Физика курсының электр тогы бөлімін мультимедиа технологиясы негізінде оқыту әдістемесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ФИЗИКАНЫ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ МУЛЬТИМЕДИАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1 Физика оқыту үдерісінде ақпараттық технологияларды пайдалану мәселелері мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Мультимедиалық технологияны физиканы оқытуда пайдаланудың педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
2 МЕКТЕП ФИЗИКА КУРСЫНДА «ЭЛЕКТР ТОГЫ» БӨЛІМІН ОҚЫТУДА МУЛЬТИМЕДИАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
20
2.1 Мектеп физика курсындағы «Электр тогы» бөлімін мультимедиалық технологияны қолданып оқытудың мазмұны мен әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20
2.2 Тәжірибелік экспериментті өткізудің және жүргізудің ұйымдастыру . әдістемелік жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
1 ФИЗИКАНЫ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ МУЛЬТИМЕДИАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1 Физика оқыту үдерісінде ақпараттық технологияларды пайдалану мәселелері мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Мультимедиалық технологияны физиканы оқытуда пайдаланудың педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
2 МЕКТЕП ФИЗИКА КУРСЫНДА «ЭЛЕКТР ТОГЫ» БӨЛІМІН ОҚЫТУДА МУЛЬТИМЕДИАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
20
2.1 Мектеп физика курсындағы «Электр тогы» бөлімін мультимедиалық технологияны қолданып оқытудың мазмұны мен әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20
2.2 Тәжірибелік экспериментті өткізудің және жүргізудің ұйымдастыру . әдістемелік жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
Қазақстан Республикасының «Ақпараттандыру» Заңында көрініс алған ақпараттандыру саласындағы мемлекеттік реттеу де, ақпараттық қызмет көрсету нарқын қалыптастыру шарттарын қамтамасыздандыруға, электрондық құжат айналымы жүйесін дамытып, электрондық цифрлық қолтаңбаны қолдану үшін жағдайлар жасауға, ақпараттандыру саласындағы бірыңғай ғылыми-техникалық саясатты ақпараттық-компьютерлік технологиялар дамуының әлемдік деңгейін ескере отырып, қалыптастыруға және жүзеге асыруға бағытталағанын атап көрсетеді [1].
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты (17.01.2014ж) Қазақстан халқына Жолдауында «Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс»-деп атап көрсетілген [2].
Білім беру жүйесінде қазіргі заманауи білім беру технологияларын әртүрлі салалары бойынша қолданатын, білімді, қабілетті мамандарға деген сұраныстар көбеюде. Оларды қазіргі заманауи білім беру мен ақпараттық технологияларды меңгеру, оларды кәсіптік деңгейде даярлау, сонымен қатар осы сала бойынша білімділігі мен қабілеттілігі қазіргі заман талаптарына сай болуы болашақ физика мұғалімдерінің кәсіби даярлығы үшін өте маңызды мәселе болып, үлкен ғылыми-әдістемелік зерттеу жұмыстарды жүргізуді қажет етеді.
Бүгінгі таңда ақпараттық технологияларды физиканы оқу үдерісінде қолдану, болашақ мұғалімдерге шексіз көлемде оқу ақпаратын игеруге, яғни әлемдік ақпараттық білім беру кеңістігіне қосылуды қамтамасыз етеді.
Жоғары кәсіби білім беруде компьютерлік модельдер, электрондық оқулық, мультимедиалық, Интернет т.б. жаңа ақпараттық технологияларды қолданудың дидактикасы мен технологиясы кеңінен қолданылып келе жатқаны көптеген ғалымдардың еңбектерінде қарастырылғаны мәлім. Мысалы, Е.Ы.Бидайбеков [3]., Ж.А.Қараев [4], Г.К.Нұрғалиева [5]., К.З.Халықова [6]., К.М.Беркімбаев [7], М.Ә. Құдайқұлов [8], К.Ж.Бұзаубақова [9] және т.б. авторлардың еңбектерінде кеңінен қарастырылған
Қазіргі физиканың білімдік негізін құрай отырып, дүниенің біртұтас физикалық көрінісін беруде, ғылыми-техникалық төңкеріс жасауда, ақпараттық-компьютерлік технологияларды игеруде де орасан зор рөл атқарады. Алайда, жалпы физика курсының «Электр тогы» бөлімін оқытуда көптеген дидактикалық, әдістемелік қиындықтар кездеседі. Себебі электромагнетизм тарауындағы физикалық құбылыстарды нақты әрі көрнекі тәжірибелер жасап кәрсеткенмен, онда жүретін процесстерді көрсету мүмкін емес. Жалпы білім беретін мектепте оқушылар үшін де ғылыми-зерттеу орталықтары мен өндірісте қолданылатын қондырғыларда орын алатын аса күрделі физикалық процесстерді елестетіп, олардың жұмыс істеу ұстанымдарын түсіндіру көптеген қиындықтарды туғызады. Міне, осындай қиындықтардан шығудың нақты жолдарының бірі – магнит өрісі құбылыстарын түсіндірудің компьютерлік модельдерін жасау болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты (17.01.2014ж) Қазақстан халқына Жолдауында «Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс»-деп атап көрсетілген [2].
Білім беру жүйесінде қазіргі заманауи білім беру технологияларын әртүрлі салалары бойынша қолданатын, білімді, қабілетті мамандарға деген сұраныстар көбеюде. Оларды қазіргі заманауи білім беру мен ақпараттық технологияларды меңгеру, оларды кәсіптік деңгейде даярлау, сонымен қатар осы сала бойынша білімділігі мен қабілеттілігі қазіргі заман талаптарына сай болуы болашақ физика мұғалімдерінің кәсіби даярлығы үшін өте маңызды мәселе болып, үлкен ғылыми-әдістемелік зерттеу жұмыстарды жүргізуді қажет етеді.
Бүгінгі таңда ақпараттық технологияларды физиканы оқу үдерісінде қолдану, болашақ мұғалімдерге шексіз көлемде оқу ақпаратын игеруге, яғни әлемдік ақпараттық білім беру кеңістігіне қосылуды қамтамасыз етеді.
Жоғары кәсіби білім беруде компьютерлік модельдер, электрондық оқулық, мультимедиалық, Интернет т.б. жаңа ақпараттық технологияларды қолданудың дидактикасы мен технологиясы кеңінен қолданылып келе жатқаны көптеген ғалымдардың еңбектерінде қарастырылғаны мәлім. Мысалы, Е.Ы.Бидайбеков [3]., Ж.А.Қараев [4], Г.К.Нұрғалиева [5]., К.З.Халықова [6]., К.М.Беркімбаев [7], М.Ә. Құдайқұлов [8], К.Ж.Бұзаубақова [9] және т.б. авторлардың еңбектерінде кеңінен қарастырылған
Қазіргі физиканың білімдік негізін құрай отырып, дүниенің біртұтас физикалық көрінісін беруде, ғылыми-техникалық төңкеріс жасауда, ақпараттық-компьютерлік технологияларды игеруде де орасан зор рөл атқарады. Алайда, жалпы физика курсының «Электр тогы» бөлімін оқытуда көптеген дидактикалық, әдістемелік қиындықтар кездеседі. Себебі электромагнетизм тарауындағы физикалық құбылыстарды нақты әрі көрнекі тәжірибелер жасап кәрсеткенмен, онда жүретін процесстерді көрсету мүмкін емес. Жалпы білім беретін мектепте оқушылар үшін де ғылыми-зерттеу орталықтары мен өндірісте қолданылатын қондырғыларда орын алатын аса күрделі физикалық процесстерді елестетіп, олардың жұмыс істеу ұстанымдарын түсіндіру көптеген қиындықтарды туғызады. Міне, осындай қиындықтардан шығудың нақты жолдарының бірі – магнит өрісі құбылыстарын түсіндірудің компьютерлік модельдерін жасау болып табылады.
1. Қазақстан Республикасының заңы «Ақпараттандыру туралы». Астана, Ақорда, 2007 жылғы қаңтардың 11-і, №217 – ІІІ ҚРЗ.
2. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауы (17.01.2014ж.) // Егемен Қазақстан. 18.01.2014ж.
3. Бидайбеков Е.Ы. Подготовка специалистов совмещенного с информатикой профиля в Республике Казахстан. Монография. –Алматы:Білім, 1998. –122 c.
4. Қараев Ж.А. Компьютерді оқыту процесінде пайдалануға кіріспе. Алматы:Рауан, 1992. –103 б.
5. Нұрғалиева Г.К. Электронды оқулықтар – мұғалім мен оқушының қызметін
ізгілендіру құралы. –Компьютер әлемі. Республикалық журнал, №2, 2002ж.
6. Халықова К.З., Абдулкәрімова Г.А. Педагогикалық информатика. Білім беруді ақпараттандыру. Оқулық. –Алматы:Абай ат.ҚАЗҰПУ, 2007. -274 б.
7. Беркімбаев К.М., Ажиханов Н.Т., Нұрұллаев А.Н., Ниязова Г.Ж. Компьютерлік модельдеу негіздері. Оқу әдістемелік құрал. – Алматы: “Заң әдебиеті” баспасы. 2006.-70 бет.
8. Құдайқұлов М.Ә., Извозщиков В.А., Кондратьев А.С., Қараев Ж.А., В.В. Лаптев және т.б. Физика сабағында компьютерлік техникаларды пайдалану. – Шымкент, 2006ж.
9. Бұзаубақова К.Ж. Жоғары оқу орнында мультимедияны қолданудың дидактикалық мүмкіндіктері. //Жоғары оқу орнында білім берудің жаңа технологиялары: теориясы мен практикасы. I-Ғылыми-практикалық халықаралық дистанциялық конференция. Түркістан, 2006.Б. 424425.
10. Мураховский В.И. Компьютерная графика. М.:Аст-пресс СКД, 2002. 640 c.
11. Роберт И.В. Информационное взаимодействие в информационно-
коммуникационной предметной среде//Информационные и
коммуникационные технологии в системе непрерывного образования.
Ученые записки Института информатизации образования.-М.,2001.-С.3-30
12. Сарыбаева Ә.Х. Болашақ мамандарды дайындауда ақпараттық және телекомуникациялық технологияларды пайдалану ерекшеліктері. Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршысы. Алматы, 2013, №3 (39). Б.105-109.
13. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии.–М.:Педагогика, 1989. -192 с.
14. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии //Школьные технологии. 1998. №2. С.57-60.
15. В.А. Извозщиков, А.С. Кондратьев, Ж.А. Қараев, М.Ә. Құдайқұлов, В.В. Лаптев және т.б. Физика сабағында компьютерлік техникаларды пайдалану. – Шымкент, 2006ж.
16. Клемешева Н.В. Мультимедиа как дидактическое средство высшей школ. Калининград: КалГу, 1999. 210 с.
17. Б.А.Кронгард, С.М.Тезекеев Физика және астрономия. Алматы:Атамұра, 2002ж. -261 б.
18. Ілиясов Н. Жалпы физика курсы. Алматы:Білім. 2003. -352 б.
19. Қойшыбаев Н., Шарықбаев А.О. Физика. І-том. –Алматы: «Зият Пресс», 2001. -246 б.
20. Савченко Н.Е. Решение задач по физике. Минск:Высшая школа. 2007. -479 с.
21. Трофимова Т.И. Сборник задач по курсу физики с решениями. Москва: Высшая школа, 2008. -591 с.
22. Байпақбаев Т.С., Қарсыбаев М.Ш. Жалпы физика курсының есептер жинағы. –Алматы, 2008. -78 б.
23. Бақтыбаев А.Н., Беркімбаев К.М., Сарыбаева Ә.Х. «Физика» мамандығы оқушыларінің электрондық оқулықты пайдаланып кәсіби даярлығын жетілдірудің тиімділігін зерттеу нәтижелері. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ «Хабаршысы». 2008, -№3. –Б. 128-133.
24. Кронгарт Б., Ким В., Қойшыбаев Н. Физика. 10 сынып. –Алматы:Мектеп. -2006.
25. Абдулла Ж, Аязбаев Т. Физика курсының лекциялары. ЖОО оқушыларіне арналған. Оқу құралы. – Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2012. – 528 б.
26. Керімбаев Н.Н. Компьютерді пайдаланып физикадан зертханалық практикалық жұмыстар жүргізу. –Алматы, 2002.
2. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауы (17.01.2014ж.) // Егемен Қазақстан. 18.01.2014ж.
3. Бидайбеков Е.Ы. Подготовка специалистов совмещенного с информатикой профиля в Республике Казахстан. Монография. –Алматы:Білім, 1998. –122 c.
4. Қараев Ж.А. Компьютерді оқыту процесінде пайдалануға кіріспе. Алматы:Рауан, 1992. –103 б.
5. Нұрғалиева Г.К. Электронды оқулықтар – мұғалім мен оқушының қызметін
ізгілендіру құралы. –Компьютер әлемі. Республикалық журнал, №2, 2002ж.
6. Халықова К.З., Абдулкәрімова Г.А. Педагогикалық информатика. Білім беруді ақпараттандыру. Оқулық. –Алматы:Абай ат.ҚАЗҰПУ, 2007. -274 б.
7. Беркімбаев К.М., Ажиханов Н.Т., Нұрұллаев А.Н., Ниязова Г.Ж. Компьютерлік модельдеу негіздері. Оқу әдістемелік құрал. – Алматы: “Заң әдебиеті” баспасы. 2006.-70 бет.
8. Құдайқұлов М.Ә., Извозщиков В.А., Кондратьев А.С., Қараев Ж.А., В.В. Лаптев және т.б. Физика сабағында компьютерлік техникаларды пайдалану. – Шымкент, 2006ж.
9. Бұзаубақова К.Ж. Жоғары оқу орнында мультимедияны қолданудың дидактикалық мүмкіндіктері. //Жоғары оқу орнында білім берудің жаңа технологиялары: теориясы мен практикасы. I-Ғылыми-практикалық халықаралық дистанциялық конференция. Түркістан, 2006.Б. 424425.
10. Мураховский В.И. Компьютерная графика. М.:Аст-пресс СКД, 2002. 640 c.
11. Роберт И.В. Информационное взаимодействие в информационно-
коммуникационной предметной среде//Информационные и
коммуникационные технологии в системе непрерывного образования.
Ученые записки Института информатизации образования.-М.,2001.-С.3-30
12. Сарыбаева Ә.Х. Болашақ мамандарды дайындауда ақпараттық және телекомуникациялық технологияларды пайдалану ерекшеліктері. Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршысы. Алматы, 2013, №3 (39). Б.105-109.
13. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии.–М.:Педагогика, 1989. -192 с.
14. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии //Школьные технологии. 1998. №2. С.57-60.
15. В.А. Извозщиков, А.С. Кондратьев, Ж.А. Қараев, М.Ә. Құдайқұлов, В.В. Лаптев және т.б. Физика сабағында компьютерлік техникаларды пайдалану. – Шымкент, 2006ж.
16. Клемешева Н.В. Мультимедиа как дидактическое средство высшей школ. Калининград: КалГу, 1999. 210 с.
17. Б.А.Кронгард, С.М.Тезекеев Физика және астрономия. Алматы:Атамұра, 2002ж. -261 б.
18. Ілиясов Н. Жалпы физика курсы. Алматы:Білім. 2003. -352 б.
19. Қойшыбаев Н., Шарықбаев А.О. Физика. І-том. –Алматы: «Зият Пресс», 2001. -246 б.
20. Савченко Н.Е. Решение задач по физике. Минск:Высшая школа. 2007. -479 с.
21. Трофимова Т.И. Сборник задач по курсу физики с решениями. Москва: Высшая школа, 2008. -591 с.
22. Байпақбаев Т.С., Қарсыбаев М.Ш. Жалпы физика курсының есептер жинағы. –Алматы, 2008. -78 б.
23. Бақтыбаев А.Н., Беркімбаев К.М., Сарыбаева Ә.Х. «Физика» мамандығы оқушыларінің электрондық оқулықты пайдаланып кәсіби даярлығын жетілдірудің тиімділігін зерттеу нәтижелері. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ «Хабаршысы». 2008, -№3. –Б. 128-133.
24. Кронгарт Б., Ким В., Қойшыбаев Н. Физика. 10 сынып. –Алматы:Мектеп. -2006.
25. Абдулла Ж, Аязбаев Т. Физика курсының лекциялары. ЖОО оқушыларіне арналған. Оқу құралы. – Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2012. – 528 б.
26. Керімбаев Н.Н. Компьютерді пайдаланып физикадан зертханалық практикалық жұмыстар жүргізу. –Алматы, 2002.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Жаратылыстану факультеті
Физика кафедрасы
Қасымбеков Жасұлан
Физика курсының электр тогы бөлімін мультимедиа
технологиясы негізінде оқыту әдістемесі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011000 – Физика мамандығы
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Жаратылыстану факультеті
Физика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
_______________
Физика кафедрасының
меңгерушісі
_____________ ф.-м.ғ.д., профессор Т.А.Тұрмамбеков
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Физика курсының электр тогы бөлімін мультимедиа
технологиясы негізінде оқыту әдістемесі
5В011000 – Физика мамандығы
Орындаған ___________________ Қасымбеков Ж.
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент м.а. ___________________ Ә.Х.Сарыбаева
Түркістан 2014
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 ФИЗИКАНЫ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ МУЛЬТИМЕДИАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ТИІМДІ
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 6
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.1 Физика оқыту үдерісінде ақпараттық технологияларды пайдалану
мәселелері мен 6
болашағы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
1.2 Мультимедиалық технологияны физиканы оқытуда пайдаланудың
педагогикалық 10
шарттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
2 МЕКТЕП ФИЗИКА КУРСЫНДА ЭЛЕКТР ТОГЫ БӨЛІМІН ОҚЫТУДА МУЛЬТИМЕДИАЛЫҚ
ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК 20
ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Мектеп физика курсындағы Электр тогы бөлімін мультимедиалық
технологияны қолданып оқытудың мазмұны мен 20
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2.2 Тәжірибелік экспериментті өткізудің және жүргізудің ұйымдастыру -
әдістемелік 55
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған 62
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Ақпараттандыру Заңында көрініс алған
ақпараттандыру саласындағы мемлекеттік реттеу де, ақпараттық қызмет
көрсету нарқын қалыптастыру шарттарын қамтамасыздандыруға, электрондық
құжат айналымы жүйесін дамытып, электрондық цифрлық қолтаңбаны қолдану үшін
жағдайлар жасауға, ақпараттандыру саласындағы бірыңғай ғылыми-техникалық
саясатты ақпараттық-компьютерлік технологиялар дамуының әлемдік деңгейін
ескере отырып, қалыптастыруға және жүзеге асыруға бағытталағанын атап
көрсетеді [1].
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты
(17.01.2014ж) Қазақстан халқына Жолдауында Ұлттық білім берудің барлық
буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай
Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100
пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту
әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы
білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту
деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін
білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік
ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс-деп атап
көрсетілген [2].
Білім беру жүйесінде қазіргі заманауи білім беру технологияларын
әртүрлі салалары бойынша қолданатын, білімді, қабілетті мамандарға деген
сұраныстар көбеюде. Оларды қазіргі заманауи білім беру мен ақпараттық
технологияларды меңгеру, оларды кәсіптік деңгейде даярлау, сонымен қатар
осы сала бойынша білімділігі мен қабілеттілігі қазіргі заман талаптарына
сай болуы болашақ физика мұғалімдерінің кәсіби даярлығы үшін өте маңызды
мәселе болып, үлкен ғылыми-әдістемелік зерттеу жұмыстарды жүргізуді қажет
етеді.
Бүгінгі таңда ақпараттық технологияларды физиканы оқу үдерісінде
қолдану, болашақ мұғалімдерге шексіз көлемде оқу ақпаратын игеруге, яғни
әлемдік ақпараттық білім беру кеңістігіне қосылуды қамтамасыз етеді.
Жоғары кәсіби білім беруде компьютерлік модельдер, электрондық оқулық,
мультимедиалық, Интернет т.б. жаңа ақпараттық технологияларды қолданудың
дидактикасы мен технологиясы кеңінен қолданылып келе жатқаны көптеген
ғалымдардың еңбектерінде қарастырылғаны мәлім. Мысалы, Е.Ы.Бидайбеков [3].,
Ж.А.Қараев [4], Г.К.Нұрғалиева [5]., К.З.Халықова [6]., К.М.Беркімбаев
[7], М.Ә. Құдайқұлов [8], К.Ж.Бұзаубақова [9] және т.б. авторлардың
еңбектерінде кеңінен қарастырылған
Қазіргі физиканың білімдік негізін құрай отырып, дүниенің біртұтас
физикалық көрінісін беруде, ғылыми-техникалық төңкеріс жасауда, ақпараттық-
компьютерлік технологияларды игеруде де орасан зор рөл атқарады. Алайда,
жалпы физика курсының Электр тогы бөлімін оқытуда көптеген дидактикалық,
әдістемелік қиындықтар кездеседі. Себебі электромагнетизм тарауындағы
физикалық құбылыстарды нақты әрі көрнекі тәжірибелер жасап кәрсеткенмен,
онда жүретін процесстерді көрсету мүмкін емес. Жалпы білім беретін мектепте
оқушылар үшін де ғылыми-зерттеу орталықтары мен өндірісте қолданылатын
қондырғыларда орын алатын аса күрделі физикалық процесстерді елестетіп,
олардың жұмыс істеу ұстанымдарын түсіндіру көптеген қиындықтарды туғызады.
Міне, осындай қиындықтардан шығудың нақты жолдарының бірі – магнит өрісі
құбылыстарын түсіндірудің компьютерлік модельдерін жасау болып табылады.
Зерттеудің мақсаты:
– Физиканы оқыту үдерісінде мультимедиа технологияларын пайдалану
ерекшеліктерін теориялық негіздеу;
– Электр тогы бөлімінен мультимедиалық оқулықты қолдану әдістемесін
жасау;
– Жалпы білім беретін орта мектептерде Электр тогы бөлімін
мультимедиалық технологияны қолданып оқыту әдістемесенің тиімділігін
тәжірибелік-экспериментте тексеру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Физиканы оқыту үдерісінде мультимедиа технологияларды тиімді
пайдаланудың теориялық негіздерін анықтау;
2. Мультимедиалық технологияны физиканы оқытуда пайдаланудың
педагогикалық шарттарын айқындау;
3. Мектеп физика курсындағы Электр тогы бөлімін мультимедиа
технологиясын қолданып оқытудың мазмұны мен әдістемесін айқындау:
4. Физиканы оқыту үрдісінде ұсынылған әдістеменің тиімділігін
тәжірибелік-экспериментте тексеру.
Зерттеу базасы. Тәжірибелі-эксперимент жұмысы Оңтүстік Қазақстан
облысы, Ордабасы ауданы, Ө.Тұрманжанов атындағы мектепте жүргізілді.
1 ФИЗИКАНЫ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ТИІМДІ
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Физика оқыту үдерісінде ақпараттық технологияларды пайдалану
мәселелері мен болашағы
Дәстүрлі оқыту үдерісінде оқушылардың бар ынта-жігері мен күші,
негізінен оқытудың пәндік мазмұнына аударылады да ғылыми білімнің
игерілуінің теориялық және танымдық жағы назардан тыс қалып қояды,
нәтижеде оқушылар оны жеткілікті дәрежеде игермейді.
Мұғалімнің кәсіби қызметі жүйесіндегі қазіргі білім беру
технологиясының алатын орны ерекше, себебі әрбір педагог жаңа технологияны
меңгеру барысында жақсы бір жетістіктерге жетеді, өзінің кәсіби білім
деңгейін кеңейтеді және көтереді.
Ақпараттандыру қоғамның барлық саларының өміріне түбегейлі өзгеріс
жасауда. Олардың өмір сүру жағдайын, адамдардың іс-әрекеттерін, мәдениеті
мен мінездік стереотиптерін, ойлау образын түбегейлі өзгертті.
Ақпараттандыру адамзат өміріне барлық жағынан әсер ететін парасаттылық іс-
әрекетінің ролі мен денгейін көтерумен байланысты жан-жақты даму үдерісі
болып табылады. Ақпараттандыру кең қолданылатын сөз, ол барлық адамзат іс-
әрекетіндегі қоғамдық мәні бар толық анықталған, жеткілікті және сол
уақыттағы білім негізіндегі қоғам өмірін қайта құру үдерісін көрсетеді.
Қоғам мен білім беруді ақпараттандыру- жауапкершілік сезімі мол, терең
білімді, жаңа қоғамды жасаушы мамандар санының арта түсуін талап етеді.
Барлық типтегі оқу орындарын, соның ішінде, жоғары оқу орындарын
бітірушілердің кәсіби даярлығына қойылатын талаптар жоғарылауда. Білім
берудің пәндік құрамы да толықтырыла түсуде. Аќпараттандыруда - білім беру
жүйесі және онымен байланысты адамзат әрекеттерінің түрлері де бірге
қалыптасады, нақтырақ айтқанда ол заманауи технологияның әсерімен маңызды
өзгерістерді басынан өткере отырып оларға ықпал етеді. Бұл мәселеде,
әсіресе жоғары кәсіби білім беруді жетілдірудің алатын орны ерекше.
Білім беру ортасы ақпараттанумен тікелей байланыстағы негізгі қоғамдық
жүйелердің бірі болып табылады. Білімді ақпараттандыруды ақпараттық қоғам
жағдайында жоғарғы деңгейдегі өмірге маман даярлау үдерісі ретінде
сипаттауға болады.
Білімді ақпараттандыру үдерісіне тән нәрсе – ол педагогика ғылымы
дамуының бүкіл тарихында тұңғыш рет ақпараттық-компьютерлік технологияның
негізінде қолданыс табатын оқу құралдарының жаңа түрлерінің пайда болуы
болып табылады. Ал бұл технологиялар педагогика тарихында бұрын-соңды болып
көрмеген білім беру үдерісінің белсенділігіне даңғыл жол ашып берді: жедел
түрде жүзеге асырылатын кері байланыстар; оқу хабарын компьютерлер арқылы
беру; көлемі үлкен болып келетін хабарларды архивте сақтау; есептеу,
ақпараттық-ізденіс қызметімен қатар оқу тәжірибесінің нәтижелерін
автоматтандыру; оқу қызметін басқару мен басқару нәтижелерін бақылауды
автоматтандыру.
Білім беруді ақпараттандырудың негізгі бағыттарына:
– білім берудің әдіснамасын жетілдіру мен стратегиялық мазмұнын
таңдау;
– білім берудің әдістері мен формаларын ұйымдастыру;
– қоғамды ақпараттандырудың қазіргі жағдайында тұлғаны тәрбиелеу мен
дамыту;
– оқытудың әдістемелік жүйесін жасау;
– білімгердің интеллектуалдық потенциалын дамытуға бағыттау;
– өз бетінше білім алу біліктілігін қалыптастыру;
– ақпараттық-оқу, тәжірибелік зерттеу қызметінің өз бетімен түрлі іс-
әрекеттерін жүзеге асыру;
– тестілік, диагностикалық бақылау әдістерімен білімгерлердің білім
деңгейін бағалау жатады.
Қоғамды ақпараттандыру келесі жағдайларды қамтамасыз етеді:
-қоғам мүшелері әрекеттерінің тұрақты кеңейетін баспа түрінде
жинақталған ғылыми, өндірістік интеллектуалдық потенциалын белсенді
пайдалану;
-қоғамдық өндірістің барлық сфераларының дамуын іске асыратын ғылыми
және өндірістік ақпараттық-компьютерлік технологияларды интеграциялау;
-пайдаланылатын мәліметтердің нақтылығын, бейнеленетін ақпараттардың
визуалдылығын, қоғамның кез-келген мүшесінің сенімді ақпарат көздерін
пайдалануын, ақпараттық қызмет көрсетудің жоғары деңгейін қамтамасыз ету.
Қазіргі қоғамды ақпараттандыру үдерісінің басым бағыттарының бірі
білімді ақпараттандыру – білім беру сферасын әдістемелік және техникалық
жабдықтармен қамтамасыз ету, оқыту мен тәрбие берудің психологиялық-
педагогикалық мақсаттарына негізделген заманауи технологияларды оңтайлы
пайдалану болып табылады. Бұл үдеріс төмендегі әрекеттерді іске асырады:
- білім беру жүйесін басқару механизмдерін автоматтандырылған ғылыми-
педагогикалық қорларды, коммуникациялық желілерді пайдалану негізінде
жетілдіру;
- қазіргі заманғы қоғамды ақпараттандыру шартында тұлғаны дамыту
міндеттеріне сәйкес оқыту, тәрбиелеудің ұйымдастырылған формаларын
әдістерін, сұрыптау стратегиялары мен әдістемесін жетілдіру;
- оқушылардің интеллектуалдық дамуына, өз бетінше білім алу дағдыларын
қалыптастыруға, ақпараттық-оқу, тәжірибелік-зерттеу әрекеттерін іске
асыруға, ақпараттарды өңдеу бойынша өзіндік жұмыстардың әртүрлілігіне
бағдарланған оқытудың әдістемелік жүйелерін құру;
-оқушылардің білім деңгейін бағалау мен бақылауды айқындаушы
компьютерлік тестілік бағдарлама жасау әдістемесін құру және қолдану.
Ақпараттық-компьютерлік технология – объектінің, процестің немесе
құбылыстың күйі туралы жаңа ақпарат алу үшін мәліметтер жинау, өңдеу,
жеткізу тәсілдері мен құралдарының жиынтығын пайдаланатын процесс.
Компьютерлік технология – компьютерлік өңдеу базасындағы ақпараттық-
компьютерлік технология.
Жоғары оқу орындарында ақпараттық-компьютерлік технологияларды
пайдаланудың негізгі бағыттарын төмендегідей етіп бөлуге болады:
- практикалық, семинар және дәріс сабақтарында автоматтандырылған оқу
жүйесін қолдану;
-оқушылар мен оқытушылардың қашықтықтан қарым-қатынас жасауында, жоғары
оқу орындарында білім беруде ақпараттық-компьютерлік технологияларды
пайдалану;
-білім беруде ақпараттық білім ортасын мамандыққа байланысты қолдану
ерекшеліктерін пайдаланып оқыту;
-психологиялық-педагогикалық зерттеулерде ақпараттық білім ортасын
қолдану [10].
Заманауи ақпараттық-компьютерлік технологияның білім беру саласына
ендірілуі болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлаудың мазмұнын, әдісін және
ұйымдастыру түрлерін сапалы өзгертуге мүмкіндік береді. Педагогикалық
бағыттағы мамандарды оқыту жүйесінде ақпараттық-компьютерлік технологияны
пайдаланудың мақсаты ақпараттық қоғамдағы оқып үйренушінің кәсіби
даярлықтарын арттыру мүмкіндіктерін кеңейтеді. Сондай-ақ, білім беру жүйесі
буындарындағы оқу үдерісін жекелеу, қарқындату мен оқытудың сапасын арттыру
әрекеттерін іске асырады. И.Роберттің ғылыми-зерттеу еңбектерінде
ақпараттық-компьютерлік технология құралдарын педагогикалық мақсатта
қолданудың келесі негіздері белгіленген [11]:
1. Ақпараттық-компьютерлік технологиялардың негізінде оқу-әрбие
үдерісінің барлық деңгейін жеделдету бағытында, яғни
- оқыту үдерісі сапасы мен тиімділігін көтеру;
- танымдық іс-әрекет белсенділігін көтеру;
- пәнаралық байланыстарды тереңдету;
- қажет ақпаратты іздеу тиімділігі мен көлемін кеңейту.
2.Оқып үйренушінің жеке тұлғасын дамыту, ақпаратық қоғам жағдайындағы
өмірге өзіндік дайындықтар, яғни
- түрлі ойлау қабылеттерін дамыту;
- байланыс жолдары қабылеттілігін дамыту;
- күрделі жағдайлардағы шешім нұсқаларын ұсыну;
- компьютерлік графика мен мульимедиа технологияларын пайдаланып,
эстетикалық тәрбиелеу;
- ақпаратты өңдеу және ақпараттық мәдениетті қалыптастыру;
- жағдай немесе мәселені моделдей білуді дамыту;
- тәжірибелі-зерттеу іс-әрекетін жүзеге асыра білуді қамтамасыз ету.
3. Қоғамның әлеуметтік тапсырыстарын орындау жұмыстары, яғни
- ақпаратты сауатты тұлғаны даярлау;
- тұтынушыны компьютер құралдарымен даярлау;
- информатика аймағында кәсіптік бағдар беру жұмысын жүзеге асыру.
Болашақ мұғалімдердің ақпараттық-компьютерлік технологияларды пайдалану
біліктіліктерін білім, дағды және біліктілік үштігінің схемасы түрінде
қарастыруға болады (1 суретке сәйкес).
Сурет 1- Болашақ мүғалімдердің біліктілігі сипатының құраушылары
Ақпараттық-компьютерлік технологиялардың жоғарыда аталып өткен
мүмкіндіктерін пайдалану білім берудің төмендегідей жаңа түрлерін кеңінен
пайдалануға мүмкіншіліктер тудырады:
- интерактивтік (өте белсенді) сұхбат (диалог) – ол
қолданушының компьютермен қарым-қатынасы арқылы жүзеге асырылады. Бұл арада
сұхбат мәтінді бұйрықтарға жауап арқылы қарқынды түрде жүзеге асып отырады.
- нақты объектілерді басқару;
-экранда көрініс тапқан түрлі объектілердің, құбылыстардың,
үдерістердің үлгілерін басқару;
-оқу үдерісінің нәтижелеріне автоматтық бақылау (өзіндік бақылау) жасау
және бақылаудың нәтижелері бойынша тестілеу, түзетулер енгізу.
Демек, физика пәнін оқытуда жаңа ақпараттық педагогикалық
технологияларды кеңінен пайдалана отырып, білімді терең және жан-жақты
игерудің жолдары, физика пәнінің ғылыми негіздерін меңгеру мәселелері,
шәкірттің ойлау қабілеті мен шығармашылық әрекетін дамыту сияқты оқытудың
ең тиімді түрлерін қарастырғанымыз жөн [12].
Қоғамда ақпараттандыру, есептеу техникасы құралдары кеңінен таралуына
байланысты, оқу үдерісін ұйымдастыруға, сол сияқты білім берудің мазмұнын
өзгертуге де елеулі ықпалын тигізуде. Білім беру жүйесіндегі қайта
құрулардың негізгі субъектісі – мұғалім. Қазіргі мектепке шығармашылық
ізденіс қабілеті дамыған, жаңа педагогикалық және ақпараттық
технологияларды жете меңгерген, мамандақ шеберлігі қалыптасқан
мұғалімдер қажет. Ол әр уақытта педагог-психолог және оқу үдерісін
ұйымдастырушы технолог бола білуі керек.
Компьютердің мүмкіндіктерін ескере отырып, физика пәнін оқыту
мәселелеріне талдау жасасақ, психологияның, педагогиканың іргелі оқыту
теориясынан психологиялық-педагогикалық, әдістемелік мәселелер туындайды.
Жалпы орта білім беретін мектепте есептеуіш техника құралдарын
пайдалана отырып физика пәнінің оқытылуы, көптеген педагогикалық ізденістер
мен ғылыми-әдістемелік еңбектердің туындауының жандана түсуіне алып келді.
Есептеуіш техника құралдарының қазіргі қоғамдағы жетістіктерін физика
пәнінің ұғымдар жүйесін оқушыларға қалыптастыруда алатын орнын,
ерекшеліктерін ғылыми-әдістемелік тұрғыда негіздеуге арналған ғылыми-
зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Осы зерттеулердің қатарына қарастырылып
отырған ғылыми жұмыста жатады.
Оқыту үдерісіне ақпараттық технологияларды пайдалану және физика
пәнін оқытудағы білім беру стандарттарының анықтау базасы негізінде,
сонымен қатар, оқытуда білім мен біліктілікті талап ете отырып, ұғымдар
жүйесін қалыптастырудың жолдарын қарастыру бүгінгі кездегі келелі
істердің бірі.
Соңғы жиырма жыл ішінде жүргізілген оқыту үдерісін автоматтандыру
жүйелері біріншіден, көптеген оқыту мен тестілеудің ақпараттық-
бағдарламалық жүйелердің пайда болуына әкелді, екіншіден,
терминологияларды айқындау мен өңдеудің автоматтандырылған құралдары мен
оның негізінде оқытуда пайдаланатын мазмұндық материалдарды моделдеудің
пайда болуына ықпал етті.
Физика оқу пәні ретінде бір ғасырдан артық уақыт қарастырылып келеді.
Физиканы оқыту мазмұны әр түрлі педагогикалық зерттеулерде талай рет
қарастырылған. Бүгінгі таңда, бұл оқу курсының оқытылатын материалдарының
мазмұны салыстырмалы түрде тұрақты қалыптасқан деп санауға болады. Әдетте,
сабақ беру әдістемесі және технологиялары жиі өзгеріп отырады. Есептеуіш
техника құралдарының пайда болуына байланысты, оны педагогикалық
үдерістің бастамасына, бағдарламалық оқыту теориясы мен практикасының
бастамасына байланысты физика мазмұнын қалыптастыру ерекше өткір сұрақтың
бірі болып отыр.
Оқыту практикасында бұл айтылған пікірлерді іске асыру, оқыту
жүйелерін талдау немесе пайдаланушыға (оқушыға) сұхбат ретінде (оның ішінде
математикалық есептің) бағдарламаларын жасап, алынған нәтижелерді
талдауға мүмкіндік беретін ақпараттық есептеу техникасы негізінде
бағдарламалық технологиялық кешенді, яғни мультимедиалық оқулықтар
жүйелерін талдау болып табылады.
1.2 Мультимедиалық технологияны физиканы оқытуда пайдаланудың
педагогикалық шарттары
Қазақстандағы білім беруді ақпараттандыру процесін зерттеуден осы
процестің еліміздегі дамуын үш кезеңге бөлуге болатынын байқадық.
1990 жылдардан басталатын бірінші кезеңдегі атқарылған жұмыстарға
физика-математика факультеті мен басқа да факультеттердің оқу процесіне
информатика және есептеуіш техника негіздері курсын ендіру және информатика
кабинеттерін дербес компьютерлермен жабдықтау жатады.
Ақпараттандырудың екінші кезеңінде (1995 жылдан бастап) оқу
процесіндегі әртүрлі пәндер бойынша бағдарламалық өнімдерді жинақтау,
жоғары оқу орындарының білім беру және басқару процесіне ақпараттық және
компьютерлік технологияны ендіру, оқу және ғылыми-әдістемелік жұмыстарды
ақпараттық қамтамасыз ету жүргізілді.
Үшінші кезеңдегі (2000 жылдан бері) негізгі мақсат – оқытуда
телекоммуникациялық технологияларды қолдану. Компьютерлік желі және желілік
ресурстарды қолдану бағдарламалық және компьютерлік дидактикалық құралдарды
қайта өңдеуге алып келді. ЖОО-да интернетке қосылу, рұқсат етілген
ерекшеленген каналдармен жұмыс жасайтын корпоративті компьютерлік желілерге
қосылу қолға алынды.
В.П.Беспалько, Г.К.Селевко т.б. зерттеулерінде оқытудың жаңа
ақпараттық технологияларын қолдану тұрақты кері байланысты, оқытудың
визуальдық, экономикалық тиімділігін, диагостикалық мақсаттылығын,
жүйелілігін, нәтижелілігін, алгоритмдігін, басқарылуын, дыбыстың
сүйемелденуін, жобалау мәселелері қарастырылған [13, 14].
Қазіргі уақыттағы білімді ақпараттандырудың мүмкіншіліктері мол, олар:
( әрбір жеке тұлғаға өз бетінше білім алудың ашық жүйесін құрайды;
( жүйелі ойлау арқылы таным үдерісін ұйымдастыруды түбегейлі өзгертеді;
( білім алудың ақпараттық-әдістемелік қамтамасыз етілуін басқарудың
жүйесін тиімді жасайды;
( оқыту үдерісінің барысында білім алушының танымдық іс-әрекетін тиімді
ұйымдастырады;
( компьютердің ерекше мүмкіншіліктерін оқыту үдерісінде қолданады;
( электрондық оқулықпен оқыту, қашықтан оқыту жүйесін жасайды, дамытады
және жетілдіреді;
( электрондық оқулық арқылы теориялық материалды өз бетімен оқып-
үйренуге, зерттеуге мүмкіндік береді:
( электрондық оқулықты студенттің білімін тексеруде, бағалауда
қолданады;
Білім беруді ақпараттандыру оқыту үдерісінде көптеген дидактикалық
міндеттерді айқындауға көмектеседі:
( микро және макроәлемнің процестері мен құбылыстарын меңгеруде күрделі
техниканың және биологиялық жүйелерде компьютерлік графика мен компьютерлік
модельдеуді қолдануда;
( өте үлкен және өте аз жылдамдықтармен өтетін нақты әртүрлі физикалық,
химиялық және биологиянық әлеуметтік процестерді уақыт масштабында ыңғайлы
көрсетумен қатар білім беруді ақпараттандыруды ұсынуда;
( оқыту үдерісінде жаңа ақпараттық техникалар арқылы компьютерлік
даярлық деңгейін көтеруде;
( оқу жүйесінде, ғылыми зерттеулерде ақпараттық технологияларды,
электрондық оқулықтарды жүйелеп ендіруде;
( бірыңғай білім берудің ақпараттандыру кеңістігін құру және дамытуда.
Білім беру жүйесін ақпараттандыру процесіне
байланысты ақпараттық-білім беру ортасы, ақпаратты-пәндік
орта, кәсіби-ақпараттық білім беру ортасы, оқытудың
компьютерлік технологиясы, оқытудың ақпараттық технологиялары,
мультимедиа, мультимедиалық технологиялар, білім берудегі мультимедиа,
мультимедианың бағдарламалық құралдары, мультимедиалық өнімдер,
гипермедиа секілді бірқатар терминдер, оқулықтар мен ғылыми мақалаларда
қолданыла бастады. Енді осы түсініктерге талдау жасап көрейік. Алдымен, осы
түсініктерде көп қолданылатын орта терминіне тоқталайық.
Орта макроорта және микроорта ұғымдарын құрайды. Макроорта қоғамдық-
экономикалық жүйелерді қамтыса, микроорта жеке тұлғаның айналасындағы
жанұя, ұжым секілді жекелеген элементтерден құралады [15].
Білім беру ортасы − білім беру мекемелеріндегі оқыту технологияларының,
ақпараттық ресурстардың жиынтығы.
Ал, ақпаратты-білім беру ортасына қатысты айтар болсақ, білім беру
ортасы ешқашанда ақпаратсыз бола алмайды. Бұл жердегі ақпаратты сөзі
ақпараттық технологияларға қатысты айтылып тұр. Сондықтан да ақпаратты-
білім беру ортасы − ақпараттық білім ресурстарын пайдалануға мүмкіндік
беретін ақпараттық технологиялар негізінде құрылған оқыту технологиясының
жиынтығы - деген тұжырым жасай аламыз.
Ақпаратты-пәндік орта − белгілі бір пәнге қатысты ақпаратты пайдалануға
бағытталған ақпаратты-білім беру ортасының құрамы.
Кәсіби-ақпараттық білім беру ортасы − белгілі бір мамандық иесінің
кәсіби іс-әрекетінде пайдалануга арналған компьютерлік және
телекоммуникациялық технологиялар негізінде құралған аппаратты-
бағдарламалық жабдықтар жиынтығы.
Енді оқытудың компьютерлік технологиясы, оқытудың ақпараттық
технологиялары секілді бірқатар терминдерге тоқталайық. Алдымен
технология сөзінің мағынасына зер салсақ, анықтама бойынша технология-
өнім өндіру процесінде өнімнің, материалдың немесе полуфабрикаттың
формасын, қасиетін, қалып-күйін өзгертуді, өңдеуді жүзеге асыратын әдістер
жиынтығы.
Оқыту − педагогтардың жетекшілігімен тұлғаның білімін, ебдейлігін,
дағдысын қалыптастыруға бағытталған, жоспарлы және жүйелі түрде жүзеге
асырылатын процесс.
Оқытудың компьютерлік технологиясы − ақпаратты жинақтау, ұсыну және
бақылауды ұйымдастыру, танымдық іс-әрекетті басқару секілді педагогтың
атқаратын функцияларының компьютерлік техника негізінде педагогикалық
шарттарын құрудың әдістері мен тәсілдер жиынтығы (2 суретке сәйкес).
Оқытудың компьютерлік технологиясы оқытушы мен студенттің, мұғалім мен
оқушының арасындағы қатынас формасын өзгертеді. Бұл өз кезегінде оқу
мотивациясын күшейтеді, оқытудың қарқындылығын арттырады.
Оқытудың ақпараттық технологиялары − компьютерлік техниканың,
телекоммуникациялық байланыс құралдарының, инструменталды бағдарламалық
жабдықтарының жиынтығы.
Мультимедиалық оқыту ортасы (МОО) қабылдау және ойлау қабілеттігі
әртүрлі адамдарды оқыту тиімділігін қамтамасыз ететін, әртүрлі ақпараттың
(мәтіндік, графикалық, аудио және бейне) түрлерін жүйелеудің тиімділігін
ескеретін көпдеңгейлі құрылымның мақсаты мен міндетін ұсынатын
коммуникациялық жүйелер жиынтығынан тұрады. Мультимедиа технология
жүйесінің жиынтығын: мультимедиалық компьютер, бейнепроектор немесе
мультиме-диалық проектор, интерактивті тақта, бейнекамера, бейнемагнитафон
т.с.с. құрылғылары құрайды.
Болашақ физика мұғалімдерді ақпараттық-компьютерлік технологияны кәсіби
іс-әрекеттерде пайдалануға даярлау мақсатында педагогикалық шарттарды
анықтауымыз қажет.
Өйткені олар, біріншіден, оқушылардың ақпараттық-компьютерлік
технологияларды (АКТ) кәсіби іс-әрекеттерде пайдалануға даярлығын
қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштерін, екіншіден, даярлықты
қалыптастыру жүйесінің құрылымын және осы даярлықты қалыптастыруды
қамтамасыздандыратын педагогикалық шарттарды анықтауға көмектеседі.
Болашақ физика мұғалімдердің АКТ-ны кәсіби іс-әрекеттерде пайдалануға
даярлаудың педагогикалық шарттары төмендегідей айқындалады:
1) болашақ физика мұғалімдердің АКТ-ны кәсіби іс-әрекеттерде пайдалану
даярлығын белсендендіруі (студенттің кәсіби іс-әрекетте АКТ-ны
пайдаланудағы жетістіктері, проблемалық оқыту жағдайын жасау, бейімделуі,
қиындықтарды жеңе білуі, өз бетінше АКТ-ны пайдалана алуы);
2) болашақ физика мұғалімдердің АКТ-ны кәсіби іс-әрекеттерде
пайдалану даярлығын қалыптастыруда өзін-өзі басқаруы (оқытушы мен
студенттің АКТ-ны кәсіби іс-әрекетте пайдалануын қалыптасыру, педагогикалық
процесте субьектілердің өзара байланыс жүйесін қолдану, өзара әсердің
болуы);
3) оқу материалының құрылымдық модульдік технологиясын болашақ физика
мұғалімдердің АКТ-ны кәсіби іс-әрекеттерде пайдаланудың теориясы мен
практикасын жасауда қолдануы (оқытуда модульдік технологияны қолдану,
модуль түрінде берілген оқу бағдарламасы мен оқушының өз бетінше жұмыс
істей алуы, оқу материалының мазмұнын мен модульді меңгеруге бейімделуі,
кері байланыстың болуы, оқушының өз бетінше жұмыс істей алуы, оқу процесін
ұйымдастырудың икемділігі, оқу іс-әрекетінің тиімділігінің артуы);
Сурет 2 – Оқу үрдісінде ақпараттық технологиялардың мультимедиа
құралдарын қолдану тәсілдері
Оқытудың дәстүрлі түрімен МОО-сын салыстыра отырып келесі
артықшылықтар мен кемшіліктерге тоқталып өтейік. Біз олардың екі
кемшіліктері бар деп есептейміз:
– олармен жұмыс істеу үшін арнайы қосымша жабдықтың қажеттілігі,
бәрінен бұрын – сапалы монитор мен сәйкес программамен жабдықталған
компьютер;
– электрондық формада ақпаратты беру және монитормен жұмыс істеу
барысындағы жалығушылық.
Мультимедиалық оқыту курсының артықшылықтарына мыналарды жатқызуға
болады:
1. Оқушының жеке сұранысына қолданушы интерфейсінің бейімделуі және
тиімдеу мүмкіндігі. Көбінесе, мәтіндік және гипермәтіндік қолдану
мүмкіндігі айтылады, сондай-ақ, курстың фреймді құрылымы, мұнда фреймдер
саны, олардың өлшемдері мен толтыруы өзгеруі мүмкін. Оқушының тілегі
бойынша фреймдер бөлігімен бірге қалқыма терезелерді тура сондай мазмұнда
пайдалануға болады, мысалы, суреттермен не болмаса анықтамалар тізімімен.
2. Оқушыға әсер ететін қосымша құралдарды (баспа шығармаларымен
салыстырғанда) қолдану мүмкіндіктері (мультимедиялық шығарма). Бұл оқу
материалын жылдам меңгеруге және жақсы есте сақтауға мүмкіндік береді.
Әсіресе бізге Компьютерлік ақпаратты қорғаудың әдістері мен құралдары
пәні бойынша біздің өңдеп жасаған анимациялық модельдердің мәтінмен қосылуы
маңызды болып табылады. Жағымды әсерді дәрістік мәтінге сәйкес дыбыстық үн
көмегімен тыңдауға болады.
3. Мультимедиалық оқыту курсының шеңберінде ыңғайлы, қарапайым
навигация механизмін тұрғызу мүмкіндігі. Баспа шығармасында мұндай
мүмкіншіліктер екеу: мазмұн мен колонтитулдар, кейде оларға тезаурустар да
жатқызалады. Бірақта осы мүмкіншіліктерді тәжірибеде жүзеге асыру үшін
оқулық курсында гиперсілтемелер мен фреймдік құрылымдар қолданылады. Олар
беттерді парақтамай, жылдам түрде қажетті бөлімге немесе фрагментке апарады
немесе дәл осылай жылдам кері қайтара алады.
4. Көбіне гипермәтіндік сілтемелер баспа мәтіні бойынша орналастыруға
болады, суреттерді, қосымша әдебиеттерді қарауға болады. Қажет болған
жағдайда курс авторына пән туралы түсініктеме беруді өтініп, электрондық
поштамен хат жаза алады. Желілік оқыту құрылымдарын қолдану кезінде пән
жөнінде негізгі мәселелерді электрондық оқу залында, жұмыс орнында қала
отырып, талқылауға болады.
5. Оқушының білім деңгейін автоматты түрде бақылауға болады.
6. Мультимедиалық оқыту курсының басты артықшылығы – бұл оқушы пен курс
элементтерінің арасындағы интерактивті әрекеттесу мүмкінділігі. Оның пайда
болу деңгейі төменнен жоғарыға дейін тестілеу барысында байқалады.
Сонымен, оқу үрдісіне мультимедиалық технологияларды енгізу тек
оқытушыны жұмыстан босатып қоймай, сонымен бірге әртүрлі элементерді:
мәтін, графика, анимация, дыбыстық және бейнеэлементтерді құруға мүмкіндік
береді. Интерактивті компьютерлік программалар адамның барлық іс-әрекетінің
түрлерін (ойлау, сөйлеу, физикалық, перцептивтік) белсендендіреді. Бір
сөзбен айтсақ, мультимедиалық құралдарды және технологияларды қолдану
оқытудың тиімділігін арттырып, сапалы білім беруге қол жеткізеді. Мұнда
дәстүрлі және компьютерлік түрде оқыту үрдісін ұйымдастыруда үйлесімділік
бар.
Мультимедиа технологиясы көптеген оқыту мен бақылау әдістерін,
оқушылардың танымдық іс-әрекетін жаңа сапалы деңгейде белсенділендіруді
жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Мультимедиалық құралдарының практикалық
қолданылуы көптеген жағдайларда оқу үрдісіндегі оқу материалдарын ауызша
баяндау, көрнекілік және практикалық оқыту әдістері, алынған білімді бекіту
әдістері, өзіндік жұмыс тәрізді классикалық оқыту әдістерін жетілдіруге
немесе жартылай алмастыруға мүмкіндік берді.
Қазіргі кезеңде ақпараттық технологиялардың дамуының негізгі даму
бағыты мультимедиа жүйесі болып табылады. Мультимедиалық технология
компьютерлік жүйедегі мәтінді, дыбысты, видеобейнелерді, графикалық
бейнелерді және анимациялар біріктіреді [16].
Мультимедиалық технологияның басты сипаттайтын белгілерін ажыратып
көрсетсек:
( үлкен көлемдегі ақпаратты шағын түрде сақтауы;
( ақпараттар ағынын бағдарламалық құралдармен өңдеуі;
( кез келген ақпаратқа қажетті анықтаманы алудың интерактивті жолын
ұйымдастыруы;
( ақпараттық мәліметтер қорын пайдаланып слайд-шоу ұстанымы негізінде
көп деңгейлі презентациялар жасауы;
( Интернет және локальдық желілермен байланысы.
Мультмедиалық өнімдерді тасымалдаушылар қызметін атқаратындар CD-ROM,
DVD-ROM дискілері және локальдық желілер.
Қазіргі таңда жақсы дамып отырған ақпараттық технологиялардың келешек
даму бағытының бірі мультимедиа – технологиялары болып табылады.
Мультимедианы біріктірілген мәтін, графика, мультипликация, видео және
дыбыс деп түсінеді. Мультимедиа бағдарламасы әр түрлі құрылымда берілуі
мүмкін. Талдай келе, оған Ресейлік және шетелдік деректерден бірнеше
анықтамалар айтуға болады. Шетелдік авторлар соңғы кездері мультимедиа
және гипермедиа терминдерін бөліп қарамайды. Медиа түсінігі құрылымы
жағынан көп мағынада. Сонымен бірге мультимедиа термині бұрын әртүрлі
өндірістік жағдайларды суреттегенде кеңінен қолданылды.
Ресей деректерінен мультимедиаға анықтамалар алатын болсақ
http:www.icsti.su сайтынан төмендегі мәліметтерді білуге болады:
Мультимедиа бірлескен сөйлеуді, талдауды, құжаттарды талдауды
қамтамасыз етеді.
Бұл экранда дыбысталған мәтінді көрсете алады. Оқыту жүйесін
қалыптастыру мультимедианың маңызды бағыты болып табылады.
Мультимедианың түзілуі, дыбыс пен түстерді қолдану видеофильмдерді
дайындауға мүмкіндік ашты.
Бұл: энциклопедиялар;
- Электорндық оқулықтар;
- компьютерлік модельдер;
- өнім каталогы;
- сілтемелер, сілтемелік құралдар;
- жүйеде жұмыс істейтін топтық құралдар;
Мультимедиа – технологиялар қосындысы, ол компьютерге енгізу, өңдеу,
сақтау, мәтін, графика, анимация сандық көрсеткіштер, видео, дыбыс,
сөйлеуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Мультимедианың құралдары – құрастыра алатын, өңдейтін, ақпарат
түрлерін жинақтай алатын интерактивті қалыптағы компьютердің құрал
жабдықтары.
Біз төмендегі анықтамалардың мазмұнын дұрыс деп есептейміз:
- Мультимедиа–технология – компьютердің құралды – бағдарламалы жабдықтары
арқылы өңдеу, сақтау, ақпаратты беруді қамтамасыз етуі.
Мультмедиа – ақпарат, мәтін, графика, дыбыс, анимация, видео сияқты
ақпарат түрлері [16]
Мультимедиалық технологиялар - бейнелік және аудиоэффектілік, әр түрлі
мультибағдарламалық мүмкіндіктерді интерактивті бағдарламалық жабдықтың
басқаруымен орындата алатын электрондық құжаттарды дайындау тәсілдері.
Мультимедиа құралдары деп әр түрлі орталарды: графиканы, гипермәтінді,
дыбысты, анимацияны, бейнелік көріністерді пайдалана отырып, тұтынушының
компьютермен әрекеттесуін жүзеге асыратын аппараттық және бағдарламалық
құралдардың біріктірілген кешендерін айтады.
Мультимедиалық электронды басылымдарды дайындауда MS FrontPage,
Macromedia Directir, Dream Weaver, Flash және 3D Studio Max бағдарламалық
өнімдері пайдаланылады. Microsost және Adobe компаниялары электронды
кітаптарды оқуға арнап арнайы бағдарламалық жабдықтар жасап шығарды.
Оқытудың жаңа ақпараттық коммуникациялық технологияларының бірі –
мультимедия технологиясы. Мультимедиа (multimedia) терминін ағылшын тілінен
сөзбе-сөз аударғанда көп орталық дегенді білдіреді. Мультимедиа
технологиясы – белгілі бір мәселені (есепті) шешуде ақпараттың бірнеше
түрінің бірігу технологиясы. Мультимедиялық компьютер бағдарламасының
дидактикалық негізіне мазмұны ақпарат берудің сызба, ауызша және видео
сияқты әртүрлі тәсілдерінің интеграциясы деңгейінде жүзеге асыру жатады.
Мультемедианы жоғарғы оқу орында дидактикалық құрал ретінде
төмендегідей бағытта пайдалануға болады:
- оқу материалының мазмұнын көрнекі түрде жүзеге асыруға,
эксперименттік зерттеу жұмыстарын жүргізуге, теориялық және практикалық
білімді интеграциялауда;
- оқу сабақтарында мультимедияны пайдалануда аудиторияның ерекшелігін
ескерту керек, оқу пәні бойынша оқушылардың теориялық білім деңгейі мен
олардың практикалық білік пен дағдылары ескерулері тиіс.Әрбір оқушының
компьютерлік білімдері мен біліктерінің болуы шарт;
- мультимедиа оқу процесінің басым көпшілігі оқушылардың өзіндік жұмыс
жасауына бағытталады;
Жоғары оқу орында мультимедианы дидактикалық құрал ретінде
пайдаланғанда оқу материалдары мазмұндық ерекшеліктеріне қарай: бақылау,
теориялық, практикалық сияқты 3 топта топтастырылады.
Бақылау деңгейі меңгерілетін материалы көрнекі қабылдауды негіз етеді,
теориялық деңгей белгілі бір объектілерді, құбылыстарды, заңдылықтарды
белгілейтін теориялық ғылыми ұғымдар жүйесін қамтиды, ал практикалық деңгей
– практикалық маңызы бардың барлығын қамтиды.
Жоғары оқу орында кредиттік технологияны жүзеге асыру барысында оқу –
тәрбие процесінің сапасын арттыруда, мультимедиа технологиясының маңызы
зор.
ХХ ғасырдың аяғы – ХХI ғасырдың басында ғылыми технологиялық
жетістіктермен келешек заманға қадам басу кезеңінде жоғары технологиялық
білім беру және білім саласын ақпаратттандыру және тұлғаны еркін өмір
сүруге, танымын дамытуға, дұрыс шешім қабылдауға және өзінің әрекеті арқылы
ойлау қабілетін қалыптастыруға бағытталып отырған білім беру міндеті
бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Бүгінде оқыту процесінде оқыту, тілдік жүйені мультимедиа арқылы
модельдеу және тілді үйренушінің (жеке тұлға) компьютер арқылы қатынасқа
түсуі үшін қолайлы жағдай туғызу оқыту түрін тұтастай өзгертіп, алған
білімді санасында сақтаған оқушы емес, керісінше тілдік қатысымға еркін
түсе алатындай бағдарламаны ұсынуды қажет етеді. Компьютер – білім алудың
мультимедиалық көзі, ақпаратты тұтынушы ретінде қабылданады.
Мультимедианың негізгі картина (көріністілі қатар) және мәтін (дыбыстық
қатар) тілді үйретуде жоғары тиімділікті, нәтижеге жету, қызығушылығын
арттыруда аса маңызды. Яғни оқу үрдісіндегі компьютер оқушы мен компьютер
арасындағы интерактыға (өзара байланыс) мүмкіндік береді және ақпаратты
қабылдауға жайлы жағдай туғызады.
Оқу үрдісінде мультимедианы тиімді пайдалану үшін физикалық
құбылыстардың мультимедиалық оқулығы мына қасиеттерге ие болуы керек:
1) Құбылыстың динамикалылығы. Қазіргі компьютерлер дисплей экранында
қарапайым қозғалыссыз суреттерді ғана емес, әр түрлі бейнелер мен
құбылыстарды, олардың қозғалысында, дамуында байқауға мүмкіндік береді.
2) Интерактивті байланыс болуы. Оқушы пен компьютердің арасындағы
өзара қатынас. Бұл қатынас, ең алдымен, қолданушының модельдеуші
бағдарламаның жұмыс тәртібі мен модельдің параметрлерін алмастыру
мүмкіндігінде айқын байқалады. Жасалған бағдарлама қолданушы іс-әрекетіне
дереу жауап беруі тиіс. Сонымен қатар, қазіргі заманғы компьютердің барлық
мүмкіншіліктерін ескеру қажет.
3) Модельдеуші бағдарламалардың жұмысын басқару қолайлылығы Оқушы
компьютерлік модельмен жұмыс істеуде бағдарламаны жіберу мен тоқтатудың
қарапайым дағдысын меңгеріп, дисплей экранындағы ақпаратты есептеу мен оны
түйме басумен енгізу жөніндегі дағдысының болуын қалайды.
4) Оқу процесінде модельдеуші бағдарламаны оның бөлімдерін қолдануды
орындаудың бірізділігі. Физика курсында экспериментке үлкен рөл берілген.
Экспериментті өткізудің негізгі тәсілдерінің бірі – объектіні, оның әр
түрлі параметрлері мен сыртқы жағдайларын өзгерте отырып, зерттеу болып
табылады. Бұндай тәсіл объектінің қасиетін бейнелейтін заңдылықты айқындау
үшін, әдетте, бір емес бірнеше тәжірибе жасау арқылы қол жеткізіледі.
5) Ақпараттылық икемділік. Оқушы мультимедиалық оқулықпен жұмыс істеу
кезінде алынған мәлімет қабылдауға икем болуы тиіс. Бұл ақпараттың
оптимальдық көлемін бөлшектеуге, оны берудің белгілі бір ырғағын таңдауға,
ақпаратты хабарлаудың басқа түрлерін пайдалануға (мәтіндер, формулалар,
графиктер, қозғалатын және қозғалмайтын суреттер және т.б.), ондағы ең
маңызды элементтерді бөліп алуға байланысты қамтамасыз етіледі.
6) Көрнекілік. Зерттелетін обьектілерді, олардың макеттерін немесе
модельдерін сезімдік қабылдауды ескеру және білім алушының өзінің бақылау
мүмкіндіктерін ашады. Мультимедиалық оқулықпен көрнекілік талапты жүзеге
асыру жаңа, мүмкіндігінше жоғары дәрежеде қамтамасыз етілуі тиіс.
Мультимедиа элементтерін пайдалану адамның ақпаратты қабылдауының барлық
каналдар қамтиды.
Физикалық құбылыстар мен процестерді графикалық кескіндеу кезінде
көрнекілікті арттыру үшін компьютердің түрлі-түсті мүмкіндіктерін пайдалану
ұтымды. Жоғарыда айтылғандарды жинақтай келе төмендегідей қорытынды жасауға
болады: физиканы оқытудың ерекшеліктерін ескеріп, мультимедиалық оқулықты
оқу құралы ретінде белгілі бір дидактикалық талаптарды қанағаттандырғанда
ғана оларды оқу үрдісінде қолданудың тиімділігі артады.
2 МЕКТЕП ФИЗИКА КУРСЫНДА ЭЛЕКТР ТОГЫ БӨЛІМІН ОҚЫТУДА МУЛЬТИМЕДИАЛЫҚ
ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҮЙЕСІ
2.1 Мектеп физика курсындағы Электр тогы бөлімін мультимедиалық
технологияны қолданып оқытудың мазмұны мен әдістемесі
Жаңа ақпараттық технология арқылы білім беруде, жоғарғы оқу
орындарында және ғылыми-зерттеу институттарында ғылыми жетістіктерді және
тәжірибелі ұстаздардың білімі беру нәтижесінде жан-жақты білім алушылардың
саны көбеюде. Қазіргі таңда кез келген тақырып бойынша мәліметтерді алуда
Интернетті пайдаланудың өте бай тәжірибесіне қол жеткізілген. Сондықтан,
ақпаратты ресурстарды өз уақытында тауып, дер кезінде пайдалану бүгінгі
күннің өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Білім беру саласындағы ақпаратты ресурстардың шартты белгілеріне
мыналарды жатқызуға болады:
( мультимедиалық оқулық;
( қашықтан оқыту курсы;
( анықтама мәліметтері (сөздік, энциклопедия, карта, деректер базасы);
( электрондық кітапханалар: мәтіндік, графикалық, дыбыстық және бейне
ақпараттары;
( виртуальдық мұражай, көрмелер және т.б. көрнекі материалдар;
( оқытушылар үшін методикалық мәліметтер.
Оқыту – бiлiм алудың, бiлiктiлiкке үйретудiң, iс-әрекет дағдыларын
қалыптастырудың және адамды еңбекке бейiмдi даярлаудың негiзгi құралы.
Оқыту процесiнiң нәтижесiнде бiлiм алу, тәрбиелеу және дамыту мақсаттары
жүзеге асырылады.
Оқытудың мақсаты мен мазмұны, оны ұйымдастырудың түрлерi және
әдiстерi, адамзаттың жалпы бiлiм алу даярлығына қойылатын талаптар
өркениеттi педагогикалық идеяларға сәйкес өзгерiп отырады.
Сонымен бірге, электр тогы бөлімінің мазмұны мен оқыту әдістемесі
жоғарғы оқу орындары мен орта мектептерге арналған физика оқулықтары мен
әдебиеттеріде талданған [17, 18, 19,20,21,22,23].
В.В.Гриншкун зерттеулерінде, материалдың иерархиялық ұйымдастырылуы мен
педагогикалық құралдар жүйесін құрудың технологиясын бағдарламалық
материалдарды тиімді қолданумен жетілдіру; осы технология негізінде
интеграцияланған қабықша Тілдік орта және ақпараттық-іздеуші жүйе
Иерархия құрылған; оқу процесінің әр түрлі кезеңдерінде ол Иерархия
компьютерленген оқу сабақтарын өткізудің көрсетілімдік әдістемесін
жетілдірді; жұмыс барысында жасалынған бағдарламаларға педагогикалық
талаптар, идеялық зерттеу негіздерін жақсарту, қазақстандық интерфейсті
жетілдіру жүзеге асырылды [24].
Жалпыға бірдей білім беретін мектептің жаратылыстану-қоғамдық бағыты
бойынша 10-сыныбының оқу бағдарламасы бойынша Физика пәнінің оқу
жүктемесінің көлемі аптасына 3 сағат, оқу жылында 102 сағат, оның ішінде 10
сағаты резервтік уақыт.
Мектептің 10 сыныбының Электродинамика бөлімінің Тұрақты электр
тогы тарауы бойынша білім мазмұны (3 суретке сәйкес) [25].
Сурет 3 – Физика 10 сыныбының мультимедиалық оқулықтың электродинамика
бөлімінің құрылымы
1. Электр тогы. Тiзбектiң бөлiгi үшiн Ом заңы. Кедергi. Электр тогы
деп электр зарядтарының реттелген қозғалысын айтады. Өткiзгiштегi оң
зарядталған бөлшектердiң қозғалыс бағыты электр тогының бағыты ретiнде
алынады.
Ток күшi деп аталатын скалярлық шама I электр тогының сандық
сипаттамасы болады. Өткiзгiштiң көлденең қимасы арқылы бiр уақыт аралығында
тасымалданатын заряд мөлшерiн ток күшi дейдi. Егер өткiзгiштiң көлденең
қимасы арқылы Δt уақыт аралығында Δq заряды тасымалданса, ток күшi тең
болады.
(1)
Халықаралық бiрлiктер жүйесiнде СИ ток күшi ампермен (1 А) өлшенедi. Ол
француз ғалымы Андре Мари Ампердiң атымен аталады.
Өткiзгiштегi ток күшiнiң ток тасушылар концентрациясына n, олардың
бағытталған қозғалысының жылдамдығына v, өткiзгiштiң қимасының ауданына S
және әрбiр ток тасушының тасымалдаған зарядына q тәуелдiлiгi мынадай
болады:
I = qnvS
(2)
Немiс физигi Георг Ом ток күшi тiзбектiң бөлiгiндегi кернеуге тура
пропорционал екенiн тапты:
I~U .
Ол өткiзгiштi басқа өткiзгiшпен ауыстырғанда тiзбектегi кернеу дәл сондай,
ал ток күшi өзгеше болатынын байқады. Демек, әр түрлi өткiзгiштер
тiзбектегi ток күшiн әр түрлi шектейдi. Тәжiрибелер нәтижелерiн былай
жазуға болады:
немесе ,
(3)
мұндағы -пропорционал коэффициентi, ол өткiзгiштердiң қасиетiне
тәуелдi. Өткiзгiштiң тiзбектегi ток күшiн шектеу қасиетiн сипаттайтын шама
кедергi деп аталады. Еркiн электрондардың кристалл торының иондарымен
соқтығысуы өткiзгiш кедергiсiне себеп болады.
(3) формула бойынша, ток күшi тiзбек бөлшегiндегi кернеуге тура
пропорционал және сол бөлшектiң кедергiсiне керi пропорционал болады (4
суретке сәйкес):
Сурет 4 - Кедергі
(3) формула тiзбектiң бөлiгi үшiн Ом заңын өрнектейдi.
Ом заңы бойынша өткiзгiш кедергiсi өткiзгiштiң ұштарындағы кернеудiң
ток күшiне қатынасына тең:
(4)
Халықаралық бiрлiктер жүйесiнде СИ кедергi оммен (1 Ом) өлшенедi:
.
2. Өткiзгiштердi тiзбектей және параллель қосу. Өткiзгiштiң меншiктi
кедергiсi
Энергия ток көзiнен тұтынушы құрылғыларға (электр шамына, двигательге
және т.б.) ток өткiзгiш сымдар арқылы жеткiзiледi. Өткiзгiштер тiзбектей
және параллель қосылуы мүмкiн.
Өткiзгiштер тiзбектей қосу: Барлық өткiзгiштер тiзбекке бiрiнен кейiн бiрi
тiзiлiп қосылады (5 суретке сәйкес).
Сурет 5 - Өткiзгiштерді тiзбектей қосу
Өткiзгiштер тiзбектей қосылғанда:
а) барлық өткiзгiштердегi ток күшi бiрдей
, (5)
б) тiзбектегi кернеу бөлiктер кернеулерiнiң қосындысына тең
,
(6)
в) өткiзгiштердегi кернеу олардың кедергiлерiне тура пропорционал
,
(7)
г) тiзбектей қосылған n өткiзгiштердiң толық кедергiсi бөлiктердiң
кедергiлерiнiң қосындысына тең:
(8)
Өткiзгiштер параллель қосу (6 суретке сәйкес).
Сурет 6 - Өткiзгiштерді параллель қосу
Өткiзгiштер параллель қосылғанда:
а) тарамдалмаған бөлiктегi ток күшi тарамдалған бөлiктердегi ток күштерiнiң
қосындысына тең
, (9)
б) параллель қосылған тiзбек бөлiктерiндегi кернеулер бiрдей
, (10)
в) тарамдалған тiзбектiң бөлiктерiндегi ток күштерi олардың кедергiлерiне
керi пропорционал
(11)
Сурет 7
Өткiзгiштiң кедергiсi оның материалына және геометриялық өлшемдерiне
тәуелдi. Ұзындығы l және көлденең қимасының ауданы S болатын өткiзгiштiң
кедергiсi мынаған тең (7 суретке сәйкес):
,
(12)
мұндағы ρ -өткiзгiштiң меншiктi кедергiсi. Меншiктi кедергiнiң сандық мәнi
берiлген материaлдан жасалған ұзындығы 1 метр және көлденең қимасының
ауданы 1 м2 болатын цилиндiрлiк өткiзгiштiң кедергiсiне тең.
3. Электр қозғаушы күш. Тұйық тiзбек үшiн Ом заңы
Қарама-қарсы таңбалы зарядтар тасыйтын екi ток өткiзетiн денелердi алайық.
Егер осы денелердi өткiзгiш арқылы қоссақ, сол зарядтардың электр өрiсiнiң
әсерiнен өткiзгiште электр тогы пайда болады (8 суретке сәйкес). Бiрақ бұл
ток өте қысқа уақыт болады. Екi дене арасындағы электр өрiсi әлсiзденедi
де, ақыр аяғында денелердiң потенциалдары теңесуiнiң нәтижесiнде жоқ
болады.
Сурет 8 – Электр тогы
Ток тұрақты болуы үшiн өткiзгiштiң ұштарындағы потенциалдардың айырымы
тұрақты болуы қажет, яғни өткiзгiште өзгермейтiн электр өрiсi болуы керек.
Ол үшiн денелердiң зарядтарға әсер ететiн электростатикалық күшiнiң
бағытына қарама-қарсы бағытта зарядтарды бiр денеден екiншi денеге
тасымалдайтын ерекше құрылғы – ток көзi керек. Мұндай құрылғыда зарядтарға,
электр күштерден басқа тегi электрлiк емес күштер әсер ету тиiс (9 суретке
сәйкес). Мұндай күштердi бөгде күштер дейдi.
Сурет 9 - Толық тiзбек үшiн Ом заңы.
Тұйық контурдағы электр қозғаушы күш (қысқаша ЭҚК) зарядты контурдың
бойымен орын ауыстыруындағы бөгде күштердiң жұмысының сол зарядқа қатынасын
анықтайды:
(13)
Толық тiзбек үшiн Ом заңы. ЭҚК-i ε, кедергiсi r (iшкi кедергi) ток көзiнен
кедергiсi R болатын сыртқы тiзбек бөлiгiнен тұратын тұйық тiзбектек үшiн Ом
заңы
(14)
формуласымен өрнектеледi (6 суретке сәйкес). Тұйық тiзбектегi ток күшi ток
көзiнiң ЭҚК-нiң, тiзбектiң сыртқы және iшкi кедергiлер қосындысына
қатынасына тең.
4. Ток көзiнiң ЭҚК-i және оның iшкi кедергiсi
Егер көздiң полюстарын көздiң iшкi кедергiсiмен салыстарғанда өте аз
кедергiсi бар өткiзгiпен жалғастырса, қысқаша тұйықталу жағдайы болады.
Егер сыртқы тiзбектiң сыртқы кедергiсi R=0 болса, қысқаша тұйықталудың ток
күшiнiң максимал шамасы
(15)
болатыны Ом заңынан шығады. Осыдан қысқаша тұйықталудың ток күшi көздiң ЭҚК-
сынан басқа iшкi кедергiсiне де тәуелдi екенiн көремiз. Сондықтан қысқаша
тұйықталу әр түрлi iшкi кедергiсi бар ток көздерi үшiн әр түрлi қауып
келтiредi.
Ток көзiнiң iшкi кедергiсi зарядтар қозғалатын ток көзiнiң iшiндегi ортаны
сипаттайды.
Сурет 10 - Ток көзiнiң iшкi
кедергiсi
Ток көзiнiң iшкi кедергiсi оның табиғи қасиеттерiне тәуелдi. Үлкен iшкi
кедергiсi бар көз қысқаша тұйықталғанда ток күшi көп болмайды, демек сондай
ток оларға қауып емес. Iшкi кедергiсi аз көз қысқаша тұйықталғанда ток күшi
көп болады, мұндай ток өте қауiптi. Ондай ток көздi бұзуы мүмкiн. Әсiресе
қысқаша тұйықталу жарықтандыратын генераторларға қауып болады. Осындай
көздердiң iшкi кедергiсi өте аз, сондықтан қысқаша тұйықталудың ток күшi
мыңдаған амперге жетуi мүмкiн. Осындай жағдайда қысқаша тұйықталу сымдарды
балқытуы, өрт тұғызу мүмкiн. Одан қорғану үшiн тiзбекке сақтандырғыштарды
қосады. Осындай тiзбек ток күшi үшiн мүмкiн мәнiнен асса,
сақтандырғыштардағы АВ жiңiшке өткiзгiш (10 суретке сәйкес) балқиды да,
тiзбектi ажыратады. Cыртқы тiзбектiң кедергiсiне R қарағанда ток көзiнiң
iшкi кедергiсi r өте аз болса (яғни r R), толық тiзбек үшiн Ом заңы
мынадай болады:
(16)
5. Ток көзiнiң пайдалы әрекет коэффициентi (ПӘК). ПӘК-тың сыртқы жүкке
тәуелдiлiгi.
Тұйық тiзбектегi ток көзiнiң толық қуаты мынаған тең:
,
(17)
мұндағы I -ток күшi , ε-ток көзiнiң ЭҚК-i.
Сыртқы тiзбектегi пайдалы қуат Nn тiзбектегi кернеудiң ток күшiне
көбейтiндiсiне тең болады:
(18)
Пайдалы қуаттың толық қуатқа қатынасын ток көзiнiң пайдалы әрекет
коэффициентi дейдi:
(19)
(13) формуладан толық тiзбек және (3) формуладан тiзбектiң бөлiгi үшiн Ом
заңдарын пайдалынып, пайдалы қуаттың ток көзiнiң ЭҚК-i, оның iшкi және
сыртқы кедергiлерi арқылы өрнегiн табуға болады:
(20)
(18) формула экстремумын зерттеп, яғни Nn -ның R бойынша туындысын нолге
теңеп , пайдалы қуаттың максимал шамасы сыртқы кедергi iшкi кедергiге тең
(R= r) жағдайда болатының табамыз.
Электродинамика бөлімінің Электр тогы тарауы бойынша білім мазмұны
мен теориялық материалды түсіндіру барысында жасалынып, қолданылатын
мультимедиалық оқулықтардың оқыту әдістемесіне толығырақ тоқталайық (11, 12
-суреттерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Жаратылыстану факультеті
Физика кафедрасы
Қасымбеков Жасұлан
Физика курсының электр тогы бөлімін мультимедиа
технологиясы негізінде оқыту әдістемесі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011000 – Физика мамандығы
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Жаратылыстану факультеті
Физика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
_______________
Физика кафедрасының
меңгерушісі
_____________ ф.-м.ғ.д., профессор Т.А.Тұрмамбеков
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Физика курсының электр тогы бөлімін мультимедиа
технологиясы негізінде оқыту әдістемесі
5В011000 – Физика мамандығы
Орындаған ___________________ Қасымбеков Ж.
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент м.а. ___________________ Ә.Х.Сарыбаева
Түркістан 2014
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 ФИЗИКАНЫ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ МУЛЬТИМЕДИАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ТИІМДІ
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 6
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.1 Физика оқыту үдерісінде ақпараттық технологияларды пайдалану
мәселелері мен 6
болашағы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
1.2 Мультимедиалық технологияны физиканы оқытуда пайдаланудың
педагогикалық 10
шарттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
2 МЕКТЕП ФИЗИКА КУРСЫНДА ЭЛЕКТР ТОГЫ БӨЛІМІН ОҚЫТУДА МУЛЬТИМЕДИАЛЫҚ
ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК 20
ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Мектеп физика курсындағы Электр тогы бөлімін мультимедиалық
технологияны қолданып оқытудың мазмұны мен 20
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2.2 Тәжірибелік экспериментті өткізудің және жүргізудің ұйымдастыру -
әдістемелік 55
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған 62
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Ақпараттандыру Заңында көрініс алған
ақпараттандыру саласындағы мемлекеттік реттеу де, ақпараттық қызмет
көрсету нарқын қалыптастыру шарттарын қамтамасыздандыруға, электрондық
құжат айналымы жүйесін дамытып, электрондық цифрлық қолтаңбаны қолдану үшін
жағдайлар жасауға, ақпараттандыру саласындағы бірыңғай ғылыми-техникалық
саясатты ақпараттық-компьютерлік технологиялар дамуының әлемдік деңгейін
ескере отырып, қалыптастыруға және жүзеге асыруға бағытталағанын атап
көрсетеді [1].
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты
(17.01.2014ж) Қазақстан халқына Жолдауында Ұлттық білім берудің барлық
буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай
Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100
пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту
әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы
білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту
деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін
білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік
ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс-деп атап
көрсетілген [2].
Білім беру жүйесінде қазіргі заманауи білім беру технологияларын
әртүрлі салалары бойынша қолданатын, білімді, қабілетті мамандарға деген
сұраныстар көбеюде. Оларды қазіргі заманауи білім беру мен ақпараттық
технологияларды меңгеру, оларды кәсіптік деңгейде даярлау, сонымен қатар
осы сала бойынша білімділігі мен қабілеттілігі қазіргі заман талаптарына
сай болуы болашақ физика мұғалімдерінің кәсіби даярлығы үшін өте маңызды
мәселе болып, үлкен ғылыми-әдістемелік зерттеу жұмыстарды жүргізуді қажет
етеді.
Бүгінгі таңда ақпараттық технологияларды физиканы оқу үдерісінде
қолдану, болашақ мұғалімдерге шексіз көлемде оқу ақпаратын игеруге, яғни
әлемдік ақпараттық білім беру кеңістігіне қосылуды қамтамасыз етеді.
Жоғары кәсіби білім беруде компьютерлік модельдер, электрондық оқулық,
мультимедиалық, Интернет т.б. жаңа ақпараттық технологияларды қолданудың
дидактикасы мен технологиясы кеңінен қолданылып келе жатқаны көптеген
ғалымдардың еңбектерінде қарастырылғаны мәлім. Мысалы, Е.Ы.Бидайбеков [3].,
Ж.А.Қараев [4], Г.К.Нұрғалиева [5]., К.З.Халықова [6]., К.М.Беркімбаев
[7], М.Ә. Құдайқұлов [8], К.Ж.Бұзаубақова [9] және т.б. авторлардың
еңбектерінде кеңінен қарастырылған
Қазіргі физиканың білімдік негізін құрай отырып, дүниенің біртұтас
физикалық көрінісін беруде, ғылыми-техникалық төңкеріс жасауда, ақпараттық-
компьютерлік технологияларды игеруде де орасан зор рөл атқарады. Алайда,
жалпы физика курсының Электр тогы бөлімін оқытуда көптеген дидактикалық,
әдістемелік қиындықтар кездеседі. Себебі электромагнетизм тарауындағы
физикалық құбылыстарды нақты әрі көрнекі тәжірибелер жасап кәрсеткенмен,
онда жүретін процесстерді көрсету мүмкін емес. Жалпы білім беретін мектепте
оқушылар үшін де ғылыми-зерттеу орталықтары мен өндірісте қолданылатын
қондырғыларда орын алатын аса күрделі физикалық процесстерді елестетіп,
олардың жұмыс істеу ұстанымдарын түсіндіру көптеген қиындықтарды туғызады.
Міне, осындай қиындықтардан шығудың нақты жолдарының бірі – магнит өрісі
құбылыстарын түсіндірудің компьютерлік модельдерін жасау болып табылады.
Зерттеудің мақсаты:
– Физиканы оқыту үдерісінде мультимедиа технологияларын пайдалану
ерекшеліктерін теориялық негіздеу;
– Электр тогы бөлімінен мультимедиалық оқулықты қолдану әдістемесін
жасау;
– Жалпы білім беретін орта мектептерде Электр тогы бөлімін
мультимедиалық технологияны қолданып оқыту әдістемесенің тиімділігін
тәжірибелік-экспериментте тексеру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Физиканы оқыту үдерісінде мультимедиа технологияларды тиімді
пайдаланудың теориялық негіздерін анықтау;
2. Мультимедиалық технологияны физиканы оқытуда пайдаланудың
педагогикалық шарттарын айқындау;
3. Мектеп физика курсындағы Электр тогы бөлімін мультимедиа
технологиясын қолданып оқытудың мазмұны мен әдістемесін айқындау:
4. Физиканы оқыту үрдісінде ұсынылған әдістеменің тиімділігін
тәжірибелік-экспериментте тексеру.
Зерттеу базасы. Тәжірибелі-эксперимент жұмысы Оңтүстік Қазақстан
облысы, Ордабасы ауданы, Ө.Тұрманжанов атындағы мектепте жүргізілді.
1 ФИЗИКАНЫ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ТИІМДІ
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Физика оқыту үдерісінде ақпараттық технологияларды пайдалану
мәселелері мен болашағы
Дәстүрлі оқыту үдерісінде оқушылардың бар ынта-жігері мен күші,
негізінен оқытудың пәндік мазмұнына аударылады да ғылыми білімнің
игерілуінің теориялық және танымдық жағы назардан тыс қалып қояды,
нәтижеде оқушылар оны жеткілікті дәрежеде игермейді.
Мұғалімнің кәсіби қызметі жүйесіндегі қазіргі білім беру
технологиясының алатын орны ерекше, себебі әрбір педагог жаңа технологияны
меңгеру барысында жақсы бір жетістіктерге жетеді, өзінің кәсіби білім
деңгейін кеңейтеді және көтереді.
Ақпараттандыру қоғамның барлық саларының өміріне түбегейлі өзгеріс
жасауда. Олардың өмір сүру жағдайын, адамдардың іс-әрекеттерін, мәдениеті
мен мінездік стереотиптерін, ойлау образын түбегейлі өзгертті.
Ақпараттандыру адамзат өміріне барлық жағынан әсер ететін парасаттылық іс-
әрекетінің ролі мен денгейін көтерумен байланысты жан-жақты даму үдерісі
болып табылады. Ақпараттандыру кең қолданылатын сөз, ол барлық адамзат іс-
әрекетіндегі қоғамдық мәні бар толық анықталған, жеткілікті және сол
уақыттағы білім негізіндегі қоғам өмірін қайта құру үдерісін көрсетеді.
Қоғам мен білім беруді ақпараттандыру- жауапкершілік сезімі мол, терең
білімді, жаңа қоғамды жасаушы мамандар санының арта түсуін талап етеді.
Барлық типтегі оқу орындарын, соның ішінде, жоғары оқу орындарын
бітірушілердің кәсіби даярлығына қойылатын талаптар жоғарылауда. Білім
берудің пәндік құрамы да толықтырыла түсуде. Аќпараттандыруда - білім беру
жүйесі және онымен байланысты адамзат әрекеттерінің түрлері де бірге
қалыптасады, нақтырақ айтқанда ол заманауи технологияның әсерімен маңызды
өзгерістерді басынан өткере отырып оларға ықпал етеді. Бұл мәселеде,
әсіресе жоғары кәсіби білім беруді жетілдірудің алатын орны ерекше.
Білім беру ортасы ақпараттанумен тікелей байланыстағы негізгі қоғамдық
жүйелердің бірі болып табылады. Білімді ақпараттандыруды ақпараттық қоғам
жағдайында жоғарғы деңгейдегі өмірге маман даярлау үдерісі ретінде
сипаттауға болады.
Білімді ақпараттандыру үдерісіне тән нәрсе – ол педагогика ғылымы
дамуының бүкіл тарихында тұңғыш рет ақпараттық-компьютерлік технологияның
негізінде қолданыс табатын оқу құралдарының жаңа түрлерінің пайда болуы
болып табылады. Ал бұл технологиялар педагогика тарихында бұрын-соңды болып
көрмеген білім беру үдерісінің белсенділігіне даңғыл жол ашып берді: жедел
түрде жүзеге асырылатын кері байланыстар; оқу хабарын компьютерлер арқылы
беру; көлемі үлкен болып келетін хабарларды архивте сақтау; есептеу,
ақпараттық-ізденіс қызметімен қатар оқу тәжірибесінің нәтижелерін
автоматтандыру; оқу қызметін басқару мен басқару нәтижелерін бақылауды
автоматтандыру.
Білім беруді ақпараттандырудың негізгі бағыттарына:
– білім берудің әдіснамасын жетілдіру мен стратегиялық мазмұнын
таңдау;
– білім берудің әдістері мен формаларын ұйымдастыру;
– қоғамды ақпараттандырудың қазіргі жағдайында тұлғаны тәрбиелеу мен
дамыту;
– оқытудың әдістемелік жүйесін жасау;
– білімгердің интеллектуалдық потенциалын дамытуға бағыттау;
– өз бетінше білім алу біліктілігін қалыптастыру;
– ақпараттық-оқу, тәжірибелік зерттеу қызметінің өз бетімен түрлі іс-
әрекеттерін жүзеге асыру;
– тестілік, диагностикалық бақылау әдістерімен білімгерлердің білім
деңгейін бағалау жатады.
Қоғамды ақпараттандыру келесі жағдайларды қамтамасыз етеді:
-қоғам мүшелері әрекеттерінің тұрақты кеңейетін баспа түрінде
жинақталған ғылыми, өндірістік интеллектуалдық потенциалын белсенді
пайдалану;
-қоғамдық өндірістің барлық сфераларының дамуын іске асыратын ғылыми
және өндірістік ақпараттық-компьютерлік технологияларды интеграциялау;
-пайдаланылатын мәліметтердің нақтылығын, бейнеленетін ақпараттардың
визуалдылығын, қоғамның кез-келген мүшесінің сенімді ақпарат көздерін
пайдалануын, ақпараттық қызмет көрсетудің жоғары деңгейін қамтамасыз ету.
Қазіргі қоғамды ақпараттандыру үдерісінің басым бағыттарының бірі
білімді ақпараттандыру – білім беру сферасын әдістемелік және техникалық
жабдықтармен қамтамасыз ету, оқыту мен тәрбие берудің психологиялық-
педагогикалық мақсаттарына негізделген заманауи технологияларды оңтайлы
пайдалану болып табылады. Бұл үдеріс төмендегі әрекеттерді іске асырады:
- білім беру жүйесін басқару механизмдерін автоматтандырылған ғылыми-
педагогикалық қорларды, коммуникациялық желілерді пайдалану негізінде
жетілдіру;
- қазіргі заманғы қоғамды ақпараттандыру шартында тұлғаны дамыту
міндеттеріне сәйкес оқыту, тәрбиелеудің ұйымдастырылған формаларын
әдістерін, сұрыптау стратегиялары мен әдістемесін жетілдіру;
- оқушылардің интеллектуалдық дамуына, өз бетінше білім алу дағдыларын
қалыптастыруға, ақпараттық-оқу, тәжірибелік-зерттеу әрекеттерін іске
асыруға, ақпараттарды өңдеу бойынша өзіндік жұмыстардың әртүрлілігіне
бағдарланған оқытудың әдістемелік жүйелерін құру;
-оқушылардің білім деңгейін бағалау мен бақылауды айқындаушы
компьютерлік тестілік бағдарлама жасау әдістемесін құру және қолдану.
Ақпараттық-компьютерлік технология – объектінің, процестің немесе
құбылыстың күйі туралы жаңа ақпарат алу үшін мәліметтер жинау, өңдеу,
жеткізу тәсілдері мен құралдарының жиынтығын пайдаланатын процесс.
Компьютерлік технология – компьютерлік өңдеу базасындағы ақпараттық-
компьютерлік технология.
Жоғары оқу орындарында ақпараттық-компьютерлік технологияларды
пайдаланудың негізгі бағыттарын төмендегідей етіп бөлуге болады:
- практикалық, семинар және дәріс сабақтарында автоматтандырылған оқу
жүйесін қолдану;
-оқушылар мен оқытушылардың қашықтықтан қарым-қатынас жасауында, жоғары
оқу орындарында білім беруде ақпараттық-компьютерлік технологияларды
пайдалану;
-білім беруде ақпараттық білім ортасын мамандыққа байланысты қолдану
ерекшеліктерін пайдаланып оқыту;
-психологиялық-педагогикалық зерттеулерде ақпараттық білім ортасын
қолдану [10].
Заманауи ақпараттық-компьютерлік технологияның білім беру саласына
ендірілуі болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлаудың мазмұнын, әдісін және
ұйымдастыру түрлерін сапалы өзгертуге мүмкіндік береді. Педагогикалық
бағыттағы мамандарды оқыту жүйесінде ақпараттық-компьютерлік технологияны
пайдаланудың мақсаты ақпараттық қоғамдағы оқып үйренушінің кәсіби
даярлықтарын арттыру мүмкіндіктерін кеңейтеді. Сондай-ақ, білім беру жүйесі
буындарындағы оқу үдерісін жекелеу, қарқындату мен оқытудың сапасын арттыру
әрекеттерін іске асырады. И.Роберттің ғылыми-зерттеу еңбектерінде
ақпараттық-компьютерлік технология құралдарын педагогикалық мақсатта
қолданудың келесі негіздері белгіленген [11]:
1. Ақпараттық-компьютерлік технологиялардың негізінде оқу-әрбие
үдерісінің барлық деңгейін жеделдету бағытында, яғни
- оқыту үдерісі сапасы мен тиімділігін көтеру;
- танымдық іс-әрекет белсенділігін көтеру;
- пәнаралық байланыстарды тереңдету;
- қажет ақпаратты іздеу тиімділігі мен көлемін кеңейту.
2.Оқып үйренушінің жеке тұлғасын дамыту, ақпаратық қоғам жағдайындағы
өмірге өзіндік дайындықтар, яғни
- түрлі ойлау қабылеттерін дамыту;
- байланыс жолдары қабылеттілігін дамыту;
- күрделі жағдайлардағы шешім нұсқаларын ұсыну;
- компьютерлік графика мен мульимедиа технологияларын пайдаланып,
эстетикалық тәрбиелеу;
- ақпаратты өңдеу және ақпараттық мәдениетті қалыптастыру;
- жағдай немесе мәселені моделдей білуді дамыту;
- тәжірибелі-зерттеу іс-әрекетін жүзеге асыра білуді қамтамасыз ету.
3. Қоғамның әлеуметтік тапсырыстарын орындау жұмыстары, яғни
- ақпаратты сауатты тұлғаны даярлау;
- тұтынушыны компьютер құралдарымен даярлау;
- информатика аймағында кәсіптік бағдар беру жұмысын жүзеге асыру.
Болашақ мұғалімдердің ақпараттық-компьютерлік технологияларды пайдалану
біліктіліктерін білім, дағды және біліктілік үштігінің схемасы түрінде
қарастыруға болады (1 суретке сәйкес).
Сурет 1- Болашақ мүғалімдердің біліктілігі сипатының құраушылары
Ақпараттық-компьютерлік технологиялардың жоғарыда аталып өткен
мүмкіндіктерін пайдалану білім берудің төмендегідей жаңа түрлерін кеңінен
пайдалануға мүмкіншіліктер тудырады:
- интерактивтік (өте белсенді) сұхбат (диалог) – ол
қолданушының компьютермен қарым-қатынасы арқылы жүзеге асырылады. Бұл арада
сұхбат мәтінді бұйрықтарға жауап арқылы қарқынды түрде жүзеге асып отырады.
- нақты объектілерді басқару;
-экранда көрініс тапқан түрлі объектілердің, құбылыстардың,
үдерістердің үлгілерін басқару;
-оқу үдерісінің нәтижелеріне автоматтық бақылау (өзіндік бақылау) жасау
және бақылаудың нәтижелері бойынша тестілеу, түзетулер енгізу.
Демек, физика пәнін оқытуда жаңа ақпараттық педагогикалық
технологияларды кеңінен пайдалана отырып, білімді терең және жан-жақты
игерудің жолдары, физика пәнінің ғылыми негіздерін меңгеру мәселелері,
шәкірттің ойлау қабілеті мен шығармашылық әрекетін дамыту сияқты оқытудың
ең тиімді түрлерін қарастырғанымыз жөн [12].
Қоғамда ақпараттандыру, есептеу техникасы құралдары кеңінен таралуына
байланысты, оқу үдерісін ұйымдастыруға, сол сияқты білім берудің мазмұнын
өзгертуге де елеулі ықпалын тигізуде. Білім беру жүйесіндегі қайта
құрулардың негізгі субъектісі – мұғалім. Қазіргі мектепке шығармашылық
ізденіс қабілеті дамыған, жаңа педагогикалық және ақпараттық
технологияларды жете меңгерген, мамандақ шеберлігі қалыптасқан
мұғалімдер қажет. Ол әр уақытта педагог-психолог және оқу үдерісін
ұйымдастырушы технолог бола білуі керек.
Компьютердің мүмкіндіктерін ескере отырып, физика пәнін оқыту
мәселелеріне талдау жасасақ, психологияның, педагогиканың іргелі оқыту
теориясынан психологиялық-педагогикалық, әдістемелік мәселелер туындайды.
Жалпы орта білім беретін мектепте есептеуіш техника құралдарын
пайдалана отырып физика пәнінің оқытылуы, көптеген педагогикалық ізденістер
мен ғылыми-әдістемелік еңбектердің туындауының жандана түсуіне алып келді.
Есептеуіш техника құралдарының қазіргі қоғамдағы жетістіктерін физика
пәнінің ұғымдар жүйесін оқушыларға қалыптастыруда алатын орнын,
ерекшеліктерін ғылыми-әдістемелік тұрғыда негіздеуге арналған ғылыми-
зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Осы зерттеулердің қатарына қарастырылып
отырған ғылыми жұмыста жатады.
Оқыту үдерісіне ақпараттық технологияларды пайдалану және физика
пәнін оқытудағы білім беру стандарттарының анықтау базасы негізінде,
сонымен қатар, оқытуда білім мен біліктілікті талап ете отырып, ұғымдар
жүйесін қалыптастырудың жолдарын қарастыру бүгінгі кездегі келелі
істердің бірі.
Соңғы жиырма жыл ішінде жүргізілген оқыту үдерісін автоматтандыру
жүйелері біріншіден, көптеген оқыту мен тестілеудің ақпараттық-
бағдарламалық жүйелердің пайда болуына әкелді, екіншіден,
терминологияларды айқындау мен өңдеудің автоматтандырылған құралдары мен
оның негізінде оқытуда пайдаланатын мазмұндық материалдарды моделдеудің
пайда болуына ықпал етті.
Физика оқу пәні ретінде бір ғасырдан артық уақыт қарастырылып келеді.
Физиканы оқыту мазмұны әр түрлі педагогикалық зерттеулерде талай рет
қарастырылған. Бүгінгі таңда, бұл оқу курсының оқытылатын материалдарының
мазмұны салыстырмалы түрде тұрақты қалыптасқан деп санауға болады. Әдетте,
сабақ беру әдістемесі және технологиялары жиі өзгеріп отырады. Есептеуіш
техника құралдарының пайда болуына байланысты, оны педагогикалық
үдерістің бастамасына, бағдарламалық оқыту теориясы мен практикасының
бастамасына байланысты физика мазмұнын қалыптастыру ерекше өткір сұрақтың
бірі болып отыр.
Оқыту практикасында бұл айтылған пікірлерді іске асыру, оқыту
жүйелерін талдау немесе пайдаланушыға (оқушыға) сұхбат ретінде (оның ішінде
математикалық есептің) бағдарламаларын жасап, алынған нәтижелерді
талдауға мүмкіндік беретін ақпараттық есептеу техникасы негізінде
бағдарламалық технологиялық кешенді, яғни мультимедиалық оқулықтар
жүйелерін талдау болып табылады.
1.2 Мультимедиалық технологияны физиканы оқытуда пайдаланудың
педагогикалық шарттары
Қазақстандағы білім беруді ақпараттандыру процесін зерттеуден осы
процестің еліміздегі дамуын үш кезеңге бөлуге болатынын байқадық.
1990 жылдардан басталатын бірінші кезеңдегі атқарылған жұмыстарға
физика-математика факультеті мен басқа да факультеттердің оқу процесіне
информатика және есептеуіш техника негіздері курсын ендіру және информатика
кабинеттерін дербес компьютерлермен жабдықтау жатады.
Ақпараттандырудың екінші кезеңінде (1995 жылдан бастап) оқу
процесіндегі әртүрлі пәндер бойынша бағдарламалық өнімдерді жинақтау,
жоғары оқу орындарының білім беру және басқару процесіне ақпараттық және
компьютерлік технологияны ендіру, оқу және ғылыми-әдістемелік жұмыстарды
ақпараттық қамтамасыз ету жүргізілді.
Үшінші кезеңдегі (2000 жылдан бері) негізгі мақсат – оқытуда
телекоммуникациялық технологияларды қолдану. Компьютерлік желі және желілік
ресурстарды қолдану бағдарламалық және компьютерлік дидактикалық құралдарды
қайта өңдеуге алып келді. ЖОО-да интернетке қосылу, рұқсат етілген
ерекшеленген каналдармен жұмыс жасайтын корпоративті компьютерлік желілерге
қосылу қолға алынды.
В.П.Беспалько, Г.К.Селевко т.б. зерттеулерінде оқытудың жаңа
ақпараттық технологияларын қолдану тұрақты кері байланысты, оқытудың
визуальдық, экономикалық тиімділігін, диагостикалық мақсаттылығын,
жүйелілігін, нәтижелілігін, алгоритмдігін, басқарылуын, дыбыстың
сүйемелденуін, жобалау мәселелері қарастырылған [13, 14].
Қазіргі уақыттағы білімді ақпараттандырудың мүмкіншіліктері мол, олар:
( әрбір жеке тұлғаға өз бетінше білім алудың ашық жүйесін құрайды;
( жүйелі ойлау арқылы таным үдерісін ұйымдастыруды түбегейлі өзгертеді;
( білім алудың ақпараттық-әдістемелік қамтамасыз етілуін басқарудың
жүйесін тиімді жасайды;
( оқыту үдерісінің барысында білім алушының танымдық іс-әрекетін тиімді
ұйымдастырады;
( компьютердің ерекше мүмкіншіліктерін оқыту үдерісінде қолданады;
( электрондық оқулықпен оқыту, қашықтан оқыту жүйесін жасайды, дамытады
және жетілдіреді;
( электрондық оқулық арқылы теориялық материалды өз бетімен оқып-
үйренуге, зерттеуге мүмкіндік береді:
( электрондық оқулықты студенттің білімін тексеруде, бағалауда
қолданады;
Білім беруді ақпараттандыру оқыту үдерісінде көптеген дидактикалық
міндеттерді айқындауға көмектеседі:
( микро және макроәлемнің процестері мен құбылыстарын меңгеруде күрделі
техниканың және биологиялық жүйелерде компьютерлік графика мен компьютерлік
модельдеуді қолдануда;
( өте үлкен және өте аз жылдамдықтармен өтетін нақты әртүрлі физикалық,
химиялық және биологиянық әлеуметтік процестерді уақыт масштабында ыңғайлы
көрсетумен қатар білім беруді ақпараттандыруды ұсынуда;
( оқыту үдерісінде жаңа ақпараттық техникалар арқылы компьютерлік
даярлық деңгейін көтеруде;
( оқу жүйесінде, ғылыми зерттеулерде ақпараттық технологияларды,
электрондық оқулықтарды жүйелеп ендіруде;
( бірыңғай білім берудің ақпараттандыру кеңістігін құру және дамытуда.
Білім беру жүйесін ақпараттандыру процесіне
байланысты ақпараттық-білім беру ортасы, ақпаратты-пәндік
орта, кәсіби-ақпараттық білім беру ортасы, оқытудың
компьютерлік технологиясы, оқытудың ақпараттық технологиялары,
мультимедиа, мультимедиалық технологиялар, білім берудегі мультимедиа,
мультимедианың бағдарламалық құралдары, мультимедиалық өнімдер,
гипермедиа секілді бірқатар терминдер, оқулықтар мен ғылыми мақалаларда
қолданыла бастады. Енді осы түсініктерге талдау жасап көрейік. Алдымен, осы
түсініктерде көп қолданылатын орта терминіне тоқталайық.
Орта макроорта және микроорта ұғымдарын құрайды. Макроорта қоғамдық-
экономикалық жүйелерді қамтыса, микроорта жеке тұлғаның айналасындағы
жанұя, ұжым секілді жекелеген элементтерден құралады [15].
Білім беру ортасы − білім беру мекемелеріндегі оқыту технологияларының,
ақпараттық ресурстардың жиынтығы.
Ал, ақпаратты-білім беру ортасына қатысты айтар болсақ, білім беру
ортасы ешқашанда ақпаратсыз бола алмайды. Бұл жердегі ақпаратты сөзі
ақпараттық технологияларға қатысты айтылып тұр. Сондықтан да ақпаратты-
білім беру ортасы − ақпараттық білім ресурстарын пайдалануға мүмкіндік
беретін ақпараттық технологиялар негізінде құрылған оқыту технологиясының
жиынтығы - деген тұжырым жасай аламыз.
Ақпаратты-пәндік орта − белгілі бір пәнге қатысты ақпаратты пайдалануға
бағытталған ақпаратты-білім беру ортасының құрамы.
Кәсіби-ақпараттық білім беру ортасы − белгілі бір мамандық иесінің
кәсіби іс-әрекетінде пайдалануга арналған компьютерлік және
телекоммуникациялық технологиялар негізінде құралған аппаратты-
бағдарламалық жабдықтар жиынтығы.
Енді оқытудың компьютерлік технологиясы, оқытудың ақпараттық
технологиялары секілді бірқатар терминдерге тоқталайық. Алдымен
технология сөзінің мағынасына зер салсақ, анықтама бойынша технология-
өнім өндіру процесінде өнімнің, материалдың немесе полуфабрикаттың
формасын, қасиетін, қалып-күйін өзгертуді, өңдеуді жүзеге асыратын әдістер
жиынтығы.
Оқыту − педагогтардың жетекшілігімен тұлғаның білімін, ебдейлігін,
дағдысын қалыптастыруға бағытталған, жоспарлы және жүйелі түрде жүзеге
асырылатын процесс.
Оқытудың компьютерлік технологиясы − ақпаратты жинақтау, ұсыну және
бақылауды ұйымдастыру, танымдық іс-әрекетті басқару секілді педагогтың
атқаратын функцияларының компьютерлік техника негізінде педагогикалық
шарттарын құрудың әдістері мен тәсілдер жиынтығы (2 суретке сәйкес).
Оқытудың компьютерлік технологиясы оқытушы мен студенттің, мұғалім мен
оқушының арасындағы қатынас формасын өзгертеді. Бұл өз кезегінде оқу
мотивациясын күшейтеді, оқытудың қарқындылығын арттырады.
Оқытудың ақпараттық технологиялары − компьютерлік техниканың,
телекоммуникациялық байланыс құралдарының, инструменталды бағдарламалық
жабдықтарының жиынтығы.
Мультимедиалық оқыту ортасы (МОО) қабылдау және ойлау қабілеттігі
әртүрлі адамдарды оқыту тиімділігін қамтамасыз ететін, әртүрлі ақпараттың
(мәтіндік, графикалық, аудио және бейне) түрлерін жүйелеудің тиімділігін
ескеретін көпдеңгейлі құрылымның мақсаты мен міндетін ұсынатын
коммуникациялық жүйелер жиынтығынан тұрады. Мультимедиа технология
жүйесінің жиынтығын: мультимедиалық компьютер, бейнепроектор немесе
мультиме-диалық проектор, интерактивті тақта, бейнекамера, бейнемагнитафон
т.с.с. құрылғылары құрайды.
Болашақ физика мұғалімдерді ақпараттық-компьютерлік технологияны кәсіби
іс-әрекеттерде пайдалануға даярлау мақсатында педагогикалық шарттарды
анықтауымыз қажет.
Өйткені олар, біріншіден, оқушылардың ақпараттық-компьютерлік
технологияларды (АКТ) кәсіби іс-әрекеттерде пайдалануға даярлығын
қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштерін, екіншіден, даярлықты
қалыптастыру жүйесінің құрылымын және осы даярлықты қалыптастыруды
қамтамасыздандыратын педагогикалық шарттарды анықтауға көмектеседі.
Болашақ физика мұғалімдердің АКТ-ны кәсіби іс-әрекеттерде пайдалануға
даярлаудың педагогикалық шарттары төмендегідей айқындалады:
1) болашақ физика мұғалімдердің АКТ-ны кәсіби іс-әрекеттерде пайдалану
даярлығын белсендендіруі (студенттің кәсіби іс-әрекетте АКТ-ны
пайдаланудағы жетістіктері, проблемалық оқыту жағдайын жасау, бейімделуі,
қиындықтарды жеңе білуі, өз бетінше АКТ-ны пайдалана алуы);
2) болашақ физика мұғалімдердің АКТ-ны кәсіби іс-әрекеттерде
пайдалану даярлығын қалыптастыруда өзін-өзі басқаруы (оқытушы мен
студенттің АКТ-ны кәсіби іс-әрекетте пайдалануын қалыптасыру, педагогикалық
процесте субьектілердің өзара байланыс жүйесін қолдану, өзара әсердің
болуы);
3) оқу материалының құрылымдық модульдік технологиясын болашақ физика
мұғалімдердің АКТ-ны кәсіби іс-әрекеттерде пайдаланудың теориясы мен
практикасын жасауда қолдануы (оқытуда модульдік технологияны қолдану,
модуль түрінде берілген оқу бағдарламасы мен оқушының өз бетінше жұмыс
істей алуы, оқу материалының мазмұнын мен модульді меңгеруге бейімделуі,
кері байланыстың болуы, оқушының өз бетінше жұмыс істей алуы, оқу процесін
ұйымдастырудың икемділігі, оқу іс-әрекетінің тиімділігінің артуы);
Сурет 2 – Оқу үрдісінде ақпараттық технологиялардың мультимедиа
құралдарын қолдану тәсілдері
Оқытудың дәстүрлі түрімен МОО-сын салыстыра отырып келесі
артықшылықтар мен кемшіліктерге тоқталып өтейік. Біз олардың екі
кемшіліктері бар деп есептейміз:
– олармен жұмыс істеу үшін арнайы қосымша жабдықтың қажеттілігі,
бәрінен бұрын – сапалы монитор мен сәйкес программамен жабдықталған
компьютер;
– электрондық формада ақпаратты беру және монитормен жұмыс істеу
барысындағы жалығушылық.
Мультимедиалық оқыту курсының артықшылықтарына мыналарды жатқызуға
болады:
1. Оқушының жеке сұранысына қолданушы интерфейсінің бейімделуі және
тиімдеу мүмкіндігі. Көбінесе, мәтіндік және гипермәтіндік қолдану
мүмкіндігі айтылады, сондай-ақ, курстың фреймді құрылымы, мұнда фреймдер
саны, олардың өлшемдері мен толтыруы өзгеруі мүмкін. Оқушының тілегі
бойынша фреймдер бөлігімен бірге қалқыма терезелерді тура сондай мазмұнда
пайдалануға болады, мысалы, суреттермен не болмаса анықтамалар тізімімен.
2. Оқушыға әсер ететін қосымша құралдарды (баспа шығармаларымен
салыстырғанда) қолдану мүмкіндіктері (мультимедиялық шығарма). Бұл оқу
материалын жылдам меңгеруге және жақсы есте сақтауға мүмкіндік береді.
Әсіресе бізге Компьютерлік ақпаратты қорғаудың әдістері мен құралдары
пәні бойынша біздің өңдеп жасаған анимациялық модельдердің мәтінмен қосылуы
маңызды болып табылады. Жағымды әсерді дәрістік мәтінге сәйкес дыбыстық үн
көмегімен тыңдауға болады.
3. Мультимедиалық оқыту курсының шеңберінде ыңғайлы, қарапайым
навигация механизмін тұрғызу мүмкіндігі. Баспа шығармасында мұндай
мүмкіншіліктер екеу: мазмұн мен колонтитулдар, кейде оларға тезаурустар да
жатқызалады. Бірақта осы мүмкіншіліктерді тәжірибеде жүзеге асыру үшін
оқулық курсында гиперсілтемелер мен фреймдік құрылымдар қолданылады. Олар
беттерді парақтамай, жылдам түрде қажетті бөлімге немесе фрагментке апарады
немесе дәл осылай жылдам кері қайтара алады.
4. Көбіне гипермәтіндік сілтемелер баспа мәтіні бойынша орналастыруға
болады, суреттерді, қосымша әдебиеттерді қарауға болады. Қажет болған
жағдайда курс авторына пән туралы түсініктеме беруді өтініп, электрондық
поштамен хат жаза алады. Желілік оқыту құрылымдарын қолдану кезінде пән
жөнінде негізгі мәселелерді электрондық оқу залында, жұмыс орнында қала
отырып, талқылауға болады.
5. Оқушының білім деңгейін автоматты түрде бақылауға болады.
6. Мультимедиалық оқыту курсының басты артықшылығы – бұл оқушы пен курс
элементтерінің арасындағы интерактивті әрекеттесу мүмкінділігі. Оның пайда
болу деңгейі төменнен жоғарыға дейін тестілеу барысында байқалады.
Сонымен, оқу үрдісіне мультимедиалық технологияларды енгізу тек
оқытушыны жұмыстан босатып қоймай, сонымен бірге әртүрлі элементерді:
мәтін, графика, анимация, дыбыстық және бейнеэлементтерді құруға мүмкіндік
береді. Интерактивті компьютерлік программалар адамның барлық іс-әрекетінің
түрлерін (ойлау, сөйлеу, физикалық, перцептивтік) белсендендіреді. Бір
сөзбен айтсақ, мультимедиалық құралдарды және технологияларды қолдану
оқытудың тиімділігін арттырып, сапалы білім беруге қол жеткізеді. Мұнда
дәстүрлі және компьютерлік түрде оқыту үрдісін ұйымдастыруда үйлесімділік
бар.
Мультимедиа технологиясы көптеген оқыту мен бақылау әдістерін,
оқушылардың танымдық іс-әрекетін жаңа сапалы деңгейде белсенділендіруді
жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Мультимедиалық құралдарының практикалық
қолданылуы көптеген жағдайларда оқу үрдісіндегі оқу материалдарын ауызша
баяндау, көрнекілік және практикалық оқыту әдістері, алынған білімді бекіту
әдістері, өзіндік жұмыс тәрізді классикалық оқыту әдістерін жетілдіруге
немесе жартылай алмастыруға мүмкіндік берді.
Қазіргі кезеңде ақпараттық технологиялардың дамуының негізгі даму
бағыты мультимедиа жүйесі болып табылады. Мультимедиалық технология
компьютерлік жүйедегі мәтінді, дыбысты, видеобейнелерді, графикалық
бейнелерді және анимациялар біріктіреді [16].
Мультимедиалық технологияның басты сипаттайтын белгілерін ажыратып
көрсетсек:
( үлкен көлемдегі ақпаратты шағын түрде сақтауы;
( ақпараттар ағынын бағдарламалық құралдармен өңдеуі;
( кез келген ақпаратқа қажетті анықтаманы алудың интерактивті жолын
ұйымдастыруы;
( ақпараттық мәліметтер қорын пайдаланып слайд-шоу ұстанымы негізінде
көп деңгейлі презентациялар жасауы;
( Интернет және локальдық желілермен байланысы.
Мультмедиалық өнімдерді тасымалдаушылар қызметін атқаратындар CD-ROM,
DVD-ROM дискілері және локальдық желілер.
Қазіргі таңда жақсы дамып отырған ақпараттық технологиялардың келешек
даму бағытының бірі мультимедиа – технологиялары болып табылады.
Мультимедианы біріктірілген мәтін, графика, мультипликация, видео және
дыбыс деп түсінеді. Мультимедиа бағдарламасы әр түрлі құрылымда берілуі
мүмкін. Талдай келе, оған Ресейлік және шетелдік деректерден бірнеше
анықтамалар айтуға болады. Шетелдік авторлар соңғы кездері мультимедиа
және гипермедиа терминдерін бөліп қарамайды. Медиа түсінігі құрылымы
жағынан көп мағынада. Сонымен бірге мультимедиа термині бұрын әртүрлі
өндірістік жағдайларды суреттегенде кеңінен қолданылды.
Ресей деректерінен мультимедиаға анықтамалар алатын болсақ
http:www.icsti.su сайтынан төмендегі мәліметтерді білуге болады:
Мультимедиа бірлескен сөйлеуді, талдауды, құжаттарды талдауды
қамтамасыз етеді.
Бұл экранда дыбысталған мәтінді көрсете алады. Оқыту жүйесін
қалыптастыру мультимедианың маңызды бағыты болып табылады.
Мультимедианың түзілуі, дыбыс пен түстерді қолдану видеофильмдерді
дайындауға мүмкіндік ашты.
Бұл: энциклопедиялар;
- Электорндық оқулықтар;
- компьютерлік модельдер;
- өнім каталогы;
- сілтемелер, сілтемелік құралдар;
- жүйеде жұмыс істейтін топтық құралдар;
Мультимедиа – технологиялар қосындысы, ол компьютерге енгізу, өңдеу,
сақтау, мәтін, графика, анимация сандық көрсеткіштер, видео, дыбыс,
сөйлеуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Мультимедианың құралдары – құрастыра алатын, өңдейтін, ақпарат
түрлерін жинақтай алатын интерактивті қалыптағы компьютердің құрал
жабдықтары.
Біз төмендегі анықтамалардың мазмұнын дұрыс деп есептейміз:
- Мультимедиа–технология – компьютердің құралды – бағдарламалы жабдықтары
арқылы өңдеу, сақтау, ақпаратты беруді қамтамасыз етуі.
Мультмедиа – ақпарат, мәтін, графика, дыбыс, анимация, видео сияқты
ақпарат түрлері [16]
Мультимедиалық технологиялар - бейнелік және аудиоэффектілік, әр түрлі
мультибағдарламалық мүмкіндіктерді интерактивті бағдарламалық жабдықтың
басқаруымен орындата алатын электрондық құжаттарды дайындау тәсілдері.
Мультимедиа құралдары деп әр түрлі орталарды: графиканы, гипермәтінді,
дыбысты, анимацияны, бейнелік көріністерді пайдалана отырып, тұтынушының
компьютермен әрекеттесуін жүзеге асыратын аппараттық және бағдарламалық
құралдардың біріктірілген кешендерін айтады.
Мультимедиалық электронды басылымдарды дайындауда MS FrontPage,
Macromedia Directir, Dream Weaver, Flash және 3D Studio Max бағдарламалық
өнімдері пайдаланылады. Microsost және Adobe компаниялары электронды
кітаптарды оқуға арнап арнайы бағдарламалық жабдықтар жасап шығарды.
Оқытудың жаңа ақпараттық коммуникациялық технологияларының бірі –
мультимедия технологиясы. Мультимедиа (multimedia) терминін ағылшын тілінен
сөзбе-сөз аударғанда көп орталық дегенді білдіреді. Мультимедиа
технологиясы – белгілі бір мәселені (есепті) шешуде ақпараттың бірнеше
түрінің бірігу технологиясы. Мультимедиялық компьютер бағдарламасының
дидактикалық негізіне мазмұны ақпарат берудің сызба, ауызша және видео
сияқты әртүрлі тәсілдерінің интеграциясы деңгейінде жүзеге асыру жатады.
Мультемедианы жоғарғы оқу орында дидактикалық құрал ретінде
төмендегідей бағытта пайдалануға болады:
- оқу материалының мазмұнын көрнекі түрде жүзеге асыруға,
эксперименттік зерттеу жұмыстарын жүргізуге, теориялық және практикалық
білімді интеграциялауда;
- оқу сабақтарында мультимедияны пайдалануда аудиторияның ерекшелігін
ескерту керек, оқу пәні бойынша оқушылардың теориялық білім деңгейі мен
олардың практикалық білік пен дағдылары ескерулері тиіс.Әрбір оқушының
компьютерлік білімдері мен біліктерінің болуы шарт;
- мультимедиа оқу процесінің басым көпшілігі оқушылардың өзіндік жұмыс
жасауына бағытталады;
Жоғары оқу орында мультимедианы дидактикалық құрал ретінде
пайдаланғанда оқу материалдары мазмұндық ерекшеліктеріне қарай: бақылау,
теориялық, практикалық сияқты 3 топта топтастырылады.
Бақылау деңгейі меңгерілетін материалы көрнекі қабылдауды негіз етеді,
теориялық деңгей белгілі бір объектілерді, құбылыстарды, заңдылықтарды
белгілейтін теориялық ғылыми ұғымдар жүйесін қамтиды, ал практикалық деңгей
– практикалық маңызы бардың барлығын қамтиды.
Жоғары оқу орында кредиттік технологияны жүзеге асыру барысында оқу –
тәрбие процесінің сапасын арттыруда, мультимедиа технологиясының маңызы
зор.
ХХ ғасырдың аяғы – ХХI ғасырдың басында ғылыми технологиялық
жетістіктермен келешек заманға қадам басу кезеңінде жоғары технологиялық
білім беру және білім саласын ақпаратттандыру және тұлғаны еркін өмір
сүруге, танымын дамытуға, дұрыс шешім қабылдауға және өзінің әрекеті арқылы
ойлау қабілетін қалыптастыруға бағытталып отырған білім беру міндеті
бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Бүгінде оқыту процесінде оқыту, тілдік жүйені мультимедиа арқылы
модельдеу және тілді үйренушінің (жеке тұлға) компьютер арқылы қатынасқа
түсуі үшін қолайлы жағдай туғызу оқыту түрін тұтастай өзгертіп, алған
білімді санасында сақтаған оқушы емес, керісінше тілдік қатысымға еркін
түсе алатындай бағдарламаны ұсынуды қажет етеді. Компьютер – білім алудың
мультимедиалық көзі, ақпаратты тұтынушы ретінде қабылданады.
Мультимедианың негізгі картина (көріністілі қатар) және мәтін (дыбыстық
қатар) тілді үйретуде жоғары тиімділікті, нәтижеге жету, қызығушылығын
арттыруда аса маңызды. Яғни оқу үрдісіндегі компьютер оқушы мен компьютер
арасындағы интерактыға (өзара байланыс) мүмкіндік береді және ақпаратты
қабылдауға жайлы жағдай туғызады.
Оқу үрдісінде мультимедианы тиімді пайдалану үшін физикалық
құбылыстардың мультимедиалық оқулығы мына қасиеттерге ие болуы керек:
1) Құбылыстың динамикалылығы. Қазіргі компьютерлер дисплей экранында
қарапайым қозғалыссыз суреттерді ғана емес, әр түрлі бейнелер мен
құбылыстарды, олардың қозғалысында, дамуында байқауға мүмкіндік береді.
2) Интерактивті байланыс болуы. Оқушы пен компьютердің арасындағы
өзара қатынас. Бұл қатынас, ең алдымен, қолданушының модельдеуші
бағдарламаның жұмыс тәртібі мен модельдің параметрлерін алмастыру
мүмкіндігінде айқын байқалады. Жасалған бағдарлама қолданушы іс-әрекетіне
дереу жауап беруі тиіс. Сонымен қатар, қазіргі заманғы компьютердің барлық
мүмкіншіліктерін ескеру қажет.
3) Модельдеуші бағдарламалардың жұмысын басқару қолайлылығы Оқушы
компьютерлік модельмен жұмыс істеуде бағдарламаны жіберу мен тоқтатудың
қарапайым дағдысын меңгеріп, дисплей экранындағы ақпаратты есептеу мен оны
түйме басумен енгізу жөніндегі дағдысының болуын қалайды.
4) Оқу процесінде модельдеуші бағдарламаны оның бөлімдерін қолдануды
орындаудың бірізділігі. Физика курсында экспериментке үлкен рөл берілген.
Экспериментті өткізудің негізгі тәсілдерінің бірі – объектіні, оның әр
түрлі параметрлері мен сыртқы жағдайларын өзгерте отырып, зерттеу болып
табылады. Бұндай тәсіл объектінің қасиетін бейнелейтін заңдылықты айқындау
үшін, әдетте, бір емес бірнеше тәжірибе жасау арқылы қол жеткізіледі.
5) Ақпараттылық икемділік. Оқушы мультимедиалық оқулықпен жұмыс істеу
кезінде алынған мәлімет қабылдауға икем болуы тиіс. Бұл ақпараттың
оптимальдық көлемін бөлшектеуге, оны берудің белгілі бір ырғағын таңдауға,
ақпаратты хабарлаудың басқа түрлерін пайдалануға (мәтіндер, формулалар,
графиктер, қозғалатын және қозғалмайтын суреттер және т.б.), ондағы ең
маңызды элементтерді бөліп алуға байланысты қамтамасыз етіледі.
6) Көрнекілік. Зерттелетін обьектілерді, олардың макеттерін немесе
модельдерін сезімдік қабылдауды ескеру және білім алушының өзінің бақылау
мүмкіндіктерін ашады. Мультимедиалық оқулықпен көрнекілік талапты жүзеге
асыру жаңа, мүмкіндігінше жоғары дәрежеде қамтамасыз етілуі тиіс.
Мультимедиа элементтерін пайдалану адамның ақпаратты қабылдауының барлық
каналдар қамтиды.
Физикалық құбылыстар мен процестерді графикалық кескіндеу кезінде
көрнекілікті арттыру үшін компьютердің түрлі-түсті мүмкіндіктерін пайдалану
ұтымды. Жоғарыда айтылғандарды жинақтай келе төмендегідей қорытынды жасауға
болады: физиканы оқытудың ерекшеліктерін ескеріп, мультимедиалық оқулықты
оқу құралы ретінде белгілі бір дидактикалық талаптарды қанағаттандырғанда
ғана оларды оқу үрдісінде қолданудың тиімділігі артады.
2 МЕКТЕП ФИЗИКА КУРСЫНДА ЭЛЕКТР ТОГЫ БӨЛІМІН ОҚЫТУДА МУЛЬТИМЕДИАЛЫҚ
ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҮЙЕСІ
2.1 Мектеп физика курсындағы Электр тогы бөлімін мультимедиалық
технологияны қолданып оқытудың мазмұны мен әдістемесі
Жаңа ақпараттық технология арқылы білім беруде, жоғарғы оқу
орындарында және ғылыми-зерттеу институттарында ғылыми жетістіктерді және
тәжірибелі ұстаздардың білімі беру нәтижесінде жан-жақты білім алушылардың
саны көбеюде. Қазіргі таңда кез келген тақырып бойынша мәліметтерді алуда
Интернетті пайдаланудың өте бай тәжірибесіне қол жеткізілген. Сондықтан,
ақпаратты ресурстарды өз уақытында тауып, дер кезінде пайдалану бүгінгі
күннің өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Білім беру саласындағы ақпаратты ресурстардың шартты белгілеріне
мыналарды жатқызуға болады:
( мультимедиалық оқулық;
( қашықтан оқыту курсы;
( анықтама мәліметтері (сөздік, энциклопедия, карта, деректер базасы);
( электрондық кітапханалар: мәтіндік, графикалық, дыбыстық және бейне
ақпараттары;
( виртуальдық мұражай, көрмелер және т.б. көрнекі материалдар;
( оқытушылар үшін методикалық мәліметтер.
Оқыту – бiлiм алудың, бiлiктiлiкке үйретудiң, iс-әрекет дағдыларын
қалыптастырудың және адамды еңбекке бейiмдi даярлаудың негiзгi құралы.
Оқыту процесiнiң нәтижесiнде бiлiм алу, тәрбиелеу және дамыту мақсаттары
жүзеге асырылады.
Оқытудың мақсаты мен мазмұны, оны ұйымдастырудың түрлерi және
әдiстерi, адамзаттың жалпы бiлiм алу даярлығына қойылатын талаптар
өркениеттi педагогикалық идеяларға сәйкес өзгерiп отырады.
Сонымен бірге, электр тогы бөлімінің мазмұны мен оқыту әдістемесі
жоғарғы оқу орындары мен орта мектептерге арналған физика оқулықтары мен
әдебиеттеріде талданған [17, 18, 19,20,21,22,23].
В.В.Гриншкун зерттеулерінде, материалдың иерархиялық ұйымдастырылуы мен
педагогикалық құралдар жүйесін құрудың технологиясын бағдарламалық
материалдарды тиімді қолданумен жетілдіру; осы технология негізінде
интеграцияланған қабықша Тілдік орта және ақпараттық-іздеуші жүйе
Иерархия құрылған; оқу процесінің әр түрлі кезеңдерінде ол Иерархия
компьютерленген оқу сабақтарын өткізудің көрсетілімдік әдістемесін
жетілдірді; жұмыс барысында жасалынған бағдарламаларға педагогикалық
талаптар, идеялық зерттеу негіздерін жақсарту, қазақстандық интерфейсті
жетілдіру жүзеге асырылды [24].
Жалпыға бірдей білім беретін мектептің жаратылыстану-қоғамдық бағыты
бойынша 10-сыныбының оқу бағдарламасы бойынша Физика пәнінің оқу
жүктемесінің көлемі аптасына 3 сағат, оқу жылында 102 сағат, оның ішінде 10
сағаты резервтік уақыт.
Мектептің 10 сыныбының Электродинамика бөлімінің Тұрақты электр
тогы тарауы бойынша білім мазмұны (3 суретке сәйкес) [25].
Сурет 3 – Физика 10 сыныбының мультимедиалық оқулықтың электродинамика
бөлімінің құрылымы
1. Электр тогы. Тiзбектiң бөлiгi үшiн Ом заңы. Кедергi. Электр тогы
деп электр зарядтарының реттелген қозғалысын айтады. Өткiзгiштегi оң
зарядталған бөлшектердiң қозғалыс бағыты электр тогының бағыты ретiнде
алынады.
Ток күшi деп аталатын скалярлық шама I электр тогының сандық
сипаттамасы болады. Өткiзгiштiң көлденең қимасы арқылы бiр уақыт аралығында
тасымалданатын заряд мөлшерiн ток күшi дейдi. Егер өткiзгiштiң көлденең
қимасы арқылы Δt уақыт аралығында Δq заряды тасымалданса, ток күшi тең
болады.
(1)
Халықаралық бiрлiктер жүйесiнде СИ ток күшi ампермен (1 А) өлшенедi. Ол
француз ғалымы Андре Мари Ампердiң атымен аталады.
Өткiзгiштегi ток күшiнiң ток тасушылар концентрациясына n, олардың
бағытталған қозғалысының жылдамдығына v, өткiзгiштiң қимасының ауданына S
және әрбiр ток тасушының тасымалдаған зарядына q тәуелдiлiгi мынадай
болады:
I = qnvS
(2)
Немiс физигi Георг Ом ток күшi тiзбектiң бөлiгiндегi кернеуге тура
пропорционал екенiн тапты:
I~U .
Ол өткiзгiштi басқа өткiзгiшпен ауыстырғанда тiзбектегi кернеу дәл сондай,
ал ток күшi өзгеше болатынын байқады. Демек, әр түрлi өткiзгiштер
тiзбектегi ток күшiн әр түрлi шектейдi. Тәжiрибелер нәтижелерiн былай
жазуға болады:
немесе ,
(3)
мұндағы -пропорционал коэффициентi, ол өткiзгiштердiң қасиетiне
тәуелдi. Өткiзгiштiң тiзбектегi ток күшiн шектеу қасиетiн сипаттайтын шама
кедергi деп аталады. Еркiн электрондардың кристалл торының иондарымен
соқтығысуы өткiзгiш кедергiсiне себеп болады.
(3) формула бойынша, ток күшi тiзбек бөлшегiндегi кернеуге тура
пропорционал және сол бөлшектiң кедергiсiне керi пропорционал болады (4
суретке сәйкес):
Сурет 4 - Кедергі
(3) формула тiзбектiң бөлiгi үшiн Ом заңын өрнектейдi.
Ом заңы бойынша өткiзгiш кедергiсi өткiзгiштiң ұштарындағы кернеудiң
ток күшiне қатынасына тең:
(4)
Халықаралық бiрлiктер жүйесiнде СИ кедергi оммен (1 Ом) өлшенедi:
.
2. Өткiзгiштердi тiзбектей және параллель қосу. Өткiзгiштiң меншiктi
кедергiсi
Энергия ток көзiнен тұтынушы құрылғыларға (электр шамына, двигательге
және т.б.) ток өткiзгiш сымдар арқылы жеткiзiледi. Өткiзгiштер тiзбектей
және параллель қосылуы мүмкiн.
Өткiзгiштер тiзбектей қосу: Барлық өткiзгiштер тiзбекке бiрiнен кейiн бiрi
тiзiлiп қосылады (5 суретке сәйкес).
Сурет 5 - Өткiзгiштерді тiзбектей қосу
Өткiзгiштер тiзбектей қосылғанда:
а) барлық өткiзгiштердегi ток күшi бiрдей
, (5)
б) тiзбектегi кернеу бөлiктер кернеулерiнiң қосындысына тең
,
(6)
в) өткiзгiштердегi кернеу олардың кедергiлерiне тура пропорционал
,
(7)
г) тiзбектей қосылған n өткiзгiштердiң толық кедергiсi бөлiктердiң
кедергiлерiнiң қосындысына тең:
(8)
Өткiзгiштер параллель қосу (6 суретке сәйкес).
Сурет 6 - Өткiзгiштерді параллель қосу
Өткiзгiштер параллель қосылғанда:
а) тарамдалмаған бөлiктегi ток күшi тарамдалған бөлiктердегi ток күштерiнiң
қосындысына тең
, (9)
б) параллель қосылған тiзбек бөлiктерiндегi кернеулер бiрдей
, (10)
в) тарамдалған тiзбектiң бөлiктерiндегi ток күштерi олардың кедергiлерiне
керi пропорционал
(11)
Сурет 7
Өткiзгiштiң кедергiсi оның материалына және геометриялық өлшемдерiне
тәуелдi. Ұзындығы l және көлденең қимасының ауданы S болатын өткiзгiштiң
кедергiсi мынаған тең (7 суретке сәйкес):
,
(12)
мұндағы ρ -өткiзгiштiң меншiктi кедергiсi. Меншiктi кедергiнiң сандық мәнi
берiлген материaлдан жасалған ұзындығы 1 метр және көлденең қимасының
ауданы 1 м2 болатын цилиндiрлiк өткiзгiштiң кедергiсiне тең.
3. Электр қозғаушы күш. Тұйық тiзбек үшiн Ом заңы
Қарама-қарсы таңбалы зарядтар тасыйтын екi ток өткiзетiн денелердi алайық.
Егер осы денелердi өткiзгiш арқылы қоссақ, сол зарядтардың электр өрiсiнiң
әсерiнен өткiзгiште электр тогы пайда болады (8 суретке сәйкес). Бiрақ бұл
ток өте қысқа уақыт болады. Екi дене арасындағы электр өрiсi әлсiзденедi
де, ақыр аяғында денелердiң потенциалдары теңесуiнiң нәтижесiнде жоқ
болады.
Сурет 8 – Электр тогы
Ток тұрақты болуы үшiн өткiзгiштiң ұштарындағы потенциалдардың айырымы
тұрақты болуы қажет, яғни өткiзгiште өзгермейтiн электр өрiсi болуы керек.
Ол үшiн денелердiң зарядтарға әсер ететiн электростатикалық күшiнiң
бағытына қарама-қарсы бағытта зарядтарды бiр денеден екiншi денеге
тасымалдайтын ерекше құрылғы – ток көзi керек. Мұндай құрылғыда зарядтарға,
электр күштерден басқа тегi электрлiк емес күштер әсер ету тиiс (9 суретке
сәйкес). Мұндай күштердi бөгде күштер дейдi.
Сурет 9 - Толық тiзбек үшiн Ом заңы.
Тұйық контурдағы электр қозғаушы күш (қысқаша ЭҚК) зарядты контурдың
бойымен орын ауыстыруындағы бөгде күштердiң жұмысының сол зарядқа қатынасын
анықтайды:
(13)
Толық тiзбек үшiн Ом заңы. ЭҚК-i ε, кедергiсi r (iшкi кедергi) ток көзiнен
кедергiсi R болатын сыртқы тiзбек бөлiгiнен тұратын тұйық тiзбектек үшiн Ом
заңы
(14)
формуласымен өрнектеледi (6 суретке сәйкес). Тұйық тiзбектегi ток күшi ток
көзiнiң ЭҚК-нiң, тiзбектiң сыртқы және iшкi кедергiлер қосындысына
қатынасына тең.
4. Ток көзiнiң ЭҚК-i және оның iшкi кедергiсi
Егер көздiң полюстарын көздiң iшкi кедергiсiмен салыстарғанда өте аз
кедергiсi бар өткiзгiпен жалғастырса, қысқаша тұйықталу жағдайы болады.
Егер сыртқы тiзбектiң сыртқы кедергiсi R=0 болса, қысқаша тұйықталудың ток
күшiнiң максимал шамасы
(15)
болатыны Ом заңынан шығады. Осыдан қысқаша тұйықталудың ток күшi көздiң ЭҚК-
сынан басқа iшкi кедергiсiне де тәуелдi екенiн көремiз. Сондықтан қысқаша
тұйықталу әр түрлi iшкi кедергiсi бар ток көздерi үшiн әр түрлi қауып
келтiредi.
Ток көзiнiң iшкi кедергiсi зарядтар қозғалатын ток көзiнiң iшiндегi ортаны
сипаттайды.
Сурет 10 - Ток көзiнiң iшкi
кедергiсi
Ток көзiнiң iшкi кедергiсi оның табиғи қасиеттерiне тәуелдi. Үлкен iшкi
кедергiсi бар көз қысқаша тұйықталғанда ток күшi көп болмайды, демек сондай
ток оларға қауып емес. Iшкi кедергiсi аз көз қысқаша тұйықталғанда ток күшi
көп болады, мұндай ток өте қауiптi. Ондай ток көздi бұзуы мүмкiн. Әсiресе
қысқаша тұйықталу жарықтандыратын генераторларға қауып болады. Осындай
көздердiң iшкi кедергiсi өте аз, сондықтан қысқаша тұйықталудың ток күшi
мыңдаған амперге жетуi мүмкiн. Осындай жағдайда қысқаша тұйықталу сымдарды
балқытуы, өрт тұғызу мүмкiн. Одан қорғану үшiн тiзбекке сақтандырғыштарды
қосады. Осындай тiзбек ток күшi үшiн мүмкiн мәнiнен асса,
сақтандырғыштардағы АВ жiңiшке өткiзгiш (10 суретке сәйкес) балқиды да,
тiзбектi ажыратады. Cыртқы тiзбектiң кедергiсiне R қарағанда ток көзiнiң
iшкi кедергiсi r өте аз болса (яғни r R), толық тiзбек үшiн Ом заңы
мынадай болады:
(16)
5. Ток көзiнiң пайдалы әрекет коэффициентi (ПӘК). ПӘК-тың сыртқы жүкке
тәуелдiлiгi.
Тұйық тiзбектегi ток көзiнiң толық қуаты мынаған тең:
,
(17)
мұндағы I -ток күшi , ε-ток көзiнiң ЭҚК-i.
Сыртқы тiзбектегi пайдалы қуат Nn тiзбектегi кернеудiң ток күшiне
көбейтiндiсiне тең болады:
(18)
Пайдалы қуаттың толық қуатқа қатынасын ток көзiнiң пайдалы әрекет
коэффициентi дейдi:
(19)
(13) формуладан толық тiзбек және (3) формуладан тiзбектiң бөлiгi үшiн Ом
заңдарын пайдалынып, пайдалы қуаттың ток көзiнiң ЭҚК-i, оның iшкi және
сыртқы кедергiлерi арқылы өрнегiн табуға болады:
(20)
(18) формула экстремумын зерттеп, яғни Nn -ның R бойынша туындысын нолге
теңеп , пайдалы қуаттың максимал шамасы сыртқы кедергi iшкi кедергiге тең
(R= r) жағдайда болатының табамыз.
Электродинамика бөлімінің Электр тогы тарауы бойынша білім мазмұны
мен теориялық материалды түсіндіру барысында жасалынып, қолданылатын
мультимедиалық оқулықтардың оқыту әдістемесіне толығырақ тоқталайық (11, 12
-суреттерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz