Қосалқы тарихи пән және оның міндеттері. Палеграфия ғылымының дамуы. Генеология. Хронология
Қосалқы тарихи пән және оның міндеттері. Палеография ғылымының дамуы.
1. Қосалқы тарихи пән және оның міндеттері. Палеография ғылымының дамуы.
2. Кирилл жазуы графикасының дамуы. Устав. Жартылай устав. Жедел жазу. Қолжазбаның материалдары. Палимпсестер.
3. Ресейде қағаз өндірісінің дамуы. Дәптерлер мен қолжазба көлемі.
Жазу құралдары, материалдары және әшекейлері.
1 . Жазу материалдары мен құралдары.
2. Қолжазбалардың форматы мен әшекейі.
3. Тарихи зерттеулер үрдісінде палеографияны қолдану.
Генеология және оның міндеттері, қосалқы тарихи пәндер қатарында алатын орны.
1 . Генеология пәні және оның міндеттері
2. Генеологияның ғылым ретінде қалыптасуының тарихы
3. Генеологиялық фактор
Хронология пәні және оның міндеттері.
1. Хронология қосалқы тарихи пән ретінде және оның міндеттері
2. Уақыт туралы ұғым және оның өлшемі.
Күнтізбе тарихы.
1. Алғашқы күнтізбелер. Күнтізбе түсінігі.
2. Юлиан күнтізбесі.
3. Григориан күнтізбесі. Тарихи түп деректермен жұмыс істеуде оқиғаларға дата қою мәселесі.
Тарихи метрологияның қалыптасып дамуы. Ежелгі өлшем бірліктері.
1. Метрология қосалқы тарихи пән ретінде.
2. Метрологияның тарихи деректерді зерттеудегі рөлі. Метрологиялық мәліметтер негізгі дерек көздері ретінде. Метрологиялық зерттеу тәсілдері.
3. Тарихшы жұмысында метрология деректері мен ақша есебін пайдалану.
Нумизматиканың ғылым ретінде дамуы. Нумизматика пәні мен міндеттері.
1. Нумизматика . қосалқы тарихи пән ретінде
2. Тарихи зерттеу барысында нумизматика деректерін пайдалану.
Тарихи топонимика
1. Тарихи топонимика пәні және негізгі міндеттері.
Топонимдер, категориялары, әдістері
2. Топонимдер, категориялары, әдістері
Гербтер құрамы, негізгі элементтері. Гербтер тарихы
1. Герб түсінігі және оның рөлі.
2. Гербтердің шығуы.Герб жасау ілімінің қалыптасуы мен дамуы. Герольдтар институты және атқаратын қызметтері. Гербтер дерек көзі ретінде.
Теориялық геральдика.
1. Теориялық геральдика. Формальды геральдика. Герб құрылымы. Қалқан, оның формасы мен құрылымы. Шлем және оның түрлері. Шлемдік эмблема. Намет. Қалқан ұстағыш және оның түрлері. Ұран.
2. Мемлекеттік, облыстық және қала гербтері. Дворян гербтері. ХХ ғ. гербтері. Егеменді Қазақстан гербі.
. Тәуелсіз Қазақстанның рәміздері.
1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік Елтаңбасы
2. Қазақстан Республикасының Ән ұраны
. Әлеуметтік этикет жүйесі.
1. Әлеуметтік этикет түсінігі
2. Шендік белгілер жөнінде
1. Қосалқы тарихи пән және оның міндеттері. Палеография ғылымының дамуы.
2. Кирилл жазуы графикасының дамуы. Устав. Жартылай устав. Жедел жазу. Қолжазбаның материалдары. Палимпсестер.
3. Ресейде қағаз өндірісінің дамуы. Дәптерлер мен қолжазба көлемі.
Жазу құралдары, материалдары және әшекейлері.
1 . Жазу материалдары мен құралдары.
2. Қолжазбалардың форматы мен әшекейі.
3. Тарихи зерттеулер үрдісінде палеографияны қолдану.
Генеология және оның міндеттері, қосалқы тарихи пәндер қатарында алатын орны.
1 . Генеология пәні және оның міндеттері
2. Генеологияның ғылым ретінде қалыптасуының тарихы
3. Генеологиялық фактор
Хронология пәні және оның міндеттері.
1. Хронология қосалқы тарихи пән ретінде және оның міндеттері
2. Уақыт туралы ұғым және оның өлшемі.
Күнтізбе тарихы.
1. Алғашқы күнтізбелер. Күнтізбе түсінігі.
2. Юлиан күнтізбесі.
3. Григориан күнтізбесі. Тарихи түп деректермен жұмыс істеуде оқиғаларға дата қою мәселесі.
Тарихи метрологияның қалыптасып дамуы. Ежелгі өлшем бірліктері.
1. Метрология қосалқы тарихи пән ретінде.
2. Метрологияның тарихи деректерді зерттеудегі рөлі. Метрологиялық мәліметтер негізгі дерек көздері ретінде. Метрологиялық зерттеу тәсілдері.
3. Тарихшы жұмысында метрология деректері мен ақша есебін пайдалану.
Нумизматиканың ғылым ретінде дамуы. Нумизматика пәні мен міндеттері.
1. Нумизматика . қосалқы тарихи пән ретінде
2. Тарихи зерттеу барысында нумизматика деректерін пайдалану.
Тарихи топонимика
1. Тарихи топонимика пәні және негізгі міндеттері.
Топонимдер, категориялары, әдістері
2. Топонимдер, категориялары, әдістері
Гербтер құрамы, негізгі элементтері. Гербтер тарихы
1. Герб түсінігі және оның рөлі.
2. Гербтердің шығуы.Герб жасау ілімінің қалыптасуы мен дамуы. Герольдтар институты және атқаратын қызметтері. Гербтер дерек көзі ретінде.
Теориялық геральдика.
1. Теориялық геральдика. Формальды геральдика. Герб құрылымы. Қалқан, оның формасы мен құрылымы. Шлем және оның түрлері. Шлемдік эмблема. Намет. Қалқан ұстағыш және оның түрлері. Ұран.
2. Мемлекеттік, облыстық және қала гербтері. Дворян гербтері. ХХ ғ. гербтері. Егеменді Қазақстан гербі.
. Тәуелсіз Қазақстанның рәміздері.
1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік Елтаңбасы
2. Қазақстан Республикасының Ән ұраны
. Әлеуметтік этикет жүйесі.
1. Әлеуметтік этикет түсінігі
2. Шендік белгілер жөнінде
Тақырыпқа қысқаша сипаттама (тезистер): Қосалқы тарихи пән және оның міндеттері. Палеография ғылымының дамуы. Бүгінде тарихи ғылым бірқатар жалпы тарихтық, сондай-ақ арнаулы және қосалқы тарихи пәндерді қамтиды. Жалпы тарихи пәндер бүтіндей алғанда қоғам дамуын немесе жеке елдер мен халықтардың тарихын зерттейді. Арнаулы пәндер болса, қоғамдық өмірдің жеке жақтарының тарихын—экономикалық, саяси, әскери, материалдық, мәдениет пен құқық, қоғамдық ой тарихын қарастырады. Бірқатар тарихи пәндер тарихы зерттеудің әдістемесі мен техникасының жалпы да жеке мәселелерін тұжырымдайды. Мұндай ғылыми пәндер қосалқы пәндер деп аталады.
Қосалқы тарихи пәндердін арасында түп дерек тануға ерекше орын беріледі, мұның міндеті тарихи түп деректерді тауып анықтау, оларды ғылыми жүйеге келтіру, сын кезімен талдау, зерттеу мен пайдалану методтарын түжырымдау, әрі, ақырында адамзаттың, өткен шағының тарихын баяндау үшін түп дерек бере алатындардың бәрін, нақтылы да жан-жақты алып анықтап шығу болып табылады.
Кейбір қосалқы тарихи пәндер өз алдына неғұрлым тар мақсаттарды қояды. Бүлардың бірі тарихи түп деректердін, жеке түрлерін зерттеумен шұғылданады. Мәселен, эпиграфика тас плиталардьщ, металдың, сүйектің, ағаштың, саз балшық бұйымдардың, үстіндегі жазуларды, папирология— папирустардағы жазу-сызуды, ал нумизматика басқа міндеттермен қатар — мәнеттердегі мәтіндерді зерттейді. Жекелеген қосалқы тарихи пәндер өзінің назарын жазба түп деректердін, сыртқы белгілерін зерттеуге аударады. Палеография, мәселен, жазу-сызу материалдары мен оньщ қүралын, жазу мен өрнектеу ерекшеліктерін, сфрагистика — баспасөздерді, оның қосымша документтерін, ал геральдика — гербтерді, орта ғасырларда кеңінен таралған ерекше айырым белгілерін зерттейді.
Қосалқы тарихи пәндердің ерекше бір тобы жазба тарихи түп деректердің жеке түрлерінің ғылыми сын тәсілдерін түжырымдайды. Бұған, мәселен, актыларды зерттейтін дипломатика және әдеби шығармалардьщ мәтіні тарихына өзінін, назарын аударатын текстология жатады.
Қосалқы тарихи пәндердін арасында түп дерек тануға ерекше орын беріледі, мұның міндеті тарихи түп деректерді тауып анықтау, оларды ғылыми жүйеге келтіру, сын кезімен талдау, зерттеу мен пайдалану методтарын түжырымдау, әрі, ақырында адамзаттың, өткен шағының тарихын баяндау үшін түп дерек бере алатындардың бәрін, нақтылы да жан-жақты алып анықтап шығу болып табылады.
Кейбір қосалқы тарихи пәндер өз алдына неғұрлым тар мақсаттарды қояды. Бүлардың бірі тарихи түп деректердін, жеке түрлерін зерттеумен шұғылданады. Мәселен, эпиграфика тас плиталардьщ, металдың, сүйектің, ағаштың, саз балшық бұйымдардың, үстіндегі жазуларды, папирология— папирустардағы жазу-сызуды, ал нумизматика басқа міндеттермен қатар — мәнеттердегі мәтіндерді зерттейді. Жекелеген қосалқы тарихи пәндер өзінің назарын жазба түп деректердін, сыртқы белгілерін зерттеуге аударады. Палеография, мәселен, жазу-сызу материалдары мен оньщ қүралын, жазу мен өрнектеу ерекшеліктерін, сфрагистика — баспасөздерді, оның қосымша документтерін, ал геральдика — гербтерді, орта ғасырларда кеңінен таралған ерекше айырым белгілерін зерттейді.
Қосалқы тарихи пәндердің ерекше бір тобы жазба тарихи түп деректердің жеке түрлерінің ғылыми сын тәсілдерін түжырымдайды. Бұған, мәселен, актыларды зерттейтін дипломатика және әдеби шығармалардьщ мәтіні тарихына өзінін, назарын аударатын текстология жатады.
Бөлім 1. Қосалқы тарихи пән және оның міндеттері. Палеграфия ғылымының
дамуы. Генеология. Хронология.
Глоссарий:
Вязь – ерекше декоративті жазба
Календарь – латынша calendae”, яғни “әр айдың бірінші күні” деген сөзінен
шыққан
Палимпсестер – пергаменттің үстіне бірнеше рет қайта жазығлған қолжазбалар
Палеография - жазу-сызу материалдары мен оньщ құралын, жазу мен өрнектеу
ерекшеліктерін зерттейді
Папирология - папирустардағы жазу-сызуды зерттейді.
Хронология – уақыт өлшемі туралы ғылым
Эпиграфика - тас плиталардьщ, металдың, сүйектің, ағаштың, саз балшық
бұйымдардың үстіндегі жазуларды зерттейді
Тақырып 1. Қосалқы тарихи пән және оның міндеттері. Палеография
ғылымының дамуы.
Дәріс мақсаты: Қосалқы тарихи пәндерге жеке-жеке түсінік бере отырып,
олардың бір-бірімен байланысының негізін ашып көрсету;
студенттердің ой өрісін, танымын кеңейту және саралау,
сараптау қабілеттерін жетілдіру.
Тақырып қарастырылатын сұрақтар:
1. Қосалқы тарихи пән және оның міндеттері. Палеография ғылымының дамуы.
2. Кирилл жазуы графикасының дамуы. Устав. Жартылай устав. Жедел жазу.
Қолжазбаның материалдары. Палимпсестер.
3. Ресейде қағаз өндірісінің дамуы. Дәптерлер мен қолжазба көлемі.
Тақырыпқа қысқаша сипаттама (тезистер): Қосалқы тарихи пән және оның
міндеттері. Палеография ғылымының дамуы. Бүгінде тарихи ғылым бірқатар
жалпы тарихтық, сондай-ақ арнаулы және қосалқы тарихи пәндерді қамтиды.
Жалпы тарихи пәндер бүтіндей алғанда қоғам дамуын немесе жеке елдер мен
халықтардың тарихын зерттейді. Арнаулы пәндер болса, қоғамдық өмірдің жеке
жақтарының тарихын—экономикалық, саяси, әскери, материалдық, мәдениет пен
құқық, қоғамдық ой тарихын қарастырады. Бірқатар тарихи пәндер тарихы
зерттеудің әдістемесі мен техникасының жалпы да жеке мәселелерін
тұжырымдайды. Мұндай ғылыми пәндер қосалқы пәндер деп аталады.
Қосалқы тарихи пәндердін арасында түп дерек тануға ерекше орын
беріледі, мұның міндеті тарихи түп деректерді тауып анықтау, оларды ғылыми
жүйеге келтіру, сын кезімен талдау, зерттеу мен пайдалану методтарын
түжырымдау, әрі, ақырында адамзаттың, өткен шағының тарихын баяндау үшін
түп дерек бере алатындардың бәрін, нақтылы да жан-жақты алып анықтап шығу
болып табылады.
Кейбір қосалқы тарихи пәндер өз алдына неғұрлым тар мақсаттарды қояды.
Бүлардың бірі тарихи түп деректердін, жеке түрлерін зерттеумен шұғылданады.
Мәселен, эпиграфика тас плиталардьщ, металдың, сүйектің, ағаштың, саз
балшық бұйымдардың, үстіндегі жазуларды, папирология— папирустардағы жазу-
сызуды, ал нумизматика басқа міндеттермен қатар — мәнеттердегі мәтіндерді
зерттейді. Жекелеген қосалқы тарихи пәндер өзінің назарын жазба түп
деректердін, сыртқы белгілерін зерттеуге аударады. Палеография, мәселен,
жазу-сызу материалдары мен оньщ қүралын, жазу мен өрнектеу ерекшеліктерін,
сфрагистика — баспасөздерді, оның қосымша документтерін, ал геральдика —
гербтерді, орта ғасырларда кеңінен таралған ерекше айырым белгілерін
зерттейді.
Қосалқы тарихи пәндердің ерекше бір тобы жазба тарихи түп деректердің
жеке түрлерінің ғылыми сын тәсілдерін түжырымдайды. Бұған, мәселен,
актыларды зерттейтін дипломатика және әдеби шығармалардьщ мәтіні тарихына
өзінін, назарын аударатын текстология жатады.
Тарихи түп деректерді зерттеу ушін деректерді тұжырымдауды өз алдына
міндет етіп қоятын бірқатар тарихи пәндерді атаған жөн. Бұлардың қатарына,
ең алдымен, белгілі бір тарихи оқиғалардың, уақытын анықтаумен
шұғылданатын тарихи хронология, өлшемдер және ақша есебі системасын
зерттейтін метрология жатқызылады. Түп деректердің ғылыми сыны үшін тарихи
өткен шақтың географиясын қалпына келтіретін тарихи география және онымен
тығыз байланысты жеке географиялық атаулардың этимологиялық құрылымын,
маңызын әрі қайсыбір тілге жататындығын зерттейтін тарихи топонимика көп
деректер береді. Тарихи түп деректерді зерттеу үшін рулардың, әулеттер мен
жеке адамдардың шығу тегі мен тарихын зерттейтін генеология сияқты қосалқы
тарихи пән де маңызды мәліметтер береді.
Палеография дегеніміз – жазба түп деректердің сыртқы жағын, соның
ішінде графиканы, бұлар жазылған материалды, қағаз бетіндегі судағы
белгілерді, қолжазбалардың форматы мен безендірілуін зерттейтін қосалқы
тарихи пән түрі. Ол ғылыми пін ретінде ХҮІІІ ғасырдың бірінші жартысында
Францияда пайда болған.
Палеография дегеніміз жазба түп деректердің сыртқы жағын, соның ішінде
графиканы, бұлар жазылған материалды, қағаз бетіндегі су белгілерді,
қолжазбалардың форматы мен безендірілуін зерттейтін қосалқы тарихи пән.
Палеографияны білу қолжазбаны дұрыс оқып шығуға, оның пайда болған уақыты
мен орнын, автордың аты-жөнін, оның дұрыстығын немесе жалғандығын, мәтін
тарихын анықтауға көмектеседі.
Палеография - ((((i(s – ежелгі және ((((( - “жазамын” деген грек
сөздерінен шыққан. Сондықтан бұл ғылым ежелгі қолжазбаларды зерттеумен
шұғылданды.
Ғылыми пән ретінде палеография XVIII ғасырдың бірінші жартысында
Францияда пайда болды, бірақ бұған дейін палеографиялық талдау тәсілдері
практикалық мақсаттарда қолданылып келді. XIX ғасырдың бірінші жартысында
қолжазбалардың палеографиялық ерекшеліктеріне ғалымдар ерекше көңіл аудара
бастады, ал ғасырдың орта кезінде-ақ ең ежелгі славян қолжазбаларына бағалы
палеографиялық байқаулары бар А. В. Горскийдің, К. Невоструевтің еңбектері
пайда болды.
1885 жылы И. И. Срезневскийдің палеография жөнінде алғашқы оқу құралы
жарияланды, ал содан сод бірқатар оқулықтар меп еңбектер, соның ішінде Е.
Ф. Карскийдің, Н. П. Лихачевтің, И. С. Беляевтың және А. И. Соболевскийдің
еңбектері жазылды.
Кеңестік ғалымдар да палеографияға әрқашан да үлкен көңіл бөліп
отырды. 1918 жылы В. Н. Щепкиннің орыс палеографиясы жөніндегі оқулығы
басылды, ал 1928 жылы Е. Ф. Карскийдің курсы қайта басылды. Ұлы Отан
соғысынан кейін Н. С. Чаев пен Л. В. Черепниннің (1947 оқулықтары, сондай-
ақ бірнеше палеографиялық альбомдар жарияланды.
1966 жылы М. Н. Тихомиров пен А. В. Муравьевтің жоғары оқу орындарының
студенттеріне арналған Орыс палеографиясы деген арнаулы құралы даярланды.
Кирилл жазуы графикасының дамуы. Устав. Жартылай устав. Жедел жазу.
Қолжазбаның материалдары. Палимпсестер. Кирилл жазуының графикасы әр түрлі
кезеңдердң өзгерістерге ұшырап отырды. Оның сан алуан түрлерінің ішінен
ғалымдар үш негізгі типті — устав, жартылай устав, жедел жазу түрлерін
бөліп көрсетеді.
Устав. XIV ғасырдың аяғына дейін үстемдік еткен устав баппен сәнді
жазылатын болып келді. Мұндағы әріптердің бәрі суретке салынғандай, ап-
айқын болып шығады. Бұлар тіп-тік, қатаң геометриялық формада болады. Ең
ежелгі уставта бұл — квадраттар болды деуге болады, ал кейініректе жоғары
қарай созылған тік төрт бұрыш болып келеді. Әріптің жоғарғы жағы, әдетте
төменгі жағынан кішірек болады. Шиыршықтар тік сызыққа жайымен келіп
қосылады. Әріптің жолдан шығуына, әдетте, жол берілмейді.
Мәтінде әріптер өзара қосылмайды, олардың ара қашықтығы әрқашан бірдей,
мәтіннің сөздер мен сез тіркестеріне бөлінуі әлі жоқ. Қысқарту өте сирек
кездеседі: қасиетті деген сөздерде ғана (құдай, рух және басқалар) жол
беріліп, олар міндетті түрде титло астына алынады; жиекке шығарылатын
әріптер көп болмаған.
Устав жазба ескерткіштері аз сақталған, ал ежелгілері — XI—XII
ғасырдағылары — бірен-саран болып келеді. Бұлар: Остромиров евангелиесі
(1056—1057), Святослав Изборнигі (1073—• 1076), Новгород Юрьев монастырына
(1130) ұлы князь Мстиславтың грамотасы, Варлаам Хутинскийдің қосымша беті
(1192) және басқа да бірнеше ескерткіштер.
Устав жазба өте тиімді болғандықтан, кітап қолжазба гра-фикасында бұлар
кейінгі ғасырда да, тіпті XVII ғасырға дейін пайдаланылды.
Жартылай устав. Азаматтық әдебиет дамып, іскерлік тұрғыдағы жазу-сызу
таралуына байланысты XIV ғасырдың жартысынан бастап XV ғасырдың аяғына
дейін тұрақтап келген жартылай устав пайда болды. Бұл әбден айқын жазу
болғанымен неғұрлым жедел, сондықтан да соншалықты ұқыпсыз жазу еді.
Жартылай уставта әріптерді жазудың геометриялық, сымбаттылық принципі
бұзылады. Айқын тік сызық орнына қисық сызыққа, тік төрт бұрыштар орнына —
үшкір бұрыштарға, ал жаймен өту орнына түзуге қисайтып апарып қоса салуға
жол беріледі. Әріптер көлбейлете жазылады.
Әріптердің арасы алшақтай түседі. Көп сөздер қысқартылып, әріптер
титло астына түсіріліп жазылады. Жекелеген жағдайларда мәтін сөздер мен сөз
тіркестеріне бөлінеді.
Жедел жазу. Жазу процесін едәуір тездетуді талап еткен кітап және
іскерлік жазу-сызудың одан әрі дамуы XV ғасырда жедел жазудың пайда болуына
жол ашты, бұл москвалық, киевтік және батыстық немесе белорустік болып
бірте-бірте бөліне түседі. Жедел жазу, атап айтқанда москвалық жедел жазу,
жартылай уставтан шықты, бірақ одан айырмасы: әріптерінін, тұрқы аласа, ені
кеңірек созылып, шиыршықтап жазылған, пропорциональды емес болып келеді.
Қалай басып, қалай созып жазам десе де, бұл жазу үшін еркіндік тән, жеке
әріптердін, варианттары көп-ақ және оны жеңілдету үшін уақыт етуі.мен
байланысты өзгерістер де тез болып тұрған.
XVI ғасырдан бастап-ақ және одан соңғы жерде әріптерді біріктіріп жазу
соның ішінде жолдағы әріптерді жол үстіндегі таңбамен қосу (шалып алу)
барған сайын айқынырақ байқалады, көбіне титлосыз және қысқартуларсыз
жазылатын анық әріптер саны көбейе түседі.
1710 жылы азаматтық шрифтерді енгізу орыс жедел жазуын дамытуда жаңа
кезеңнің негізін қалады, мұның өзі осы заманғы жазуға барған сайын жақындай
түсті. Бұл жазуға тән белгілер — жеке әріптердін, жазылуын
унификациялап, оңайлату, қысқарту, ал XVIII ғасырдың аяғынан бастап,
шалып жазылатын әріптердің жойылуы сөздерді байланыстырып жазу, тексті
қатаң ереже бойынша, сөздер мен сөз тіркестеріне бөлу және бас әріптерді
қолдану.
Қазан төңкерісі орыс графикасын дамытуда жаңа кезең ашты. Орыс жазу
ережесінің кең реформасын жүргізді. Алфавиттен көптен бері-ақ дербес
маңызынан айрылған і, ь, о (фита), v (ижица) әріптері алынып тасталды.
Бірқатар әріптердің жазылуында күш пен уақытты үнемдеу мақсаты байқалды.
Бұл әріптерді қолбыратқан және олардың оқылуын қиындатқан барлық артық
элементтерді жоюдан көрінеді.
Жоғарыда көрсетілген тенденциялардың бәрі осы заманғы жедел жазуда
онан әрі дамытыла түсті. Егер де бұл кезенде графика оңайлай түссе, оның
есесіне қол жазуынын, жеке түрлері саналуан да күрделі бола түседі. Мұның
үстіне тексті бейнелеудің жаңа тәсілдері — стенография, машинага басу
түрлері пайда болды. Бұлар негізделген принциптерді оқып үйрену біздің
ғылыми пәніміздің міндетіне кіреді.
Алғашқы кездерде Ресейде шетел өндірісінің қағаздары пайдаланылды:
XIV—XV ғасырларда — итальян, XV ғасырда — негізінен француз, сонан соң
неміс, XVI ғасырда поляк, ал XVII ғасырда голланд қағаздары пайдаланылды.
XVI—XVII ғасырда Ресейде өз қағаз өндірісін қолға ала бастады. Бірақ тек
XVIII ғасырдың бірінші ширегінде ғана мұны жүзеге асыруға қол жетті.
Біршама арзан жазу материалын — қағазды қолдану —Ресейдің экономикалық және
мәдени дамуының қажеттеріне сай келді, өз кезегінде бұл одан арғы ғылыми-
техникалық прогреске (мысалы, кітап басуға) жол ашты.
Судағы таңбалар осы қағаздың шыққан уақыты мен жерін анықтауға
мүмкінлік беретіндіктен (ал осы таңбалар бойынша қолжазбаны да) ғалымдар
XVIII ғасырдың өзінде-ақ датасы қойылған судағы таңбалардың альбомдарын
құрастыра бастады.
Пікірталас өткізу: Жаһандастыру үрдісінің оң және теріс жақтары.(Топты екі
жақты пікірді жақтаушыларға бөліп пікір бөлісу.)
Тақырып 2. Жазу құралдары, материалдары және әшекейлері.
Дәріс мақсаты: Жергілікті жерлердегі жазу құралдарының, жазу
материалдарының, қолжазбалардың даму кезеңдерін
түсіндіру.
Тақырып қарастырылатын сұрақтар:
1 . Жазу материалдары мен құралдары.
2. Қолжазбалардың форматы мен әшекейі.
3. Тарихи зерттеулер үрдісінде палеографияны қолдану.
Тақырыпқа қысқаша сипаттама (тезистер): Жазу материалы мен құралы.
Ежелгі қолжазбалардың басым көпшілігі пергамент пен қағазға жазылған.
Сонымен қатар, қайың кабығы да қолданылды. Пергамемтті жасап шығару үшін
төлдін, (бұзаудың, қозының т. б.) терісін алды да, оны мүқият өңдеп шықты.
Сөйтіп, жазу үшін әдемі мықты және қолайлы, бірақ төтенше қымбат материал
алынды. Бір теріден 2—3 парақ пергамент жасап шығаруға болатын сді. XI—XII
ғасырлардағы орыс қолжазбалары Византиядан, Батыс Еуропаның, басқа
елдерінен әкелінген пергаментке жазылған. XIII ғасырдан бастап, тұрмыста
жергілікті пергамент қолданыла бастады.
Күнделікті тұрмыстық сипаттағы жазбалар үшін XI—XV ғасырларда ежелгі
Русьте өңделген қайың қабығын қолданған, демек оның ішкі ылғал бетіне үшкір
таяқшамен (сүйек немесе металл) мәтіндер тырналып түсірілген. Қайың қабығы
— өте нәзік материал. Бірақ оның дымқыл жерде жақсы сақталатындығы мүлдем
кездейсоқ жағдайда белгілі болған. Сондықтан да 500-ге жуық қайың қабығы
грамоталары бізге дейін жетіп отыр, бірақ олардын саны әрине бұдан
әлдеқайда көп болған ғой.
XIV ғасырдың бірінші жартысында жазу материалы ретінде қағаз
пайдаланыла басталды. Қағазға жазылған ең ежелгі документтер: Семен
Гордыйдың ағалы-інілі Иван және Андреймен жасасқан шарты (1341), Ярославск
Спасск монастырына (1345 жылдар шамасы) Нижегород князі Василий
Давыдовичтің жолдаған сыйлық грамотасы, XV ғасырдағы қолжазбалардың-көп
бөлігі қағазға жазылған, ал XVI ғасырда сирек жағдайда гана қолданылады.
Алғашқы кездерде Ресейде шетел өндірісінің қағаздары пайдаланылды:
XIV—XV ғасырларда — итальян, XV ғасырда — негізінен француз, сонан соң
неміс, XVI ғасырда поляк, ал XVII ғасырда голланд қағаздары пайдаланылды.
XVI—XVII ғасырда Ресейде өз қағаз өндірісін қолға ала бастады. Бірақ тек
XVIII ғасырдың бірінші ширегінде ғана мұны жүзеге асыруға қол жетті.
Біршама арзан жазу материалын — қағазды қолдану —Ресейдің экономикалық және
мәдени дамуының қажеттеріне сай келді, өз кезегінде бұл одан арғы ғылыми-
техникалық прогреске (мысалы, кітап басуға) жол ашты.
Судағы таңбалар осы қағаздың шыққан уақыты мен жерін анықтауға
мүмкіндік беретіндіктен (ал осы таңбалар бойынша қолжазбаны да) ғалымдар
XVIII ғасырдың өзінде-ақ датасы қойылған судағы таңбалардың альбомдарын
құрастыра бастады.
Пергамент пен қағазға мәтіндер сиялармен жазылды, бұлар темірден, тері
илейтін заттардан, шие желімінен және басқа материалдардан жасалып
шығарылды. Бұлар өте тұрақты болды да, ғасырлар бойы сақталды.
Қолжазбаларда немесе кітаптарда тақырыптар немесе бас әріптер сырмен,
көбіне қызыл сырмен жазылған (осыдан барып орыстың красная строка деген
сөзі — жаңа жолдан бастау келіп шыққан). Ерекше кітаптар мен маңызды
грамоталар желімге езілген алтын түсті немесе күміс түсті бояумен жазылды.
Алғашқы кездерде қаздың қауырсыны (бұлар XIX ғасырдың ортасына дейін)
қолданылды, аққу мен түйе құстың қауырсыны да сирек те болса қолданылды.
XVI ғасырда әуелі контурларды суреттерді жиектеу үшін, ал XVII ғаеырдың
аяғынаи бастап жазу үшін де қарындаштар пайдаланыла бастайды. XIX ғасырдың
30-жылдарынан бастап болат қаламұштар пайдаланыла бастайды.
Қолжазбалардың форматы мен әшекейі. Ең ежелгі қолжазбалардың мәтіндері
дәптерге қатталған парақтьщ екі жағына бірдей жазылды. Бұлардьщ әрқайсысы
төрт қос парақтан (16 беттен) тұрды. Егер қолжазба көлемді болса, дәптерлер
кітап болып тігілді. Ұзақ сақталуы үшін ол түптелді. Қүнды кітаптар күміс
немесе алтын жалатылып, қымбат тастармен әшекейленген былғарымен қапталып
түптелді. XIII ғасырдан бастап ромбы және жүрекше тәрізді таңбалы ірі торда
Византия үлгісі бойынша жасалған өрнектеу (тиснение) қолданыла басталды.
XVI ғасырдан бастап бұл неғүрлым астарлы да күрделі бола түседі, XVII
ғасырдың орта шенінен бастап алтындап салған ернектер үшырайды. Осылайша
түптелген кітаптарды бұзылудан сақтау үшін, бұларға кейде сирақтар жасаған
(бастышегелер қаққан).
Қымбат кітаптардың иелері, оның әрбір бетінің өзі көркем шығарма
түрінде болуы үшін қап жасаған. Мұны жақсы қағазға әсемдеп жазылғандығынан
ғана емес, сондай-ақ арнаулы әшекейлермен безендірілгендігінен де көруге
болады. Қолжазбаның немесе тараудың, немесе кейде тіпті абзацтың басында
заставкалар, яғни парақтың бүкіл енін, ал биіктігі жағынан кейде оның үштен
біріне дейінгісін алып жатқан безендірілген өрнектер жасалды. Қолжазбаның
қалған бөліктері инициалдармен, яғни әсем етіліп жазылған және әшекейленген
бас әріптермен көріктендірілді. Қейде кітаптың жиегіне (жиектегі
гүлшелер), кітап соңына да әшекей жасалды.
Осы аталған ою, әшекейлердің бәрі белгілі бір стильде болды. XI—XII
ғасырларда стильдеген нәрселер кірістіріліп жазылған (негізінен алғанда
өсімдік дүниесі), ең қарапайым геометриялық фигуралардан тұратын көне орыс
немесе көне Византия ою-өрнегі басым болды. XIII ғасырдан бастап оюларда
ұлттық, халықтық сарындардың ықпалы мен сюжеттері орын алды. Өзара
өрімделген белдіктер мен бұтақтардың фонында рамка ішінде және одан тыс
фантастикалық жануарлар — аждаһалар, грифтер, арыстандар бейнеленді. Ою-
өрнектің мұндай стилі ғажайыптық (тератологиялық) деп аталады.
XVI ғасырдың ортасынан Ресейде басталған кітап басудың жағдайларына
орай жаңа ою-өрнек туды. Әшекейлер тек екі түсте— аққа қарамен немесе
керісінше қараға ақпен жасалды. Бейнелердің көпшілігі аралықтарына
стильденген гүлдер және басіқа өсімдіктер салынған геометриялық формалар,
әсіресе дөңгелектер мен квадраттар болады. Штрихтар қолданыла бастайды.
Бұдан әрі кітап басудың жетіле түсуі ою-өрнекті күрделілендіруге
мүмкіндік берді. Оқырмандардың талғамына сәйкес (XVII ғасырдың екінші
жартысынан бастап) ою-өрнек үш түсті болды да, өнер үстемдік еткен
стильдердін,— XVII ғасырда — барокко, XVIII ғасырда— рококо, ал XIX
ғасырдың басында -—ампира стильдерінің ықпалына ұшырады.
Кітаптан айырмашылығы— грамоталар парақтың бір жақ бетіне жазылды,
мұны қолайлы болу үшін екіге немесе үшке тіліп бөлді. Егер де осындай бір
парақ жетпесе онда бұған екінші, үшінші парақтар жапсырылды. Сонда лента
(столпец) болып шықты, мұның екінші жағына дьяктар өз белгілерін, ал
түзетуге жол бермеу үшін жапсырылған жерлеріне скрепа жасады.
Столпецтер XVI—XVII ғасырларда Москва приказдарының іс жүргізу
практикасында әсіресе кеңінен қолданылды. Бұлардың көпшілігі мазмұны
жағынан өзара байланысқан документтердің бүтін сериясынан тұратын. Мүндай
столпецтер көбіне 15—20 м, тіпті одан да ұзын болатын. Сондай-ақ жеке
документтердің көлемі де бұдан кем болмайтын, көбіне бұдан әлдеқайда артып
кетіп те отырды. Вязьбен жазылған мәтіндері бар алғашқы орыс қолжазбалары
XIV ғасырдьщ аяғына жатады. XV ғасырда вязь өте кеңінен таралады, ал XVI
ғасырда кейбір ірі қалаларда — Мәскеуде, Новгородта, Псковта — вязь
жазуынын, өз стилі қалыптасады.
Тарихи зерттеулер үрдісінде палеографияны қолдану. Графиканың
даму заңдарын анықтай отырып, палеография ең алдымен қолжазбаны дұрыс оқуға
және алғаш қарағанда оқуға қиын болып көрінетіндей жерлерді ажыратуға
мүмкіндік береді. Бұл үшін қолжазбаны оқығанда графика туралы жоғарыда
келтірілген материалға сүйенген жөн. Сонымен бірге жеке палеографиялық
белгілер мен олардың жиынтығы тек филологиялық қана емес, сонымен бірге
тарихи көзқарас тұрғысынан да маңызды мәселелерді анықтауға мүмкіндік
береді. Бұлардың бірі құжаттардың шығу уақыты туралы мәселе болып табылады.
Түп деректің пайда болған уақытын оның графикасы әрдайым онша дәл
көрсете бермейді. Бұл бұрын қолжазба пайда бола алмайтын межені анықтай
алады.
Осы заманғы техникалық құралдардың көмегімен пергаменттің жасалған
уақытын анықтау қиын емес, өйткені әдетте, ол жатып қалмаған да, шығарылған
бойда пайдаланылған, сондықтан осы жолмен де оның шыққан уақытын білуге
болады. Қағазда жазылған текстер судағы таңбалар бойынша неғұрлым дәл
даталанады. Бұл үшін даталанбаған қолжазбалардың судағы таңбаларын уақыты
дәл көрсетілген жоғарыда аталған альбомдардың судағы таңбаларымен салыстыру
керек.
Қол жазуына қарай қолжазбалардың кімдікі екендігін анықтай отырып, өте
сақ болу қажет. Құжатты басқа бір кісі сақталмаған түп нұсқадан көшіруі
немесе айтып жаздыруы мүмкін. Мұндай жағдайларда авторын анықтау үшін қол
жазу түкке тұрмай қалады. Түп нұсқа сақталғанмен қол жазу әр түрлі болып
шығатын жайттар да кездеседі. Мұнда мәтіннің мазмүны мен тарихына сүйене
отырып, ненің авторға, ненің канцелярист көшірмеге тиісті екендігін
анықтаған жөн.
Палеографиялық деректер тарихи материалдардың арасында жиі кездесетін
подделкаларды табуға мүмкіндік береді. Осы мақсатпен зерттеуші, ең алдымен
құжаттың қандай материалға және немен жазылғанын зерттеуге тиіс. Егер де
қолжазба төл тума саналса, бірақ бұл әлі қолданыла қоймаған материалда
немесе филиграньдеріне қарағанда қолжазба даталанған уақыттан гөрі
кейінірек пайда болған қағазда жазылған болса мұны жалған деп санаған
жөн.
Алайда жалған құжат үшін жасалу уақытына сай материал тауып алынуы
мүмкін. Онда жалғанды табу үшін құжат графикасы көмектеседі. Қандай да
болсын фальсификатордың жұмысында ең алдымен графика туралы оның ұғымы өзі
емір сүріп отырған уақытқа сай келуі себебінен онда қателіктер болады. Оньщ
үстіне палеография саласындағы оның танымы әдетте шектеулі болып келеді.
Көбіне фальсификаторлар өздерінің подделкаларын жатқызатын заманның
жазуының сипаты туралы жалпы түсініктін, ғаңа болуы жеткілікті деп санайды.
Тіпті бұлардың арасындағы ең маманданғаны жоғарыда көрсетілген А. И. Бардин
XI—XIV ғасырлар қолжазбаларын өңін айналдыра отырып, ол кезде устав жазуы
қолданылғандығын жалпы түрде ғана білді. Бірақ оған, палеографтар XIX
ғасырдың екінші жартысында ғана анықтаған бұл жазудың кезендеріне қарай
айырмашылығы бар екендігі мәлім емес еді. Ол XIV ғасырдың аяғында жартылай
уставтың пайда болғандығын да білмеді. Ал кейбір жағдайларда XIV ғасырдан
да ертедегі қолжазбаға ол, кейініректе анықталғанындай, жедел жазуға ғана
тән сызықтарды пайдаланды.
Жалпы палеографияның көмегімен ескерткіштің жасалу мерзімін, қандай
шеберханаларды жасалғандығын және тарихшылар үшін тағы басқа маңызды
сұрақтарға жауап беруге болады.
Өзін тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Қосалқы тарихи пәндердің қатарына қандай пәндер кіреді?
2. Қосалқы тарихи пәндердіңбір-бірімен байланысы қандай?
3. Палеография ғылымы қашан пайда болды?
4. Көне уставтан жартылай уставтың айырмашылығы қандай?
5. Жедел жазудың шығу себебі неде?
6. Қолжазбаладың әшекейіне байланысты стилдердің ерекшелігін атаңыз?
Пікірталас өткізу:
Әдебиеттер:1,2,3,14,20,21.
Тақырып 3. Генеология және оның міндеттері, қосалқы тарихи пәндер
қатарында алатын орны.
Дәріс мақсаты: Қоғам дамуындағы адамзаттың шығу тегін, даму тарихын,
әулеттер арасындағы туыстық қатынастарды, яғни шежірені
зерттеудегі генелогияның маңызын, оның қосалқы тарихи пән
ретіндегі рөлін түсіндіру. Студенттердің ой өрісін, танымын
кеңейту және саралау, сараптау қабілеттерін жетілдіру.
Тақырып қарастырылатын сұрақтар:
1 . Генеология пәні және оның міндеттері
2. Генеологияның ғылым ретінде қалыптасуының тарихы
3. Генеологиялық фактор
Тақырыпқа қысқаша сипаттама (тезистер): Генеалогия – арнайы немесе
қосалқы тарихи пән ретінде индивидтердің шығу тегін, әулеттердің,
отбасыларының, жекелеген рулардың туыстық қатынастарын, биографиялық
мағлұматтарын құрастырумен, оқып үйренумен айналысады. Генеалогия бірқатар
себепті мақсаттарға орай басқарушы таптардың туыстық қатынастарын бекіту
қажеттілігіне байланысты пайда болды. Шежіре жөніндегі білім әлеуметтік
иерархияның баспалдағындағы адамның орнын анықтау үшін қажет болды. Бұл
мұрагерлік құқық үшін де қажет болды: тек мүлікті мұрагерлікке қалдыруда
емес, билікті де ХҮ-ХҮІІ ғасырларда Орыс мемлекетінде генелогиялық білім
жердің төлемі жөніндегі әр түрлі дауларды шешу үшін қажет болды. ХҮІІІ-ХІХ
ғасырларда генеологиялық мәліметтер дворяндық дәреже және титулға отбасының
немесе жеке адамды кәаландыру үшін қажет болды. ХІХ ғасырдың екінші жартысы
мен ХХ ғасырдың басында генеологиялық зерттеулер жанданып, бірақ генеология
тек таптық ғана емес, сословиелік-дворяндық ғылым болды. Көптеген авторлар
өздерінң шежірелерін жасай бастады. Тарих ғылымы мақсаттары үшін
генеалогиялық мәліметтерді саралаған генеалогия ғылымының ірі өкілдері Н.П.
Лихачев, Л.М. Савелев болды. Тарихи зерттеулердегі генеологияның рөлі
адамның біруақытта тарихи процестің негізгі субьектісі және тарихи
зерттеудің обьектісі ретінде анықталады.
Генеалогиялық зерттеу әдістері қоғадық өмірдің бағыттарын, тарихи
–мәдени ортаны оқып-үйренуге мүмкіндік береді. Генеалогияның мұрағат ісі
үшін де маңызы зор.
Геналогиялық зерттеу әдістері. Шежіре генеологиялық кестелер,
кескіндемелер, қолдар түрінде кездеседі. Шежірелік кітаптар неғұрлым
тиянақты дерек болып табылады.
Сол сияқты генеалогиялық фактордың туындағанын да көруге болады. Бұл
әсіресе атақты әулеттердің ішінде қалаптасқан тар шеңбердегі некеге
байланысты, әр түрлі тұқым қуалаушылық аурулардың пайда болуына әкелді.
Өзін тексеруге арналған тапсырмалар:
1 . Тектілік пен туысқандық байланыстардың саясатқа тигізген әсері қандай?
2. Еуропада ғылыми генеологияның негізі қашан қаланды?
3. Генеологияға байланысты қазакстандық ғалымдардың еңбегін атаңыз?
4. Генеологиялық фактордың туындау себептерін атаңыз?
Әдебиеттер: 1,2,3,5,17,20,22.
Тақырып 4. Хронология пәні және оның міндеттері.
Дәріс мақсаты: Уақыт өлшемі мен мен хронология ғылымының ғылыми маңызын,
қалыптасуын, хронологиялық мәліметтерді студенттердің тарихи
материалды оқу барысында пайдалану жолдарымен таныстыру.
Студенттердің ой - өрісін, танымын кеңейту және саралау,
сараптау қабілеттерін жетілдіру.
Тақырып қарастырылатын сұрақтар:
1. Хронология қосалқы тарихи пән ретінде және оның міндеттері
2. Уақыт туралы ұғым және оның өлшемі.
Тақырыпқа қысқаша сипаттама (тезистер): Хронология қосалқы тарихи пән
ретінде және оның міндеттері. Хронология— уақыт өлшемі туралы ғылым. Ол
өзінің атауын гректің хроyоs — уақыт және (o(os — ғылым деген
сөздерінен алған. Бұл ғылым екі бөлімнен: аспан денелерінщ қозғалысын
есептеп шығару жолымен дәл астрономиялық уақытты табатын математикалык,
(астрономиялық) хронология және тарихи хронологиядан тұрады.
Тарихи хронология өз алдына екі міндетті — теориялық және қолданбалы
міндетті қояды. Біріншісі уақытты ссептеу жүйесін зерттегенде оларды тарихи
дамуы үстінде қарастырады, олардың арасындағы өзара қатынасты анықтайды
және даталарды бір хронологиялық жүйеден екіншісіне аудару принциптерін
жасап шығарады. Екіншісі оқиғалардың датасын қазіргі эраға және жыл
санаудын жалпы қабылданған жүйесіне аудару үшін, осыған байланысты тарихи
оқиғалардын, датасын анықтау және нақтылау үшін жогарыда көрсетілген
ережелерді жүзеге асыруды қамтиды.
Қосалқы тарихи пәндердің ішінде хронология ең мақыздыларының бірі
болып саналады, өйткені тарихтың қандай да болсын кезеңін оқып үйренудің
негізгі шарты оқиғалардың жүйелілігі мен датаны дүрыс қою болып табылады.
Хронология тәсілдеріне сүйене отырып, тарихшы тарихи құжаттар мен
фактілердің дәл датасын қалпына келтіреді. Бұл міндеттерді дүрыс шешу үшін
белгілі бір тарихи кезеңдегі белгілі бір халықтың қолданған уақыт өлшемінің
қалыптасуымен ерекшеліктерінің бүкіл тарихын жақсы білу қажет.
XVI - XVII ғасырларда хронология мәселеріне қызығушылық Ресейде
кейбір практикалық қажеттіліктерге байланысты болды. Бірақ тарихи
хронология дербес пән ретінде ХҮІІІ ғасырдың аяғында ХІХ ғасырдың басында
ғана қалыптаса бастады.
Уақыт туралы ұғым және оның өлшемі. Уақыт туралы түсінік адамдарда
белгілі бір табиғат құбылыстарымен байланысты қоғамдық дамудың алғашқы
сатыларында-ақ пайда болды, ал шаруашылық тіршілігінің мұқтаждары уақыт
өлшем бірлігін орнатып, оларды есепке алу қажеттігін тудырды. Адамдар
әрқашан уақыт аралығындағыны қабылдады, күн мен түннің ауысуын біліп
отырды, қоршаған ортаның әсерімен байланысты жыл мерзімдерін айырды. Бірақ
уақыттың арнаулы есебі және оны іс жүзінде қолдану, бері келе дамыған
қоғамда, егіншіліктің, мал шаруашылығының сауда мен теңізге жүзудің пайда
болуымен байланысты шығады.
Адамзат тарихында уақыт өлшеудің алғашқы өлшем бірлігі күн тәуліктері,
яғни белгілі бір нүктедегі Күннің екі дәйекті жағдайының арасындағы уақыт
кесіндісі болды. Тәулікті сағатқа, минут пен секундқа қазіргі бөлу өзінің
шығу тегін есептеудің ежелгі вавилондық он екілік жүйесінен алады.
Тәуліктер уақыттың біршама қысқа аралығы болып табылатындықтан,
уақытты өлшеудің бірте – бірте ірі өлшемі ойластырылды. Алғашқы кездерде
тәулік есебі саусақпен жүргізілді. Осының нәтижесінде уақытты өлшеудің он
күндік және жиырма күндік өлшем бірліктері пайда болды. Уақытты өлшеуге
Айдың екі біркелкі фазасының аралығы алынды. Айсыз түндерден кейін жіңішке
ай орағының пайда болуын байқау барлығынан оңай болғандықтан, осы сәт жаңа
айдың басы делініп қабылданды. Осы уақыттың аяғында Ай мен Күннің
жақындасуы болады деп есептеді. Сондықтан жаңа айдан жаңа айға дейінгі
мерзім синодистік ай деп саналды. Бұл ай шамамен 29 жарым тәулікке, тіпті
нақты көрсетсек, 29 тәулік 12 сағат 44 минут 2,9 секундқа тең болды.
Шаруашылық тіршіліктің, әсіресе егіншілік пен мал шаруашылығының одан
әрі дамуы жазғы және қысқы күн тұрақтауы мен көктемгі және күзгі күн
теңесуімен анықталатын маусым бойынша уақытты есептеу қажеттігін тудырды.
Жыл мерзімінің тұрақты ауысып отыруы енді ежелгі дүние астрономдарына
жұлдызды аспан бойынша Күн қозғалысымен, ал іс жүзінде Күн төңірегіндегі
Жер қозғалысымен маусымдардың байланысын орнатуға мүмкіндік берді. Уақытты
өлшеудің тағы да бір өлшем бірлігі — Жердің Күн айналасында толық айналуына
сәйкес келетін жыл осылай келіп шықты. Астрономиялық жылдың ұзақтығы 36514
тәулік, ал кейінірек нақтылағанда — 365 тәулік 5 сағат 48 минут 46 секунд
болып анықталды.
Тақырып 5. Күнтізбе тарихы.
Дәріс мақсаты: Күнтізбе және күнтізбе түрлері туралы түсінік беру.
Студенттердің ой өрісін, танымын кеңейту және
саралау.
Тақырып қарастырылатын сұрақтар:
1. Алғашқы күнтізбелер. Күнтізбе түсінігі.
2. Юлиан күнтізбесі.
3. Григориан күнтізбесі. Тарихи түп деректермен жұмыс істеуде оқиғаларға
дата қою мәселесі.
Тақырыпқа қысқаша сипаттама (тезистер): Алғашқы күнтізбелер. " Уақыт
санаудың табиғат берген есептеу бірліктері - тәуліктср, ай және жыл — ең
ежелгі күнтізбелердің негізіне алынды.
Календарь сөзі латынша саlеndae, яғни әр айдың бірінші күні деген
сөзінен шыққан, бірақ табиғаттың кезеңді құбылыстарына негізделген уақыт
санау жүйесінің өзі едәуір ертеде шыққан.
Күнтізбені алғашқы құрастырушылар үлкен қиыншылықтарға ұшырады,
өйткені жоғарыда аталған уақытты есептеу бірліктері өлшем болып шықпады.
Синодистік айдың тәулік саны бірдей болмады, ал астрономиялық жылды ай мен
тәуліктің бірдей санына бөлуге болмайды. Бұл жағдай адамдарды берілген
бірліктердің келісілген деректерін іздеуге мәжбүр етті, бұл бірнеше
күнтізбелік жүйені тудырды. Бұлардың ең тараған түрі айлық жүйе, мұнда
тәуліктер аймен үйлестіріледі, айлық-күндік, мұнда тәулік пен ай жылмен
үйлестіріледі және күндік, мұнда жыл мен тәулік үйлестірілетін еді.
Айлық күнтізбелер біздің эрамызға дейінгі ІІІ мыңжылдықтың ортасында
ежелгі Вавилонда пайда болды. Бұлар ертедегі еврейлер, қытайлар, гректер,
римдіктер пайдаланды. Қазіргі уақытта ай календары Шығыс елдерінде -
Түркияда, Ауғанстанда, Пакистанда т. б. таралған.
Айлық күнтізбе бойынша жаңа айдан бастап әрбір ай ауыспалы түрде 29
және 30 тәулікке созылады. 12 ай айлық жылды құрайды, бұл 354 тәулікке тең
болады. Іс жүзіндегі тәуліктер күнтізбеліктен біраз көп болғандықтан,
синодистік ай да күнтізбелік айдан біраз (44 минут 2,9 секундқа) артық
еді. Бұл қайсыбір жылдар саны өткеннен кейін күнтізбелік жылға бір жыл
қосуды керек етті.
Айлық күнтізбе бойынша жыл 354 (кейде 355) күн болғандықтан, оның
басталуы күндік календарь жылынан әр жолы 11 тәулікке озып отырды. Демек,
жылдың басы мен оның бөліктері маусыммен үйлеспеді, бір маусымнан
екіншісіне үнемі алмасып отырды. Мұндай календарь бойынша ауыл шаруашылық
жұмыстарын жүргізудің болжауын жасау іс жүзіпде мүмкін емес еді. Сондықтан
да айлық күнтізбе егіншілікке көшкен халықтар үшін қолайсыз болып шықты,
сөйтіп олардың айлық-күндік кінтізбеге бірте-бірте көшуіне тегін емес еді.
Ай фазасының ауысуын Күннің жылдық қозғалысымен үйлестіруге ұмтылу
айлық-күндік күнтізбенің пайда болуынан көрінді, осы мақсатпен қосымша ай
оқтын-оқтын енгізіліп отырды. Қосымша айы бар осындай күнтізбе тұңғыш рет
Қытайда біздің эрамызға дейінгі үш мың жыл ішінде жасалды, содан соң, бұған
байланыссыз Хаммурапи патшаның бұйрығы бойынша біздің эрамызға дейінгі
XVIII ғасырда Вавилонда енгізілді.
Айлық күнтізбе пайда болудан бұрын-ақ шамамен біздің эрамызға дейінгі
төрт мың жыл бұрын ежелгі Египетте күн күнтізбесі пайда болды. Ол барлық
календарьдан қолайлырақ болып шықты да, дүние жүзінің көп елдеріне бірте-
бірте тарады. Күн календары Күннің көрінетін жылдық қозғалысына
негізделген. Египетте жыл 365 күн тәулігінен тұрды, ал астрономиялық жылда
365 қүн 5 сағат 48 минут және 46 секунд болғандықтан, календарьлық жыл
таза тропикалық жылдап шамамен '4 тәулік озып отырды.
Ежслгі Египеттің өзінде-ақ жылды 30 күннен 12 айға тең бөлетін еді.
Бұл 360 күн құрады. Мұндай жылды астрономиялық жылмен тсңестіру үшін біраз
уақыттан кейін соңғы айға Египет құдайларына арнап тағы да 5 күннен қосып
отырды. Мұндай күнтізбелік жыл тропикалық жылдың ұзақтығына өте жақын
болып шықты. Бұларды АРЕ христиандары, коптылар мен эфиоптар әлі күнге
дейін қолданады.
Ежелгі Египет тұрғындарына календарьлық және астрономиялық жылдардың
арасындағы үйлеспеушілік мәлім сді. Мұны
жою үшін жеке дәуірлерде календарьға қосымша күн енгізудің
жобалары ұсынылды. Алайда, бұл календарьлық күннің тұрақты
болмауын маңызды деп санаған, демек, мерекелер жылдың барлық айларын
жарылқауын қалаған абыздардың қарсылығына кезікті. Тек біздің эрамызға
дейінгі 26 жылда Александрияда Эвергеттің реформасы бойынша 30 күндік 12
айдан және 5 қосымша күннен тұратын тұрақты жыл енгізілді, бұған 4 жылда
бір рет тағы да бір күн қосылып отырды.
Юлий Цезарь тұсындагы күнтізбе реформасы. Эвергет реформасынан бұрын-
ақ біздің эрамызға дейінгі 46 жылы күндік күнтізбе ежелгі Римде жасалған
болатын. Осының өзі қазіргі халықаралық календарь жүйесінің негізіне
алынған.
Реформаның негізінде Юлий Цезарь Египет күнтізбе жүйесін алуға бел
байлайды да, мұны даярлау үшін Созиген бастаған Александрия астрономдарының
тобын шақырады.
Жаңа күнтізбеде 365 тәуліктен тұратын жылдың египеттік ұзақтығы
қабылданды. Бірақ астрономиялық жыл 365 күн және 6 сағат болғандықтан,
айырманы жою үшін әрбір тәрт жылға бір тәулік қосылатын болып шешілді.
Қолайлы болу үшін бұл тәуліктер төрт жылда бір рет қысқа айға қосылды.
Тәулікті ең қысқа ай — ақпанға қоса бастайды. Бірақ, діни ой жорасы
бойынша оларды ақпанның соңғы күні етіп жайдан-жай қоса қоюға болмады, осы
айдың қатардағы күндерінің арасына апарып жасыратын болды. Ақпанда екі
жиырма төртінші сан осылай шықты. Ал ішіндегі тәуліктердің есебін римдіктер
кері тәртіпте жүргізді, яғни белгілі бір моментке дейін қанша күн
қалғандығын есептеді. Мұндай моменттер: әр айдыц бірі (календы), 30 күндік
айдың бесі немесе 31 күндік айдың жетісі (ноны), қысқа айдың он үші немесе
ұзын айдың он бесі (иды) болып саналады. 24 ақпан март айының біріне
дейінгі (календыға дейін) алтыншы күн болғандықтан, қосымша күн (екіінші
24), екінші алтыншы күн деп аталды (биссекстус), осыдан барып орыстың
високосный деген сөзі шығады.
Созиген реформасы бойынша жылдың басы 1 қаңтарға көшірілді, өйткені
осы күннен бастап жаңадан сайланған Рим консулдары мен басқа да
магистраттар өзінің міндеттеріне кіріседі. Осыған байланысты айлардың
бұрынғы рет санының енді орны ауысты (мәселен, сегізінші қазан, оныншы
болды). Басқа айларға жаңа аттар берілді: төртеуі құдайлардің құрметіне
Янус, Марс, Майи, Юнон деп аталды, Квинтилис Юлий Цезарьдың құрметіне июль
болып аталды, ал біраз кейініректе секстилис император Августің құрметіне
Август деп аталды. Сонымен қатар, жеке айлардың ұзақтығы біраз өзгсрді және
календарь бізге жақсы мәлім түрге келді, өйткені оның сырттай қарағанда
қазіргіден ешқандай айырмашылығы жоқ еді.
Осы уақыттан бастап Юлиан күнтізбесі деп атала бастаған күнтізбе
Римде біздің эрамызға дейінгі 46 жылы 1 қаңтарда енгізілді. Бұл күндік
жылмен сәйкес болуы үшін өткен жылға екі қосымша ай енгізілді. Тарихта бұл
жыл шатасқан немесе конфузды жыл деп аталды.
Біздің эрамыздың 325 жылы Никей әлемдік соборы бүкіл - христиан
дүниесі үшін Юлиан календарын қабылдады, бұдан кейін ол Еуропаның көп
елдеріне бірте-бірте тарады.
Григориан күнтізбесі. Юлиан күнтізбесі сол замандағы күнтізбелермен
салыстырғанда едәуір дәлірек болды, бірақ қалайда оның жылы астрономиялық
жылмен үйлеспеді, одан 11 минут 14 секундқа ұзақ болды. Алғаш қарағанда
байқалмайтын бұл алшақтық І28 жылда Юлиан жылының шынайы жылдан бір
тәулікке, ал XVI ғасырдың аяғына қарай тіпті 10 тәулікке артта қалуына
әкеліп соқты.
Шіркеу салты бойынша пасха мерекесі күннің теңелуінен кейін алғашқы
көктемгі ай толысуының іле шала алғашқы жексенбісінде аталып өтілетін
болды. Ал Никей соборы кезінде көктемгі күн теңесуі 21 мартқа тура
келгендіктен, собор пасханы те осы сәттен ғана атап өтуді белгіледі. XVI
ғасырда шынайы күн теңесуі енді 11 мартта болғанымен, шіркеушілергс пасханы
юлиан күнтізбесі бойынша 21 марттан кейін мерекелеуден, яғни оны жазға
жақын көшіруден басқа ештеңе қалмады.
Юлиан күнтізбесінің дәл еместігі оны қабылдағаннан кейін бірнеше жүз
жылдан соң барып байқалды. XIV ғасырдан бастап оны жетілдіруге әрекет
жасалып бақты, бірақ 1582 жылы ғана Рим папасы XIII Григорийдің ұсынысы
бойынша реформа жүзеге асырылды.
Жаңа күнтізбе негізіне итальян ғалымы Луиджи Лилионың Жобасы алынды.
Бұл Никей соборының шешімін өзгертей қалдыруға, сол себепті көктемнің
басталуын, біріншіден, 21 наурызға қайтаруға, екіншіден, мұндай
алшақтықтың көрінуін бұдан әрі болдырмауға тиіс болды. Бірінші мәселе Рим
папасы Григорийдің декретімен шешілді: 1581 жылғы 4 қазаннан соң 5 емес, 15
қазан болып саналсын, делінді. Екінші мәселені жүзеге асыру үшін әрбір 400
жылдан кейін озып кеткен үш тәулікті календарьдан алып тастап отыруға
ұйғарылды. Бұл үшін ең қолайлысы жүз жылдықтың аяқталатын жылдары болып
табылады: бұлардың ішінен високосный алғашқы екі цифры 4-ке бөлінетіндері
болып қалды.
Жаңа календарь Юлиан күнтізбесінен едәуір дәлірек еді. Мұнда жыл
астрономиялық жылдан 26 секунд ғана қалып қойды, ал тәулікке қалып қою 3300
жылдан кейін ғана болды. XVII ғасырдың басына қарай бұл Еуропаның католик
елдерінде, XVIII ғасырда протестанттық, XIX ғасырдың аяғында — XX ғасырдың
басында — Жапонияда және Еуропаның бірқатар православие елдерінде
қабылданды. XX гасырдың 20-жылдарында оны Греция, Түркия, Египет қабылдады.
Қазіргі кезде жаңа күнтізбе халықаралық күнтізбе болып саналады.
Өзін тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Жұлдызға қарап бағдарлау не үшін қажет болған?
2. Римдіктердің жаңа санатқа көшуі қай кезде болды?
3. Григориан календары қашан қабылданды?
4. Орта Азияның ұлы астронмдары кімдер?
Әдебиеттер: 1,2,3,4,5,17,18,19.
Бөлім 2. Тарихи метрология. Нумизматика. Тарихи топонимика.
Глоссарий:
Аверс — монеттің бет жағы (әдетте гербтің бейнесі немесе монетті шығарған
мемлекеттің билеушісінің портреті)
Гурт – монеттің өңделген шеті (қабырғасы), (ол тегіс суретті және үстінде
жазуы бар болып келеді)
Номинал — монеттің белгіленген құны
Метрология — өлшеу жүйелері туралы ілім
Монет өңірі — монеттің бет және кері жақтарының сырты
Монет кірісі — монет номиналы мен оны даярлап шығару құнының арасындағы
айырым
Монет стопасы — монеттегі металдың салмағы мен сол металдың товар ретіндегі
белгілі бір салмағының арасындағы қатынас
Монеттің бұзылуы — номиналы сақтала отырып, монеттегі металл салмағының
азаюы (немесе лигатураның көбейіп кетуі)
Монет типі - монеттің сыртқы деректерінің тұрпаты
Легенда — монет үстіндегі жазу
Лигатура — күміс, алтын және платина монеттерінің жалпы салмағына
проценттік қатынаста алынған қымбат емес металл қоспасы
Реверс — монеттің кері жағы
Тақырып 6. Тарихи метрологияның қалыптасып дамуы. Ежелгі өлшем бірліктері.
Дәріс мақсаты: Ежелгі өлшем бірліктерінің шығу тарихын, жүйесін, атауларын
және тарихи метрологияның ғылым ретінде қалыптасу тарихын
ашып көрсетіп, студенттердің ой өрісін, танымын кеңейту және
саралау, сараптау қабілеттерін жетілдіру.
Тақырып қарастырылатын сұрақтар:
1. Метрология қосалқы тарихи пән ретінде.
2. Метрологияның тарихи деректерді зерттеудегі рөлі. Метрологиялық
мәліметтер негізгі дерек көздері ретінде. Метрологиялық зерттеу
тәсілдері.
3. Тарихшы жұмысында метрология деректері мен ақша есебін пайдалану.
Тақырыпқа қысқаша сипаттама (тезистер): Метрология - қосалқы тарихи
пән ретінде. Метрология — өлшеу жүйелері туралы ілім. Осы ілімнің
бөлігі ретіндегі тарихи метрология өздерінің тарихи дамуында физикалық
өлшемдердің (ұзындық, бет, көлем, салмақ) жүйелерін зерттейтін қосалқы
тарихи пән болып табылады.
Өлшемдерді зерттеуге тарихи тұрғыдан қараудың қажеттілігі өлшеу
системаларының қазіргіден өзгешелігімен анықталады, әрі уақыт өткен сайын
ол үнемі өзгеріп отырады, ал бір тарихи дәуірдің шегінде әр түрлі
территорияларда оның түрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
дамуы. Генеология. Хронология.
Глоссарий:
Вязь – ерекше декоративті жазба
Календарь – латынша calendae”, яғни “әр айдың бірінші күні” деген сөзінен
шыққан
Палимпсестер – пергаменттің үстіне бірнеше рет қайта жазығлған қолжазбалар
Палеография - жазу-сызу материалдары мен оньщ құралын, жазу мен өрнектеу
ерекшеліктерін зерттейді
Папирология - папирустардағы жазу-сызуды зерттейді.
Хронология – уақыт өлшемі туралы ғылым
Эпиграфика - тас плиталардьщ, металдың, сүйектің, ағаштың, саз балшық
бұйымдардың үстіндегі жазуларды зерттейді
Тақырып 1. Қосалқы тарихи пән және оның міндеттері. Палеография
ғылымының дамуы.
Дәріс мақсаты: Қосалқы тарихи пәндерге жеке-жеке түсінік бере отырып,
олардың бір-бірімен байланысының негізін ашып көрсету;
студенттердің ой өрісін, танымын кеңейту және саралау,
сараптау қабілеттерін жетілдіру.
Тақырып қарастырылатын сұрақтар:
1. Қосалқы тарихи пән және оның міндеттері. Палеография ғылымының дамуы.
2. Кирилл жазуы графикасының дамуы. Устав. Жартылай устав. Жедел жазу.
Қолжазбаның материалдары. Палимпсестер.
3. Ресейде қағаз өндірісінің дамуы. Дәптерлер мен қолжазба көлемі.
Тақырыпқа қысқаша сипаттама (тезистер): Қосалқы тарихи пән және оның
міндеттері. Палеография ғылымының дамуы. Бүгінде тарихи ғылым бірқатар
жалпы тарихтық, сондай-ақ арнаулы және қосалқы тарихи пәндерді қамтиды.
Жалпы тарихи пәндер бүтіндей алғанда қоғам дамуын немесе жеке елдер мен
халықтардың тарихын зерттейді. Арнаулы пәндер болса, қоғамдық өмірдің жеке
жақтарының тарихын—экономикалық, саяси, әскери, материалдық, мәдениет пен
құқық, қоғамдық ой тарихын қарастырады. Бірқатар тарихи пәндер тарихы
зерттеудің әдістемесі мен техникасының жалпы да жеке мәселелерін
тұжырымдайды. Мұндай ғылыми пәндер қосалқы пәндер деп аталады.
Қосалқы тарихи пәндердін арасында түп дерек тануға ерекше орын
беріледі, мұның міндеті тарихи түп деректерді тауып анықтау, оларды ғылыми
жүйеге келтіру, сын кезімен талдау, зерттеу мен пайдалану методтарын
түжырымдау, әрі, ақырында адамзаттың, өткен шағының тарихын баяндау үшін
түп дерек бере алатындардың бәрін, нақтылы да жан-жақты алып анықтап шығу
болып табылады.
Кейбір қосалқы тарихи пәндер өз алдына неғұрлым тар мақсаттарды қояды.
Бүлардың бірі тарихи түп деректердін, жеке түрлерін зерттеумен шұғылданады.
Мәселен, эпиграфика тас плиталардьщ, металдың, сүйектің, ағаштың, саз
балшық бұйымдардың, үстіндегі жазуларды, папирология— папирустардағы жазу-
сызуды, ал нумизматика басқа міндеттермен қатар — мәнеттердегі мәтіндерді
зерттейді. Жекелеген қосалқы тарихи пәндер өзінің назарын жазба түп
деректердін, сыртқы белгілерін зерттеуге аударады. Палеография, мәселен,
жазу-сызу материалдары мен оньщ қүралын, жазу мен өрнектеу ерекшеліктерін,
сфрагистика — баспасөздерді, оның қосымша документтерін, ал геральдика —
гербтерді, орта ғасырларда кеңінен таралған ерекше айырым белгілерін
зерттейді.
Қосалқы тарихи пәндердің ерекше бір тобы жазба тарихи түп деректердің
жеке түрлерінің ғылыми сын тәсілдерін түжырымдайды. Бұған, мәселен,
актыларды зерттейтін дипломатика және әдеби шығармалардьщ мәтіні тарихына
өзінін, назарын аударатын текстология жатады.
Тарихи түп деректерді зерттеу ушін деректерді тұжырымдауды өз алдына
міндет етіп қоятын бірқатар тарихи пәндерді атаған жөн. Бұлардың қатарына,
ең алдымен, белгілі бір тарихи оқиғалардың, уақытын анықтаумен
шұғылданатын тарихи хронология, өлшемдер және ақша есебі системасын
зерттейтін метрология жатқызылады. Түп деректердің ғылыми сыны үшін тарихи
өткен шақтың географиясын қалпына келтіретін тарихи география және онымен
тығыз байланысты жеке географиялық атаулардың этимологиялық құрылымын,
маңызын әрі қайсыбір тілге жататындығын зерттейтін тарихи топонимика көп
деректер береді. Тарихи түп деректерді зерттеу үшін рулардың, әулеттер мен
жеке адамдардың шығу тегі мен тарихын зерттейтін генеология сияқты қосалқы
тарихи пән де маңызды мәліметтер береді.
Палеография дегеніміз – жазба түп деректердің сыртқы жағын, соның
ішінде графиканы, бұлар жазылған материалды, қағаз бетіндегі судағы
белгілерді, қолжазбалардың форматы мен безендірілуін зерттейтін қосалқы
тарихи пән түрі. Ол ғылыми пін ретінде ХҮІІІ ғасырдың бірінші жартысында
Францияда пайда болған.
Палеография дегеніміз жазба түп деректердің сыртқы жағын, соның ішінде
графиканы, бұлар жазылған материалды, қағаз бетіндегі су белгілерді,
қолжазбалардың форматы мен безендірілуін зерттейтін қосалқы тарихи пән.
Палеографияны білу қолжазбаны дұрыс оқып шығуға, оның пайда болған уақыты
мен орнын, автордың аты-жөнін, оның дұрыстығын немесе жалғандығын, мәтін
тарихын анықтауға көмектеседі.
Палеография - ((((i(s – ежелгі және ((((( - “жазамын” деген грек
сөздерінен шыққан. Сондықтан бұл ғылым ежелгі қолжазбаларды зерттеумен
шұғылданды.
Ғылыми пән ретінде палеография XVIII ғасырдың бірінші жартысында
Францияда пайда болды, бірақ бұған дейін палеографиялық талдау тәсілдері
практикалық мақсаттарда қолданылып келді. XIX ғасырдың бірінші жартысында
қолжазбалардың палеографиялық ерекшеліктеріне ғалымдар ерекше көңіл аудара
бастады, ал ғасырдың орта кезінде-ақ ең ежелгі славян қолжазбаларына бағалы
палеографиялық байқаулары бар А. В. Горскийдің, К. Невоструевтің еңбектері
пайда болды.
1885 жылы И. И. Срезневскийдің палеография жөнінде алғашқы оқу құралы
жарияланды, ал содан сод бірқатар оқулықтар меп еңбектер, соның ішінде Е.
Ф. Карскийдің, Н. П. Лихачевтің, И. С. Беляевтың және А. И. Соболевскийдің
еңбектері жазылды.
Кеңестік ғалымдар да палеографияға әрқашан да үлкен көңіл бөліп
отырды. 1918 жылы В. Н. Щепкиннің орыс палеографиясы жөніндегі оқулығы
басылды, ал 1928 жылы Е. Ф. Карскийдің курсы қайта басылды. Ұлы Отан
соғысынан кейін Н. С. Чаев пен Л. В. Черепниннің (1947 оқулықтары, сондай-
ақ бірнеше палеографиялық альбомдар жарияланды.
1966 жылы М. Н. Тихомиров пен А. В. Муравьевтің жоғары оқу орындарының
студенттеріне арналған Орыс палеографиясы деген арнаулы құралы даярланды.
Кирилл жазуы графикасының дамуы. Устав. Жартылай устав. Жедел жазу.
Қолжазбаның материалдары. Палимпсестер. Кирилл жазуының графикасы әр түрлі
кезеңдердң өзгерістерге ұшырап отырды. Оның сан алуан түрлерінің ішінен
ғалымдар үш негізгі типті — устав, жартылай устав, жедел жазу түрлерін
бөліп көрсетеді.
Устав. XIV ғасырдың аяғына дейін үстемдік еткен устав баппен сәнді
жазылатын болып келді. Мұндағы әріптердің бәрі суретке салынғандай, ап-
айқын болып шығады. Бұлар тіп-тік, қатаң геометриялық формада болады. Ең
ежелгі уставта бұл — квадраттар болды деуге болады, ал кейініректе жоғары
қарай созылған тік төрт бұрыш болып келеді. Әріптің жоғарғы жағы, әдетте
төменгі жағынан кішірек болады. Шиыршықтар тік сызыққа жайымен келіп
қосылады. Әріптің жолдан шығуына, әдетте, жол берілмейді.
Мәтінде әріптер өзара қосылмайды, олардың ара қашықтығы әрқашан бірдей,
мәтіннің сөздер мен сез тіркестеріне бөлінуі әлі жоқ. Қысқарту өте сирек
кездеседі: қасиетті деген сөздерде ғана (құдай, рух және басқалар) жол
беріліп, олар міндетті түрде титло астына алынады; жиекке шығарылатын
әріптер көп болмаған.
Устав жазба ескерткіштері аз сақталған, ал ежелгілері — XI—XII
ғасырдағылары — бірен-саран болып келеді. Бұлар: Остромиров евангелиесі
(1056—1057), Святослав Изборнигі (1073—• 1076), Новгород Юрьев монастырына
(1130) ұлы князь Мстиславтың грамотасы, Варлаам Хутинскийдің қосымша беті
(1192) және басқа да бірнеше ескерткіштер.
Устав жазба өте тиімді болғандықтан, кітап қолжазба гра-фикасында бұлар
кейінгі ғасырда да, тіпті XVII ғасырға дейін пайдаланылды.
Жартылай устав. Азаматтық әдебиет дамып, іскерлік тұрғыдағы жазу-сызу
таралуына байланысты XIV ғасырдың жартысынан бастап XV ғасырдың аяғына
дейін тұрақтап келген жартылай устав пайда болды. Бұл әбден айқын жазу
болғанымен неғұрлым жедел, сондықтан да соншалықты ұқыпсыз жазу еді.
Жартылай уставта әріптерді жазудың геометриялық, сымбаттылық принципі
бұзылады. Айқын тік сызық орнына қисық сызыққа, тік төрт бұрыштар орнына —
үшкір бұрыштарға, ал жаймен өту орнына түзуге қисайтып апарып қоса салуға
жол беріледі. Әріптер көлбейлете жазылады.
Әріптердің арасы алшақтай түседі. Көп сөздер қысқартылып, әріптер
титло астына түсіріліп жазылады. Жекелеген жағдайларда мәтін сөздер мен сөз
тіркестеріне бөлінеді.
Жедел жазу. Жазу процесін едәуір тездетуді талап еткен кітап және
іскерлік жазу-сызудың одан әрі дамуы XV ғасырда жедел жазудың пайда болуына
жол ашты, бұл москвалық, киевтік және батыстық немесе белорустік болып
бірте-бірте бөліне түседі. Жедел жазу, атап айтқанда москвалық жедел жазу,
жартылай уставтан шықты, бірақ одан айырмасы: әріптерінін, тұрқы аласа, ені
кеңірек созылып, шиыршықтап жазылған, пропорциональды емес болып келеді.
Қалай басып, қалай созып жазам десе де, бұл жазу үшін еркіндік тән, жеке
әріптердін, варианттары көп-ақ және оны жеңілдету үшін уақыт етуі.мен
байланысты өзгерістер де тез болып тұрған.
XVI ғасырдан бастап-ақ және одан соңғы жерде әріптерді біріктіріп жазу
соның ішінде жолдағы әріптерді жол үстіндегі таңбамен қосу (шалып алу)
барған сайын айқынырақ байқалады, көбіне титлосыз және қысқартуларсыз
жазылатын анық әріптер саны көбейе түседі.
1710 жылы азаматтық шрифтерді енгізу орыс жедел жазуын дамытуда жаңа
кезеңнің негізін қалады, мұның өзі осы заманғы жазуға барған сайын жақындай
түсті. Бұл жазуға тән белгілер — жеке әріптердін, жазылуын
унификациялап, оңайлату, қысқарту, ал XVIII ғасырдың аяғынан бастап,
шалып жазылатын әріптердің жойылуы сөздерді байланыстырып жазу, тексті
қатаң ереже бойынша, сөздер мен сөз тіркестеріне бөлу және бас әріптерді
қолдану.
Қазан төңкерісі орыс графикасын дамытуда жаңа кезең ашты. Орыс жазу
ережесінің кең реформасын жүргізді. Алфавиттен көптен бері-ақ дербес
маңызынан айрылған і, ь, о (фита), v (ижица) әріптері алынып тасталды.
Бірқатар әріптердің жазылуында күш пен уақытты үнемдеу мақсаты байқалды.
Бұл әріптерді қолбыратқан және олардың оқылуын қиындатқан барлық артық
элементтерді жоюдан көрінеді.
Жоғарыда көрсетілген тенденциялардың бәрі осы заманғы жедел жазуда
онан әрі дамытыла түсті. Егер де бұл кезенде графика оңайлай түссе, оның
есесіне қол жазуынын, жеке түрлері саналуан да күрделі бола түседі. Мұның
үстіне тексті бейнелеудің жаңа тәсілдері — стенография, машинага басу
түрлері пайда болды. Бұлар негізделген принциптерді оқып үйрену біздің
ғылыми пәніміздің міндетіне кіреді.
Алғашқы кездерде Ресейде шетел өндірісінің қағаздары пайдаланылды:
XIV—XV ғасырларда — итальян, XV ғасырда — негізінен француз, сонан соң
неміс, XVI ғасырда поляк, ал XVII ғасырда голланд қағаздары пайдаланылды.
XVI—XVII ғасырда Ресейде өз қағаз өндірісін қолға ала бастады. Бірақ тек
XVIII ғасырдың бірінші ширегінде ғана мұны жүзеге асыруға қол жетті.
Біршама арзан жазу материалын — қағазды қолдану —Ресейдің экономикалық және
мәдени дамуының қажеттеріне сай келді, өз кезегінде бұл одан арғы ғылыми-
техникалық прогреске (мысалы, кітап басуға) жол ашты.
Судағы таңбалар осы қағаздың шыққан уақыты мен жерін анықтауға
мүмкінлік беретіндіктен (ал осы таңбалар бойынша қолжазбаны да) ғалымдар
XVIII ғасырдың өзінде-ақ датасы қойылған судағы таңбалардың альбомдарын
құрастыра бастады.
Пікірталас өткізу: Жаһандастыру үрдісінің оң және теріс жақтары.(Топты екі
жақты пікірді жақтаушыларға бөліп пікір бөлісу.)
Тақырып 2. Жазу құралдары, материалдары және әшекейлері.
Дәріс мақсаты: Жергілікті жерлердегі жазу құралдарының, жазу
материалдарының, қолжазбалардың даму кезеңдерін
түсіндіру.
Тақырып қарастырылатын сұрақтар:
1 . Жазу материалдары мен құралдары.
2. Қолжазбалардың форматы мен әшекейі.
3. Тарихи зерттеулер үрдісінде палеографияны қолдану.
Тақырыпқа қысқаша сипаттама (тезистер): Жазу материалы мен құралы.
Ежелгі қолжазбалардың басым көпшілігі пергамент пен қағазға жазылған.
Сонымен қатар, қайың кабығы да қолданылды. Пергамемтті жасап шығару үшін
төлдін, (бұзаудың, қозының т. б.) терісін алды да, оны мүқият өңдеп шықты.
Сөйтіп, жазу үшін әдемі мықты және қолайлы, бірақ төтенше қымбат материал
алынды. Бір теріден 2—3 парақ пергамент жасап шығаруға болатын сді. XI—XII
ғасырлардағы орыс қолжазбалары Византиядан, Батыс Еуропаның, басқа
елдерінен әкелінген пергаментке жазылған. XIII ғасырдан бастап, тұрмыста
жергілікті пергамент қолданыла бастады.
Күнделікті тұрмыстық сипаттағы жазбалар үшін XI—XV ғасырларда ежелгі
Русьте өңделген қайың қабығын қолданған, демек оның ішкі ылғал бетіне үшкір
таяқшамен (сүйек немесе металл) мәтіндер тырналып түсірілген. Қайың қабығы
— өте нәзік материал. Бірақ оның дымқыл жерде жақсы сақталатындығы мүлдем
кездейсоқ жағдайда белгілі болған. Сондықтан да 500-ге жуық қайың қабығы
грамоталары бізге дейін жетіп отыр, бірақ олардын саны әрине бұдан
әлдеқайда көп болған ғой.
XIV ғасырдың бірінші жартысында жазу материалы ретінде қағаз
пайдаланыла басталды. Қағазға жазылған ең ежелгі документтер: Семен
Гордыйдың ағалы-інілі Иван және Андреймен жасасқан шарты (1341), Ярославск
Спасск монастырына (1345 жылдар шамасы) Нижегород князі Василий
Давыдовичтің жолдаған сыйлық грамотасы, XV ғасырдағы қолжазбалардың-көп
бөлігі қағазға жазылған, ал XVI ғасырда сирек жағдайда гана қолданылады.
Алғашқы кездерде Ресейде шетел өндірісінің қағаздары пайдаланылды:
XIV—XV ғасырларда — итальян, XV ғасырда — негізінен француз, сонан соң
неміс, XVI ғасырда поляк, ал XVII ғасырда голланд қағаздары пайдаланылды.
XVI—XVII ғасырда Ресейде өз қағаз өндірісін қолға ала бастады. Бірақ тек
XVIII ғасырдың бірінші ширегінде ғана мұны жүзеге асыруға қол жетті.
Біршама арзан жазу материалын — қағазды қолдану —Ресейдің экономикалық және
мәдени дамуының қажеттеріне сай келді, өз кезегінде бұл одан арғы ғылыми-
техникалық прогреске (мысалы, кітап басуға) жол ашты.
Судағы таңбалар осы қағаздың шыққан уақыты мен жерін анықтауға
мүмкіндік беретіндіктен (ал осы таңбалар бойынша қолжазбаны да) ғалымдар
XVIII ғасырдың өзінде-ақ датасы қойылған судағы таңбалардың альбомдарын
құрастыра бастады.
Пергамент пен қағазға мәтіндер сиялармен жазылды, бұлар темірден, тері
илейтін заттардан, шие желімінен және басқа материалдардан жасалып
шығарылды. Бұлар өте тұрақты болды да, ғасырлар бойы сақталды.
Қолжазбаларда немесе кітаптарда тақырыптар немесе бас әріптер сырмен,
көбіне қызыл сырмен жазылған (осыдан барып орыстың красная строка деген
сөзі — жаңа жолдан бастау келіп шыққан). Ерекше кітаптар мен маңызды
грамоталар желімге езілген алтын түсті немесе күміс түсті бояумен жазылды.
Алғашқы кездерде қаздың қауырсыны (бұлар XIX ғасырдың ортасына дейін)
қолданылды, аққу мен түйе құстың қауырсыны да сирек те болса қолданылды.
XVI ғасырда әуелі контурларды суреттерді жиектеу үшін, ал XVII ғаеырдың
аяғынаи бастап жазу үшін де қарындаштар пайдаланыла бастайды. XIX ғасырдың
30-жылдарынан бастап болат қаламұштар пайдаланыла бастайды.
Қолжазбалардың форматы мен әшекейі. Ең ежелгі қолжазбалардың мәтіндері
дәптерге қатталған парақтьщ екі жағына бірдей жазылды. Бұлардьщ әрқайсысы
төрт қос парақтан (16 беттен) тұрды. Егер қолжазба көлемді болса, дәптерлер
кітап болып тігілді. Ұзақ сақталуы үшін ол түптелді. Қүнды кітаптар күміс
немесе алтын жалатылып, қымбат тастармен әшекейленген былғарымен қапталып
түптелді. XIII ғасырдан бастап ромбы және жүрекше тәрізді таңбалы ірі торда
Византия үлгісі бойынша жасалған өрнектеу (тиснение) қолданыла басталды.
XVI ғасырдан бастап бұл неғүрлым астарлы да күрделі бола түседі, XVII
ғасырдың орта шенінен бастап алтындап салған ернектер үшырайды. Осылайша
түптелген кітаптарды бұзылудан сақтау үшін, бұларға кейде сирақтар жасаған
(бастышегелер қаққан).
Қымбат кітаптардың иелері, оның әрбір бетінің өзі көркем шығарма
түрінде болуы үшін қап жасаған. Мұны жақсы қағазға әсемдеп жазылғандығынан
ғана емес, сондай-ақ арнаулы әшекейлермен безендірілгендігінен де көруге
болады. Қолжазбаның немесе тараудың, немесе кейде тіпті абзацтың басында
заставкалар, яғни парақтың бүкіл енін, ал биіктігі жағынан кейде оның үштен
біріне дейінгісін алып жатқан безендірілген өрнектер жасалды. Қолжазбаның
қалған бөліктері инициалдармен, яғни әсем етіліп жазылған және әшекейленген
бас әріптермен көріктендірілді. Қейде кітаптың жиегіне (жиектегі
гүлшелер), кітап соңына да әшекей жасалды.
Осы аталған ою, әшекейлердің бәрі белгілі бір стильде болды. XI—XII
ғасырларда стильдеген нәрселер кірістіріліп жазылған (негізінен алғанда
өсімдік дүниесі), ең қарапайым геометриялық фигуралардан тұратын көне орыс
немесе көне Византия ою-өрнегі басым болды. XIII ғасырдан бастап оюларда
ұлттық, халықтық сарындардың ықпалы мен сюжеттері орын алды. Өзара
өрімделген белдіктер мен бұтақтардың фонында рамка ішінде және одан тыс
фантастикалық жануарлар — аждаһалар, грифтер, арыстандар бейнеленді. Ою-
өрнектің мұндай стилі ғажайыптық (тератологиялық) деп аталады.
XVI ғасырдың ортасынан Ресейде басталған кітап басудың жағдайларына
орай жаңа ою-өрнек туды. Әшекейлер тек екі түсте— аққа қарамен немесе
керісінше қараға ақпен жасалды. Бейнелердің көпшілігі аралықтарына
стильденген гүлдер және басіқа өсімдіктер салынған геометриялық формалар,
әсіресе дөңгелектер мен квадраттар болады. Штрихтар қолданыла бастайды.
Бұдан әрі кітап басудың жетіле түсуі ою-өрнекті күрделілендіруге
мүмкіндік берді. Оқырмандардың талғамына сәйкес (XVII ғасырдың екінші
жартысынан бастап) ою-өрнек үш түсті болды да, өнер үстемдік еткен
стильдердін,— XVII ғасырда — барокко, XVIII ғасырда— рококо, ал XIX
ғасырдың басында -—ампира стильдерінің ықпалына ұшырады.
Кітаптан айырмашылығы— грамоталар парақтың бір жақ бетіне жазылды,
мұны қолайлы болу үшін екіге немесе үшке тіліп бөлді. Егер де осындай бір
парақ жетпесе онда бұған екінші, үшінші парақтар жапсырылды. Сонда лента
(столпец) болып шықты, мұның екінші жағына дьяктар өз белгілерін, ал
түзетуге жол бермеу үшін жапсырылған жерлеріне скрепа жасады.
Столпецтер XVI—XVII ғасырларда Москва приказдарының іс жүргізу
практикасында әсіресе кеңінен қолданылды. Бұлардың көпшілігі мазмұны
жағынан өзара байланысқан документтердің бүтін сериясынан тұратын. Мүндай
столпецтер көбіне 15—20 м, тіпті одан да ұзын болатын. Сондай-ақ жеке
документтердің көлемі де бұдан кем болмайтын, көбіне бұдан әлдеқайда артып
кетіп те отырды. Вязьбен жазылған мәтіндері бар алғашқы орыс қолжазбалары
XIV ғасырдьщ аяғына жатады. XV ғасырда вязь өте кеңінен таралады, ал XVI
ғасырда кейбір ірі қалаларда — Мәскеуде, Новгородта, Псковта — вязь
жазуынын, өз стилі қалыптасады.
Тарихи зерттеулер үрдісінде палеографияны қолдану. Графиканың
даму заңдарын анықтай отырып, палеография ең алдымен қолжазбаны дұрыс оқуға
және алғаш қарағанда оқуға қиын болып көрінетіндей жерлерді ажыратуға
мүмкіндік береді. Бұл үшін қолжазбаны оқығанда графика туралы жоғарыда
келтірілген материалға сүйенген жөн. Сонымен бірге жеке палеографиялық
белгілер мен олардың жиынтығы тек филологиялық қана емес, сонымен бірге
тарихи көзқарас тұрғысынан да маңызды мәселелерді анықтауға мүмкіндік
береді. Бұлардың бірі құжаттардың шығу уақыты туралы мәселе болып табылады.
Түп деректің пайда болған уақытын оның графикасы әрдайым онша дәл
көрсете бермейді. Бұл бұрын қолжазба пайда бола алмайтын межені анықтай
алады.
Осы заманғы техникалық құралдардың көмегімен пергаменттің жасалған
уақытын анықтау қиын емес, өйткені әдетте, ол жатып қалмаған да, шығарылған
бойда пайдаланылған, сондықтан осы жолмен де оның шыққан уақытын білуге
болады. Қағазда жазылған текстер судағы таңбалар бойынша неғұрлым дәл
даталанады. Бұл үшін даталанбаған қолжазбалардың судағы таңбаларын уақыты
дәл көрсетілген жоғарыда аталған альбомдардың судағы таңбаларымен салыстыру
керек.
Қол жазуына қарай қолжазбалардың кімдікі екендігін анықтай отырып, өте
сақ болу қажет. Құжатты басқа бір кісі сақталмаған түп нұсқадан көшіруі
немесе айтып жаздыруы мүмкін. Мұндай жағдайларда авторын анықтау үшін қол
жазу түкке тұрмай қалады. Түп нұсқа сақталғанмен қол жазу әр түрлі болып
шығатын жайттар да кездеседі. Мұнда мәтіннің мазмүны мен тарихына сүйене
отырып, ненің авторға, ненің канцелярист көшірмеге тиісті екендігін
анықтаған жөн.
Палеографиялық деректер тарихи материалдардың арасында жиі кездесетін
подделкаларды табуға мүмкіндік береді. Осы мақсатпен зерттеуші, ең алдымен
құжаттың қандай материалға және немен жазылғанын зерттеуге тиіс. Егер де
қолжазба төл тума саналса, бірақ бұл әлі қолданыла қоймаған материалда
немесе филиграньдеріне қарағанда қолжазба даталанған уақыттан гөрі
кейінірек пайда болған қағазда жазылған болса мұны жалған деп санаған
жөн.
Алайда жалған құжат үшін жасалу уақытына сай материал тауып алынуы
мүмкін. Онда жалғанды табу үшін құжат графикасы көмектеседі. Қандай да
болсын фальсификатордың жұмысында ең алдымен графика туралы оның ұғымы өзі
емір сүріп отырған уақытқа сай келуі себебінен онда қателіктер болады. Оньщ
үстіне палеография саласындағы оның танымы әдетте шектеулі болып келеді.
Көбіне фальсификаторлар өздерінің подделкаларын жатқызатын заманның
жазуының сипаты туралы жалпы түсініктін, ғаңа болуы жеткілікті деп санайды.
Тіпті бұлардың арасындағы ең маманданғаны жоғарыда көрсетілген А. И. Бардин
XI—XIV ғасырлар қолжазбаларын өңін айналдыра отырып, ол кезде устав жазуы
қолданылғандығын жалпы түрде ғана білді. Бірақ оған, палеографтар XIX
ғасырдың екінші жартысында ғана анықтаған бұл жазудың кезендеріне қарай
айырмашылығы бар екендігі мәлім емес еді. Ол XIV ғасырдың аяғында жартылай
уставтың пайда болғандығын да білмеді. Ал кейбір жағдайларда XIV ғасырдан
да ертедегі қолжазбаға ол, кейініректе анықталғанындай, жедел жазуға ғана
тән сызықтарды пайдаланды.
Жалпы палеографияның көмегімен ескерткіштің жасалу мерзімін, қандай
шеберханаларды жасалғандығын және тарихшылар үшін тағы басқа маңызды
сұрақтарға жауап беруге болады.
Өзін тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Қосалқы тарихи пәндердің қатарына қандай пәндер кіреді?
2. Қосалқы тарихи пәндердіңбір-бірімен байланысы қандай?
3. Палеография ғылымы қашан пайда болды?
4. Көне уставтан жартылай уставтың айырмашылығы қандай?
5. Жедел жазудың шығу себебі неде?
6. Қолжазбаладың әшекейіне байланысты стилдердің ерекшелігін атаңыз?
Пікірталас өткізу:
Әдебиеттер:1,2,3,14,20,21.
Тақырып 3. Генеология және оның міндеттері, қосалқы тарихи пәндер
қатарында алатын орны.
Дәріс мақсаты: Қоғам дамуындағы адамзаттың шығу тегін, даму тарихын,
әулеттер арасындағы туыстық қатынастарды, яғни шежірені
зерттеудегі генелогияның маңызын, оның қосалқы тарихи пән
ретіндегі рөлін түсіндіру. Студенттердің ой өрісін, танымын
кеңейту және саралау, сараптау қабілеттерін жетілдіру.
Тақырып қарастырылатын сұрақтар:
1 . Генеология пәні және оның міндеттері
2. Генеологияның ғылым ретінде қалыптасуының тарихы
3. Генеологиялық фактор
Тақырыпқа қысқаша сипаттама (тезистер): Генеалогия – арнайы немесе
қосалқы тарихи пән ретінде индивидтердің шығу тегін, әулеттердің,
отбасыларының, жекелеген рулардың туыстық қатынастарын, биографиялық
мағлұматтарын құрастырумен, оқып үйренумен айналысады. Генеалогия бірқатар
себепті мақсаттарға орай басқарушы таптардың туыстық қатынастарын бекіту
қажеттілігіне байланысты пайда болды. Шежіре жөніндегі білім әлеуметтік
иерархияның баспалдағындағы адамның орнын анықтау үшін қажет болды. Бұл
мұрагерлік құқық үшін де қажет болды: тек мүлікті мұрагерлікке қалдыруда
емес, билікті де ХҮ-ХҮІІ ғасырларда Орыс мемлекетінде генелогиялық білім
жердің төлемі жөніндегі әр түрлі дауларды шешу үшін қажет болды. ХҮІІІ-ХІХ
ғасырларда генеологиялық мәліметтер дворяндық дәреже және титулға отбасының
немесе жеке адамды кәаландыру үшін қажет болды. ХІХ ғасырдың екінші жартысы
мен ХХ ғасырдың басында генеологиялық зерттеулер жанданып, бірақ генеология
тек таптық ғана емес, сословиелік-дворяндық ғылым болды. Көптеген авторлар
өздерінң шежірелерін жасай бастады. Тарих ғылымы мақсаттары үшін
генеалогиялық мәліметтерді саралаған генеалогия ғылымының ірі өкілдері Н.П.
Лихачев, Л.М. Савелев болды. Тарихи зерттеулердегі генеологияның рөлі
адамның біруақытта тарихи процестің негізгі субьектісі және тарихи
зерттеудің обьектісі ретінде анықталады.
Генеалогиялық зерттеу әдістері қоғадық өмірдің бағыттарын, тарихи
–мәдени ортаны оқып-үйренуге мүмкіндік береді. Генеалогияның мұрағат ісі
үшін де маңызы зор.
Геналогиялық зерттеу әдістері. Шежіре генеологиялық кестелер,
кескіндемелер, қолдар түрінде кездеседі. Шежірелік кітаптар неғұрлым
тиянақты дерек болып табылады.
Сол сияқты генеалогиялық фактордың туындағанын да көруге болады. Бұл
әсіресе атақты әулеттердің ішінде қалаптасқан тар шеңбердегі некеге
байланысты, әр түрлі тұқым қуалаушылық аурулардың пайда болуына әкелді.
Өзін тексеруге арналған тапсырмалар:
1 . Тектілік пен туысқандық байланыстардың саясатқа тигізген әсері қандай?
2. Еуропада ғылыми генеологияның негізі қашан қаланды?
3. Генеологияға байланысты қазакстандық ғалымдардың еңбегін атаңыз?
4. Генеологиялық фактордың туындау себептерін атаңыз?
Әдебиеттер: 1,2,3,5,17,20,22.
Тақырып 4. Хронология пәні және оның міндеттері.
Дәріс мақсаты: Уақыт өлшемі мен мен хронология ғылымының ғылыми маңызын,
қалыптасуын, хронологиялық мәліметтерді студенттердің тарихи
материалды оқу барысында пайдалану жолдарымен таныстыру.
Студенттердің ой - өрісін, танымын кеңейту және саралау,
сараптау қабілеттерін жетілдіру.
Тақырып қарастырылатын сұрақтар:
1. Хронология қосалқы тарихи пән ретінде және оның міндеттері
2. Уақыт туралы ұғым және оның өлшемі.
Тақырыпқа қысқаша сипаттама (тезистер): Хронология қосалқы тарихи пән
ретінде және оның міндеттері. Хронология— уақыт өлшемі туралы ғылым. Ол
өзінің атауын гректің хроyоs — уақыт және (o(os — ғылым деген
сөздерінен алған. Бұл ғылым екі бөлімнен: аспан денелерінщ қозғалысын
есептеп шығару жолымен дәл астрономиялық уақытты табатын математикалык,
(астрономиялық) хронология және тарихи хронологиядан тұрады.
Тарихи хронология өз алдына екі міндетті — теориялық және қолданбалы
міндетті қояды. Біріншісі уақытты ссептеу жүйесін зерттегенде оларды тарихи
дамуы үстінде қарастырады, олардың арасындағы өзара қатынасты анықтайды
және даталарды бір хронологиялық жүйеден екіншісіне аудару принциптерін
жасап шығарады. Екіншісі оқиғалардың датасын қазіргі эраға және жыл
санаудын жалпы қабылданған жүйесіне аудару үшін, осыған байланысты тарихи
оқиғалардын, датасын анықтау және нақтылау үшін жогарыда көрсетілген
ережелерді жүзеге асыруды қамтиды.
Қосалқы тарихи пәндердің ішінде хронология ең мақыздыларының бірі
болып саналады, өйткені тарихтың қандай да болсын кезеңін оқып үйренудің
негізгі шарты оқиғалардың жүйелілігі мен датаны дүрыс қою болып табылады.
Хронология тәсілдеріне сүйене отырып, тарихшы тарихи құжаттар мен
фактілердің дәл датасын қалпына келтіреді. Бұл міндеттерді дүрыс шешу үшін
белгілі бір тарихи кезеңдегі белгілі бір халықтың қолданған уақыт өлшемінің
қалыптасуымен ерекшеліктерінің бүкіл тарихын жақсы білу қажет.
XVI - XVII ғасырларда хронология мәселеріне қызығушылық Ресейде
кейбір практикалық қажеттіліктерге байланысты болды. Бірақ тарихи
хронология дербес пән ретінде ХҮІІІ ғасырдың аяғында ХІХ ғасырдың басында
ғана қалыптаса бастады.
Уақыт туралы ұғым және оның өлшемі. Уақыт туралы түсінік адамдарда
белгілі бір табиғат құбылыстарымен байланысты қоғамдық дамудың алғашқы
сатыларында-ақ пайда болды, ал шаруашылық тіршілігінің мұқтаждары уақыт
өлшем бірлігін орнатып, оларды есепке алу қажеттігін тудырды. Адамдар
әрқашан уақыт аралығындағыны қабылдады, күн мен түннің ауысуын біліп
отырды, қоршаған ортаның әсерімен байланысты жыл мерзімдерін айырды. Бірақ
уақыттың арнаулы есебі және оны іс жүзінде қолдану, бері келе дамыған
қоғамда, егіншіліктің, мал шаруашылығының сауда мен теңізге жүзудің пайда
болуымен байланысты шығады.
Адамзат тарихында уақыт өлшеудің алғашқы өлшем бірлігі күн тәуліктері,
яғни белгілі бір нүктедегі Күннің екі дәйекті жағдайының арасындағы уақыт
кесіндісі болды. Тәулікті сағатқа, минут пен секундқа қазіргі бөлу өзінің
шығу тегін есептеудің ежелгі вавилондық он екілік жүйесінен алады.
Тәуліктер уақыттың біршама қысқа аралығы болып табылатындықтан,
уақытты өлшеудің бірте – бірте ірі өлшемі ойластырылды. Алғашқы кездерде
тәулік есебі саусақпен жүргізілді. Осының нәтижесінде уақытты өлшеудің он
күндік және жиырма күндік өлшем бірліктері пайда болды. Уақытты өлшеуге
Айдың екі біркелкі фазасының аралығы алынды. Айсыз түндерден кейін жіңішке
ай орағының пайда болуын байқау барлығынан оңай болғандықтан, осы сәт жаңа
айдың басы делініп қабылданды. Осы уақыттың аяғында Ай мен Күннің
жақындасуы болады деп есептеді. Сондықтан жаңа айдан жаңа айға дейінгі
мерзім синодистік ай деп саналды. Бұл ай шамамен 29 жарым тәулікке, тіпті
нақты көрсетсек, 29 тәулік 12 сағат 44 минут 2,9 секундқа тең болды.
Шаруашылық тіршіліктің, әсіресе егіншілік пен мал шаруашылығының одан
әрі дамуы жазғы және қысқы күн тұрақтауы мен көктемгі және күзгі күн
теңесуімен анықталатын маусым бойынша уақытты есептеу қажеттігін тудырды.
Жыл мерзімінің тұрақты ауысып отыруы енді ежелгі дүние астрономдарына
жұлдызды аспан бойынша Күн қозғалысымен, ал іс жүзінде Күн төңірегіндегі
Жер қозғалысымен маусымдардың байланысын орнатуға мүмкіндік берді. Уақытты
өлшеудің тағы да бір өлшем бірлігі — Жердің Күн айналасында толық айналуына
сәйкес келетін жыл осылай келіп шықты. Астрономиялық жылдың ұзақтығы 36514
тәулік, ал кейінірек нақтылағанда — 365 тәулік 5 сағат 48 минут 46 секунд
болып анықталды.
Тақырып 5. Күнтізбе тарихы.
Дәріс мақсаты: Күнтізбе және күнтізбе түрлері туралы түсінік беру.
Студенттердің ой өрісін, танымын кеңейту және
саралау.
Тақырып қарастырылатын сұрақтар:
1. Алғашқы күнтізбелер. Күнтізбе түсінігі.
2. Юлиан күнтізбесі.
3. Григориан күнтізбесі. Тарихи түп деректермен жұмыс істеуде оқиғаларға
дата қою мәселесі.
Тақырыпқа қысқаша сипаттама (тезистер): Алғашқы күнтізбелер. " Уақыт
санаудың табиғат берген есептеу бірліктері - тәуліктср, ай және жыл — ең
ежелгі күнтізбелердің негізіне алынды.
Календарь сөзі латынша саlеndae, яғни әр айдың бірінші күні деген
сөзінен шыққан, бірақ табиғаттың кезеңді құбылыстарына негізделген уақыт
санау жүйесінің өзі едәуір ертеде шыққан.
Күнтізбені алғашқы құрастырушылар үлкен қиыншылықтарға ұшырады,
өйткені жоғарыда аталған уақытты есептеу бірліктері өлшем болып шықпады.
Синодистік айдың тәулік саны бірдей болмады, ал астрономиялық жылды ай мен
тәуліктің бірдей санына бөлуге болмайды. Бұл жағдай адамдарды берілген
бірліктердің келісілген деректерін іздеуге мәжбүр етті, бұл бірнеше
күнтізбелік жүйені тудырды. Бұлардың ең тараған түрі айлық жүйе, мұнда
тәуліктер аймен үйлестіріледі, айлық-күндік, мұнда тәулік пен ай жылмен
үйлестіріледі және күндік, мұнда жыл мен тәулік үйлестірілетін еді.
Айлық күнтізбелер біздің эрамызға дейінгі ІІІ мыңжылдықтың ортасында
ежелгі Вавилонда пайда болды. Бұлар ертедегі еврейлер, қытайлар, гректер,
римдіктер пайдаланды. Қазіргі уақытта ай календары Шығыс елдерінде -
Түркияда, Ауғанстанда, Пакистанда т. б. таралған.
Айлық күнтізбе бойынша жаңа айдан бастап әрбір ай ауыспалы түрде 29
және 30 тәулікке созылады. 12 ай айлық жылды құрайды, бұл 354 тәулікке тең
болады. Іс жүзіндегі тәуліктер күнтізбеліктен біраз көп болғандықтан,
синодистік ай да күнтізбелік айдан біраз (44 минут 2,9 секундқа) артық
еді. Бұл қайсыбір жылдар саны өткеннен кейін күнтізбелік жылға бір жыл
қосуды керек етті.
Айлық күнтізбе бойынша жыл 354 (кейде 355) күн болғандықтан, оның
басталуы күндік календарь жылынан әр жолы 11 тәулікке озып отырды. Демек,
жылдың басы мен оның бөліктері маусыммен үйлеспеді, бір маусымнан
екіншісіне үнемі алмасып отырды. Мұндай календарь бойынша ауыл шаруашылық
жұмыстарын жүргізудің болжауын жасау іс жүзіпде мүмкін емес еді. Сондықтан
да айлық күнтізбе егіншілікке көшкен халықтар үшін қолайсыз болып шықты,
сөйтіп олардың айлық-күндік кінтізбеге бірте-бірте көшуіне тегін емес еді.
Ай фазасының ауысуын Күннің жылдық қозғалысымен үйлестіруге ұмтылу
айлық-күндік күнтізбенің пайда болуынан көрінді, осы мақсатпен қосымша ай
оқтын-оқтын енгізіліп отырды. Қосымша айы бар осындай күнтізбе тұңғыш рет
Қытайда біздің эрамызға дейінгі үш мың жыл ішінде жасалды, содан соң, бұған
байланыссыз Хаммурапи патшаның бұйрығы бойынша біздің эрамызға дейінгі
XVIII ғасырда Вавилонда енгізілді.
Айлық күнтізбе пайда болудан бұрын-ақ шамамен біздің эрамызға дейінгі
төрт мың жыл бұрын ежелгі Египетте күн күнтізбесі пайда болды. Ол барлық
календарьдан қолайлырақ болып шықты да, дүние жүзінің көп елдеріне бірте-
бірте тарады. Күн календары Күннің көрінетін жылдық қозғалысына
негізделген. Египетте жыл 365 күн тәулігінен тұрды, ал астрономиялық жылда
365 қүн 5 сағат 48 минут және 46 секунд болғандықтан, календарьлық жыл
таза тропикалық жылдап шамамен '4 тәулік озып отырды.
Ежслгі Египеттің өзінде-ақ жылды 30 күннен 12 айға тең бөлетін еді.
Бұл 360 күн құрады. Мұндай жылды астрономиялық жылмен тсңестіру үшін біраз
уақыттан кейін соңғы айға Египет құдайларына арнап тағы да 5 күннен қосып
отырды. Мұндай күнтізбелік жыл тропикалық жылдың ұзақтығына өте жақын
болып шықты. Бұларды АРЕ христиандары, коптылар мен эфиоптар әлі күнге
дейін қолданады.
Ежелгі Египет тұрғындарына календарьлық және астрономиялық жылдардың
арасындағы үйлеспеушілік мәлім сді. Мұны
жою үшін жеке дәуірлерде календарьға қосымша күн енгізудің
жобалары ұсынылды. Алайда, бұл календарьлық күннің тұрақты
болмауын маңызды деп санаған, демек, мерекелер жылдың барлық айларын
жарылқауын қалаған абыздардың қарсылығына кезікті. Тек біздің эрамызға
дейінгі 26 жылда Александрияда Эвергеттің реформасы бойынша 30 күндік 12
айдан және 5 қосымша күннен тұратын тұрақты жыл енгізілді, бұған 4 жылда
бір рет тағы да бір күн қосылып отырды.
Юлий Цезарь тұсындагы күнтізбе реформасы. Эвергет реформасынан бұрын-
ақ біздің эрамызға дейінгі 46 жылы күндік күнтізбе ежелгі Римде жасалған
болатын. Осының өзі қазіргі халықаралық календарь жүйесінің негізіне
алынған.
Реформаның негізінде Юлий Цезарь Египет күнтізбе жүйесін алуға бел
байлайды да, мұны даярлау үшін Созиген бастаған Александрия астрономдарының
тобын шақырады.
Жаңа күнтізбеде 365 тәуліктен тұратын жылдың египеттік ұзақтығы
қабылданды. Бірақ астрономиялық жыл 365 күн және 6 сағат болғандықтан,
айырманы жою үшін әрбір тәрт жылға бір тәулік қосылатын болып шешілді.
Қолайлы болу үшін бұл тәуліктер төрт жылда бір рет қысқа айға қосылды.
Тәулікті ең қысқа ай — ақпанға қоса бастайды. Бірақ, діни ой жорасы
бойынша оларды ақпанның соңғы күні етіп жайдан-жай қоса қоюға болмады, осы
айдың қатардағы күндерінің арасына апарып жасыратын болды. Ақпанда екі
жиырма төртінші сан осылай шықты. Ал ішіндегі тәуліктердің есебін римдіктер
кері тәртіпте жүргізді, яғни белгілі бір моментке дейін қанша күн
қалғандығын есептеді. Мұндай моменттер: әр айдыц бірі (календы), 30 күндік
айдың бесі немесе 31 күндік айдың жетісі (ноны), қысқа айдың он үші немесе
ұзын айдың он бесі (иды) болып саналады. 24 ақпан март айының біріне
дейінгі (календыға дейін) алтыншы күн болғандықтан, қосымша күн (екіінші
24), екінші алтыншы күн деп аталды (биссекстус), осыдан барып орыстың
високосный деген сөзі шығады.
Созиген реформасы бойынша жылдың басы 1 қаңтарға көшірілді, өйткені
осы күннен бастап жаңадан сайланған Рим консулдары мен басқа да
магистраттар өзінің міндеттеріне кіріседі. Осыған байланысты айлардың
бұрынғы рет санының енді орны ауысты (мәселен, сегізінші қазан, оныншы
болды). Басқа айларға жаңа аттар берілді: төртеуі құдайлардің құрметіне
Янус, Марс, Майи, Юнон деп аталды, Квинтилис Юлий Цезарьдың құрметіне июль
болып аталды, ал біраз кейініректе секстилис император Августің құрметіне
Август деп аталды. Сонымен қатар, жеке айлардың ұзақтығы біраз өзгсрді және
календарь бізге жақсы мәлім түрге келді, өйткені оның сырттай қарағанда
қазіргіден ешқандай айырмашылығы жоқ еді.
Осы уақыттан бастап Юлиан күнтізбесі деп атала бастаған күнтізбе
Римде біздің эрамызға дейінгі 46 жылы 1 қаңтарда енгізілді. Бұл күндік
жылмен сәйкес болуы үшін өткен жылға екі қосымша ай енгізілді. Тарихта бұл
жыл шатасқан немесе конфузды жыл деп аталды.
Біздің эрамыздың 325 жылы Никей әлемдік соборы бүкіл - христиан
дүниесі үшін Юлиан календарын қабылдады, бұдан кейін ол Еуропаның көп
елдеріне бірте-бірте тарады.
Григориан күнтізбесі. Юлиан күнтізбесі сол замандағы күнтізбелермен
салыстырғанда едәуір дәлірек болды, бірақ қалайда оның жылы астрономиялық
жылмен үйлеспеді, одан 11 минут 14 секундқа ұзақ болды. Алғаш қарағанда
байқалмайтын бұл алшақтық І28 жылда Юлиан жылының шынайы жылдан бір
тәулікке, ал XVI ғасырдың аяғына қарай тіпті 10 тәулікке артта қалуына
әкеліп соқты.
Шіркеу салты бойынша пасха мерекесі күннің теңелуінен кейін алғашқы
көктемгі ай толысуының іле шала алғашқы жексенбісінде аталып өтілетін
болды. Ал Никей соборы кезінде көктемгі күн теңесуі 21 мартқа тура
келгендіктен, собор пасханы те осы сәттен ғана атап өтуді белгіледі. XVI
ғасырда шынайы күн теңесуі енді 11 мартта болғанымен, шіркеушілергс пасханы
юлиан күнтізбесі бойынша 21 марттан кейін мерекелеуден, яғни оны жазға
жақын көшіруден басқа ештеңе қалмады.
Юлиан күнтізбесінің дәл еместігі оны қабылдағаннан кейін бірнеше жүз
жылдан соң барып байқалды. XIV ғасырдан бастап оны жетілдіруге әрекет
жасалып бақты, бірақ 1582 жылы ғана Рим папасы XIII Григорийдің ұсынысы
бойынша реформа жүзеге асырылды.
Жаңа күнтізбе негізіне итальян ғалымы Луиджи Лилионың Жобасы алынды.
Бұл Никей соборының шешімін өзгертей қалдыруға, сол себепті көктемнің
басталуын, біріншіден, 21 наурызға қайтаруға, екіншіден, мұндай
алшақтықтың көрінуін бұдан әрі болдырмауға тиіс болды. Бірінші мәселе Рим
папасы Григорийдің декретімен шешілді: 1581 жылғы 4 қазаннан соң 5 емес, 15
қазан болып саналсын, делінді. Екінші мәселені жүзеге асыру үшін әрбір 400
жылдан кейін озып кеткен үш тәулікті календарьдан алып тастап отыруға
ұйғарылды. Бұл үшін ең қолайлысы жүз жылдықтың аяқталатын жылдары болып
табылады: бұлардың ішінен високосный алғашқы екі цифры 4-ке бөлінетіндері
болып қалды.
Жаңа календарь Юлиан күнтізбесінен едәуір дәлірек еді. Мұнда жыл
астрономиялық жылдан 26 секунд ғана қалып қойды, ал тәулікке қалып қою 3300
жылдан кейін ғана болды. XVII ғасырдың басына қарай бұл Еуропаның католик
елдерінде, XVIII ғасырда протестанттық, XIX ғасырдың аяғында — XX ғасырдың
басында — Жапонияда және Еуропаның бірқатар православие елдерінде
қабылданды. XX гасырдың 20-жылдарында оны Греция, Түркия, Египет қабылдады.
Қазіргі кезде жаңа күнтізбе халықаралық күнтізбе болып саналады.
Өзін тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Жұлдызға қарап бағдарлау не үшін қажет болған?
2. Римдіктердің жаңа санатқа көшуі қай кезде болды?
3. Григориан календары қашан қабылданды?
4. Орта Азияның ұлы астронмдары кімдер?
Әдебиеттер: 1,2,3,4,5,17,18,19.
Бөлім 2. Тарихи метрология. Нумизматика. Тарихи топонимика.
Глоссарий:
Аверс — монеттің бет жағы (әдетте гербтің бейнесі немесе монетті шығарған
мемлекеттің билеушісінің портреті)
Гурт – монеттің өңделген шеті (қабырғасы), (ол тегіс суретті және үстінде
жазуы бар болып келеді)
Номинал — монеттің белгіленген құны
Метрология — өлшеу жүйелері туралы ілім
Монет өңірі — монеттің бет және кері жақтарының сырты
Монет кірісі — монет номиналы мен оны даярлап шығару құнының арасындағы
айырым
Монет стопасы — монеттегі металдың салмағы мен сол металдың товар ретіндегі
белгілі бір салмағының арасындағы қатынас
Монеттің бұзылуы — номиналы сақтала отырып, монеттегі металл салмағының
азаюы (немесе лигатураның көбейіп кетуі)
Монет типі - монеттің сыртқы деректерінің тұрпаты
Легенда — монет үстіндегі жазу
Лигатура — күміс, алтын және платина монеттерінің жалпы салмағына
проценттік қатынаста алынған қымбат емес металл қоспасы
Реверс — монеттің кері жағы
Тақырып 6. Тарихи метрологияның қалыптасып дамуы. Ежелгі өлшем бірліктері.
Дәріс мақсаты: Ежелгі өлшем бірліктерінің шығу тарихын, жүйесін, атауларын
және тарихи метрологияның ғылым ретінде қалыптасу тарихын
ашып көрсетіп, студенттердің ой өрісін, танымын кеңейту және
саралау, сараптау қабілеттерін жетілдіру.
Тақырып қарастырылатын сұрақтар:
1. Метрология қосалқы тарихи пән ретінде.
2. Метрологияның тарихи деректерді зерттеудегі рөлі. Метрологиялық
мәліметтер негізгі дерек көздері ретінде. Метрологиялық зерттеу
тәсілдері.
3. Тарихшы жұмысында метрология деректері мен ақша есебін пайдалану.
Тақырыпқа қысқаша сипаттама (тезистер): Метрология - қосалқы тарихи
пән ретінде. Метрология — өлшеу жүйелері туралы ілім. Осы ілімнің
бөлігі ретіндегі тарихи метрология өздерінің тарихи дамуында физикалық
өлшемдердің (ұзындық, бет, көлем, салмақ) жүйелерін зерттейтін қосалқы
тарихи пән болып табылады.
Өлшемдерді зерттеуге тарихи тұрғыдан қараудың қажеттілігі өлшеу
системаларының қазіргіден өзгешелігімен анықталады, әрі уақыт өткен сайын
ол үнемі өзгеріп отырады, ал бір тарихи дәуірдің шегінде әр түрлі
территорияларда оның түрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz