестер мәселесі басында синтаксисте көтерілген болатын.
Атаулық тіркестер туралы мәселе әуел басында синтаксисте көтерілген
болатын. Жалпы тіл білімінде еркін сөз тіркестерінің атаулық тіркес ретінде
дамуы “композитжасам” деп танылады. Алғаш бұл мәселені танып-біліп,
көтерген Я. Гримм болатын. Я. Гримм лексикаланған, сөйтіп жаңа мағынада
жұмсалатын тілдік бірліктерді “атаулық композиттер” деп атады.[1]
Қазақ тілі білімінде күрделі сөздердің жасалуы туралы А. Байтұрсынұлы мен
Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Т. Сауранбаев, М. Балақаев, К. Аханов, С. Исаев,
М. Томанов, Е. Ағманов, Н. Оралбаева, Ғ. Қалиев, Р. Әмір, Т. Сайрамбаев,
А.Б. Салқынбай, Б.Қ. Момынова, Б. Қасым т.б. ғалымдар еңбектерінде
жазылған.
Тіл біліміне қатысты Жауропалықтар үшін оқу құралы деп аталатын
Қошке Кеменгеровтің еңбегі көңіл аударарлық. Автор екінші кітабында қазақ
тілінің сөзжасамына терең мән береді де, қазақ тілін байытып отырған жұрнақ
атаулыны оқушылардың жақсы білуі керектігін, ол үшін түбір сөздерге түрлі
жұрнақтарды қостырып, жұрнақ қосылған сөздердің мәнісіне қарай етістікке,
зат есімге, сын есімге жіктеу қажеттігін жазады [2].
Қ.Қ. Жұбановтың Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан атты
зерттеуінде грамматиканың алдындағы мақсатының қандай екенін айтады. Автор
бұл ғылымды құрастыру, құрылыс деп түсінеді [3]. Ғалым сөз тіркесі
мәселелерін, көбінесе, таза синтаксистік тұрғыдан ғана сипаттап қоймай, бұл
жайларды лингвистикалық стилистикамен сабақтастырады.
С. Аманжоловтың Синтаксис және ойлау мәселесі деп аталатын
мақаласындағы кеңес заманындағы көсемдердің айтқан сөздерінен алынған дәйек
сөздерді ескермесек, Я. Марр теориясына негізделе жазылған автордың ғылыми
байламдарын аңғарамыз. Тіл-форма, ой-мазмұн деп таныған ғалым көптеген
атаулардың ішкі табиғатын айқындайды. Таң атты, күн шықты сияқты
тіркестердің қазіргі қабылданатын мағынасы мен жеке мағыналарын бір-бірімен
салыстыра отырып, адам санасындағы қабылдануының тарихилығына мән береді
[4].
Сөз тіркесінің теориялық даму бастауында тұрған М.Балақаевтың
Основные типы словосочетаний в казахском языке атты зерттеуі қазақ
тіліндегі сөз тіркестерін негізгі теориялық мәселелері мен олардың жүйелі
түрдегі жіктелісін көрсетті[5]. Ғалым зерттеулерінде сөз тіркестерін
номинативті сөз тіркестері және номинативті емес сөз тіркесі деп бөледі.
Осы тұжырымға байланысты қазақ тіл біліміне сөз тіркесі аясында негізіген
ноиминативті емес сөз тіркестері зерттеледі. Ал номинативті сөз тіркестері,
яғни жаңа туынды мағына беретін атаулық тіркестер сөзжасамдық сипатта осы
уақытқа дейін толық зерттеу нысанына айнала қойған жоқ. Байқап
отырғанымыздай, профессор М.Балақаев фразалық тіркестер мен біріккен
сөздердің жасалуының әуелгі бастауы еркін сөз тіркестері екенін ескертіп
отыр. Сонымен бірге қазіргі күрделі сөздердің барлығы да еркін сөз тіркесі
арқылы жасалып, бірте-бірте туынды мағынаға ие болғанын сөзжасамдық
теориялардың негізінде айқындалады.
Түркітанушы зерттеуші ғалымдардың пайымдауынша, күрделі сөздердің
жасалуы көне замандарда-ақ басталған. Г.Алпаров зерттеулерінде күрделі
етістіктерді де сөздердің лексикалануының нәтижесі ретінде қарастырады[6].
Мысалы, құмық тіліндегі геле-геле (келе-келе), охуй-охуй (оқи-оқи) деген
тұлғалады лексикаланудың нәтижесінде келіп, күрделі сөздерге айналған деп
қарастырады.
Қазақ тілі мамандарынан атаулық тіркес мәселесін алғаш сөз еткен
профессор Н.Т.Сауранбаев. Изафеттік тіркесте ілік жалғауы бірде жалғанып,
бірде жалғанбайды. Мұның себебі ілік септіктің иелік мағынасының айқындалып
я көмескіленіп айтылуынан... Жалғау түсірілмей айтылғанда, ілік септіктегі
сөздің ие, субстантив, жетекші сөз екендігі айқындалады. Яғни таза
синтаксистік тіркес болып табылады. Ал ілік жалғауы түсіріліп айтылғанда,
алдыңғы сөздің иелік, субстантив мәні сезілмейді, көмескіленеді де екеуі
бір сөз мағынасында айтылады, яғни атауға айналады. Сондықтан изафеттің
ілік жалғаусыз түрі сөйлемде бір ғана мүше болады, деп оның сөз тудыру
жүйесіне айналған тәсіл екенін, изафеттің бұл түрі қазірде тұтас, бір атау
(лексема) болып ұғынылатынын сөз етеді. Гималай тауы, Шу өзені, Москва
қаласы, қазақ халқы, драма театры, Киров шахтасы, Партия ұйымы, Оқу
министрлігі, Алматы станциясы, министрлер Советі сияқты күрделі атауларды
жасау кең өріс алғанын келтіреді [7, 86 б.].
Атаулық тіркестерге тән белгі қасиеттер біраз зерттеушілердің
еңбектерінде жақсы көрсетіліп, анықталған. Мәселен, профессор К. Аханов
атаулық тіркестерді күрделі сөз ретінде қарастырып, олардың еркін сөз
тіркестері мен фразеологизмдермен салыстыру барысында осы аталған екі топты
айырудың жолдарын көрсетіп, кәрі жілік, ащы шек, тоқ шек, асық жілік т.б.
күрделі сөздер номинативті немесе атаушы қызмет атқарады, әрқайсысы бір-бір
атау ретінде қолданылады дейді. Сонымен бірге, мұндай сөздердің термин
сөздерге жақындығын, олардың бірте-бірте терминдік сипатты иеленетіндігін
де сөз етеді [8,20 б.].
С. Исаев “Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы” атты зерттеу
жұмысында сол кезеңдегі тілдік ерекшеліктің бірі ретінде атаулық
тіркестерді көрсетеді [9, 67 б.]. Бұл пікір орынды да, өйткені кеңес
заманында орыс тілі арқылы енген көптеген жаңа ұғым атаулық тіркес арқылы
таңбаланғаны анық. Мәселен, Кеңес өкіметі, кеңес үкіметі, съезд депутаты,
Коммунистік партия, Коммунизм жолы, ауылдық кеңес, қызыл әскер, күн
тәртібі, Орталық Комитет, бөлім бастығы, аудан орталығы, аудандық
депутаттар кеңесі, ауыл шаруашылығы бөлімі, ғылыми кеңес, мемлекеттік
тексеру т.б. көптеген атаулар осы кезеңде жасалған тілдік тұлғалар болып
саналады. Бұл атаулардың бәрі бірдей тарихи (историзм) тілдік тұлғаларға
айналып кете қоймаған, көпшілігі қазіргі кезде де тілімізде қарым-қатынас
жасау барысында белсенді жұмсалады.
Сөз тіркесінің лексикалану үдерісінің қалыптасуы мен дамуы барлық
кезеңде де орындалып отырған. Мәселен, көне түркі кезеңінің өзінде
лексикалану құбылысы арқылы атаулардың белсенді жасалғанын, көне түркі
жазба ескерткіштер тілінде кездесетін есімді анықтауыштық қатынастағы сөз
тіркесін талдай келе, ондай сөз тіркесінің сыңарларының, әсіресе бағыныңқы
сыңарларының зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, есімшелердің қатысуы
арқылы орындалатынын Е.Ағманов көрсеткен. Ғалым Қазақ тілінің тарихи
синтаксисі атты зерттеуінде Ұлұқ Еркен, Ұлық сү, ұлық еб сияқты
тіркестерінің бірте-бірте алғашқы мағыналарының тарылып, жаңа туынды
мағынаға ауысқанын дәлелді деректер келтіре отырып жазады. Сөз
тіркестерінің дамуы туралы автор былай деп жазады:
1. Жаңа сөздердің пайда болуы жаңа сөз тіркестерінің жасалуына материал
болады, сөз тіркестерінің көлемі кеңиді;
2. Жаңа сөздердің тууы осы мағынада бұрын жұмсалып келген көп мағыналы
сөздердің мағыналарын тарылтады. Яғни көне түркі тілінде кездесетін еркін
тіркес сипатындағы көптеген сөздер кейін тілімізде жеке атаулық сипат алып,
дами келе туынды сөз ретінде қалыптасқанын аңғарамыз.
Е.Ағманов өз зерттеуінде былай дейді: Әрине, соңғы тарихи кезең
изафеттік құрылыстың бұл түрі лексикалық жағынан толықты, тіліміздің сөздік
құрамының баюының нәтижесінде пайда болған жаңа сөздер осы үлгі бойынша
жаңа сөз тіркесін жасауға қатысты[10,10 б.].
Одан әрі зерттеуші әке сөзі, шеше қарғысы, ай сәулесі, күн нұры, ата
жолы, үлкендер ақылы, ақын өлеңі деген тіркестерді мысалға келтіре отырып,
жаңа сөздер тілдегі бұрыннан бар үлгілер аналогы бойынша жаңа сөз тіркесін
жасағандығын, яғни тіліміздегі бұрыннан бар тіркестер арқылы жаңа мағына
туындағанын жеткізеді. Мұның себебі ретінде қоғамдық өмірдегі өзгерістер
еліміздегі шаруашылық, мәдени, өнер-білім және ғылым саласындағы
жетістіктері мен адам ойының кеңейіп жетілуі, дүниетанымының артуынан деп
түсіндіреді.
Сөз тіркесінің лексикалануы мен атаулық тіркестердің жасалуы туралы
ғылыми пікір Ә. Аблақов, С. Исаев, Е.Ағмановтың Қазақ тіліндегі сөз
тіркесінің дамуы мен лексикалану үдерісі атты ғылыми зерттеуінде
қарастырылған [11].
Атаулық тіркесті жеке зерттеу нысаны ретінде зерттеген еңбектің бірі -
Н. Ә.Ильясованың Қазіргі қазақ тіліндегі атаулық тіркестер: қалыптасуы мен
даму үрдісі атты кандидаттық диссертациясы. Мұнда автор көптеген ғылыми
мәселелерді анықтап, атаулық тіркестерге жалпы сипаттама береді, атаулық
тіркеске ұйтқы болатын есім сөздер екенін көрсетіп, олардың өзге
тіркестердің айырмашылығын талдайды [12].
М. Сәрсембаеваның Матаса байланысқан сөз тіркесінің лексикалануы
негізінде жасалған туынды сөздер семантикасы[13] атты кандидаттық
диссертациясының негізгі зерттеу нысаны ретінде изафеттік тіркестер арқылы
жасалған атаулар мен олардың мағынасы алынса, қазақ тіл білімінде қабыса
байланысқан сөз тіркесі арқылы жасалған атаулық тіркестерді зерттеуге
арналған Ж.Әуелбекованың кандидаттық диссертациясы бар. Мұнда автор қабыса
байланысуда сөз тіркесін құрайтын сөздердің орын тәртібі маңызды болатыны
туралы жазылған [14].
М.Балақаев, С.Исаев, Ә.Аблақов, Р.Әмір, Т.Сайрамбаевтың еңбектеріне
сүйене отырып, қабыса байланысатын сөз тіркестерінің негізінде жасалған
терминдік атаулардың мағыналарын анықтап, уәжділігін көрсетеді.
Ж.Әуелбекова жұмысында семантикалық белгілері бойынша қабыса байланысқан
сөз тіркестерінен жасалған атаулық тіркестің бірігетін топтық түрлері әр
алуан болуы мүмкін екендігіне ерекше назар аударады. Мағыналық құрамы
бойынша және білдіретін ұғымдарының ұқсастығымен байланысты қабыса
байланысқан сөз тіркестерінен лексикаланған салалық термин сөздерді жіктеп
көрсетеді.
Сөз тіркесі атаулық тіркестің ара жігін ашуда номинативтік мәннің болуы
немесе болмауын негізгі шарт ретінде ұсынамыз. Олардың арасындағы мағыналық
ерекшелік - осы номинативтілікте. Яғни сөз тіркесінде номинативтілік
болмайды, олар белгілі заттар мен құбылыстардың қозғалыс-әрекетін немесе
сипатын танытуда еркін түрде байланысып, бір контексте ғана контекстік
уақытша байланыс құрайды да, коммуникативтік мән иеленеді. Ал атаулық
тіркестерде номинативтік мән, атаулық мағына болғандықтан, лебіздік
тәжірибеде үнемі бір бүтін болып жұмсалады, қалыптасқан жеке ұғымды атайды.
Атаулық тіркестердің мынадай басты белгілерін көрсетуге болады:
• Мағына тұрақтылығы;
• Мағына нақтылығы;
• Құрамының тұрақтылығы;
• Терминдік мән беретін атаулық тіркестердің синонимдерінің болмауы.
Атаулық тіркестердің мағыналарын сөзжасамдық тұрғыдан саралау ғылыми
тұрғыдан дұрыс нәтиже берері даусыз. Құрамындағы сөздердің негізінде
сөзжасамдық мағына жасалып, жаңа ұғымды айтатын номинативтік мағына
беретіндіктен де, атаулық тіркестер сөзжасамының зерттеу нысаны болып,
синтаксистік нысан болудан арылады. Атаулық тіркестердегі сөзжасамдық
мағына туынды сөздің семантикалық құрылымын құраушы тұлғалардың мағыналары
нәтижесінде пайда болатын ерекше жаңа мағына ретінде танылады. Жаңадан
аталатын зат пен құбылысты таңбалауда, оның денотаттық,не сигнификаттық
мағынасы номинативтік белгілері арқылы көрініс табатынын ескерсек, кез
келген атаулық тіркестің ішкі семантикалық құрылымда денотаттық не
сигнификаттық мағына болады. Мұндай мағыналар атаулық тіркестің құрамындағы
синтагмалық сыңарлардың мағынасы негізінде туындайды. Атаулық тіркестің
номинативтік мағына алып, жаңа сөз ретінде танылуы, ең алдымен, олардың сөз
тіркесі ретінде қолданысынан бастау алады. Еркін сөз тіркесі сипатында
қалыптасып, тілдік қолданыста жұмсала жүріп, даяр қалпында қолдану
деңгейіне жеткенге дейінгі тұлғаның мағыналық құрылымында әртүрлі
семемалық өзгерістер мен даму болады.
Атаулық тіркестер қазіргі тілдік қолданыста аса жиі және белсенді
жұмсалғандықтан, оның семантикалық табиғатын анықтап, қызметі мен
құрылымдық мазмұнын қарастырудың өзектілігі азаймайды. Атаулық тіркестердің
фразеологиялық тіркестерден, өзге де атаулардан өзгешелігі мен ұқсастығы,
атау ретінде тану критерийлері күні бүгінге дейін анықталмаған. Атаулық
тіркестердің сыңарларының мағынасы мен жеке номинативтік атау ретінде
мағыналарының ара жігі нақтыланбаған, типтері мен модельдері тілдік
лексикалануының теориялық мәселелері жетік қарастырылмаған т.б. Көптеген
зерттеу жұмыстарында атаулық тіркестердің мәселесі грамматиканың зерттеу
нысаны ретінде көрініс табады. Ал оның сөзжасамдық тұлға екендігі, одан
сөзжасамдық ұя қалыптасатыны арнайы зерттеу нысанына енді айнала бастады.
Қазіргі уақытта жасалып жатқан жаңа қолданыстағы атаулар мен термин сөздер,
терминдік атаулар, номенклатуралық атаулардың барлығы дерлік атаулық
тіркестердің негізінде жасалғанын атап өттік.
1.2 Сөз тіркестерінің лексикалануы
Сөз тіркесінің лексикалануы, тұтас тұлғалануы оның басқа тілдік құбылыс
екенін дәлелдейді. Қазақ тіл білімін зерттеуші ғалымдар сөз тіркестерінің
номинациялануы дегенде, сабақтаса байланысқан дербес лексикалық мағынаға ие
сөздерден жасалған синтаксистік құрылымдардың тарихи даму барысында атауыш
сөздерге өту жолдарын нақты көрсетеді. О баста еркін сөз тіркестерінің
сөйлеу процестерінде біртіндеп лексикалық единицаға айналуы
(номинативтенуі) қазақ тіліндегі сөзжасамдық ең бір өнімді тәсілдердің және
оның ішінде көне тәсілдерінің бірі болып саналады. Тілдің дамуы барысында
сондай-ақ үздіксіз жиі қолданыстың нәтижесінде лексикаланып, тіркес
құрамындағы алдыңғы сыңарлар өзінен кейінгі сыңарлардың сапасын, қасиетін,
белгісін білдіру мүмкіншілігінен айырылған, мағыналық дербестіктен қол
үзген, осымен байланысты алдыңғы сыңарлар соңғы сыңарлармен бірігіп, бір
заттың атауына көшкен де, күрделі сөздердің қатарына келіп қосылған. Әуел
бастағы сөз тіркесі тарихи даму процесінің нәтижесінде сөзге айналған. Осы
арада сөз тіркестерінің атауыштық (номинациялану) мәнге ие болуы ұзақ уақыт
қолданыста әртүрлі тілдік, әлеуметтік факторлардың түйісуінің тарихи
сүзгісінен өтіп барып, іске асатын тіл заңдылықтарының бірі екені тілімізде
дәлелденген мәселе (Ә. Аблақов, С. Исаев, т.б.).
Әдетте ғылым тілінде жаңадан пайда болған сөздер неологизмдер - жаңа
сөздер немесе жаңа қолданыстағы сөздер деп аталатыны белгілі. Алайда
тілімізде бұрыннан белсенді қолданылып келе жатқан сөздердің мағыналық
құрылымының дамуы немесе тұлғалық мағыналық өзгеріске түсіп, жаңаша бір
мағынаны білдіріп, ерекше мазмұнға көшуі де-бұлардың жаңалығы. Мағыналық
құрылымда жаңа ерекше сема қалыптастырып, лексикалық бірлік ретінде
жұмсалатын, сөйтіп сөздік құрамды байытқан атаулар, әсіресе терминдік
атаулардың саны осы кезеңдегі ғылыми әдебиеттерде орасан мол десек
қателеспейміз. Олар-қазақ тілінде сөйлеушілерге толықтай түсінікті,
негізгі, уәжді, стилистикалық жағынан бейтарап, денотаттық жиілігі бар
тұлғалар. Атаулар еркін сөз тіркесі ретінде қолданыста бола жүріп, ішкі
лексикалық мағынасы өзгеріп, жеке номинативтік мәнге ие бола алады.
Тіл білімінде лексикалану деген атпен белгілі бұл сөзжасамдық үдеріс –
қазақ тіл білімінің дамуында да бар құбылыс. Аналитика-семантикалық
сөзжасамдық тәсілдің соңғы уақыттағы лебізде жиі анықталатын бұл түрінің
өзіндік тарихи даму жолы бар. Тілдің бастапқы даму сатыларында
силлабофонемалардың бір-бірімен тіркесу, бірігуі арқылы көрінген бұл
тәсілдің тіл дамуында атқарған рөлі ерекше. Жаңа атаулар екі сөздің
тіркесуі кейін бірігуі арқылы жасалып, біріккен сөздердің, кіріккен
сөздердің номинативтік мағына алуымен ұштаса жалғасып, қазақ сөз құрамын
толықтырды. Қазіргі тілімізде түбір сөздерден гөрі туынды сөздер мол десек,
соның ішінде біріккен сөздердің пайыздық мөлшері артық екені анық. Кез
келген біріккен сөз бірден пайда болған, бірден бірігіп кеткен атау емес
екені түсінікті, әрбір біріккен не кіріккен негіздің өзіндік даму жолы бар.
Әуелі еркін сөз тіркесі ретінде жұмсала жүріп, бір атауды білдіру үшін
лебізде жиі қолданғандықтан, номинативтік бірлік ретінде танылып, бір сөз
болып, бірігіп жазылғаны тарихи факт. Біріккен сөздердің осы номинативтік
табиғаты олардың да бір кездерде лексикалану үдерісінің нәтижесі екенін
танытса керек.
Лексикалану - сөздің ішкі формасында, басқаша айтқанда, терең ішкі
мағыналық құрылымында болатын күрделі мағыналық құбылыс. Лексикалану-
әртүрлі тілдік бірліктердің (сөзформаның, сөз тіркесінің) жеке номинативті
атауға ауысуы немесе жаңа екіншілік мағынаға ие болып, сөздік бірлік
ретінде танылуы. Лексикалық бірліктердің ішкі формасы (В. Гумбольдт,
А.А.Потебня термині) - оның құрамындағы екі немесе бірнеше сөздердің, сөз
тұлғалардың ішкі құрылымының сипаты. Қазіргі тіл білімі дамуында сөздің
ішкі формасы термині мен уәжділік бір-біріне барабар ұғым ретінде
қарастырылып жүр[15]. Дегенмен уәждеме қарастыратын сөздің ішкі формасы
немесе уәж-таңбаның мағынасымен тікелей байланысты, бірақ екеуі басқа
нәрсе. Сөздің ішкі формасы таңбаның құрылымы арқылы анықталса, ал оның
мотиві, уәжі заттың қасиеті арқылы айқындалады. Таңбаның мағынасын түрлі
сөздердің мағыналары арқылы шамалауға болса, уәжі шындық болмыстағы зат пен
құбылыстың қасиеттері мен белгісі арқылы белгіленеді. Сөздің ішкі формасы-
атаудың өзін құрайтын сыңарлармен тұлғалық және мағыналық жағынан
жақындығы, байланысы ретінде қарастырылады. Бұл таза тілдік бірліктердің
бір-бірін негіздеуі түрінде танылады. Ал уәждеме атау мен зат арасындағы
байланыс пен бірліктен туындаса керек.
Ішкі форма атау құрылымында сақталса, тіл дамуында заттың қай нақты
белгісі арқылы сөз жасалғанын, қай сапалық белгісі басты мән ретінде
алынғанын анықтауға толық мүмкіндік болар еді. Мәселен, дәрігер атауы -
дәрі себепші негізі мен -гер сөз тудырушы тұлғасы арқылы негізделіп, екі
тұлға мағынасының қосылуы негізінде уәжделеді. Дәрі атауы дары, дару,
дарыған, дариды (ем дарыды, кісілік дарыған) сөздерінің негізінде жасалып,
келе -келе жаңа мағынаға ие болғандығы, дәрі сөзі дары (дару) тұлғасының
сингармониялық жіңішке варианты болып бір сөзжасамдық ұяда жататыны
белгілі.
Сондай-ақ қазіргі тілімізде белгілі бір ұғымды білдіру үшін жұмсалатын
түбір сөз, туынды сөз, кірме сөз, бөгде сөз, ашық рай, тұйық рай, зат есім,
сын есім, қалау рай, қысқарған сөз, морфологиялық құрылым, архисема, өзек
сема, арнайы сема, түбір негіз, туынды негіз т.б. сияқты тіл білімі
терминдері сөз тіркестері деп қаралуы керек пе, әлде жеке тілдік бірлік
ретінде саралана ма? Егер бұл тұлғалар бір мағыналық құрылымға ие болған
жеке терминдік атаулар деп танылса, онда тілдік табиғаты мен ерекшелігі
синтаксистік емес логикалогияның зерттеу нысанына енеді[16]. Демек,
лекикаланудың нәтижесінде жасалған мұндай тұлғаларды толық анықтап, оларды
лекикалық бірлік ретінде ғылыми тұрғыдан танып, сөздікке реестр атау
ретінде енгізудің толық мүмкіндігі бар деген сөз. Қазіргі қазақ әдеби
тілінің он бес томдығына етістіктің қимыл есім тұлғалары мен етіс
тұлғаларының, күрделі етістіктің енуін толығымен қолдай отырып лексикалану
нәтижесінде жасалған, құрылымы күрделі, бірақ бір ғана номинативтік
мағынада жұмсалатын, тілімізде соңғы жылдары жасалып, қалыптасып, лебізінде
белсенді қолданысқа ие, халыққа атау ретінде түсінікті болып жұмсалымға
толықтай енген сөздерді енгізу бүгінгі күннің басты қажеттіліктерінің бірі
деуге толық негіз бар.
Лексикалану құбылысы – ең алдымен, тіліміздегі бар сөздердің қорын
пайдалана отырып, өркениет пен мәдениеттің қарыштап дамуына сәйкес таным
дүниесінде қалыптасқан ұғымдарды атау тәжиірбесі. Танымда анықталған жаңа
ұғымдарды атау қажеттілігін қазіргі кезеңде, негізінен, композиттер
(күрделі сөздер) атқарып отыр деу шындыққа толық сыйымды. Олай деуміздің
басты себебі сөзжасамдық жүйеде ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басында
композиттер арқылы жаңа ұғымды анықтау белең алғаны тілдік дерекпен
дәлелденеді. Еркін тіркестердің мағыналық тұрғыдан дамып, лексикаланып,
жаңа екіншілік номинативтік мағынада жұмсалуы өмірдің өзі туғызған
қажеттілікке айналады. Композиттердің көпшілігінің ішкі мағыналық құрылымы
мен таңбалық сипаты олардың еркін сөз тіркесі ретінде қолданылып барып,
бірте-бірте мағыналық дамудың негізінде жеке атау ретінде қалыптасқанын
көрсетеді.
Қазіргі таңда бір ғана ұғымды білдіріп, жеке атау ретінде қалыптасқан
күрделі құрылымды сөздер өте мол. Олардың кешенді қалыптасу жолы мен жүйесі
бар. Ендігі негізгі мәселе-олардың сөз тіркесінен атау ретінде
қалыптасуының негізгі заңдылығын анықтау.
Композиттердің тілдік табиғатын анықтау, олардың сөзжасам үдерісіндегі
маңызын саралау туралы мәселе тек бүгін ғана туындаған жағдай емес. Сөз
тіркестері арқылы туындаған Ә.Аблақов, С.Исаев, Е.Ағманов Қазақ тіліндегі
сөз тіркесінің дамуы мен лексикалану үдерісі атты зерттеуінде жақсы
көрсетіліп, мынадай анықтама беріледі Сөз тіркесінің лексикализациялану –
қазақ тілінде де сөз тудырудың өнімді тәсілдерінің бірі [11,43б.]. Шынында
да, қазіргі таңдағы әртүрлі ғылым салалры бойынша шығып жатқан салалық
термин сөздер мен өмірімізге еніп жатқан жаңа ұғымдарды анықтаушы
таңбалардың дені сөз тіркестерінің негізінде жасалған композиттер.
Композиттердің жасалу сипаты мен ішкі мағыналық табиғаты күрделі. Күрделі
сөздердің атау ретінде қалыптасқаны да бар, аралық қалыпта тұрып, атаулық
сипатқа енді ие болып келе жатқаны да бар. Мұның өзі тілдің табиғи даму
заңдылығымен түсіндірілуі қажет.
Тіл даму заңдары- лингвистикалық әдебиетте жиі кездескенімен, әлі де
болса нақты айқындалмаған түсінік. Мұның себептерінің бірі тіл білімінде
даму мен өзгеру түсініктерінің шекаралары белгіленбегендіктен болса
керек. Тіл бірліктерінің қандай да болмасын байланыстары мен қатынастарының
өзгерілуі, тілдің дамуына қатысы болмаса да, көбінесе тілдің даму ретінде
қарастырылады. Даму термині екі мағынада қолданылады: тіл бірлігінің бір
мәннен, екінші мәнге өтуі (мысалы, сөздің грамматикалық тұлғаға ауысуы)
және қарым-қатынас қажеттіліктеріне қарай тілдің бейімделуі.
Қазіргі қазақ лебізінде сөз мағыналарының толығып, дамуы, сөз
тіркестерінің лексикалануы - тіліміздің дамуын анықтайтын басты үдеріс деп
анықтауға толық негіз бар. Сондықтан бұл үдерісті жүйелі және кешенді
анықтап, ондағы терең семантикалық құрылымды ғылыми-теориялық тұрғыдан
зерделенудің маңызы ерекше. Атаулық қызметте жұмсалып, бірақ атау ретінде
танылмай жүрген сөздер саны мол. Күрделі сөз ретінде танылмағандықтан,
олардың ешқайсысы қазіргі таңда сөздіктерге ене алмай жүргені де жаңалық
емес. Ал мұндай сөздерді атау сөз ретінде тану үшін, олардың ішкі мағыналық
құрылымын семантикалық, ономасиологиялық аспектіде саралап, талдап, олардың
мағыналық болмысын анықтайтын теориялық тұғырнамасын жасау орынды болмақ.
Ең алдымен, күрделі атау ретінде тану үшін номинация теориясы арқылы
тексеру қажет.
Бұл үдерісті тарихи-диахроникалық және синхроникалық әдіс негізінде
анықтауға болар еді. Ол үшін атау мағынасының пайда болу жолдарын, қай сөз
тіркесінің нәтижесінде орындалғанын, мағыналық құрылымдағы ерекше
белгілердің қалыптасуына семалық талдау жасау қажет. Сөз тіркестерінен жаңа
мағыналы атаудың қалыптасуының өзіндік заңдылықтары бар. Алдымен күнделікті
лебізде жаңа ұғымды атау қажеттілігі пайда болады. Да, соған қолданылып
жүрген сөз тіркесінің мағыналық құрылымы мен грамматикалық сипатында елеулі
өзгерістер болады.
Атаудың мағыналық құрылымындағы өзгерістер:
• Жаңа ұғымды атауға мағына мен мазмұнның сәйкес келуі;
• Жеке бір ғана мағына білдіруде жиі жұмсалуы;
• Құрамындағы сөз мағыналарының тоғысып, ортақ мәнде қолдануға
бейімделуі;
• Құрамындағы сөз мағыналарының фразалық мәнге ие бола
бастауы.Грамматикалық құрылымдағы өзгерістер:
• Сөз тіркестерінің арасындағы синтаксистік байланыс бірте-бірте
үзіліп, синтаксистік қатынас (анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш
қатынас) болмайды;
• Сөз тіркестері сияқты жеке сөйлем мүшелері ретінде танылудан қалып,
бір бүтін бөлшек ретінде ұғынылады;
• Сыңарларының арасындағы интонация болмайды да, екі сөз бірлігі бір
екпінге бағынады;
• Құрамындағы сөздер жеке-жеке сұрақтарға жауап бермей, бір ғана
сұраққа жауап береді.
Сөз тіркестері арқылы пайда болған жаңа мағыналы туынды сөздердің
табиғаты, әсіресе, етістіктен болған сөздерде аса қиын танылады. Мұның да
өзіндік ішкі заңдылығы бар. Заттық, сындық ұғымдар негізінде пайда болған
күрделі атауларды көруге, қолмен ұстауға болады, сондықтан олардың жаңа
сөз, туынды атау екенін дәлелдеу аса қиындыққа түспейді. Ал етістіктің
абстрактылық табиғаты мұндай мүмкіндік бермейді. Қалыптасып үлгерген етісті-
есімді синтаксистік құрылымдардың, өткен тарихи кезеңдермен салыстырғанда,
қазіргі тілімізде кең таралғанын атап өту керек. Осы үдеріске жататын
тілдік құбылыстардың саны мен түрлері өте көп. Бұл құбылыстар қазақ тіліне
де, жалпы, синтаксистік жүйеге де тән басқа да үдерістермен және
үдерістермен байланысы бар. Айталық, қазақ тіліндегі есімді синтаксистік
құрымдар санының көбеюін, тіліміздегі аналитикалық құрылысқа тән
элементтердің дамуымен де байланыстыруға болады.
Осы тұрғыдан алғанда, етістіктің фразеологияланған тіркестерінің
өздеріне тәуелді етістікті зат есімдермен байланысуы назар аударады.
Мысалы, баға беру (бағалау) келісім беру (келісу) пана беру (паналату),
әңгіме құру (әңгімелесу), ықпалды болу (ықпал ету), қолдау көрсету
(қолдау), жеңіске жету (жеңу), жария ету (жариялау), көмек беру
(көмектесу), қызметте болу (қызымет ету), үміт арту (үміттену), шешім
қабылдау (шешу), бақылау жүргізу (бақылау).
Сөз тіркестері мен сәйкестірілген етістіктердің қатар синонимиялық
қолданылуы байқалады. Бірақ, мұндай қолданыстың өзіндік тәсілдерімен
амалдары, көбінесе қолданыс жағдайына байланысты болады. Кешірім өтінемін
(бірнәрсе үшін) – кешіріңіз (бірнәрсе үшін) және кешірім сұрау тіркесі мен
кешіру етістігінің семантикалық жағынан үйлеспеуін (бұл олардың қатар
қолданылуын мүмкін етпейді) салыстырыңыз; тағы бір мысал сөгіс беру және
сөгу (ренжу). Қарастырылып отырған тіркестердің сипаты, олар бейнелеп
тұрған іс әрекетінің аспектілік модальдылық және етісті мағыналарына
байланысты, әртүрлі болуы мүмкін. Сондықтан оларды етістіктің әртүрлі
формаларымен сәйкестендіруге болады; толқу үстінде болу (толқу); қате
жіберу (қателесу), келісім беру (келісу) және т.б.
Сөз тіркесі синтаксистік құрылым болғанымен, лексикалану құбылысымен
байланыстылығына сәйкес, номинация туғызушы құрал болады, сондықтанда
сөзжасамда да маңызды рөл атқарады. Егер сөз тіркестерінің, грамматикалық
(синтаксистік) бірліктер ретінде тек қана лексикаға немесе лексика
семантикалық үдерістерге ғана қатысты болмайтыны, сондай ақ олардың
фразелогия саласымен де, фразелогиялық бірліктердің дамуымен де байланысты
екенін ескерсек, онда біз қарастырған тіркестердегі аналитизм құбылысының
ерекшеліктерін де түсінер едік.
Еркін тіркестің лексикалану үдерісін тілдегі номинативті құрал болуға
ғана жарайтын бірліктен бірте бірте ерекше сөзге айналуы, немесе сөздің
эквивалентіне, синтаксистік сөзге айналуы деп түсінген жөн. Бұл жолдағы
ең жоғары саты бөлшектеуге келмейтін, біртұтас тіркестер, олардың
мағыналары лексикалық құрылымға, бөліктерінің мағынасына тәуелсіз және
негіздемесі жоқ таңба сөздің мағынасы тәрізді шартты да кездейсоқ болып
келеді [17]. Осы негізгі белгі, яғни мағыналық бүтіндіктің дәрежесі, сөз
тіркесі мағынасының құрамындағы бөліктердің мағынасы арқылы уәжделуі
лексикаланған бірліктер жүйесінің негізіне алынады. Жеңіске қол жеткізу,
жұмысты дөңгелетіп әкету, көмек көрсету сияқты фразеологиялық топта
(Ш.Балин) немесе фразеологиялық тіркестерге (В.В.Виноградов) жатқызылып
жүрген тіркестерде сөзге жақындаудың, өзіндік синтаксистік сөзге
айналудың ерекше жолы бар. Өйткені бұл сөз тіркестерде тіркесті құрайтын
негізгі бөліктердің қарым қатынастары өзгерген. Мұндағы етістік сыңарлардың
ішкі мағыналық құрылымы өзгереді.
Ал тәуелді зат есім өзіне тән мағынадан айырылмақ түгілі, тіркестің
симантикалық орталығына айналып кетеді. Осының нәтижесінде тіркес
бөліктерінің арасында жаңаша қатынастар орынғады; етістік формальді,
грамматикалық көрсеткіштерді айқындап тұрса, есім мағынаны жеткізуші
мағыналық өзекке айналады. Басқаша айтқанда аналитикалық формаларға тән
қатынастар пайда болады. Жоғарыда аталған сөз тіркестердің аналитизм
олардың валенттілігін, оларға тәуелді сөздер арқылы таралуын қарастырған
кезде айқын көрінеді.
Сөз тіркестерінің лексикалану үдерісі тәуелсіздік алған жылдары енген
жаңа ұғымдарды атау қажеттілігінен ерекше белсенді болып, көптеген жаңа
атаулар мен терминдерді туғызды. Бұл топтағы атаулардың семантикалық
тұрғыдан жасалып, жеке ұғымды беруі мен олардың таралуының ерекше әрі
тұрақты тәсілдерін атауға болады.
Лексикалану процесін анықтап түсіндіру үшін, еркін сөз тіркесі мен
лексикаланған атаулық тіркесті бірге алып қарастыралық:
Темір күрек, ағаш орындық пен темір жол, ауыз су тұлғаларын салыстырып
көрелік. Бірінші келтірілген мысалдағы темір күрек және ағаш орындық
анықтауыштық қатынастағы зат есімді бағыныңқы мүше, зат есімді басыңқы мүше
арқылы жасалған сөз тіркесі. Мұндай еркін сөз тіркестері айтушы мен
тыңдаушы арасындағы айтылатын пікірге қатысты сөйлеу барысында туындайды.
Күрек, орындық – нысан, оның сипаты мен белгісін, қандай заттан жасалғанын
көрсету үшін темір және ағаш сөздері қолданылып тұр. Еркін тіркес
болғандықтан да, біз оның құрамындағы сөздерді еркін ауыстыра аламыз: ағаш
күрек, темір күрек, жақсы күрек, жаман күрек, ескі күрек, жаңа күрек т.б.
Немесе, ағаш орындық, темір орындық, жаңа орындық, ескі орындық, жақсы
орынды, жаман орындық т.б.
Ағаш орындық, темір күрек сөз тіркесінің мағынасы мен ішкі мазмұны
құрамындағы тұлғалардың мағынасынан тікелей туындайтындықтан, және оның
қандай заттың негізінде жасалғанын көрсететіндіктен, оның сыртқы тұлғасын
да өзгертіп: ағаштан жасалған орындық, темірден жасалған күрек деп жаңа
тұлғалық сипатта өзгертіп те жұмсауға болады. Сонымен бірге, ағаштан
жасалған кішкене орындық, темірден жасалған күрекше деп негізгі басыңқы
сыңардың тұлғасын өзгертіп те жұмсауға болады. Мұндай жағдайда сөз
тіркесінің ұғымдық және мазмұндық мәніне ешқандай нұқсан келмейді.
Ал атаулық тіркес ретінде танылатын темір жол, ауыз су тұлғаларын
бұлайша қарастыруға болмайды. Мәселен, темір жол – темірден жасалған жол
емес, қазіргі тілдік және сөйлеу барысындағы қолданысында темір жол –
белгілі бір қатынас құралы анықтайтын транспорт түрінің бірі. Әуелгі
жасалуындағы ішкі формасында “темір” және “жол” сөздерінің мағынасы уәж
болса да, келе-келе мағыналық реңкке ие болған.
Темір жолды темірден салмайды, болаттан салады; темір жол тек жол
ұғымымен шектелмейді, сонымен бірге поезд стансасын, вокзалды, болат жолды,
локоматив жүйесін, вагондар мен оны тартатын электровоздарды т.б. қамтитын
күрделі мәні бар ұғым ретінде бағаланады. Сондықтан да темір жол ұғымын
темір даңғыл, темір соқпақ т.б. деп атауға болмайды.
Қазақ тілінде темір жолды кей авторлық қолданыстарда шойын жол, болат
жол деп атауы кездеседі. Мұның өзінде де бұлардың тек авторлық немесе
көркем шығармаларда қолданылатынын ескеру керек. Ал әдеби норма бойынша
темір жол – транспорттың бір түрін таңбалайтын тұлға ретінде қабылданған
норма. Темір жол сөзін темір жолша, темірше жол, темірден жасалған жол
деген сияқты тіркестермен ауыстыруға болмайды. Мұндай алмастырулар темір
жол сөзінің анықтамасы немесе дефинициясы бола алмайды. Мұның себебі темір
жол сөзі лексикаланған атаулық тіркес.
Еркін тіркестің мағынасы мен оның даму жолдарын, ондағы мағынаның кейде
ауыспалы жағдайда қолданылуын қарастыру ғылыми тұрғыдан күрделі
мәселелердің, сонымен бірге өзекті жұмыстардың бірі саналады. Сөйлеу
барысында ұғымды дәл анықтап, таңбалау мақсатында сөздер мен сөз тіркестері
мағыналық сипатын әртүрлі деңгейде өзгертіп, өңделіп, атаулық құралға
айналып отырады.
Бұл жағдайды мынадай мысалдарды келтіріп дәлелдеуге болады: жеке шаруа,
жеке басты, жеке көлік, жеке меншік, жел диірмен, жел қайық т.б. атаулық
тіркестердің мағынасы мен лексикалану деңгейін талдап көрелік.
Атаулық тіркестердің лексикалануы қолданыстағы қажеттілікпен байланысты.
Қазіргі кездегі нарықтық экономикаға байланысты тілімізде “жеке шаруа”,
“жеке меншік”, “жеке шаруашылық”, “жеке көлік” сияқты атаулық тіркестер
пайда болғаны шындық. “Жеке шаруа” – өзінің жеке малы бар, ауылда тұратын
еңбек адамы дегенді білдіреді. “Шаруа” ұғымынан “жеке шаруа” сөзінің
мағыналық және ұғымдық ерекшелігі бар. Шаруа сөзінің екі мағынасы бар:
1.Жер мал, егін шаруашылығымен айналысатын адам; Үйдің иесі момын ғана
шаруа екен (С. Көбеев); 2. Ауыл шаруашылығының тіршілігі, тұрмыс қалпы.
Осындай сидаң жігіт елде мол-ақ, Бәрі де шаруаға келеді олақ (Абай). Жеке
шаруа тіркесінің атаулық тіркес ретінде лексикалануы мен мағыналық дамуы
соңғы он-он бес жыл көлемінде болған десек қателеспейміз. Өйткені бұрынғы
кеңес заманында жеке меншік, жеке шаруа мүлде болмаған. Қазіргі уақытта бұл
сөз экономикалық термин ретінде де, күнделікті қолданыста да жиі жұмсалу
нәтижесінде атау ретінде толық орнықты. Олай болуының мәнісі сөз
тіркесінің атаулық мән алуына тілдік қажеттілік пайда болды. Енді осы “жеке
шаруа” тұлғасы арқылы “жеке шаруашылық қожалықтары” деген атаулық тіркес
пайда болды. Мысалы: “Қазіргі таңда әр ауданда жеке шаруа қожалықтарының
саны күннен күнге көбеюде” (“ЕҚ” газетінен). “Жеке шаруа қожалықтары”
белгілі бір заңдық тұлға дәрежесі бар, мал не егін шаруашылығымен
айналысатын ұжым. Бұл атаулық тіркестің де қолданысы мен лексикалануының
өзіндік қажеттілігі бар. Уақыт факторы ұсынған заман шыңдығынан туындаған
атау деп танылады. Тілімізде “шаруа” сөзі арқылы шаруа баққан, шаруа қуған,
шаруа күйттеген, шаруа қол, шаруаң бітті, шаруасын тындырды, шаруаға қыры
жоқ, шаруаң қанша, шаруаң болмасын деген лексикаланған тіркестер бар.
Бұлардың қай-қайсысы болса да дайын қалпында жұмсалады.
“Жеке меншік” тіркесі ең алдымен еркін тіркес ретінде жұмсалғаны анық.
Кейін экономикалық термин ретінде тұрақталып, меншіктің бір түрін
сипаттауда қолданылды. Ал қазіргі нарықтық экономикалық заңдарға сәйкес
бұл атаулық тіркес ретінде толық орнығып, халықтың қолданысында белсенді
жұмсалады. Терминдік сипатта да, жалпы қолданыста да жиі кездеседі. “Жеке
меншік” сөзі мағыналық құрылым жамап, әртүрлі мән-мағынаға ие болды.
Өркениет пен мәдениеттің шарықтап күн сайын дамуына байланысты халықтың
түсінік-танымы кеңейген сайын, сөздік құрамдағы сөздер жүйесі де кеңейіп,
семантикалық өрістегі атаулар саны өседі. Бұл дамудың бірі ретінде біз
атаулық тіркестерді көрсетер едік. Мәселен: үлкен кісі, ақсақал қарт,
пайғамбар жасына келген – деген атаулардың әрқайсысының өзінің ерекше
мағынасы мен лебіздегі мазмұны бар.
Мұндай үлкен кісі, ақсақал қарт, пайғамбар жасына келген дегендерді
күнделікті қолданыста жұмсалатын атаулық тіркестер деп айта аламыз. Олай
болатын себебі бұл үш сөз де тұрақты түрде дайын қалпында жұмсалады. Сөйлеу
процесінде ерекше семасы бар, дайын қалпында жұмсала алатын, жеке атаулар.
Пайғамбар жасына келген тіркесінің ерекше номинативтік мағынасы халықтық
дүниетанымның өзіндік бір даму сипатын, ислам діні енгеннен кейін жасалған,
нақты 63 жасты меңзеу үшін қойылған атау екені анық. Олай болса, пайғамбар
жасына келген деген лексикаланған тіркес ретінде танылады. Бұл сөздің
пайда болуы үлкен кісі, ақсақал, шал, қарт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz