Қазақстан аумағының табиғатының қалыптасу кезендері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2
І. Қазақстан аумағының табиғатының
қалыптасу кезендері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1. Қазақстан аумағының жер бедерінің
жалпы ерекшеліктері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2. Қазақстан аумағының геоморфологиялық
. геологиялық тұрғыдан зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3. Қазақстан республикасының
геотектоникалық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
ІІ. Қазақстанның пайдалы қазбалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.1. Пайдалы қазбалардың түзілу
зандылықтары мен ірі кенді аймақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2. Қазақстанның жанғыш пайдалы
қазбаларының кен орындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3. Химиялық шикізаттар, агрорудалар мен
құрылыс материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
2.4. Қазақстанның қара металдар және
түсті металл кен орындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
Пайдаланылған әдебйеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
І. Қазақстан аумағының табиғатының
қалыптасу кезендері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1. Қазақстан аумағының жер бедерінің
жалпы ерекшеліктері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2. Қазақстан аумағының геоморфологиялық
. геологиялық тұрғыдан зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3. Қазақстан республикасының
геотектоникалық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
ІІ. Қазақстанның пайдалы қазбалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.1. Пайдалы қазбалардың түзілу
зандылықтары мен ірі кенді аймақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2. Қазақстанның жанғыш пайдалы
қазбаларының кен орындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3. Химиялық шикізаттар, агрорудалар мен
құрылыс материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
2.4. Қазақстанның қара металдар және
түсті металл кен орындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
Пайдаланылған әдебйеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Бітіру жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының аумағының ірілігі мен геологиялық құрылысының ерекшелігіне сай еліміздің экономикалық қуатын арттырып, энергияны, шикізаты, қаржы мен білікті мамандарды қажет ететін өнеркәсіптің жеке салаларын дамыта отырып, халықаралық еңбек бөлісінде өз орнын айқындауға мүмкіндік беретін табиғат байлықтарына өте бай.
Қазақстан аумағында жер қойнауынан қазылып алынатын хром, темір, полиметалл, мыс, молибден, вольфрам сияқты қара және сирек кездесетін түсті металл кен орындары тау-кен, металлургия, машина өнеркәсібі, құрылыс индустриясы мен көлік және коммуникация кешендерін қарқынды дамытуғам қолайлы жағдай туғыза отырып, халықаралық еңбек бөлісінде өз орнын айқындауға мүмкіндік береді.
Пайдалы қазбалардың мол қоры Отандық және шетедік компанияларды тарта отырып, тау-кен, қара және түсті металлургияны дамыту мен қаратар ғылымды қаржы мен білікті мамандарды қажет ететін жаңа технологияға көшу мәселелерін жеделдетеді
Курстық жұмыстың мақсаты:
• Қазақстанның физикалық-географиялық орны мен геологиялық құрылысының ерекшеліктерне негізделіп пайдалы қазбалары түзілу жолдарына қарай топтастыру;
• Көкшетау,Тянь-Шянь, Шыңғыстау-Тарбағатай, Балқаш, Жоңғар, Кенді Алтай, Мұғалжар, Герциндік Шыңғыстау, металогенді белдеулерде таралған қара, түсті және сирек кездесетін металлдардың кендерінің пайда болу жолдарын айқындау;
• Ежелгі Шығыс Европа платформасы мен эпигерциндік Тұран плитасының Қазақстан аумағындағы биогенді және хемогенді жолмен түзілген пайдалы қазбаларының маңызды кен орындарына шаруашылық тұрғыдан баға беру;
• Қазақстан аумағындағы қара және түсті металдардың, жанғыш және кенсіз пайдалы қазбалардың ірі кен орындарын анықтау.
Бітіру жұмысын жоғарыда аталған мақсаттарға сай төменгі міндеттерді шешуді көздейді:
- Қазақстанның физикалық-географиялық орындарының ерекшеліктерімен геологиялық тұрғыдан зерттелуін;
- Қазақстан аумағының геологиялық құрылысының ерекшелігі мен
геологиялық даму тарихын;
- пайдалы қазбалардың түзілу заңдылықтары мен металогенді аймақтарын;
- Жанғыш пайдалы қазбалардың негізгі түрлері мен маңызды кен
орындарына;
- қара және түсті металдармен кенсіз пайдалы қазбалардың негізгі түрлерін, түзілу жолдары мен мен маңызды кен орындарын ;
- құрылыс материалдың кен орындарына кешенді сипатама беріп геологиялық құрылысының ерекшелігін анықтау.
Бітіру жұмысының практикалық маңызы:
Бітіру жұмысын жоғрғы және орта арнаулы оқу орындарының студенттері, орта мектептің мұғалімдерімен оқушылары білім көзі ретінде қолдана алады.
Бітіру жұмысының құрылымы мен мазмұны:
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан , қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Қазақстан аумағының физикалық-географиялық орыны, геологиялық құрылысы мен пайдалы қазбаларының түзілу заңдылықтары қарастырылып геологиялық картасы мен кестелер берілген.
Қазақстан аумағында жер қойнауынан қазылып алынатын хром, темір, полиметалл, мыс, молибден, вольфрам сияқты қара және сирек кездесетін түсті металл кен орындары тау-кен, металлургия, машина өнеркәсібі, құрылыс индустриясы мен көлік және коммуникация кешендерін қарқынды дамытуғам қолайлы жағдай туғыза отырып, халықаралық еңбек бөлісінде өз орнын айқындауға мүмкіндік береді.
Пайдалы қазбалардың мол қоры Отандық және шетедік компанияларды тарта отырып, тау-кен, қара және түсті металлургияны дамыту мен қаратар ғылымды қаржы мен білікті мамандарды қажет ететін жаңа технологияға көшу мәселелерін жеделдетеді
Курстық жұмыстың мақсаты:
• Қазақстанның физикалық-географиялық орны мен геологиялық құрылысының ерекшеліктерне негізделіп пайдалы қазбалары түзілу жолдарына қарай топтастыру;
• Көкшетау,Тянь-Шянь, Шыңғыстау-Тарбағатай, Балқаш, Жоңғар, Кенді Алтай, Мұғалжар, Герциндік Шыңғыстау, металогенді белдеулерде таралған қара, түсті және сирек кездесетін металлдардың кендерінің пайда болу жолдарын айқындау;
• Ежелгі Шығыс Европа платформасы мен эпигерциндік Тұран плитасының Қазақстан аумағындағы биогенді және хемогенді жолмен түзілген пайдалы қазбаларының маңызды кен орындарына шаруашылық тұрғыдан баға беру;
• Қазақстан аумағындағы қара және түсті металдардың, жанғыш және кенсіз пайдалы қазбалардың ірі кен орындарын анықтау.
Бітіру жұмысын жоғарыда аталған мақсаттарға сай төменгі міндеттерді шешуді көздейді:
- Қазақстанның физикалық-географиялық орындарының ерекшеліктерімен геологиялық тұрғыдан зерттелуін;
- Қазақстан аумағының геологиялық құрылысының ерекшелігі мен
геологиялық даму тарихын;
- пайдалы қазбалардың түзілу заңдылықтары мен металогенді аймақтарын;
- Жанғыш пайдалы қазбалардың негізгі түрлері мен маңызды кен
орындарына;
- қара және түсті металдармен кенсіз пайдалы қазбалардың негізгі түрлерін, түзілу жолдары мен мен маңызды кен орындарын ;
- құрылыс материалдың кен орындарына кешенді сипатама беріп геологиялық құрылысының ерекшелігін анықтау.
Бітіру жұмысының практикалық маңызы:
Бітіру жұмысын жоғрғы және орта арнаулы оқу орындарының студенттері, орта мектептің мұғалімдерімен оқушылары білім көзі ретінде қолдана алады.
Бітіру жұмысының құрылымы мен мазмұны:
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан , қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Қазақстан аумағының физикалық-географиялық орыны, геологиялық құрылысы мен пайдалы қазбаларының түзілу заңдылықтары қарастырылып геологиялық картасы мен кестелер берілген.
1. Чупахин В.М. Физическая география Казакстана.
2. Алматы: мектеп, 1968. 83-90 бет.
3. Абдуллин А.А. Геология Казакстана. – Алма – Ата: Наука, 1981. -С.34-45.
4. Беспалов В.Ф. Геологическая строение Казакской ССР –
5. Алма – Ата: Наука, 1971. - С. 100-115.
6. Абдуллин А.А. Геология и минерологические ресурсы Казакстана. – Алма – Ата: Ғылым, 1994. - С.115-130.
7. Савричевская З.А. Геоморфология Казакстана и Средней Азий – Л: 1965. – С.120 – 161.
8. Физическая география Республики Казакстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С.5-11
9. Альпатев А.М., Архангельский А.М., Позонлелов Н.Я., Степанов А.Я. Физическая география СССР. – М: Высшая школа, 1976. – С. 153-191.
10. 21. Гвоздецкий Н.А., Михайлов Н.И. Физическая география СССР.
11. М: Высшая школа, 1986. – С. 250-311.
12. 22. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казакстан. Алма – Ата: Наука,
13. 1969. - С. 100-115.
14. 23. Климат Казакстана / под. ред. Утешева А.С. – М: Наука, 1975. -
15. С. 110-115.
16. 24. Филонец К.К. Очерки по географии внутренных вод
17. центрального, южного, восточного Казакстана. – Алма – Ата:
18. Наука, 1981. -С. 75-94.
19. 25. Казакстан природные условие и естественные ресурсы, СССР. –
20. М: Наука, 1969. - С. 128-139.
21. 26. Давыдова М.И., Раковская Э.М. Физическая география СССР. –
22. М.: Просвещение, 1990. – С. 204 – 221.
23. 27. Равнины и горы Средней Азии и Казакстана. - М: Наука, 1975. -
24. С. 139-158.
25. 28. Соколов А.А. Основные почвообразования и почви Восточного
26. Казакстана. / Повышение плородия почь Казакстана. - Алма –
27. Ата: Наука, 1984. - С. 39 - 60.
28. Усманов У.У. Геогрофо – генетические исследование и
29. качественный учет земель Казакстана. - Алма – Ата: Наука,
1975. – С.55 - 64.
30. Формозов А.Н. животный мир Казакстана. –
31. Алма – Ата: Наука, 1981. -С. 75-94.
32. Молдағұлов Н.М. Ландшафтану негіздері және Қазақстанның
33. ландшафтысы. – Алматы: Мектеп, 1990. – Б. 115-122.
34. 32. Чигаркин А.В. Геоэкология Казакстана. – Алматы: Санат,1995. С.115-125.
35. 33. Атлас СССР. – М: 1983.
36. 34. Большой Атлас Каз. ССР.
2. Алматы: мектеп, 1968. 83-90 бет.
3. Абдуллин А.А. Геология Казакстана. – Алма – Ата: Наука, 1981. -С.34-45.
4. Беспалов В.Ф. Геологическая строение Казакской ССР –
5. Алма – Ата: Наука, 1971. - С. 100-115.
6. Абдуллин А.А. Геология и минерологические ресурсы Казакстана. – Алма – Ата: Ғылым, 1994. - С.115-130.
7. Савричевская З.А. Геоморфология Казакстана и Средней Азий – Л: 1965. – С.120 – 161.
8. Физическая география Республики Казакстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С.5-11
9. Альпатев А.М., Архангельский А.М., Позонлелов Н.Я., Степанов А.Я. Физическая география СССР. – М: Высшая школа, 1976. – С. 153-191.
10. 21. Гвоздецкий Н.А., Михайлов Н.И. Физическая география СССР.
11. М: Высшая школа, 1986. – С. 250-311.
12. 22. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казакстан. Алма – Ата: Наука,
13. 1969. - С. 100-115.
14. 23. Климат Казакстана / под. ред. Утешева А.С. – М: Наука, 1975. -
15. С. 110-115.
16. 24. Филонец К.К. Очерки по географии внутренных вод
17. центрального, южного, восточного Казакстана. – Алма – Ата:
18. Наука, 1981. -С. 75-94.
19. 25. Казакстан природные условие и естественные ресурсы, СССР. –
20. М: Наука, 1969. - С. 128-139.
21. 26. Давыдова М.И., Раковская Э.М. Физическая география СССР. –
22. М.: Просвещение, 1990. – С. 204 – 221.
23. 27. Равнины и горы Средней Азии и Казакстана. - М: Наука, 1975. -
24. С. 139-158.
25. 28. Соколов А.А. Основные почвообразования и почви Восточного
26. Казакстана. / Повышение плородия почь Казакстана. - Алма –
27. Ата: Наука, 1984. - С. 39 - 60.
28. Усманов У.У. Геогрофо – генетические исследование и
29. качественный учет земель Казакстана. - Алма – Ата: Наука,
1975. – С.55 - 64.
30. Формозов А.Н. животный мир Казакстана. –
31. Алма – Ата: Наука, 1981. -С. 75-94.
32. Молдағұлов Н.М. Ландшафтану негіздері және Қазақстанның
33. ландшафтысы. – Алматы: Мектеп, 1990. – Б. 115-122.
34. 32. Чигаркин А.В. Геоэкология Казакстана. – Алматы: Санат,1995. С.115-125.
35. 33. Атлас СССР. – М: 1983.
36. 34. Большой Атлас Каз. ССР.
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 82 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 82 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 2
І. Қазақстан аумағының табиғатының
қалыптасу кезендері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1. Қазақстан аумағының жер бедерінің
жалпы ерекшеліктері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Қазақстан аумағының геоморфологиялық
- геологиялық тұрғыдан
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .8
1.3. Қазақстан республикасының
геотектоникалық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІ. Қазақстанның пайдалы қазбалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..28
2.1. Пайдалы қазбалардың түзілу
зандылықтары мен ірі кенді
аймақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...28
2.2. Қазақстанның жанғыш пайдалы
қазбаларының кен
орындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.3. Химиялық шикізаттар, агрорудалар мен
құрылыс
материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...50
2.4. Қазақстанның қара металдар және
түсті металл кен
орындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 4
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..97
Пайдаланылған әдебйеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...98
Кіріспе
Бітіру жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының аумағының
ірілігі мен геологиялық құрылысының ерекшелігіне сай еліміздің
экономикалық қуатын арттырып, энергияны, шикізаты, қаржы мен білікті
мамандарды қажет ететін өнеркәсіптің жеке салаларын дамыта отырып,
халықаралық еңбек бөлісінде өз орнын айқындауға мүмкіндік беретін табиғат
байлықтарына өте бай.
Қазақстан аумағында жер қойнауынан қазылып алынатын хром, темір,
полиметалл, мыс, молибден, вольфрам сияқты қара және сирек кездесетін түсті
металл кен орындары тау-кен, металлургия, машина өнеркәсібі, құрылыс
индустриясы мен көлік және коммуникация кешендерін қарқынды дамытуғам
қолайлы жағдай туғыза отырып, халықаралық еңбек бөлісінде өз орнын
айқындауға мүмкіндік береді.
Пайдалы қазбалардың мол қоры Отандық және шетедік компанияларды тарта
отырып, тау-кен, қара және түсті металлургияны дамыту мен қаратар ғылымды
қаржы мен білікті мамандарды қажет ететін жаңа технологияға көшу
мәселелерін жеделдетеді
Курстық жұмыстың мақсаты:
• Қазақстанның физикалық-географиялық орны мен геологиялық құрылысының
ерекшеліктерне негізделіп пайдалы қазбалары түзілу жолдарына қарай
топтастыру;
• Көкшетау,Тянь-Шянь, Шыңғыстау-Тарбағатай, Балқаш, Жоңғар, Кенді Алтай,
Мұғалжар, Герциндік Шыңғыстау, металогенді белдеулерде таралған қара,
түсті және сирек кездесетін металлдардың кендерінің пайда болу жолдарын
айқындау;
• Ежелгі Шығыс Европа платформасы мен эпигерциндік Тұран плитасының
Қазақстан аумағындағы биогенді және хемогенді жолмен түзілген пайдалы
қазбаларының маңызды кен орындарына шаруашылық тұрғыдан баға беру;
• Қазақстан аумағындағы қара және түсті металдардың, жанғыш және кенсіз
пайдалы қазбалардың ірі кен орындарын анықтау.
Бітіру жұмысын жоғарыда аталған мақсаттарға сай төменгі міндеттерді
шешуді көздейді:
- Қазақстанның физикалық-географиялық орындарының ерекшеліктерімен
геологиялық тұрғыдан зерттелуін;
- Қазақстан аумағының геологиялық құрылысының ерекшелігі мен
геологиялық даму тарихын;
- пайдалы қазбалардың түзілу заңдылықтары мен металогенді аймақтарын;
- Жанғыш пайдалы қазбалардың негізгі түрлері мен маңызды кен
орындарына;
- қара және түсті металдармен кенсіз пайдалы қазбалардың негізгі түрлерін,
түзілу жолдары мен мен маңызды кен орындарын ;
- құрылыс материалдың кен орындарына кешенді сипатама беріп геологиялық
құрылысының ерекшелігін анықтау.
Бітіру жұмысының практикалық маңызы:
Бітіру жұмысын жоғрғы және орта арнаулы оқу орындарының студенттері,
орта мектептің мұғалімдерімен оқушылары білім көзі ретінде қолдана алады.
Бітіру жұмысының құрылымы мен мазмұны:
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан , қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Қазақстан аумағының физикалық-географиялық орыны,
геологиялық құрылысы мен пайдалы қазбаларының түзілу заңдылықтары
қарастырылып геологиялық картасы мен кестелер берілген.
Екінші тарауда Қазақстандағы ірі мұнай, газ, тас көмір, қара түсті
металдар мен кенсіз пайдалы қазбалардың кен орындарына сипаттама беріліп,
олардың қорына шаруашылық тұрғыдан баға беру мәселелері қарастырылған.
1 . Қазақстан аумағының табиғатының қалыптасу кезендері.
1.1. Қазақстан аумағының жер бедерінің жалпы ерекшеліктері.
Қазақстанның физикалық-географиялық орны. Қазақстан Евразия
материгінің орталық бөлігінде орналасқан. Жер көлемі 2 млн. 724 мың шаршы
шақырым. Дүние жүзілік мүхиттардан бірдей қашықтықта орналасқан. Жер
бедері солтүстіктен-оңтүстікке және батыстан-шығысқа қарай биіктейді.
Аумағының ірі жер бедерінің күрделі болып келуіне, мұхиттардан қашықта
орналасуына байланысты климаты қоңыржай шұғыл континентті. Континенттігі
батыстан шығысқа солтүстіктен оңтүстікке қозғалған сайын артады. Қазақстан
аумағын қоңыржай белдеудің орманды дала, шөл және шөлейт зоналарының
шегінде орналасқан. Таулы аймақтарында биіктік белдеулік айқын байқалады.
Шекарасы. Қазақстанның шекарасының ұзындығы 15000 шақырым
шамасында. 12000 шақырым құрлықпен, 3000 шақырымы Каспий, Арал теңіздері
арқылы өтеді.Оның ішінде 6160 шақырымы Ресей, 1140 шақырымы Қытай Халық
Республикасы, 3050 шақырымы Орта Азия Республикалары арқылы өтеді.
(Қырғызстан 1000, Өзбекстан 1600 шақырым) шекарасы төмендегі табиғи
мысалдар: Батыс шекарасы Каспий теңізі арқылы Орал сырты, Торғай үстірті,
Мұғалжар таулары, жалпы сырт арқылы өтеді. Оңтүстік шекарасы Үстірт, Тұран
ойпаты, Піскен, Талас, Қырғыз, Күнгей, Теріскей, Іле Алатауы, Кетпен,
Жоңғар Алатауы арқылы өтеді.
Қазақстанның аумағының ірі болуына байланысты жер бедері алуан
түрлі. Оны геотектоникалық құрылысымен аумақтың геологиялық даму
тарихымен түсіндіруге болады. Негізі алуан түрлігі ірі тегіс ойпаттар мен
жазықтардың кезектесіп келуімен ерекшеленіледі. Батысындағы Маңғыстау
түбегінде еліміздің ең терең Қарақия ойысы (-132 м) Қарлы жарықтарға
Қуылды (-57 м) ойыстар орналасқан. Шығысы мен оңтүстік-шығысындағы
таулардың биіктігі 5000 метрден асады. Ең биік нүктесі Хан Тәңірі 6995 м
(7840 м) мен Қарақияның биіктік айырмасы (7128 м). Жер бедерінің күрделігі
жергілікті климатпен табиғи ландшафтларының алуан түрлі болуына ықпал
етеді.
Қазақстанның жер бедерінің үш түрлі ерекшелігі бар.
1. Еліміздің көп бөлігін Каспий маңы, Тұран және Батыс Сібір
ойпатының Қазақстанды бөлігі Ембі, Жалпы сырт, Торғай үстірті, Бетпақдала
үстірттерінің алып жатуы. Каспий маңы ойпаты теңіз денгейінен -28 м. төмен
жатқан ежелгі теңіздің табанының көтерілуінен түзілген. Көп бөлігін құмдар
мен сортандар алып жатыр. Ойпат солтүстіктен, солтүстік-шығыстан, оңтүстік-
батысқа Каспий теңізіне дейін аласарады. Солтүстік шығысында Орал Мұғалжар
тауларында шектесер тұста Орал алды немесе Ембі, Жалпы Сырт үстірттеріне
оңтүстік-шығысында үстіртпен Маңғыстау тауларына ұласады.
Мұғалжар тауының шығысында эпигерциндік платформаның
синиклизатциясында Торғай үстірті орналасқан. Ол ежелгі мұз басулардың
нәтижесінде Мұғалжар тауынан ысырылған тау жыныстарының жинақталуынан
түзілген. Ол батыстан шығысқа қарай аласарып тік беткейленіп Торғай
иінімен Батыс Сібір ойпатына ұласады, биіктігі 300-400 м Батыс Сібір
ойпатының оңтүстігінде Сарыарқа, шығысында Алтай тауларымен шектесіп,
Оңтүстіктен солтүстікке 200-100 м біртіндеп аласарады. Ежелгі мұз
басулардың әсерінен түзілген Мареналы шөлдер мен шөл аралық иіндерде шағын
тұзды көлдер кездеседі. Қазақстанның шөл және шөлейтті оңтүстігі мен
оңтүстік-батысындағы эпмгерциндік платформалы аймағында Тұран ойпаты
орналас-қан. Ойпаттың шығысында Сарыарқа, оңтүстігінде Тянь-Шань,
батысында Үстірт, солтүстігінде Торғай үстірті мен Мұғалжар таулары мен
шектеседі. Ойпат ежелгі Тетис теңізінің таратылуынан түзілгендіктен
ойпаттың аумағында Арал маңы, Қарақұм шөлдері орналасқан. Жер бедері
толқынды жалды болып келеді. Сарысу, Сырдария өзендерінің аралығында құмды
шөлдер сазды шөлдермен алмасып отырады. Батыс Сібір мен Тұран ойпатын
Торғай иірі жалғастырады.
Тұран ойпаты Арал теңізіне қарай еңіс болып келеді. Тұран
ойпатының шығысында Шу өзенінің сағасында сусымалы құм жолдарынан тұратын
Мойынқұм үстірті орналасқан. Оның орташа обсолюттік биіктігі 400 м
шамасында, Мойынқұмда сусымалы құм шағылдары мен сазды алқаптар кездесіп
отырады. Мойынқұмның шығысында Балқаш жазығымен Сары есік атырау құмды
шөлдері орналасқан.
Үстірт Бетпақдаланың жер беті тегіс ішінара толқынды жазық болып
келеді. Тұран ойпатының батысы мен Каспий теңізінің аралығындағы кең
алқапты обсолюттік биіктігі 200-300м-ге жететін үстірт алып жатыр.
Ойпаттарда тік беткейлі жыралар мен жер бедері тегіс болып келеді. Ескі
арналар жыралары ментілімденген. Каспий маңы ойпатының солтүстік шығысында
абсолюттік биіктігі 250-300-ге жететін төбелі Ембі үстірті, төбелі жонды
Жалпы сырт орналасқан.
2. Қазақстанның аласа тау аймақтарының жер бедерінің екінші
ерекшелігі. Қазақстанның орталығмен солтүстік батысында аласа таулы
аймақтың алып жатуы, аласа таулар ірі ойпаттардан бөлініп жатыр. Шығысында
Сарыарқа, батыстан-шығысқа 100 км созылып, шығысында Сауыр-Тарбағатай
жотала-рына ұласады. Батысындағы ені 600-700 метр, шығысында 200-400 метр
шақырымға жетеді.
Сарыарқа каледон герцин қатпарлығында түзіліп бұзылуға ұшыраған
ежелгі таулы аймақ болып табылған. Батысындағы орташа биіктігі 500-600
метрге, шығысы біршама биік ежелгі тау сілемдеріне Ұлытау (1131 м),
Көкшетау (947 м), Ақсорап (1565 м), Қызыларай (1559 м), Шыңғыс-тау (1300
м), Қызылтас (1283 м), Ақшатау (1304 м), Жорға, (1082 м) т.б. Таулардың
аралығы ежелгі кристалды жыныстардың үзілуінен түзілген аласа ұсақ
шоқылар бар. Сарарқаға ұқсас аласа таулар Маңғыстау түбегінде де бар. Олар
әктастан тұратын Ақтау және Қаратау абсолюттік биіктігі 556 метр.
Маңғыстау тауларының оңтүстігінде жер қыртысының иіндерінде терең Қарақия,
Қарны жарық, Қуанды ойыстар орналасқан. Батыс Сібір және Каспий маңы
ойпаттарының аралығында Орал тауының жалғасы аласа Мұғалжар тауы
орналасқан.
3. Жер бедерінің үшінші ерекшелігі Қазақстанның қиыр шығысымен
оңтүстік шығысында биік және орташа биік тау жүйелерінің таралуы.
Қазақстанның шығысында батыс және оңтүстік Алтай мен Сауыр-Тарбағатай,
оңтүстік-шығысында Жетісу жотасы мен солтүстік Тянн-Шань жоталарының
тізбегі орналасқан. Алтайдың Қазақстандық бөлігі үш бөліктен тұрады. Батыс
немесе Кенді Алтай, оңтүстік Алтай және Қалба жотасы, олардың арасында ірі
тектоникалық иіндер бөліп жатыр. Олардың биіктігі 3400 м асады. Шығыстан
батысқа қарай біртіндеп аласарады. Зайсан және Алакөл тектоникалық
иіндерінің аралығында Сауыр-Тарбағатайдың барлық жоталары орналасқан.
Олардың орташа биіктігі 2000-2500 метрден аспайтын орташа биік тауға
жатады. Тарбағатай (2992 м) тастау Сауыр 3816 м. Бұл тау жоталары кайно-
зой эрасының төрттік дәуірінде текшелі Орқаш тау болуымен ерекшеленеді.
Алакөл және Іле ойыстарымен Балқаш ойысының аралығында бірнеше
тау жоталарының тізбегінен тұратын Жоңғар Алатауы орналасқан. Әр тау
жоталарының аралығын тау аралық тектоникалық иіндер бөліп жатыр.
Абсолюттік биіктігі 4446 м (4442 м). Бесбақан шыңы, орташа биіктігі 4000
метрге дейін жетеді. Қазақстанның аумағына Тянь-Шаньның солтүстік
тармақтары кіреді. Олар Кетпен, Іле сырты, Алатау, Қырғыз Алатауының
Қаратау жотасы, Теріскей Алатауындағы биіктігі 5000 метрге жетеді. Сонымен
қатар Тянь-Шаньның солтүстік батысы сілемдері Қаратау, Шу, Іле, таулары,
Ташкент маңы Алатауы немесе Піскен жотасы кіреді. Орташа обсалюттік
биіктігі 2500 метр.
1.2. Қазақстан аумағының геомарфологиялық- геологиялық тұрғыдан зерттелуі
Жазықтар мен таулы жерлердің жер бедерін жүйелі түрде зерттеу
өткен ғасырдың ортасынан басталады. Ол кезде геомарфология атауы әлі
қалыптасып үлгермеген. Дегенмен, сол уақыттан бастап алғашқы ғылыми
жинақтар Тұранның құрылысымен қалыптасуы геологиялық құрылымы жайлы
И.В.Мушкетов (1886-1906 ж.ж) Түркістан атты еңбегінде көрсетілген.
Сонымен қатар Қарақұмның жер бедерін зерттеуге арналған В.А.Обручевтің,
Л.С.Берегтің еңбектеріде өзінің мәнін жойған жоқ. Тұранның геологиялық
даму тарихы жайлы деректер Арал теңізі атты монографиялық еңбекте
көрсетілген (1908 ж).
Таулы аумақтардың оррографиясы мен геологиясы жайлы ғылыми көз
қарастар П.П.Семенов Тянь-Шаньскийдің, Н.А.Северцовтың, А.П.Федченконың,
И.В.Мушкетовтың зерттеулерінде қамтылған. ХХ ғасырдың басында Л.С.Берг
пен Н.А.Тихонович өздерінің ғылыми зерттеулері негізінде Қазақстанның
жер бедерінің түзілуі жайлы тұғырнама қалыптастырып , жер бедерін түзілу
жолдарына қарай топтастырды. Қазақстанның солтүстік-шығысын зерттеген
Н.А.Тихонович әдебиетке Ұсақ шоқылар деген атау енгізді. Оның ойынша бұл
атау бір кезде өте қарқынды дамыған биік таулардың соңғы даму сатысы.
Алғашқы геомарфологиялық аудандастыруды Л.С.Берг жүргізді [1]
Орта Азия мен Қазақстанның жер бедерін зерттеуде үлкен үлес
қос-қан. И.П.Герасимов, Б.А.Петрушевский, С.Ю.Геллер, В.Н.Кунин,
Л.Г.Гаель, М.П.Петров, Д.С. Коржинский, Н.Г.Кассин, Г.Ц.Медоевтар,
Герасимовтың еңбектерінде үлкен территориялық және әдістемелік маңызы бар
(1937,1943,1946, 1947). Олар нақты біраймақтың материалдары негізінде
алғаш рет Қазақстанның жер бедерінің морфоқұрылымдық және морфомүсіндікер
екшеліктерін ескере отырыпжіктеді. Қазақтың ұсақ шоқыларының көп
қабаттылығының қалыптасуы оның мезозойлық пенеплен және эрозиялық
үрдістердің әсерінен бөлшектенуі жайлы тұғырнаманы 1940 жылдары
Г.Ц.Медоевтың өзінің еңбектерінде көрсетті. Қазақстанның жер бедерін
зерттеуге З.А.Сваричевский (1940, 1958, 1916, 1965 жж.) Е.Е.Милановский
(1961, 1967 жж) К.В.Никифорова (1960 ж), В.И.Бабак (1964, 1968 жж), зор
үлес қосты. Олардың еңбектерінде ұзақ жылдар бойыжүргізілген зерттеулердің
нәтижесінде жинақталған маңызды геоморфологиялық, тектоникалық,
геоморфологиялық деректер бар. Орта Азия мен Қазақстанның жазықтары мен
таулары атты монография шықты.
Қазақ КССР ғалым академиясының геология ғылымдары инситутының
геоморфология бөлімі Г.Ц.Медоевтың жетекшілігімен 20-жыл көлемінде
геологиялық-геоморфологиялық түсірілімдер жасады. Нәтижесінде Қазақстан
Республикасының алғашқы масштаюы 1:1000000. 500000 геоморфологиялық
картасы жасалды. 1991 жылы шыққан бұл картада өте құнды ғылыми және
бибилографиялық деректер бар.
Қазақстан Республикасының алып жатқан орасан зор аймағы ұзақ
жылдар бойы қалыптасқан күрделі құрылымға ие. Оның геологиясын,
тектоникалық құрылымын пайдалы қазбаларын зерттеуде әр түрлі биологиялық
ұйымдарының белді ғалымдары атап айтсақ А.А. Абдуллин, А.Д.Архангельский,
В.Ф.Бесполов, Р.А.Барукаев, Ш.Е.Есенов, Н.Г. Кассин, Н.Н.Костенко,
Г.Ц.Медоев, К.И.Сәтпаев, Е.Д.Шдыгин, Г.Н.Щерба, Б.А Федорович, А.Л. Яншин
т.б. Геологиялық құрылымда жекелей зерттеулер түрІ кең.Жылдардағы
әдебиеттердің шығуына мұрындық болды. Оның ішінде КСРО геологиясы (1967-70
ж.) А.А.Абдуллин, В.Ф.Беспаловтың монографиясын тектоникалық карталарын
Қазақстан геофизикалық мәліметтер бойынша Қазақстанды аудандастыру,
Қазақстанның полеозойға дейіңгі полеозой кезінде т.б. әдебиеттердің
шығыуына себепкер болды. Қазақстанның геоло-гиялық тарихы Н.Г.Кассиннің
(1947), Е.Д.Шлыгиннің (1952, 1969) жылдағы еңбектерде жақсы қамтылған.
Ертедегі мәдениеттің тамаша өкілдері ғылымының көптеген салаларынан,
әсіресе жер жөнінде едәуір құнды еңбектер қалдырғаны мәлім.
Бұхарада туып өскен ұлы ғалым Әбу Әли Ибн-Сина (980-1037)
ләпидариясында (ләпіс-латын тілінде тас деген сөз) сол кездегі белгілі
болған минералдарды 4-топқа бөледі: 1.тас және жер құраушылар:2.
күкірттер мен жанғыш қазындылар; 3.тұздар; 4-металдар. Сол дәуірдің өзінде
бар-лық елдерде тараған ләпидарияда геология жайында алғашқы деректер
берілген. Ал Ибн-Синанның замандасы Әл-Бируни (973-1048) Асыл тастар
атты кітап жазды. Онда көптеген минералдардың қасиеттері мен әсемдіктері
баяндалған. Бұл кітаптың көптеген құнды жақтары болса да идеялық мазмұны
діни көз қарастан аса алмаған.
Діннің ықпалы ғылымның дамуын баяндатқан. Осының салдарынан
ондаған ғасырлар бойы қазақ жерінде де геология ілімінің дамуы тақырауға
ұшыраған. [2]
ХVІІІ ғасырдан бастап өлкеміздің қазба байлықтарын
зерттеушілер қазақ жері және оның қойнауындағы байлықтар жайлы бірталай
жазба мәліметтер қалдырған. Солардың бірі И.И.Лепехиннің Росия
мемлекетінің рудалы өлкелеріне саяхат (Ежегодник, выпуск №16, Санк-
Петербург, 1873г) деген еңбегі. Онда Чудь дәуірінің Қазақстан
жеріндегі іздері іспетті. Көне замандағы тау кең өндірісінің орындары
жайлы жақсы деректер бар.
Шынын -да да мұнда мыңдаған жылдар бұрын қазылған карьерлер
республика аумағында көп кездеседі, кейбіреулерінің көлемі де үлкен. Руда
іздеудің, кен орнын ашудың негізгі қола дәуірінен басталады. Сол дәуірдің
өзінде мыс пен қа-лайы қосындысынан әр-түрлі қару-жарақтар жасалған. Көне
дәуірдің куәлері әсіресе Алтайда жиі ұшырайды. Геолог С.С.Черниковтың
есебі бойынша сол дәуірдің өзінде Алтай мен Қалбадан жыл сайын бес тоннаға
жуық қола өндірілген көрінеді. Чудь дәуірінің адамдары кен орындарын
іздестіру мен руда өндіру жұмысын қатар жүргізген. Жер бетіне жақын жатқан
желілі кендерді тастан жасалған құралдар мен қазып алған.
Сондай тас құралдарының бірі Атбасар ауданының Есіл совхозына
жақын жердегі бағзы заманынан қалған шұңқырдың ішінен де табылды. Басқа
кен орындарында да осындай руда өндіру құралдары жиі кездеседі. Чудь
дәуірінің адамдарының руда қазудағы тағы бір ерекшеліктері, олар рудасы
алын-ған жырларды бос топырақтар мен толтырып отырған. Сондай жыралардың
тереңдігі он метрге дейін жете-ді де, екі руда желісінің енінен аспайды.
Руда қазушы әрі байытушы, әрі металл қортушы болған. Кен орнын барлау, оны
қазу, руданы байыту және қорыту жұмыстары бірге жүргізілген.
Осыған орай кен орнын барлаған жерлерде қоқыстармен бірге құмыра
ыдыстың сынықтары да кездеседі. Қалдық қоқыстарда он проценттен астам мыс
бар екендігі анықталады. Ойдым-ойдым болып кездесетін қоқыстар қалдығы
ондаған шаршы шақырымнан астам аралықта бір қабаттағы жыныстар бойынан
ғана кездесіп отырады. Бағзы заманындағы тау-кен жұмысы көп кездесетін
жерлері: Жезқазған, Көпқазған, Алтынқазған, Әулиетас, Қроғасын, Берқара,
Успенка, Александров, Шатыркөл, Майқайын, Гүлшат, Текелі, Көктас-Жартас,
Алтай, Сайақ, Маңғыс-тау тағы басқа орындар. Аталған төңіректерде ұсақ
карьерлердің саны көп. Саяқтағы көне заман карьерлері бір-бірімен тіркес
жатыр, олардың ұзындығы 7 км, Маңғыстауда 2 км шамасында.
Маңғыстау жеріндегі көне заман көздері жақсы сақталған, олардың
дені жер бетіне айқын көрініп жатады. Міне осы Чудь дәуірінен кейін
қазақ жерінде тау кен өндірісі XVІІІ-ғасырдан қайта басталады. Бұл кезде
қазақ даласына орыс империясының алғашқы экспедициялары шыға бастайды. Ол
экспедициялардың негізгі міндеттері қазақ жерін орыс патшаларына қосу
үшін ең алдымен қазақ елінің ішкі экономикасын зерттеп саяси-әлеументтік
жағдаймен танысу еді. Бірақ бұл экспедициялар құрамына кірген орыс
оқымыстыларының көпшілігінің алға қойған мақсаттары бұдан мүлде басқаша
болатын, олар патша өкіметінің отаршылық саясатына араласпай, қазақ
жерінің байлығын зерттеуге кіріскен адамдар еді. Қазақстанға аттандырылған
алғашқы экспедитция І Петрдің тікелей нұсқауымен ұйымдастырылды. Бұл
экспедициалар геологиялық барлауларын Ертіс өзенінің бойымен Зайсан көліне
дейін, Тарбағатай және Жоңғар таулы сілемдерін шолып өтіп, көптеген
геологиялық, архелогиялық және этнологиялық материалдар жинады. 1733-1771
жылдар аралығында Ресей ғылым академиасы ұйымдастырған экспедициалар
Қазақстанның батыс өңірін зерттеді. Оларды сол кезде танымал болған атақты
ғалымдар И.Г. Гмелин, П.С.Паллас, И.Ф.Фальк т.б. басқарған. 1755-1771
жылдарда Орталық қазақстан өңірін әскери топографтар экспедициясы
зерттеді. Бұл экспедициясы Батыс Қазақстан жерін Ұлытау өңіріне дейін
шолып өтіп көптеген геологиялық, этнографиялық мәліметтер жинаған.
Жергілікті тұрғындардың көмегі мен сол кездегі табылған кен орын-дарын
картаға түсірген.
Экспедиция өзі жинаған деректерге сүйене отырып, Жезқазғаннң
Ұлытау өңірінің, тағы басқада кен орындарының қоры туралы алғашқы
мәліметтер келтіреді. Н.А.Рычковтың жол дәптеріне Ұлытау өңіріндегі
көптеген өзендердің (Кеңгір, Сарыкеңгір, Жезді, Ұлыжыланшық) бойында
кездесетін ертедегі руда өндірген шұңқырлар мен чудь дәуірінің қазбалары
жайлы құнды мәліметтер бар. Онымен қоса Н.Рычков жергілікті тұрғындардың
мәліметіне сүйене отырып, мыс пен қорғасынның, алтын мен күмістің мол қоры
осы Ұлытау төңірегінде бар екендігін анықтаған.
Қазақстанның геологиясындағы жаңа бетбұрыс 1916-1920 жылдар
аралығында басталған. Оған қатынасқандар солтүстік және Орталық
Қазақстандағы П.И.Шангиннің Мұғалжар мен Алакөл ойпатындағы Эверес маңының
үстірт бойындағы Л.С.Берегтің Алтай тау -ларындағы А.Гумбольдт пен
В.Р.Розеннің экспедициалардан кейін Н.А.Северцеп пен И.А.Борщев басқарған
экспедиция (1857) Доссордан мұнай кен орнын ашады, олар Алатау мен Қаратау
өңірінен бірнеше қор- ғасын, мыс, күміс кен орындарын тауып, көптеген
геологиялық деректер жинайды.1865-1879 жылдар аралығында патша әскерінің
полковнигі, А.С.Татаринов қазақ жерінің оңтүстігінде геологиялық барлау
жұмыстарын жүргізіп Ленгер, Келтешат, Боралдай Қоңыр көмір, Тарбағатай
сілемдерінен мыс темір, тас көмір, т.б. кен орындарын ашады. Борбот-Де
Марни 1874 жылы маңғышылақтағы Таушық қоңыр көмірін табады, ал
А.Г.Влангали қазақ даласының алғашқы геологиялық картасын жасайды. (1851)
[3]
1870 жылы Арал, Қаратал, Тянь-Шань, Балқаш, Тарбағатай кен
орындарын аралап көрген геолог И.В.Мушкетов геологиялық тұжырымды
сипаттамалар беріп, руда қорлары жайында болжамдар аитады. Осы сапарында
И.В. Мушкетов Жоңғар тауының солтүстігіндегі Алтын емел мен Қалқантау
жоталарының кен орындарын толық сипаттайды.
Сөйтіп И.В.Мушкетов ғалымдар арасында бірінші болып Қазақстан
территориясындағы руда байлығын, оның болашағының зорекендігін анықтайды.
Оны естіген Ресейдің алыпсатар өнеркәсіп иелері қазақдаласына ағылып
келіп руда іздестіреді. Алтай мен Шығыс Қазақстан жеріндегі кен
орындарын С.И.Папов, Орталық Қазақстандағы кен орындарын Н.А.Ушаков
иеленіп алады. Осындай жер бетіне таяу жатқан бай рудаларды іздеп
Қазақстан жерлерін шкрықтап кезген алыпсатарлар жергілікті халықтарды
жұмсап бірталай кен орындарын пайдаланады.
ХІХ ғасырдың 90-жылдары Сібір темір жолын салу жоспарына
байланысты Қазақстанның солтүстік-шығысына көптеген зерттеу
Экспедициялары шыға бастайды. Бұл экспедициялардың кей біреулерін белгілі
геологтар: А.А.Краснопольский, А.К.Мейстер, А.Б.Высоцкий, т.б. Көптеген
кен орындарын ашады. Солардың ішіндегі Экібастұз, Майкүбі, Сарадырлар
бар. Қазақ жерінің рудалы алқабы аталатын Алтай өңірінде руда өндіру
жұмыстары ерте замандарда жүргізілгенімен негізгі кен орындарының ашылу
тарихы XVІІІ ғасырдан басталса керек.
1918 Жылдан бастап республика аумағының жаппай геология лық
картасын жасау ісі қолға алынды. Осыған орай 1921 жылы Қазақстан жерінде
8-геологиялық барлау тобы жұмыс істеді, ал 1927 жылы ондай геоло-гиялық
топтардың саны жиырмаға жетті. Қазір Қазақстан территориясында Қазақ ССР
геология минстірлігіне қарасты геологиялық барлау жұмыстарын жүргізетін
жүздеген экспедициялар мен топтар бар.Сонымен қатар геологиялық ғалымдар
иниститутының жүздеген топтары қазақ жерінің мол қазынасын ашуға өз
үлестерін қосуда өздерінің кен іздеу сапарларын қазақ жерінен бастаған,
есімдері елімізге танымал геологтар да аз емес.
Мысалы, Орталық Қазақстан байлығын ашқан А.А.Гепевті,
Н.Г.Кассинді, Қ.И.Сәтпаевты, Н.И.Наковникті, И.С.Яговкинді,
Е.И.Водорезовты, Алтай өңірінде геологиялық жұмыстар жүргізген.
В.К.Котульскийдің, В.П.Нехорошевтің, И.Ф.Григорьевты, Батыс
Қазақстандағы еңбек еткен М.М. Приборовскийді, А.Д.Архангельскийді,
А.Л.Яншинді т.б. атақты ғалымдардың есімдерін зор құрметпен атауға
болады.
Олар республика территориясындағы кен көздерін ашып қана
қойған жоқ, соымен бірге Қазақстан жер қыртысының даму тарихын,
тектоникалық ерекшеліктерін, стратиграфиялық заңдылықтарын, тау
жыныстарының өзгеріске ұшырау жолдарын зерттеп, сол жұмыстардың
нәтижесінде алғаш-рет кендердің орналасу зандылықтары жайлы болжамдар
айтты. Геологиялық тарихи кезеңмен байланысты тау жыныстарының құралуына,
кендердің орналасуына, шоғырлау зандылықтарына назар аударды. 1919-1923
жылдар ішінде Қарағанды көмір кенінің мол қоры анықталды.
Сол кезде жас геологтар Н.И.Наковник (кейінен профессор) мен
М.П.Русаков (кейінен академик) Орталық Қазақстанда кең тараған кварцит
жыныстарының руда шоғырландыру қасиетін терең зерттеп, олардың таралу
зандылықтарына болжам жасаған. Кейініректе осы болжам дұрысқа шығып,
М.П.Русаков 1928 ж. атақты Қоңырат мыс-молибден , Р.А.Барукаев (кейінен
академик) 1930 ж. Бозшакөл мыс кен орнын ашқан.
Қазақстанда геологиялық жұмыстардың жоспарлы жұргізілуіне
арна-йы ұйымдасқан тау-кен геологиялық мекемелері де үлкен үлес қосты.
Трестің сол кездегі басшыларының бірі, атақты ғалым Қазақ ССР Ғылым
академиясының тұңғыш призденті Қ.И.Сәтпаев трестің геологиялық бөлімін
басқарып, Орталық Қазақстанда, әсіресе Жезқазған өңірінде үлкен
геологиялық жұмыстар жүргізді, белгілі кен орындарын мүмкіндігінше қайта
зерттеп, олардың жалпы қорын анықтады. Аталған мекемелер сонымен бірге
көптеген рудалы аудандардың геологиялық картасын жасаумен де шұғылданды.
[4]
Белгілі геолог, ғылым докторы М.С.Быкова 1932 жылы Торғай
даласында геологиялық карта жасау жұмысымен шұғылданып жүрген кезінде
Түлкісай өзенінің жағасынан боксит рудасын кездестірген. Барлау
жұмыстарының нәтижесінде Арқалық, Амангелді сияқты боксит кен орындары
ашылып, олар қазір Павлодар аллюминий заводының негізгі шикізат базасына
айналып отыр. Геологиялық барлау жұмыстары бұрын зерттелген аудандарда
зор қарқынмен жүргізілді. Аға буын геологтар ішінен Қазақстан
территориясының геологиясын зерттеуге сүбелі үлес қосқан ғалымдардың бірі
академик Н.Г.Кассин, оны Қазақстан геологиясының ақсақалы депте атайды.
Ол 40 жылға жуық өмірін Қазақстанның кен байлығын зерттеу ісіне арнады,
руда көздерін ашу жөнінде ғылыми болжамдар айтты, республика территор-
иясының геологиялық ерекшеліктерін сипаттап монографиялық енбектер жазды
[ 5]
Республикамыздың кен көздерін ашу ісіне үлкен үлес қосқан
ғалымдар ішінен академик М.П.Русаковты да ерекше атап өткен жөн.
Қазақстан аумағының сарқылмас қазынасын игеруде орта буын ғалымдар мен
геологтар да қаржылы еңбек етуде. Олардың ішінен әсіресе Мұғалжар
өңірінің мол қазынасын игеруде А.А.Абдуллиннің Кенді Алтайды зерттеуде
А.Қ.Қайыповтың Жезқазған мен оның рудалы аудандарын зерттеуде
С.Ш.Сейфуллиннің Өспен және Шу-Іле өңірлерін зерттеуде Г.Н.Щербанның
Батыс Қазақстан мұнайын зерттеуде Л.Я.Авровтың және т.б. толып жатқан
ғалымдармен геологтардың жемісті еңбектерін атап өтейік. Қорыта айтқанда
Қазақстанның жер қойнауындағы мол қазынаны ашып, оны халық шаруашылығының
қажеттеріне жаратуда ат салысқан геологтар аз емес.
Республика жері жан-жақты зерттелгені мен оның қойнауындағы
қазыналар толық ашылды деуге болмайды.Бірақ жер бетіне жақын немесе
бетінде көрніп жатқан кендердің азаюына байланысты жылдан-жылға кен
орындарын ашу мәселесі қиынға түседе.
Сондықтан бұрынғы таралу тәсілдерін өзгертіп, геофизикалық,
геохимиялық, металлогениялық, космостық материалдарды және кен жаралуы
мен орналасу зандылықтарына сүйенген ғылыми болжамдарды комплексті талдау
арқылы тереңде жатқан кендерді ашу керек. Бұл геологтар алдында тұрған
қазіргі ең басты, ең жауапты мәселе.
1.3. Қазақстан республикасының геотектоникалық құрылысы
1.3. 1.Қазақстан аумағының геологиялық даму тарихы
Қазақстан аумағының геологиялық құрылысы өте күрделі. Бұл оның
жеке аудандарының ежелгі және жаңа кезендегі геологиялық даму тарихымен
тығыз байланысты. Елдің жеке бөліктеріндегі геосинклинальдық даму жағдайы
әртүрлі тау түзілу кезендерінде аяқталады. Соған байланысты Қазақстан
аумағында үш қатпарлы кезеңнің геологиялық құрылымдары ажыратылады. Олар
кембриге дейінгі, каледон және герцин қатпарлы құрылымдары.
Кембриге дейінгі қатпарлық Қазақстанның батысында Каспий маңы
ойпатында өтті. Бұл ауданда ежелгі Шығыс Еуропа платформасының құрамына
кіретін Каспий маңы синиклизасының қатпарлы негізі пайда болған. Осымен
бірге протерозойда кейінгі каледон қатпарлығына жататын облыстардың
ежелгі ядросы қалыптасқан. Олардың ішінде бастылары Көкшетау шоңғалы мен
Ұлытау массиві.
Палеозойдың басында Қазақстанның Каспий маңы синеклизасынан басқа
көпшілік бөлігі Орал-Монғол геосинклинальдық белдеуінің құрамына енген.
Оны геологтар екінші сөзбен Орал-Тянь-Шань геосинклинальдық белдеуі деп те
атайды. Орал-Монғол белдеуі Альпі-Гималай және Тынық мұхит белдеулері
сияқты жер шарындағы аса зор геоқұрылымдардың қатарына жатады. Ол Шығыс
Еуропа, Сібір Солтүстік Қытай және Тарим платформаларының аралығын
түгелдей алып жатыр.
Палеозой эрасының кембрий мен силур дәуірлерінің аралығында
республика аумағында саяз теңіздер алып жатқан геосинклинальді зона болды.
Саяз теңіздердің арасынан жанар таулардың түзілген аралдар су бетіне шығып
тұрады. Силурдың аяғында Қазақстан аумағында қуатты қатпарлану үрдісі
жүріп, нәтижесінде Сарыарқаның батысы мен оңтүстігінде Оңтстік Алтай мен
солтүстік Тянь-Шань таулары түзілді. Бұл таулар каледон қатпарлығына
жатады. Силурдың соңынды теңіздің ауданы тарылып, орталық Қазақстан мен
Жоңғар Алатауы батыс Алтайда сақталды. [6]
Тау жыныстарының көпшілігі жанартаулар атқылау нәтйжесіндегі
магманың жер бетінде қатуынан түзілді (эффузивті магматизм) құрлықтың
ұлғаюына байланысты өсімдіктер құрлықа шығып, климат аридтеніп алғашқы
шөлдер түзеді. Тау түзілу үрдісі аяқталғаннан кейін тас көмір, перм
дәуірлерінде каледон қатпарлығында түзілген. Таулар сыртқы күштердің
әсерінен бұзыла бастады. Тас көмір дәуірінде Мұғалжар, Жоңғар Алатауын,
Тұран ойпатын толығы мен Саяз теңіздер алып жатқан геосинклинальдық режим
сақталды. Перм дәуіріндегі Герцин қатпарлығының нәтижесінде Сарыарқаның
орталығы мен Мұғалжар, Жоңғар Алатауы, Батыс Алтай, Тянь-Шань таулары
тузілді. [7]
Қорыта айтқанда полезой эрасының бірінші жартысында каледон,
екінші жартысында герцин қатпарлығында Қазақстанның ірі тау жүйелерінің
түзіліп еліміздің аумағының көп бөлігі құрлыққа айналды. Мезозойдың
басында каледон, герцин қатпарлығындағы тау жүйелері бұзыла бастағаны мен
теңіз табанына батқан жоқ. Мезозой эрасының Триас дәуірінде
геосинклинальдар (саяз теңіздер) еліміздің батыс бөлігінде Каспий маңы
ойпаты, Орал алды (Ембі) үстірті мен Маңғыстау түбегінде сақталады. Қалған
бөлігін құрлық алып жатқандықтан, құрғақ ариді климат қалыптасып тау
жыныстар ының үгілуін күшейтті.
Маңғыстау түбегіндегі Триас дәуіріндегі Маңғыстау таулары пайда
болды. Әктасты жыныстардың түзілуі. Оны таудың мезазой эрасынан әктасты
жыныстардың түзілуі дәлелдейді.
Бор дәуірінде теңіз трансгрессиясы артып, батыс Қазақстан мен
Тұран, батыс Сібір ойпатының, Балқаш-Алакөл ойысын толығымен теңіз суы
басты. Құрлықтың көлемінің кішірейуіне байланысты юра дәуірінде ылғалды
климат қалыптасты. Ылғалды климат өсімдіктердің кеңінен таралып. Жер
қыртысына шөгуін күшейтуінің нәтижесінде қазіргі Екібастұз, Құсмұрын,
Жалаңашкөл, Қоңыр көмір алаптары мен Тұран ойпаты мен Каспий маңы
ойпатында мұнай газ алаптарының түзілуіне әсер етті.
Юра кезеңінде континетальдық режим Қазақстан террито- риясының
басым бөлігінде орын алған болатын. Теңіз Қазақстанның батыс бөлігінде
Орта және Жоғарғы Юра кезеңінде жойылды. Төменгі юра қалдықтары Орал Ембі
аймағы мен Маңғыстау (платосында) үстіртінде өзен және көл қалдықтары
түрінде таралған. Бұдан орта юра кезеңінде солтүстік батыс теңіз суы
қаптады. Юралық жел әсерінен жалаңаштанған жыныстарына ақ түсті бор, юра
кезеңінде жанартаулық үрдістер аз болды. Алайда сол кездегі магматизм
көрінісі қазіргі кунде Алакөл, Кетмен, Обаған жерлерінде орналасқан.
Бор дәуірінің соңына қарай тектоникалық қозғалыстардың біршама
жандануына байланысты құрылықтын көтерілуі Қазақстанның бұкіл батыс
бөлігін алып жатқан теңіздің шегінуіне себеп болған. Теңіз тек Каспий
төңірегінде ғана сақталған. Кайназой эрасында Қазақстан аумағындағы
полеогеографиялық жағдай күрт өзгерді.
Палеогеннің ортасында (эоценде) аса зор теңіз трансгрессиясы өтті.
Теңіз суы солтүстік-батыста Оралдан оңтүстікте Орта Азия тауларына дейінгі
алқапты түгелдей қамтыған. Батысқа Мұғалжар теңізге суғына кірген түбек
сипатын алған. Құрлық Сарыарқа мен шығыс, Оңтүстік-шығыстағы тауларда ғана
сақталған. Сарыарқаның солтүстігінен, батысынан және оңтүстігінен теңіз
қоршаған. Батыс Сібір мен Тұран теңіз алаптары бір-бірі мен аса кен Торғай
бұғазы (ені 400 км ) арқылы жалғасып жатқан.
Дегенмен Жайық-Жем алабының кей жерлері теңіз қысқа мерзімге
ғана жауып, көп ұзамай шегініп кеткен. Қазақстанның геологиялық даму
тарихының соңғы кезенінде палеогеннен бастап қазіргі кезге дейін климатын
салқындап, құрғай түскені, континенттігі арта бергені айқын көрінеді. [8]
Қазақстанның геологиялық даму тарихының ұзаққа созылуы және
жеке аудандарда әр түрлі сипатта жүруі оның геологиялық құрылысының
күрделігін тудырады. Қазақстан аумағы төмендегідей облыстардан тұрады.
1. Ең ежелгі геологиялық құрылымы- Кембриге дейінгі орыс платформасы.
Қазақстанға оның оңтүстік-шығыс шеті Каспий маңы синеклизасы кіреді. Бұл
ауданда Кембриге қатпарлы ірге тасы өте тереңде жатыр. Геофизикалық
деректер бойынша оның үстіндегі шөгінді тау жыныстары қабаттарының
қалыңдығы 20-км-ден асады. Беткі қабат тау жыныстарының ең үстінде Каспий
теңізінің плиоцен төрттік трангрессияларының теңіз шөгінділері тараған.
Төменгі полеозойдың (Кембрий мен Силурдың басы) тау
жыныстарына теңіз табанында шөккен құмдар мен әктастар, сазды тақта тастар
жатады. Себебі төменгі Силурда Қазақстан аумағы Саяз теңіздің табаны
болған, төменгі полеозой жыныстары Орталық Қазақстанда көп кездеседі. Олар
геологияляқ картада Силур мен девон төменгі тас көмір түзілген жыныстарыда
Қазақстанда кең тараған. Вулканды сазды конгломераттар, әр түрлі
тақтатастар, әктастар, вулкандық туфтар, ежелгі тасқа айналған ағзалардың
қалыңдықтары, әртүрлі метаморфозды жыныстар жатады. [9]
Олар каледон қатпарлығын да түзілген барлық тау жүйелерінде
кездеседі. Жоғарғы палеозой, жоғарғы тас көмір пермь шөгінділеріне қызыл
түсті құм тастар мен тақта тастар жатады. Олар Орталық Қазақстанның ежелгі
тау жоталары мен Оңтүстік Балқашта Орал маңы мен Зайсан Қазан шұңқырында
кездеседі.Әр түрлі тау жыныстарының бірігіп желінденуінен түзілген
конгломераттар солтүстік Тянь-Шань, Алтай, Сауыр-Тарбағатай, Жоңғар
Алатауында кең тараған. Перм шөгінділері Мергельді саз, түрлі-түсті құм
түрінде кездеседі. Орал алды үстірті мен Маңғыстау түбегінде тараған.
Каспий маңы ойпатында тұз төңпешіктер түрінде шоғырланған. Соны
мен қатар Зайсан, Іле ойыстарында тараған Мұғалжар мен Сарыарқаның Тянь-
Шань мен Алтай тауының интрузивті магмалық жыныстарында мыстың,
молибденнің, волфрам мен сурманың, полиметалл мен алтынның, хром, никелді
магмалық қорлары түзілген. Мезазой эрасында тау түзілу үрдісі жүрмей,
таулардың денудациялық үрдісі басым болғаны сирек кездеседі. Триас
дәуірінде Маңғыстау да қуатты көтерулер болып, қазіргі Ақтау, Қаратау
таулары түзілген.
Кайнозой эрасында Қазақстан аумағындағы полеогеографиялық
жағдай толығы мен өзгерді. Палеоген дәуірінде құрлықтың біртіндеп көтеріл-
іп теңіздердің регрессиясының нәтижесінде теңіздік жағдай тек Арал маңы,
Каспий маңы ойпаты мен үстіртте сақталады. Неоген төрттік дәуірде жер
қыртысында жарылыстар пайда болып Альпі орогенезінің жүруіне болған
неотектоникалық қозғалыстар нәтижесінде Тянь-Шань, Жетісу жотасы, Сауыр-
Тарбағатай, Алтай таулары биік тауларға айналды. Құрлықтың көтерілуіне
байланысты теңіздер таратылып, қазіргі жер бедері қалыптасты. Төрттік
дәуірдегі тік бағыттағы қозғалыстардан соң құрлықтың көлемінің ұлғаюына
байланысты. [10]
Қазақстан аумағындағы биік таулы аймақтарда ірі мұз басулар болды.
Олар: Рис, Миндаль, Вюрм мұз басуы кезінде, суық мұз басу климатының
қалыптасуы, қазіргі органикалық дүниемен топырақ жамылғысының жер
бедерінің қалыптасуына әсер етті. Таулар дабиіктік белдеулер мен қазіргі
табиғат зоналары да қалыптасты. Неғұрлым жақсырақ мезозойкайнозой
шөгінділері Сарыарқа да аз таралған. Олар негізінен тектоникалық
мульдаларға шоғырланған (мысалы: Теңіз, Қарағанды мульдалары).
Солтүстік Тянь-Шань геоқұрылымдық обылысы каледон да
қалыптасқан. Ол бір-бірінен терең тектоникалық жарықтармен оқшаланған
антиклинорийлер мен синклинорийлерден тұрады. Соның арқасында солтүстік
Тянь-Шаньның қатпарлы-жақпарлы құрылымы қалыптасқан. Қаратау-Талас, Күнгей
Алатауы, Іле Алатауы т.б. антиклинорийлердің ядроларын құрайтын кембриге
дейінгі дәуірдің метаорфтың жыныстаргнейс, кварцит, кристалдық
тақтатастар, мәрмәр жер бетіне шығып жатады. Антиклинорийлердің қабаттарын
төменгі полеозойдың жыныстары құрайды. Ішкі мульдалар орта және жоғары
палеозой жыныстары мен толған. Тектоникалық жарықтарды бойлап гранит
батолиттер таралған.
Алтай, Сауыр-Тарбағатай, Жоңғар Алатауы геоқұрылымдық облыс-
ында қатпарлық негізінен герцин орогенезінде өткен. Мұндағы антиклинорий-
лер мен синклинорийлер де солтүстік Тянь-Шань облысындағы сияқты терен
тектоникалық жарықтармен күрделеніп, қатпарлы-жақпарлы құрылымдар құрайды.
Антиклинорийлердің ядроларын құрайтын кембриге дейінгі дәуірдің және
төменгі полеозойдың гнеисті кристалдық тақтатас, кварцит жыныстары жер
бетіне шығып жатады.
Құрылымдардың қанаттары орта полеозойдың шөгінді жыныстарынан
тұрады. Бүкіл шығыс және оңтүстік-шығыс Қазақстанның Алтайдан Тянь-Шаньға
дейінгі тау белдеуі неотектоникалық қозғалыстардың әсерінен жаңарған
таулардан тұрады. Мұндағы платформалық жағдайдан кейінгі неоген мен
антропогендегі шңғал түріндегі орогенез тау жоталары мен тауаралық ойыстар
түзген. Тпу аралық ірі ойыстарда (Зайсан, Алакөл, Іле) ірі кесек
жыныстардың қалындығы 1000-1600 метрге дейін баратын қалың қабаттары
жинақталған. [11]
Оңтүстік және оңтүстік-шығыс Қазақстанның жасарған таулар
белдеуіндегі тектоникалық қозғалыстар қазіргі кезге дейін жалғасуда. Оны 6-
9 баллға дейін баратын аса қатты жер сілкінулер дәлелдейді. Орал
палеозойлық қатпарлар обылысының Қазақстанға оңтүстік шеті және Мұғалжарға
қараған бөлігі кіреді. Мұғалжарға Орал геоқұрылымдық зонналары жалғасады.
Оған батыста Орал тау антиклинорийінің оңтүстік шеті кіреді. Ол
протерозойдың күшті метаморфозданған жыныстарынан (кристалдық тақтатас,
кварцит, гнеис) тұрады. Одан шығысқатаман жатқан магнитогор
синклинорийінен де орта полеозой жанартаулық жыныстары таралған. Оңтүстік
Орал сырты Орал-Тобыл антиклинорийлер сәйкес келеді. Оның ядросында
төменгі полеозой мен кембриге дейінгі дәуірлердің көбінесе шөгінді және
жанартаулық жыныстары мен герцин орогенезіне байланысты пайда болған
массивтері кен таралған.
ІІІ.Эпигерцциндік плптформалар.Батыс Сібір және Тұран ойпаттарынан тұрады.
Олардың геоқұрылымы бір-біріне ұқсас палеозойдың қатпарлы іргетастан және
оның үстінде жатқан қатпарланбаған (немесе сәл иілген) мезозойдың шөгінді
жыныстарының қабаттарынан тұрады. Тұран тақтасына солтүстік-батыс
бағыттағы құрылымдар жатты. Бұлар Маңғыстау, Тянь-Шань геоқұрылымдарының
бағытына сәйкес келеді.
Осы бағытта солтүстік үстір және оңтүстік Маңғыстау ойысы,
Сырдария және Шу синиклизалары созылып кетеді. Тек солтүстік Арал маңында
қатпарлықтар жүйесі Орал қатпарлығының бағытына сәйкес меридиян бағытында
өтеді. Торғай иінінде полеозойлық ірге тасты жауып жатқан кайнозой шөгінді
жыныстар қабатының қалындығы кезеңінде 100-150 метрден иінінің
оңтүстігінде 1500-2000 м дейін барады Торғай иінінің жеке аудандарында
полеозой жыныстары (гранит) жер бетіне шығып жатады (Қаземшек, Қазбел
қыраттары).
1.3.2. Қазақстан аумағының геотектоникалық құрылысы
Қазақстанның тектоникалық картасына талдау жасайтын болсақ бес
тектоникалық құрылымдардан тұрады. Олар архей протерезой эрасында түзілген
ежелгі шығыс Европа платформаларының іргетасы мантияға терең батқан
бөлігі қазіргі Каспий маңы ойпаты орналасқан. Шығыс Европа платформасының
Қазақстан аумағындағы синеклизациясының іргетасы 22 км тереңдікте жатыр.
Оның бетін полеозой, мезозой, кайнозой эраларының қал-ың шөгінді қабаты
жапқан.
Тау түзілу үрдісінің нәтижесінде Евразия литос-фералық плитасының
Орал Монғол геосинклинальды белдеуінің шегінде жүрген тау түзілу үрдісінің
нәтижесінде Ежелгі тарим, Шығыс Европа, Сібір платформаларының аралығында
каледон қатпарлығы жүрді. Каледон қатпарлығында Сарыарқаның солтүстік
батысы, солтүстік Тянь-Шань,Оңтүстік Алтай таулары түзіліп биік тауларға
айналды.
Палеозой эрасының тас көмір перм дәуірлеріндегі жер қыртысының
қарқынды қозғалысының нәтижесінде ежелгі платформалардың түйілісуінен
Алтайдың батысы Сауыр-Тарбағатай, Жоңғар Алатауы мен Мұғалжар таулары
түзілді. Полеозой эрасының тас көмір перм дәуірлерінде Қазақстан аумағының
екі жас эпиплатформалары Тұран және Батыс Сібір плиталары түзілді. Олардың
ірге тасы гранитті жыныстар 3000 м. тереңдікте жатып мезозой мен
кайнозойдың неоген дәуіріне дейін ежелгі таяз теңіздің табаны болған.
Сондықтан плиталардың беті тегіс қалың теңіздің шөгінділерден тұратын
ойпаттар.
Неоген төрттік дәуірлеріндегі неотектоникалық қозғалыстарының
нәтижесінде қайта жаңғырып қатпарлы жақпарлы тауларға айналуына байланысты
тектоникалық иіндер пайда болды. Олар: жер қыртысының бір бөлігі
көтерілгенде екінші бір бөлігінің мантияға батуынан түзілді. Төрттік
дәуірде түзілген кайнозой ойыстарына Зайсан қазан шұңқыры, Балқаш, Алакөл,
Іле ойыстары жатады. Олардың бетін неоген және төрттік дәуірдің көлдік
және аллювилі мареналы шөгінділердің қалындығы бірнеше жүз метрге жетеді.
Қазақтың ұсақ шоқылары солтүстік аумақтың массивінде
орналасқан. Оның негізгі құрылысы каледон орогенез және герцин
қатпарлығында түзілген. Ежелгі тау жыныстарының құрылымы қатты
метоморфозданған жыныстар көптеген әртүрлі құрамына интрузифтелген. Кейбір
ежелгі жыныстарда түзілген қабықтар желге мүжілген кайнозой көлдерінің
шөгінділерінен жабылған. Төрттік шөгінді жыныстардың аздаған элювилі ұсақ
бөлігін көрсетеді, бір бөлігі көлдің-аллювилді шөгінділер және
солтүстігінде лестік қабаттар құм мен қапталынған.
Қазақтың ұсақ шоқылары орогендік массивте ұзаққа созыл- удың
нәтижесінде декудацияға ұшыраған. Қазіргі қозғалыстағы шеткі аймақ-тардың
бөлінуі, олардың биіктері шығыста-Ақсоран (1564 м). Массивтің үлкен бөлігі
300-400 м. каледон қатпарлығының құрылуы Қазақстанның ұсақ шоқы-
ларыныңмассивіне жалғасады, оңтүстіктен солтүстігіне Тянь-Шань жоталары,
бірнешеБетпақ даласына енеді. Герцин қатпарлығында Қазақстанның ұсақ
шоқыларының массиві шығыс бөлігі оңтүстігіне жалғасады. Тарбағатай және
Жоңғар Алатауының бірнеше аудандарында көтеріледі. Оның қазіргі биіктігі
(3000-4000 м.)
Қазіргі техникалық дамуымен байланысты герциндік орогендік
қозғалыстағы маңызды роль атқару мен қатар Тянь-Шань және сол түстік
Тамир айналасын қалпына келтіруде. Эпигерциндік платформа негізінде
Тұрандық жазықта жатыр және Торғай қабатындағы Торғай жырасы шектеулі
синклинальді Тетис тұйықтаулы (альпілік ороген). Оңтүстік таулы аймақтар
т.б.
Қазіргі уақытта қалпына келтіру жалғасуда. Оның орогендік кез
ең басқа кезеңге ауысқанда пекепленизацияға ұшырайды. Жорамалдау бойынша
полеозойлық тектоникалық құрылымдағылгі жерлерде болған. Әр кезеңнің
соңынан келетін орогендік этаптың дамуының өтіп кетуі, қазіргі жеткілікті
тұрақты аймақтары орогендік кезеңнің өтіп кетуіне ықпал жасайды.
Мезозойдан қалған терең денудацияның жоғарғы қабатының түзілуіне ежелгі
жыныстардың қабаттарының желге мүжілуі. Осы уақытта қазақтың ұсақ шоқылары
және Тянь-Шань денудациялық жазықтардың құрылымына айналды.
Кайнозойдың таулы аймақтары терең тектоникалық ойпаттары-Іле,
Ыстықкөл, Ферғана, Оңтүстік Тажикстан т.б. аймақтық ойпаттар және таулы
бөткерлерінің иілген жерлері үлкен сисмикалық белсенділік танытты. Осы
жерлерде сейсмикалық аимақтың зоннасы 6-9 балды көрсетеді. Биік тауларының
пайда болу құрамы Тамир-Алая, парапамиза, Гиндукуш келеді. Осы уақыттан
бастап континетті уақыт қалыптасқан.
Осы Орта Азия шектелінген аймаққа айналады. Өсімдіктердің
қалыптасу жаңа әлемдік жануарлардың қалыптасуына зор ықпал жасады. Орман
өсімдіктері соңғы неогенге ауысу кезінде шөл шөлейт аймақтарына және
оңтүстік шөлді аймақтарына тараған. Батыс аймақтың өзінде құрылымды режим
құрғақ сублиторлы, жас шөлді ландышафтылы аймақтарына әсерін тигізді.
И.П.Герасимовтың жорамалы бойынша неоген дәуірінің соңында
тауларға мұз басу басталады. Ауаның бірнеше рет ылғалдануының нәтиже-
сінде мұз басу плистоценде 3-4 ретқайталанды. Ылғалданудың көбеюіне бай
ланысты шыңдарды мұз басып, шөл далаға таудан су ақты. Плювиланды кезең
арид пен ауысып отырды. Орыс жазығы мен Каспий теңізінің пайда болуы, мұз
басу кезеңіне тура келеді. Таудың пайда болуы табиғаттың континентінің
пайда болу әсерінен жазықтар климат аридизацияның нәтижесінде табиғатта
органикалық үрдістер болды. Тауда жануарлар мен өсімдіктердің түрлері
Сібірлік, Орта Азиялық және Жерорта теңізінің белдеуінің түріне жақын
болды. Бұл жаңа жануарлардың пайда болуына климат әсер етті.
Орта Азиялық ландшфаттың құрылымының ішіне аридтік семиаридік
мұздықтар кіреді. Геологиялық тарихында жазықтар бұрын бірдей климатта
болса, ал қазіргі кезде екіге бөлінді. Қазақстан қоңыржай белдеуде.
Қоңыржай белдеуінің көпшіліг бөлігін дала және шөл, шөлейт алып жатыр.
Екіншіден субтропикалық шөл белдеуі. Сонымен қатар Орталық Азияның шөл
даласына әр түрлі ландшафт тән. Бұл жерде тасты, орманды, сазды және тұзды
жерлер орналасқан. [12]
2-тарау Қазақстанның пайдалы қазбалары
1.1. Пайдалы қазбалардың түзілу зандылықтары мен ірі кенді аймақтары.
1.2.1. Каспий маңы ойпаты мен тұран жазығының кен орындарының түзілу
жолдары.
Қазақстан аумағының ірілігіне сай геологиялық құрылысына сай
геологиялық құрылысының күрделі болуына байланысты пайдалы қазбалары да
алуан түрлі болып келеді. Еліміздің аумағында жанғыш тас көмірдің, мұнай
мен табиғи газдың, қара және түсті металдардың, химиялық шикізаттар мен
құрылыс материалдарының мол қоры бар. Қазақстан республикасының
тектоникалық құрылысы мен геологиялық даму тарихының ерекшеліктеріен сай
әркелкі таралған.
Метогогенездің көріністерінің қарқындылығы мен сипатына қарай
еліміздің аумағы төменде көрсетілген бірнеше кенді аймақтарға бөлінеді.
1. Шөгінді жанғыш және химиялық пайдалы қазбалар шоғырланған Шығыс Европа
платформасының синиклизасы болып табылатын Каспий маңы ойпаты;
2. Орал-Монғол қатпарлы белдеуінің каледон герцин қатпарлы қыр аттарына
жататын Көкшетау, Тянь-Шань, Алтай тау жүйелері герцин кезеңінде түзілген
Шыңғыс тау, Тарбағатай, Балқаш, Жоңғар, Зайсан, Мұғал жар, Маңғыстау тау
жүйелері;
3. Батыс Сібір плитасы мен Торғай иінінің солтүстік бөлігі,
Тұран плитасы мен Альп эпиплатформалық орогенезді белдеуі,
Ең ежелгі тектоникалық құрылымдардқ эементтерінің қатарына Қазақстан
республикасының солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан Шығыс Европа
платформасының ірге тасы мантияға батқан синиклийзасы болып табылатын
Каспий маңы ойпаты жатады. Кембриге дейінгі құрылының ірге тасы тереңде
жатқандықтан қалыңдығы 10-12 мың метрге дейін жететін полеозой, мезозой,
және кайнозой жасындағы қалың шөгінді жыныстар жауып жатыр.
Платформалық құрылымда магматизм әрекеті жүрмегендіктен
негізінен эгзогендік шөгінді, биогенді және хемогенді пайдалы қазбалар
шоғырланған. Каспий маңы ойысындағы хемогендік жолмен түзілген тұз
күмбездерінің құрылымдарында галиттің (тас тұзы) калий мен бор тұздарының
сульфатының мұнай мен қоңыр көмірінің мол қоры шоғырланған. Тұз
күмбезінің негізгі бөлігінің ядросын тас тұзы құрайтындықтан әрбір
күмбезді галит кен орны деп есептеуге болады. Олар: Жылан, Индер, Шалқар,
Сатымола, Шөптікөл сияқты Каспий маңы ойпатының шеткі аймақтарында
таралған.
Ақтөбедегі Орал маңындағы, Қарашакөл, Қара өзен тұз кен орындарынан
басқа доломиттенген және теңіз маржандары (рифтерден) түзілген әктастардың
кен орындары флос, әктас алу мақсатында құрылыс материалдары ретінде
қолданылады. Бор палеоген дәуірінің саздары цемент, керамзит алуға, мұнай
бұрғыларына қажетті ерітінді ретінде қолдануға болады.
Ақтөбедегі Оралды немесе Жем үстіртінде құмды фосфориттің 60
астам кен орны анықталған. Олардың ішіндегі ең ірілерінің қатарына
Богданов, Жаңа Украина, Шилісай кен орны Шилісай кен орнындағы фосфор
барланған қоры 350 миллион тонна деп бағаланған. Жоғарғы бордың шөгінді
кен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 2
І. Қазақстан аумағының табиғатының
қалыптасу кезендері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1. Қазақстан аумағының жер бедерінің
жалпы ерекшеліктері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Қазақстан аумағының геоморфологиялық
- геологиялық тұрғыдан
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .8
1.3. Қазақстан республикасының
геотектоникалық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІ. Қазақстанның пайдалы қазбалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..28
2.1. Пайдалы қазбалардың түзілу
зандылықтары мен ірі кенді
аймақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...28
2.2. Қазақстанның жанғыш пайдалы
қазбаларының кен
орындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.3. Химиялық шикізаттар, агрорудалар мен
құрылыс
материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...50
2.4. Қазақстанның қара металдар және
түсті металл кен
орындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 4
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..97
Пайдаланылған әдебйеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...98
Кіріспе
Бітіру жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының аумағының
ірілігі мен геологиялық құрылысының ерекшелігіне сай еліміздің
экономикалық қуатын арттырып, энергияны, шикізаты, қаржы мен білікті
мамандарды қажет ететін өнеркәсіптің жеке салаларын дамыта отырып,
халықаралық еңбек бөлісінде өз орнын айқындауға мүмкіндік беретін табиғат
байлықтарына өте бай.
Қазақстан аумағында жер қойнауынан қазылып алынатын хром, темір,
полиметалл, мыс, молибден, вольфрам сияқты қара және сирек кездесетін түсті
металл кен орындары тау-кен, металлургия, машина өнеркәсібі, құрылыс
индустриясы мен көлік және коммуникация кешендерін қарқынды дамытуғам
қолайлы жағдай туғыза отырып, халықаралық еңбек бөлісінде өз орнын
айқындауға мүмкіндік береді.
Пайдалы қазбалардың мол қоры Отандық және шетедік компанияларды тарта
отырып, тау-кен, қара және түсті металлургияны дамыту мен қаратар ғылымды
қаржы мен білікті мамандарды қажет ететін жаңа технологияға көшу
мәселелерін жеделдетеді
Курстық жұмыстың мақсаты:
• Қазақстанның физикалық-географиялық орны мен геологиялық құрылысының
ерекшеліктерне негізделіп пайдалы қазбалары түзілу жолдарына қарай
топтастыру;
• Көкшетау,Тянь-Шянь, Шыңғыстау-Тарбағатай, Балқаш, Жоңғар, Кенді Алтай,
Мұғалжар, Герциндік Шыңғыстау, металогенді белдеулерде таралған қара,
түсті және сирек кездесетін металлдардың кендерінің пайда болу жолдарын
айқындау;
• Ежелгі Шығыс Европа платформасы мен эпигерциндік Тұран плитасының
Қазақстан аумағындағы биогенді және хемогенді жолмен түзілген пайдалы
қазбаларының маңызды кен орындарына шаруашылық тұрғыдан баға беру;
• Қазақстан аумағындағы қара және түсті металдардың, жанғыш және кенсіз
пайдалы қазбалардың ірі кен орындарын анықтау.
Бітіру жұмысын жоғарыда аталған мақсаттарға сай төменгі міндеттерді
шешуді көздейді:
- Қазақстанның физикалық-географиялық орындарының ерекшеліктерімен
геологиялық тұрғыдан зерттелуін;
- Қазақстан аумағының геологиялық құрылысының ерекшелігі мен
геологиялық даму тарихын;
- пайдалы қазбалардың түзілу заңдылықтары мен металогенді аймақтарын;
- Жанғыш пайдалы қазбалардың негізгі түрлері мен маңызды кен
орындарына;
- қара және түсті металдармен кенсіз пайдалы қазбалардың негізгі түрлерін,
түзілу жолдары мен мен маңызды кен орындарын ;
- құрылыс материалдың кен орындарына кешенді сипатама беріп геологиялық
құрылысының ерекшелігін анықтау.
Бітіру жұмысының практикалық маңызы:
Бітіру жұмысын жоғрғы және орта арнаулы оқу орындарының студенттері,
орта мектептің мұғалімдерімен оқушылары білім көзі ретінде қолдана алады.
Бітіру жұмысының құрылымы мен мазмұны:
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан , қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Қазақстан аумағының физикалық-географиялық орыны,
геологиялық құрылысы мен пайдалы қазбаларының түзілу заңдылықтары
қарастырылып геологиялық картасы мен кестелер берілген.
Екінші тарауда Қазақстандағы ірі мұнай, газ, тас көмір, қара түсті
металдар мен кенсіз пайдалы қазбалардың кен орындарына сипаттама беріліп,
олардың қорына шаруашылық тұрғыдан баға беру мәселелері қарастырылған.
1 . Қазақстан аумағының табиғатының қалыптасу кезендері.
1.1. Қазақстан аумағының жер бедерінің жалпы ерекшеліктері.
Қазақстанның физикалық-географиялық орны. Қазақстан Евразия
материгінің орталық бөлігінде орналасқан. Жер көлемі 2 млн. 724 мың шаршы
шақырым. Дүние жүзілік мүхиттардан бірдей қашықтықта орналасқан. Жер
бедері солтүстіктен-оңтүстікке және батыстан-шығысқа қарай биіктейді.
Аумағының ірі жер бедерінің күрделі болып келуіне, мұхиттардан қашықта
орналасуына байланысты климаты қоңыржай шұғыл континентті. Континенттігі
батыстан шығысқа солтүстіктен оңтүстікке қозғалған сайын артады. Қазақстан
аумағын қоңыржай белдеудің орманды дала, шөл және шөлейт зоналарының
шегінде орналасқан. Таулы аймақтарында биіктік белдеулік айқын байқалады.
Шекарасы. Қазақстанның шекарасының ұзындығы 15000 шақырым
шамасында. 12000 шақырым құрлықпен, 3000 шақырымы Каспий, Арал теңіздері
арқылы өтеді.Оның ішінде 6160 шақырымы Ресей, 1140 шақырымы Қытай Халық
Республикасы, 3050 шақырымы Орта Азия Республикалары арқылы өтеді.
(Қырғызстан 1000, Өзбекстан 1600 шақырым) шекарасы төмендегі табиғи
мысалдар: Батыс шекарасы Каспий теңізі арқылы Орал сырты, Торғай үстірті,
Мұғалжар таулары, жалпы сырт арқылы өтеді. Оңтүстік шекарасы Үстірт, Тұран
ойпаты, Піскен, Талас, Қырғыз, Күнгей, Теріскей, Іле Алатауы, Кетпен,
Жоңғар Алатауы арқылы өтеді.
Қазақстанның аумағының ірі болуына байланысты жер бедері алуан
түрлі. Оны геотектоникалық құрылысымен аумақтың геологиялық даму
тарихымен түсіндіруге болады. Негізі алуан түрлігі ірі тегіс ойпаттар мен
жазықтардың кезектесіп келуімен ерекшеленіледі. Батысындағы Маңғыстау
түбегінде еліміздің ең терең Қарақия ойысы (-132 м) Қарлы жарықтарға
Қуылды (-57 м) ойыстар орналасқан. Шығысы мен оңтүстік-шығысындағы
таулардың биіктігі 5000 метрден асады. Ең биік нүктесі Хан Тәңірі 6995 м
(7840 м) мен Қарақияның биіктік айырмасы (7128 м). Жер бедерінің күрделігі
жергілікті климатпен табиғи ландшафтларының алуан түрлі болуына ықпал
етеді.
Қазақстанның жер бедерінің үш түрлі ерекшелігі бар.
1. Еліміздің көп бөлігін Каспий маңы, Тұран және Батыс Сібір
ойпатының Қазақстанды бөлігі Ембі, Жалпы сырт, Торғай үстірті, Бетпақдала
үстірттерінің алып жатуы. Каспий маңы ойпаты теңіз денгейінен -28 м. төмен
жатқан ежелгі теңіздің табанының көтерілуінен түзілген. Көп бөлігін құмдар
мен сортандар алып жатыр. Ойпат солтүстіктен, солтүстік-шығыстан, оңтүстік-
батысқа Каспий теңізіне дейін аласарады. Солтүстік шығысында Орал Мұғалжар
тауларында шектесер тұста Орал алды немесе Ембі, Жалпы Сырт үстірттеріне
оңтүстік-шығысында үстіртпен Маңғыстау тауларына ұласады.
Мұғалжар тауының шығысында эпигерциндік платформаның
синиклизатциясында Торғай үстірті орналасқан. Ол ежелгі мұз басулардың
нәтижесінде Мұғалжар тауынан ысырылған тау жыныстарының жинақталуынан
түзілген. Ол батыстан шығысқа қарай аласарып тік беткейленіп Торғай
иінімен Батыс Сібір ойпатына ұласады, биіктігі 300-400 м Батыс Сібір
ойпатының оңтүстігінде Сарыарқа, шығысында Алтай тауларымен шектесіп,
Оңтүстіктен солтүстікке 200-100 м біртіндеп аласарады. Ежелгі мұз
басулардың әсерінен түзілген Мареналы шөлдер мен шөл аралық иіндерде шағын
тұзды көлдер кездеседі. Қазақстанның шөл және шөлейтті оңтүстігі мен
оңтүстік-батысындағы эпмгерциндік платформалы аймағында Тұран ойпаты
орналас-қан. Ойпаттың шығысында Сарыарқа, оңтүстігінде Тянь-Шань,
батысында Үстірт, солтүстігінде Торғай үстірті мен Мұғалжар таулары мен
шектеседі. Ойпат ежелгі Тетис теңізінің таратылуынан түзілгендіктен
ойпаттың аумағында Арал маңы, Қарақұм шөлдері орналасқан. Жер бедері
толқынды жалды болып келеді. Сарысу, Сырдария өзендерінің аралығында құмды
шөлдер сазды шөлдермен алмасып отырады. Батыс Сібір мен Тұран ойпатын
Торғай иірі жалғастырады.
Тұран ойпаты Арал теңізіне қарай еңіс болып келеді. Тұран
ойпатының шығысында Шу өзенінің сағасында сусымалы құм жолдарынан тұратын
Мойынқұм үстірті орналасқан. Оның орташа обсолюттік биіктігі 400 м
шамасында, Мойынқұмда сусымалы құм шағылдары мен сазды алқаптар кездесіп
отырады. Мойынқұмның шығысында Балқаш жазығымен Сары есік атырау құмды
шөлдері орналасқан.
Үстірт Бетпақдаланың жер беті тегіс ішінара толқынды жазық болып
келеді. Тұран ойпатының батысы мен Каспий теңізінің аралығындағы кең
алқапты обсолюттік биіктігі 200-300м-ге жететін үстірт алып жатыр.
Ойпаттарда тік беткейлі жыралар мен жер бедері тегіс болып келеді. Ескі
арналар жыралары ментілімденген. Каспий маңы ойпатының солтүстік шығысында
абсолюттік биіктігі 250-300-ге жететін төбелі Ембі үстірті, төбелі жонды
Жалпы сырт орналасқан.
2. Қазақстанның аласа тау аймақтарының жер бедерінің екінші
ерекшелігі. Қазақстанның орталығмен солтүстік батысында аласа таулы
аймақтың алып жатуы, аласа таулар ірі ойпаттардан бөлініп жатыр. Шығысында
Сарыарқа, батыстан-шығысқа 100 км созылып, шығысында Сауыр-Тарбағатай
жотала-рына ұласады. Батысындағы ені 600-700 метр, шығысында 200-400 метр
шақырымға жетеді.
Сарыарқа каледон герцин қатпарлығында түзіліп бұзылуға ұшыраған
ежелгі таулы аймақ болып табылған. Батысындағы орташа биіктігі 500-600
метрге, шығысы біршама биік ежелгі тау сілемдеріне Ұлытау (1131 м),
Көкшетау (947 м), Ақсорап (1565 м), Қызыларай (1559 м), Шыңғыс-тау (1300
м), Қызылтас (1283 м), Ақшатау (1304 м), Жорға, (1082 м) т.б. Таулардың
аралығы ежелгі кристалды жыныстардың үзілуінен түзілген аласа ұсақ
шоқылар бар. Сарарқаға ұқсас аласа таулар Маңғыстау түбегінде де бар. Олар
әктастан тұратын Ақтау және Қаратау абсолюттік биіктігі 556 метр.
Маңғыстау тауларының оңтүстігінде жер қыртысының иіндерінде терең Қарақия,
Қарны жарық, Қуанды ойыстар орналасқан. Батыс Сібір және Каспий маңы
ойпаттарының аралығында Орал тауының жалғасы аласа Мұғалжар тауы
орналасқан.
3. Жер бедерінің үшінші ерекшелігі Қазақстанның қиыр шығысымен
оңтүстік шығысында биік және орташа биік тау жүйелерінің таралуы.
Қазақстанның шығысында батыс және оңтүстік Алтай мен Сауыр-Тарбағатай,
оңтүстік-шығысында Жетісу жотасы мен солтүстік Тянн-Шань жоталарының
тізбегі орналасқан. Алтайдың Қазақстандық бөлігі үш бөліктен тұрады. Батыс
немесе Кенді Алтай, оңтүстік Алтай және Қалба жотасы, олардың арасында ірі
тектоникалық иіндер бөліп жатыр. Олардың биіктігі 3400 м асады. Шығыстан
батысқа қарай біртіндеп аласарады. Зайсан және Алакөл тектоникалық
иіндерінің аралығында Сауыр-Тарбағатайдың барлық жоталары орналасқан.
Олардың орташа биіктігі 2000-2500 метрден аспайтын орташа биік тауға
жатады. Тарбағатай (2992 м) тастау Сауыр 3816 м. Бұл тау жоталары кайно-
зой эрасының төрттік дәуірінде текшелі Орқаш тау болуымен ерекшеленеді.
Алакөл және Іле ойыстарымен Балқаш ойысының аралығында бірнеше
тау жоталарының тізбегінен тұратын Жоңғар Алатауы орналасқан. Әр тау
жоталарының аралығын тау аралық тектоникалық иіндер бөліп жатыр.
Абсолюттік биіктігі 4446 м (4442 м). Бесбақан шыңы, орташа биіктігі 4000
метрге дейін жетеді. Қазақстанның аумағына Тянь-Шаньның солтүстік
тармақтары кіреді. Олар Кетпен, Іле сырты, Алатау, Қырғыз Алатауының
Қаратау жотасы, Теріскей Алатауындағы биіктігі 5000 метрге жетеді. Сонымен
қатар Тянь-Шаньның солтүстік батысы сілемдері Қаратау, Шу, Іле, таулары,
Ташкент маңы Алатауы немесе Піскен жотасы кіреді. Орташа обсалюттік
биіктігі 2500 метр.
1.2. Қазақстан аумағының геомарфологиялық- геологиялық тұрғыдан зерттелуі
Жазықтар мен таулы жерлердің жер бедерін жүйелі түрде зерттеу
өткен ғасырдың ортасынан басталады. Ол кезде геомарфология атауы әлі
қалыптасып үлгермеген. Дегенмен, сол уақыттан бастап алғашқы ғылыми
жинақтар Тұранның құрылысымен қалыптасуы геологиялық құрылымы жайлы
И.В.Мушкетов (1886-1906 ж.ж) Түркістан атты еңбегінде көрсетілген.
Сонымен қатар Қарақұмның жер бедерін зерттеуге арналған В.А.Обручевтің,
Л.С.Берегтің еңбектеріде өзінің мәнін жойған жоқ. Тұранның геологиялық
даму тарихы жайлы деректер Арал теңізі атты монографиялық еңбекте
көрсетілген (1908 ж).
Таулы аумақтардың оррографиясы мен геологиясы жайлы ғылыми көз
қарастар П.П.Семенов Тянь-Шаньскийдің, Н.А.Северцовтың, А.П.Федченконың,
И.В.Мушкетовтың зерттеулерінде қамтылған. ХХ ғасырдың басында Л.С.Берг
пен Н.А.Тихонович өздерінің ғылыми зерттеулері негізінде Қазақстанның
жер бедерінің түзілуі жайлы тұғырнама қалыптастырып , жер бедерін түзілу
жолдарына қарай топтастырды. Қазақстанның солтүстік-шығысын зерттеген
Н.А.Тихонович әдебиетке Ұсақ шоқылар деген атау енгізді. Оның ойынша бұл
атау бір кезде өте қарқынды дамыған биік таулардың соңғы даму сатысы.
Алғашқы геомарфологиялық аудандастыруды Л.С.Берг жүргізді [1]
Орта Азия мен Қазақстанның жер бедерін зерттеуде үлкен үлес
қос-қан. И.П.Герасимов, Б.А.Петрушевский, С.Ю.Геллер, В.Н.Кунин,
Л.Г.Гаель, М.П.Петров, Д.С. Коржинский, Н.Г.Кассин, Г.Ц.Медоевтар,
Герасимовтың еңбектерінде үлкен территориялық және әдістемелік маңызы бар
(1937,1943,1946, 1947). Олар нақты біраймақтың материалдары негізінде
алғаш рет Қазақстанның жер бедерінің морфоқұрылымдық және морфомүсіндікер
екшеліктерін ескере отырыпжіктеді. Қазақтың ұсақ шоқыларының көп
қабаттылығының қалыптасуы оның мезозойлық пенеплен және эрозиялық
үрдістердің әсерінен бөлшектенуі жайлы тұғырнаманы 1940 жылдары
Г.Ц.Медоевтың өзінің еңбектерінде көрсетті. Қазақстанның жер бедерін
зерттеуге З.А.Сваричевский (1940, 1958, 1916, 1965 жж.) Е.Е.Милановский
(1961, 1967 жж) К.В.Никифорова (1960 ж), В.И.Бабак (1964, 1968 жж), зор
үлес қосты. Олардың еңбектерінде ұзақ жылдар бойыжүргізілген зерттеулердің
нәтижесінде жинақталған маңызды геоморфологиялық, тектоникалық,
геоморфологиялық деректер бар. Орта Азия мен Қазақстанның жазықтары мен
таулары атты монография шықты.
Қазақ КССР ғалым академиясының геология ғылымдары инситутының
геоморфология бөлімі Г.Ц.Медоевтың жетекшілігімен 20-жыл көлемінде
геологиялық-геоморфологиялық түсірілімдер жасады. Нәтижесінде Қазақстан
Республикасының алғашқы масштаюы 1:1000000. 500000 геоморфологиялық
картасы жасалды. 1991 жылы шыққан бұл картада өте құнды ғылыми және
бибилографиялық деректер бар.
Қазақстан Республикасының алып жатқан орасан зор аймағы ұзақ
жылдар бойы қалыптасқан күрделі құрылымға ие. Оның геологиясын,
тектоникалық құрылымын пайдалы қазбаларын зерттеуде әр түрлі биологиялық
ұйымдарының белді ғалымдары атап айтсақ А.А. Абдуллин, А.Д.Архангельский,
В.Ф.Бесполов, Р.А.Барукаев, Ш.Е.Есенов, Н.Г. Кассин, Н.Н.Костенко,
Г.Ц.Медоев, К.И.Сәтпаев, Е.Д.Шдыгин, Г.Н.Щерба, Б.А Федорович, А.Л. Яншин
т.б. Геологиялық құрылымда жекелей зерттеулер түрІ кең.Жылдардағы
әдебиеттердің шығуына мұрындық болды. Оның ішінде КСРО геологиясы (1967-70
ж.) А.А.Абдуллин, В.Ф.Беспаловтың монографиясын тектоникалық карталарын
Қазақстан геофизикалық мәліметтер бойынша Қазақстанды аудандастыру,
Қазақстанның полеозойға дейіңгі полеозой кезінде т.б. әдебиеттердің
шығыуына себепкер болды. Қазақстанның геоло-гиялық тарихы Н.Г.Кассиннің
(1947), Е.Д.Шлыгиннің (1952, 1969) жылдағы еңбектерде жақсы қамтылған.
Ертедегі мәдениеттің тамаша өкілдері ғылымының көптеген салаларынан,
әсіресе жер жөнінде едәуір құнды еңбектер қалдырғаны мәлім.
Бұхарада туып өскен ұлы ғалым Әбу Әли Ибн-Сина (980-1037)
ләпидариясында (ләпіс-латын тілінде тас деген сөз) сол кездегі белгілі
болған минералдарды 4-топқа бөледі: 1.тас және жер құраушылар:2.
күкірттер мен жанғыш қазындылар; 3.тұздар; 4-металдар. Сол дәуірдің өзінде
бар-лық елдерде тараған ләпидарияда геология жайында алғашқы деректер
берілген. Ал Ибн-Синанның замандасы Әл-Бируни (973-1048) Асыл тастар
атты кітап жазды. Онда көптеген минералдардың қасиеттері мен әсемдіктері
баяндалған. Бұл кітаптың көптеген құнды жақтары болса да идеялық мазмұны
діни көз қарастан аса алмаған.
Діннің ықпалы ғылымның дамуын баяндатқан. Осының салдарынан
ондаған ғасырлар бойы қазақ жерінде де геология ілімінің дамуы тақырауға
ұшыраған. [2]
ХVІІІ ғасырдан бастап өлкеміздің қазба байлықтарын
зерттеушілер қазақ жері және оның қойнауындағы байлықтар жайлы бірталай
жазба мәліметтер қалдырған. Солардың бірі И.И.Лепехиннің Росия
мемлекетінің рудалы өлкелеріне саяхат (Ежегодник, выпуск №16, Санк-
Петербург, 1873г) деген еңбегі. Онда Чудь дәуірінің Қазақстан
жеріндегі іздері іспетті. Көне замандағы тау кең өндірісінің орындары
жайлы жақсы деректер бар.
Шынын -да да мұнда мыңдаған жылдар бұрын қазылған карьерлер
республика аумағында көп кездеседі, кейбіреулерінің көлемі де үлкен. Руда
іздеудің, кен орнын ашудың негізгі қола дәуірінен басталады. Сол дәуірдің
өзінде мыс пен қа-лайы қосындысынан әр-түрлі қару-жарақтар жасалған. Көне
дәуірдің куәлері әсіресе Алтайда жиі ұшырайды. Геолог С.С.Черниковтың
есебі бойынша сол дәуірдің өзінде Алтай мен Қалбадан жыл сайын бес тоннаға
жуық қола өндірілген көрінеді. Чудь дәуірінің адамдары кен орындарын
іздестіру мен руда өндіру жұмысын қатар жүргізген. Жер бетіне жақын жатқан
желілі кендерді тастан жасалған құралдар мен қазып алған.
Сондай тас құралдарының бірі Атбасар ауданының Есіл совхозына
жақын жердегі бағзы заманынан қалған шұңқырдың ішінен де табылды. Басқа
кен орындарында да осындай руда өндіру құралдары жиі кездеседі. Чудь
дәуірінің адамдарының руда қазудағы тағы бір ерекшеліктері, олар рудасы
алын-ған жырларды бос топырақтар мен толтырып отырған. Сондай жыралардың
тереңдігі он метрге дейін жете-ді де, екі руда желісінің енінен аспайды.
Руда қазушы әрі байытушы, әрі металл қортушы болған. Кен орнын барлау, оны
қазу, руданы байыту және қорыту жұмыстары бірге жүргізілген.
Осыған орай кен орнын барлаған жерлерде қоқыстармен бірге құмыра
ыдыстың сынықтары да кездеседі. Қалдық қоқыстарда он проценттен астам мыс
бар екендігі анықталады. Ойдым-ойдым болып кездесетін қоқыстар қалдығы
ондаған шаршы шақырымнан астам аралықта бір қабаттағы жыныстар бойынан
ғана кездесіп отырады. Бағзы заманындағы тау-кен жұмысы көп кездесетін
жерлері: Жезқазған, Көпқазған, Алтынқазған, Әулиетас, Қроғасын, Берқара,
Успенка, Александров, Шатыркөл, Майқайын, Гүлшат, Текелі, Көктас-Жартас,
Алтай, Сайақ, Маңғыс-тау тағы басқа орындар. Аталған төңіректерде ұсақ
карьерлердің саны көп. Саяқтағы көне заман карьерлері бір-бірімен тіркес
жатыр, олардың ұзындығы 7 км, Маңғыстауда 2 км шамасында.
Маңғыстау жеріндегі көне заман көздері жақсы сақталған, олардың
дені жер бетіне айқын көрініп жатады. Міне осы Чудь дәуірінен кейін
қазақ жерінде тау кен өндірісі XVІІІ-ғасырдан қайта басталады. Бұл кезде
қазақ даласына орыс империясының алғашқы экспедициялары шыға бастайды. Ол
экспедициялардың негізгі міндеттері қазақ жерін орыс патшаларына қосу
үшін ең алдымен қазақ елінің ішкі экономикасын зерттеп саяси-әлеументтік
жағдаймен танысу еді. Бірақ бұл экспедициялар құрамына кірген орыс
оқымыстыларының көпшілігінің алға қойған мақсаттары бұдан мүлде басқаша
болатын, олар патша өкіметінің отаршылық саясатына араласпай, қазақ
жерінің байлығын зерттеуге кіріскен адамдар еді. Қазақстанға аттандырылған
алғашқы экспедитция І Петрдің тікелей нұсқауымен ұйымдастырылды. Бұл
экспедициалар геологиялық барлауларын Ертіс өзенінің бойымен Зайсан көліне
дейін, Тарбағатай және Жоңғар таулы сілемдерін шолып өтіп, көптеген
геологиялық, архелогиялық және этнологиялық материалдар жинады. 1733-1771
жылдар аралығында Ресей ғылым академиасы ұйымдастырған экспедициалар
Қазақстанның батыс өңірін зерттеді. Оларды сол кезде танымал болған атақты
ғалымдар И.Г. Гмелин, П.С.Паллас, И.Ф.Фальк т.б. басқарған. 1755-1771
жылдарда Орталық қазақстан өңірін әскери топографтар экспедициясы
зерттеді. Бұл экспедициясы Батыс Қазақстан жерін Ұлытау өңіріне дейін
шолып өтіп көптеген геологиялық, этнографиялық мәліметтер жинаған.
Жергілікті тұрғындардың көмегі мен сол кездегі табылған кен орын-дарын
картаға түсірген.
Экспедиция өзі жинаған деректерге сүйене отырып, Жезқазғаннң
Ұлытау өңірінің, тағы басқада кен орындарының қоры туралы алғашқы
мәліметтер келтіреді. Н.А.Рычковтың жол дәптеріне Ұлытау өңіріндегі
көптеген өзендердің (Кеңгір, Сарыкеңгір, Жезді, Ұлыжыланшық) бойында
кездесетін ертедегі руда өндірген шұңқырлар мен чудь дәуірінің қазбалары
жайлы құнды мәліметтер бар. Онымен қоса Н.Рычков жергілікті тұрғындардың
мәліметіне сүйене отырып, мыс пен қорғасынның, алтын мен күмістің мол қоры
осы Ұлытау төңірегінде бар екендігін анықтаған.
Қазақстанның геологиясындағы жаңа бетбұрыс 1916-1920 жылдар
аралығында басталған. Оған қатынасқандар солтүстік және Орталық
Қазақстандағы П.И.Шангиннің Мұғалжар мен Алакөл ойпатындағы Эверес маңының
үстірт бойындағы Л.С.Берегтің Алтай тау -ларындағы А.Гумбольдт пен
В.Р.Розеннің экспедициалардан кейін Н.А.Северцеп пен И.А.Борщев басқарған
экспедиция (1857) Доссордан мұнай кен орнын ашады, олар Алатау мен Қаратау
өңірінен бірнеше қор- ғасын, мыс, күміс кен орындарын тауып, көптеген
геологиялық деректер жинайды.1865-1879 жылдар аралығында патша әскерінің
полковнигі, А.С.Татаринов қазақ жерінің оңтүстігінде геологиялық барлау
жұмыстарын жүргізіп Ленгер, Келтешат, Боралдай Қоңыр көмір, Тарбағатай
сілемдерінен мыс темір, тас көмір, т.б. кен орындарын ашады. Борбот-Де
Марни 1874 жылы маңғышылақтағы Таушық қоңыр көмірін табады, ал
А.Г.Влангали қазақ даласының алғашқы геологиялық картасын жасайды. (1851)
[3]
1870 жылы Арал, Қаратал, Тянь-Шань, Балқаш, Тарбағатай кен
орындарын аралап көрген геолог И.В.Мушкетов геологиялық тұжырымды
сипаттамалар беріп, руда қорлары жайында болжамдар аитады. Осы сапарында
И.В. Мушкетов Жоңғар тауының солтүстігіндегі Алтын емел мен Қалқантау
жоталарының кен орындарын толық сипаттайды.
Сөйтіп И.В.Мушкетов ғалымдар арасында бірінші болып Қазақстан
территориясындағы руда байлығын, оның болашағының зорекендігін анықтайды.
Оны естіген Ресейдің алыпсатар өнеркәсіп иелері қазақдаласына ағылып
келіп руда іздестіреді. Алтай мен Шығыс Қазақстан жеріндегі кен
орындарын С.И.Папов, Орталық Қазақстандағы кен орындарын Н.А.Ушаков
иеленіп алады. Осындай жер бетіне таяу жатқан бай рудаларды іздеп
Қазақстан жерлерін шкрықтап кезген алыпсатарлар жергілікті халықтарды
жұмсап бірталай кен орындарын пайдаланады.
ХІХ ғасырдың 90-жылдары Сібір темір жолын салу жоспарына
байланысты Қазақстанның солтүстік-шығысына көптеген зерттеу
Экспедициялары шыға бастайды. Бұл экспедициялардың кей біреулерін белгілі
геологтар: А.А.Краснопольский, А.К.Мейстер, А.Б.Высоцкий, т.б. Көптеген
кен орындарын ашады. Солардың ішіндегі Экібастұз, Майкүбі, Сарадырлар
бар. Қазақ жерінің рудалы алқабы аталатын Алтай өңірінде руда өндіру
жұмыстары ерте замандарда жүргізілгенімен негізгі кен орындарының ашылу
тарихы XVІІІ ғасырдан басталса керек.
1918 Жылдан бастап республика аумағының жаппай геология лық
картасын жасау ісі қолға алынды. Осыған орай 1921 жылы Қазақстан жерінде
8-геологиялық барлау тобы жұмыс істеді, ал 1927 жылы ондай геоло-гиялық
топтардың саны жиырмаға жетті. Қазір Қазақстан территориясында Қазақ ССР
геология минстірлігіне қарасты геологиялық барлау жұмыстарын жүргізетін
жүздеген экспедициялар мен топтар бар.Сонымен қатар геологиялық ғалымдар
иниститутының жүздеген топтары қазақ жерінің мол қазынасын ашуға өз
үлестерін қосуда өздерінің кен іздеу сапарларын қазақ жерінен бастаған,
есімдері елімізге танымал геологтар да аз емес.
Мысалы, Орталық Қазақстан байлығын ашқан А.А.Гепевті,
Н.Г.Кассинді, Қ.И.Сәтпаевты, Н.И.Наковникті, И.С.Яговкинді,
Е.И.Водорезовты, Алтай өңірінде геологиялық жұмыстар жүргізген.
В.К.Котульскийдің, В.П.Нехорошевтің, И.Ф.Григорьевты, Батыс
Қазақстандағы еңбек еткен М.М. Приборовскийді, А.Д.Архангельскийді,
А.Л.Яншинді т.б. атақты ғалымдардың есімдерін зор құрметпен атауға
болады.
Олар республика территориясындағы кен көздерін ашып қана
қойған жоқ, соымен бірге Қазақстан жер қыртысының даму тарихын,
тектоникалық ерекшеліктерін, стратиграфиялық заңдылықтарын, тау
жыныстарының өзгеріске ұшырау жолдарын зерттеп, сол жұмыстардың
нәтижесінде алғаш-рет кендердің орналасу зандылықтары жайлы болжамдар
айтты. Геологиялық тарихи кезеңмен байланысты тау жыныстарының құралуына,
кендердің орналасуына, шоғырлау зандылықтарына назар аударды. 1919-1923
жылдар ішінде Қарағанды көмір кенінің мол қоры анықталды.
Сол кезде жас геологтар Н.И.Наковник (кейінен профессор) мен
М.П.Русаков (кейінен академик) Орталық Қазақстанда кең тараған кварцит
жыныстарының руда шоғырландыру қасиетін терең зерттеп, олардың таралу
зандылықтарына болжам жасаған. Кейініректе осы болжам дұрысқа шығып,
М.П.Русаков 1928 ж. атақты Қоңырат мыс-молибден , Р.А.Барукаев (кейінен
академик) 1930 ж. Бозшакөл мыс кен орнын ашқан.
Қазақстанда геологиялық жұмыстардың жоспарлы жұргізілуіне
арна-йы ұйымдасқан тау-кен геологиялық мекемелері де үлкен үлес қосты.
Трестің сол кездегі басшыларының бірі, атақты ғалым Қазақ ССР Ғылым
академиясының тұңғыш призденті Қ.И.Сәтпаев трестің геологиялық бөлімін
басқарып, Орталық Қазақстанда, әсіресе Жезқазған өңірінде үлкен
геологиялық жұмыстар жүргізді, белгілі кен орындарын мүмкіндігінше қайта
зерттеп, олардың жалпы қорын анықтады. Аталған мекемелер сонымен бірге
көптеген рудалы аудандардың геологиялық картасын жасаумен де шұғылданды.
[4]
Белгілі геолог, ғылым докторы М.С.Быкова 1932 жылы Торғай
даласында геологиялық карта жасау жұмысымен шұғылданып жүрген кезінде
Түлкісай өзенінің жағасынан боксит рудасын кездестірген. Барлау
жұмыстарының нәтижесінде Арқалық, Амангелді сияқты боксит кен орындары
ашылып, олар қазір Павлодар аллюминий заводының негізгі шикізат базасына
айналып отыр. Геологиялық барлау жұмыстары бұрын зерттелген аудандарда
зор қарқынмен жүргізілді. Аға буын геологтар ішінен Қазақстан
территориясының геологиясын зерттеуге сүбелі үлес қосқан ғалымдардың бірі
академик Н.Г.Кассин, оны Қазақстан геологиясының ақсақалы депте атайды.
Ол 40 жылға жуық өмірін Қазақстанның кен байлығын зерттеу ісіне арнады,
руда көздерін ашу жөнінде ғылыми болжамдар айтты, республика территор-
иясының геологиялық ерекшеліктерін сипаттап монографиялық енбектер жазды
[ 5]
Республикамыздың кен көздерін ашу ісіне үлкен үлес қосқан
ғалымдар ішінен академик М.П.Русаковты да ерекше атап өткен жөн.
Қазақстан аумағының сарқылмас қазынасын игеруде орта буын ғалымдар мен
геологтар да қаржылы еңбек етуде. Олардың ішінен әсіресе Мұғалжар
өңірінің мол қазынасын игеруде А.А.Абдуллиннің Кенді Алтайды зерттеуде
А.Қ.Қайыповтың Жезқазған мен оның рудалы аудандарын зерттеуде
С.Ш.Сейфуллиннің Өспен және Шу-Іле өңірлерін зерттеуде Г.Н.Щербанның
Батыс Қазақстан мұнайын зерттеуде Л.Я.Авровтың және т.б. толып жатқан
ғалымдармен геологтардың жемісті еңбектерін атап өтейік. Қорыта айтқанда
Қазақстанның жер қойнауындағы мол қазынаны ашып, оны халық шаруашылығының
қажеттеріне жаратуда ат салысқан геологтар аз емес.
Республика жері жан-жақты зерттелгені мен оның қойнауындағы
қазыналар толық ашылды деуге болмайды.Бірақ жер бетіне жақын немесе
бетінде көрніп жатқан кендердің азаюына байланысты жылдан-жылға кен
орындарын ашу мәселесі қиынға түседе.
Сондықтан бұрынғы таралу тәсілдерін өзгертіп, геофизикалық,
геохимиялық, металлогениялық, космостық материалдарды және кен жаралуы
мен орналасу зандылықтарына сүйенген ғылыми болжамдарды комплексті талдау
арқылы тереңде жатқан кендерді ашу керек. Бұл геологтар алдында тұрған
қазіргі ең басты, ең жауапты мәселе.
1.3. Қазақстан республикасының геотектоникалық құрылысы
1.3. 1.Қазақстан аумағының геологиялық даму тарихы
Қазақстан аумағының геологиялық құрылысы өте күрделі. Бұл оның
жеке аудандарының ежелгі және жаңа кезендегі геологиялық даму тарихымен
тығыз байланысты. Елдің жеке бөліктеріндегі геосинклинальдық даму жағдайы
әртүрлі тау түзілу кезендерінде аяқталады. Соған байланысты Қазақстан
аумағында үш қатпарлы кезеңнің геологиялық құрылымдары ажыратылады. Олар
кембриге дейінгі, каледон және герцин қатпарлы құрылымдары.
Кембриге дейінгі қатпарлық Қазақстанның батысында Каспий маңы
ойпатында өтті. Бұл ауданда ежелгі Шығыс Еуропа платформасының құрамына
кіретін Каспий маңы синиклизасының қатпарлы негізі пайда болған. Осымен
бірге протерозойда кейінгі каледон қатпарлығына жататын облыстардың
ежелгі ядросы қалыптасқан. Олардың ішінде бастылары Көкшетау шоңғалы мен
Ұлытау массиві.
Палеозойдың басында Қазақстанның Каспий маңы синеклизасынан басқа
көпшілік бөлігі Орал-Монғол геосинклинальдық белдеуінің құрамына енген.
Оны геологтар екінші сөзбен Орал-Тянь-Шань геосинклинальдық белдеуі деп те
атайды. Орал-Монғол белдеуі Альпі-Гималай және Тынық мұхит белдеулері
сияқты жер шарындағы аса зор геоқұрылымдардың қатарына жатады. Ол Шығыс
Еуропа, Сібір Солтүстік Қытай және Тарим платформаларының аралығын
түгелдей алып жатыр.
Палеозой эрасының кембрий мен силур дәуірлерінің аралығында
республика аумағында саяз теңіздер алып жатқан геосинклинальді зона болды.
Саяз теңіздердің арасынан жанар таулардың түзілген аралдар су бетіне шығып
тұрады. Силурдың аяғында Қазақстан аумағында қуатты қатпарлану үрдісі
жүріп, нәтижесінде Сарыарқаның батысы мен оңтүстігінде Оңтстік Алтай мен
солтүстік Тянь-Шань таулары түзілді. Бұл таулар каледон қатпарлығына
жатады. Силурдың соңынды теңіздің ауданы тарылып, орталық Қазақстан мен
Жоңғар Алатауы батыс Алтайда сақталды. [6]
Тау жыныстарының көпшілігі жанартаулар атқылау нәтйжесіндегі
магманың жер бетінде қатуынан түзілді (эффузивті магматизм) құрлықтың
ұлғаюына байланысты өсімдіктер құрлықа шығып, климат аридтеніп алғашқы
шөлдер түзеді. Тау түзілу үрдісі аяқталғаннан кейін тас көмір, перм
дәуірлерінде каледон қатпарлығында түзілген. Таулар сыртқы күштердің
әсерінен бұзыла бастады. Тас көмір дәуірінде Мұғалжар, Жоңғар Алатауын,
Тұран ойпатын толығы мен Саяз теңіздер алып жатқан геосинклинальдық режим
сақталды. Перм дәуіріндегі Герцин қатпарлығының нәтижесінде Сарыарқаның
орталығы мен Мұғалжар, Жоңғар Алатауы, Батыс Алтай, Тянь-Шань таулары
тузілді. [7]
Қорыта айтқанда полезой эрасының бірінші жартысында каледон,
екінші жартысында герцин қатпарлығында Қазақстанның ірі тау жүйелерінің
түзіліп еліміздің аумағының көп бөлігі құрлыққа айналды. Мезозойдың
басында каледон, герцин қатпарлығындағы тау жүйелері бұзыла бастағаны мен
теңіз табанына батқан жоқ. Мезозой эрасының Триас дәуірінде
геосинклинальдар (саяз теңіздер) еліміздің батыс бөлігінде Каспий маңы
ойпаты, Орал алды (Ембі) үстірті мен Маңғыстау түбегінде сақталады. Қалған
бөлігін құрлық алып жатқандықтан, құрғақ ариді климат қалыптасып тау
жыныстар ының үгілуін күшейтті.
Маңғыстау түбегіндегі Триас дәуіріндегі Маңғыстау таулары пайда
болды. Әктасты жыныстардың түзілуі. Оны таудың мезазой эрасынан әктасты
жыныстардың түзілуі дәлелдейді.
Бор дәуірінде теңіз трансгрессиясы артып, батыс Қазақстан мен
Тұран, батыс Сібір ойпатының, Балқаш-Алакөл ойысын толығымен теңіз суы
басты. Құрлықтың көлемінің кішірейуіне байланысты юра дәуірінде ылғалды
климат қалыптасты. Ылғалды климат өсімдіктердің кеңінен таралып. Жер
қыртысына шөгуін күшейтуінің нәтижесінде қазіргі Екібастұз, Құсмұрын,
Жалаңашкөл, Қоңыр көмір алаптары мен Тұран ойпаты мен Каспий маңы
ойпатында мұнай газ алаптарының түзілуіне әсер етті.
Юра кезеңінде континетальдық режим Қазақстан террито- риясының
басым бөлігінде орын алған болатын. Теңіз Қазақстанның батыс бөлігінде
Орта және Жоғарғы Юра кезеңінде жойылды. Төменгі юра қалдықтары Орал Ембі
аймағы мен Маңғыстау (платосында) үстіртінде өзен және көл қалдықтары
түрінде таралған. Бұдан орта юра кезеңінде солтүстік батыс теңіз суы
қаптады. Юралық жел әсерінен жалаңаштанған жыныстарына ақ түсті бор, юра
кезеңінде жанартаулық үрдістер аз болды. Алайда сол кездегі магматизм
көрінісі қазіргі кунде Алакөл, Кетмен, Обаған жерлерінде орналасқан.
Бор дәуірінің соңына қарай тектоникалық қозғалыстардың біршама
жандануына байланысты құрылықтын көтерілуі Қазақстанның бұкіл батыс
бөлігін алып жатқан теңіздің шегінуіне себеп болған. Теңіз тек Каспий
төңірегінде ғана сақталған. Кайназой эрасында Қазақстан аумағындағы
полеогеографиялық жағдай күрт өзгерді.
Палеогеннің ортасында (эоценде) аса зор теңіз трансгрессиясы өтті.
Теңіз суы солтүстік-батыста Оралдан оңтүстікте Орта Азия тауларына дейінгі
алқапты түгелдей қамтыған. Батысқа Мұғалжар теңізге суғына кірген түбек
сипатын алған. Құрлық Сарыарқа мен шығыс, Оңтүстік-шығыстағы тауларда ғана
сақталған. Сарыарқаның солтүстігінен, батысынан және оңтүстігінен теңіз
қоршаған. Батыс Сібір мен Тұран теңіз алаптары бір-бірі мен аса кен Торғай
бұғазы (ені 400 км ) арқылы жалғасып жатқан.
Дегенмен Жайық-Жем алабының кей жерлері теңіз қысқа мерзімге
ғана жауып, көп ұзамай шегініп кеткен. Қазақстанның геологиялық даму
тарихының соңғы кезенінде палеогеннен бастап қазіргі кезге дейін климатын
салқындап, құрғай түскені, континенттігі арта бергені айқын көрінеді. [8]
Қазақстанның геологиялық даму тарихының ұзаққа созылуы және
жеке аудандарда әр түрлі сипатта жүруі оның геологиялық құрылысының
күрделігін тудырады. Қазақстан аумағы төмендегідей облыстардан тұрады.
1. Ең ежелгі геологиялық құрылымы- Кембриге дейінгі орыс платформасы.
Қазақстанға оның оңтүстік-шығыс шеті Каспий маңы синеклизасы кіреді. Бұл
ауданда Кембриге қатпарлы ірге тасы өте тереңде жатыр. Геофизикалық
деректер бойынша оның үстіндегі шөгінді тау жыныстары қабаттарының
қалыңдығы 20-км-ден асады. Беткі қабат тау жыныстарының ең үстінде Каспий
теңізінің плиоцен төрттік трангрессияларының теңіз шөгінділері тараған.
Төменгі полеозойдың (Кембрий мен Силурдың басы) тау
жыныстарына теңіз табанында шөккен құмдар мен әктастар, сазды тақта тастар
жатады. Себебі төменгі Силурда Қазақстан аумағы Саяз теңіздің табаны
болған, төменгі полеозой жыныстары Орталық Қазақстанда көп кездеседі. Олар
геологияляқ картада Силур мен девон төменгі тас көмір түзілген жыныстарыда
Қазақстанда кең тараған. Вулканды сазды конгломераттар, әр түрлі
тақтатастар, әктастар, вулкандық туфтар, ежелгі тасқа айналған ағзалардың
қалыңдықтары, әртүрлі метаморфозды жыныстар жатады. [9]
Олар каледон қатпарлығын да түзілген барлық тау жүйелерінде
кездеседі. Жоғарғы палеозой, жоғарғы тас көмір пермь шөгінділеріне қызыл
түсті құм тастар мен тақта тастар жатады. Олар Орталық Қазақстанның ежелгі
тау жоталары мен Оңтүстік Балқашта Орал маңы мен Зайсан Қазан шұңқырында
кездеседі.Әр түрлі тау жыныстарының бірігіп желінденуінен түзілген
конгломераттар солтүстік Тянь-Шань, Алтай, Сауыр-Тарбағатай, Жоңғар
Алатауында кең тараған. Перм шөгінділері Мергельді саз, түрлі-түсті құм
түрінде кездеседі. Орал алды үстірті мен Маңғыстау түбегінде тараған.
Каспий маңы ойпатында тұз төңпешіктер түрінде шоғырланған. Соны
мен қатар Зайсан, Іле ойыстарында тараған Мұғалжар мен Сарыарқаның Тянь-
Шань мен Алтай тауының интрузивті магмалық жыныстарында мыстың,
молибденнің, волфрам мен сурманың, полиметалл мен алтынның, хром, никелді
магмалық қорлары түзілген. Мезазой эрасында тау түзілу үрдісі жүрмей,
таулардың денудациялық үрдісі басым болғаны сирек кездеседі. Триас
дәуірінде Маңғыстау да қуатты көтерулер болып, қазіргі Ақтау, Қаратау
таулары түзілген.
Кайнозой эрасында Қазақстан аумағындағы полеогеографиялық
жағдай толығы мен өзгерді. Палеоген дәуірінде құрлықтың біртіндеп көтеріл-
іп теңіздердің регрессиясының нәтижесінде теңіздік жағдай тек Арал маңы,
Каспий маңы ойпаты мен үстіртте сақталады. Неоген төрттік дәуірде жер
қыртысында жарылыстар пайда болып Альпі орогенезінің жүруіне болған
неотектоникалық қозғалыстар нәтижесінде Тянь-Шань, Жетісу жотасы, Сауыр-
Тарбағатай, Алтай таулары биік тауларға айналды. Құрлықтың көтерілуіне
байланысты теңіздер таратылып, қазіргі жер бедері қалыптасты. Төрттік
дәуірдегі тік бағыттағы қозғалыстардан соң құрлықтың көлемінің ұлғаюына
байланысты. [10]
Қазақстан аумағындағы биік таулы аймақтарда ірі мұз басулар болды.
Олар: Рис, Миндаль, Вюрм мұз басуы кезінде, суық мұз басу климатының
қалыптасуы, қазіргі органикалық дүниемен топырақ жамылғысының жер
бедерінің қалыптасуына әсер етті. Таулар дабиіктік белдеулер мен қазіргі
табиғат зоналары да қалыптасты. Неғұрлым жақсырақ мезозойкайнозой
шөгінділері Сарыарқа да аз таралған. Олар негізінен тектоникалық
мульдаларға шоғырланған (мысалы: Теңіз, Қарағанды мульдалары).
Солтүстік Тянь-Шань геоқұрылымдық обылысы каледон да
қалыптасқан. Ол бір-бірінен терең тектоникалық жарықтармен оқшаланған
антиклинорийлер мен синклинорийлерден тұрады. Соның арқасында солтүстік
Тянь-Шаньның қатпарлы-жақпарлы құрылымы қалыптасқан. Қаратау-Талас, Күнгей
Алатауы, Іле Алатауы т.б. антиклинорийлердің ядроларын құрайтын кембриге
дейінгі дәуірдің метаорфтың жыныстаргнейс, кварцит, кристалдық
тақтатастар, мәрмәр жер бетіне шығып жатады. Антиклинорийлердің қабаттарын
төменгі полеозойдың жыныстары құрайды. Ішкі мульдалар орта және жоғары
палеозой жыныстары мен толған. Тектоникалық жарықтарды бойлап гранит
батолиттер таралған.
Алтай, Сауыр-Тарбағатай, Жоңғар Алатауы геоқұрылымдық облыс-
ында қатпарлық негізінен герцин орогенезінде өткен. Мұндағы антиклинорий-
лер мен синклинорийлер де солтүстік Тянь-Шань облысындағы сияқты терен
тектоникалық жарықтармен күрделеніп, қатпарлы-жақпарлы құрылымдар құрайды.
Антиклинорийлердің ядроларын құрайтын кембриге дейінгі дәуірдің және
төменгі полеозойдың гнеисті кристалдық тақтатас, кварцит жыныстары жер
бетіне шығып жатады.
Құрылымдардың қанаттары орта полеозойдың шөгінді жыныстарынан
тұрады. Бүкіл шығыс және оңтүстік-шығыс Қазақстанның Алтайдан Тянь-Шаньға
дейінгі тау белдеуі неотектоникалық қозғалыстардың әсерінен жаңарған
таулардан тұрады. Мұндағы платформалық жағдайдан кейінгі неоген мен
антропогендегі шңғал түріндегі орогенез тау жоталары мен тауаралық ойыстар
түзген. Тпу аралық ірі ойыстарда (Зайсан, Алакөл, Іле) ірі кесек
жыныстардың қалындығы 1000-1600 метрге дейін баратын қалың қабаттары
жинақталған. [11]
Оңтүстік және оңтүстік-шығыс Қазақстанның жасарған таулар
белдеуіндегі тектоникалық қозғалыстар қазіргі кезге дейін жалғасуда. Оны 6-
9 баллға дейін баратын аса қатты жер сілкінулер дәлелдейді. Орал
палеозойлық қатпарлар обылысының Қазақстанға оңтүстік шеті және Мұғалжарға
қараған бөлігі кіреді. Мұғалжарға Орал геоқұрылымдық зонналары жалғасады.
Оған батыста Орал тау антиклинорийінің оңтүстік шеті кіреді. Ол
протерозойдың күшті метаморфозданған жыныстарынан (кристалдық тақтатас,
кварцит, гнеис) тұрады. Одан шығысқатаман жатқан магнитогор
синклинорийінен де орта полеозой жанартаулық жыныстары таралған. Оңтүстік
Орал сырты Орал-Тобыл антиклинорийлер сәйкес келеді. Оның ядросында
төменгі полеозой мен кембриге дейінгі дәуірлердің көбінесе шөгінді және
жанартаулық жыныстары мен герцин орогенезіне байланысты пайда болған
массивтері кен таралған.
ІІІ.Эпигерцциндік плптформалар.Батыс Сібір және Тұран ойпаттарынан тұрады.
Олардың геоқұрылымы бір-біріне ұқсас палеозойдың қатпарлы іргетастан және
оның үстінде жатқан қатпарланбаған (немесе сәл иілген) мезозойдың шөгінді
жыныстарының қабаттарынан тұрады. Тұран тақтасына солтүстік-батыс
бағыттағы құрылымдар жатты. Бұлар Маңғыстау, Тянь-Шань геоқұрылымдарының
бағытына сәйкес келеді.
Осы бағытта солтүстік үстір және оңтүстік Маңғыстау ойысы,
Сырдария және Шу синиклизалары созылып кетеді. Тек солтүстік Арал маңында
қатпарлықтар жүйесі Орал қатпарлығының бағытына сәйкес меридиян бағытында
өтеді. Торғай иінінде полеозойлық ірге тасты жауып жатқан кайнозой шөгінді
жыныстар қабатының қалындығы кезеңінде 100-150 метрден иінінің
оңтүстігінде 1500-2000 м дейін барады Торғай иінінің жеке аудандарында
полеозой жыныстары (гранит) жер бетіне шығып жатады (Қаземшек, Қазбел
қыраттары).
1.3.2. Қазақстан аумағының геотектоникалық құрылысы
Қазақстанның тектоникалық картасына талдау жасайтын болсақ бес
тектоникалық құрылымдардан тұрады. Олар архей протерезой эрасында түзілген
ежелгі шығыс Европа платформаларының іргетасы мантияға терең батқан
бөлігі қазіргі Каспий маңы ойпаты орналасқан. Шығыс Европа платформасының
Қазақстан аумағындағы синеклизациясының іргетасы 22 км тереңдікте жатыр.
Оның бетін полеозой, мезозой, кайнозой эраларының қал-ың шөгінді қабаты
жапқан.
Тау түзілу үрдісінің нәтижесінде Евразия литос-фералық плитасының
Орал Монғол геосинклинальды белдеуінің шегінде жүрген тау түзілу үрдісінің
нәтижесінде Ежелгі тарим, Шығыс Европа, Сібір платформаларының аралығында
каледон қатпарлығы жүрді. Каледон қатпарлығында Сарыарқаның солтүстік
батысы, солтүстік Тянь-Шань,Оңтүстік Алтай таулары түзіліп биік тауларға
айналды.
Палеозой эрасының тас көмір перм дәуірлеріндегі жер қыртысының
қарқынды қозғалысының нәтижесінде ежелгі платформалардың түйілісуінен
Алтайдың батысы Сауыр-Тарбағатай, Жоңғар Алатауы мен Мұғалжар таулары
түзілді. Полеозой эрасының тас көмір перм дәуірлерінде Қазақстан аумағының
екі жас эпиплатформалары Тұран және Батыс Сібір плиталары түзілді. Олардың
ірге тасы гранитті жыныстар 3000 м. тереңдікте жатып мезозой мен
кайнозойдың неоген дәуіріне дейін ежелгі таяз теңіздің табаны болған.
Сондықтан плиталардың беті тегіс қалың теңіздің шөгінділерден тұратын
ойпаттар.
Неоген төрттік дәуірлеріндегі неотектоникалық қозғалыстарының
нәтижесінде қайта жаңғырып қатпарлы жақпарлы тауларға айналуына байланысты
тектоникалық иіндер пайда болды. Олар: жер қыртысының бір бөлігі
көтерілгенде екінші бір бөлігінің мантияға батуынан түзілді. Төрттік
дәуірде түзілген кайнозой ойыстарына Зайсан қазан шұңқыры, Балқаш, Алакөл,
Іле ойыстары жатады. Олардың бетін неоген және төрттік дәуірдің көлдік
және аллювилі мареналы шөгінділердің қалындығы бірнеше жүз метрге жетеді.
Қазақтың ұсақ шоқылары солтүстік аумақтың массивінде
орналасқан. Оның негізгі құрылысы каледон орогенез және герцин
қатпарлығында түзілген. Ежелгі тау жыныстарының құрылымы қатты
метоморфозданған жыныстар көптеген әртүрлі құрамына интрузифтелген. Кейбір
ежелгі жыныстарда түзілген қабықтар желге мүжілген кайнозой көлдерінің
шөгінділерінен жабылған. Төрттік шөгінді жыныстардың аздаған элювилі ұсақ
бөлігін көрсетеді, бір бөлігі көлдің-аллювилді шөгінділер және
солтүстігінде лестік қабаттар құм мен қапталынған.
Қазақтың ұсақ шоқылары орогендік массивте ұзаққа созыл- удың
нәтижесінде декудацияға ұшыраған. Қазіргі қозғалыстағы шеткі аймақ-тардың
бөлінуі, олардың биіктері шығыста-Ақсоран (1564 м). Массивтің үлкен бөлігі
300-400 м. каледон қатпарлығының құрылуы Қазақстанның ұсақ шоқы-
ларыныңмассивіне жалғасады, оңтүстіктен солтүстігіне Тянь-Шань жоталары,
бірнешеБетпақ даласына енеді. Герцин қатпарлығында Қазақстанның ұсақ
шоқыларының массиві шығыс бөлігі оңтүстігіне жалғасады. Тарбағатай және
Жоңғар Алатауының бірнеше аудандарында көтеріледі. Оның қазіргі биіктігі
(3000-4000 м.)
Қазіргі техникалық дамуымен байланысты герциндік орогендік
қозғалыстағы маңызды роль атқару мен қатар Тянь-Шань және сол түстік
Тамир айналасын қалпына келтіруде. Эпигерциндік платформа негізінде
Тұрандық жазықта жатыр және Торғай қабатындағы Торғай жырасы шектеулі
синклинальді Тетис тұйықтаулы (альпілік ороген). Оңтүстік таулы аймақтар
т.б.
Қазіргі уақытта қалпына келтіру жалғасуда. Оның орогендік кез
ең басқа кезеңге ауысқанда пекепленизацияға ұшырайды. Жорамалдау бойынша
полеозойлық тектоникалық құрылымдағылгі жерлерде болған. Әр кезеңнің
соңынан келетін орогендік этаптың дамуының өтіп кетуі, қазіргі жеткілікті
тұрақты аймақтары орогендік кезеңнің өтіп кетуіне ықпал жасайды.
Мезозойдан қалған терең денудацияның жоғарғы қабатының түзілуіне ежелгі
жыныстардың қабаттарының желге мүжілуі. Осы уақытта қазақтың ұсақ шоқылары
және Тянь-Шань денудациялық жазықтардың құрылымына айналды.
Кайнозойдың таулы аймақтары терең тектоникалық ойпаттары-Іле,
Ыстықкөл, Ферғана, Оңтүстік Тажикстан т.б. аймақтық ойпаттар және таулы
бөткерлерінің иілген жерлері үлкен сисмикалық белсенділік танытты. Осы
жерлерде сейсмикалық аимақтың зоннасы 6-9 балды көрсетеді. Биік тауларының
пайда болу құрамы Тамир-Алая, парапамиза, Гиндукуш келеді. Осы уақыттан
бастап континетті уақыт қалыптасқан.
Осы Орта Азия шектелінген аймаққа айналады. Өсімдіктердің
қалыптасу жаңа әлемдік жануарлардың қалыптасуына зор ықпал жасады. Орман
өсімдіктері соңғы неогенге ауысу кезінде шөл шөлейт аймақтарына және
оңтүстік шөлді аймақтарына тараған. Батыс аймақтың өзінде құрылымды режим
құрғақ сублиторлы, жас шөлді ландышафтылы аймақтарына әсерін тигізді.
И.П.Герасимовтың жорамалы бойынша неоген дәуірінің соңында
тауларға мұз басу басталады. Ауаның бірнеше рет ылғалдануының нәтиже-
сінде мұз басу плистоценде 3-4 ретқайталанды. Ылғалданудың көбеюіне бай
ланысты шыңдарды мұз басып, шөл далаға таудан су ақты. Плювиланды кезең
арид пен ауысып отырды. Орыс жазығы мен Каспий теңізінің пайда болуы, мұз
басу кезеңіне тура келеді. Таудың пайда болуы табиғаттың континентінің
пайда болу әсерінен жазықтар климат аридизацияның нәтижесінде табиғатта
органикалық үрдістер болды. Тауда жануарлар мен өсімдіктердің түрлері
Сібірлік, Орта Азиялық және Жерорта теңізінің белдеуінің түріне жақын
болды. Бұл жаңа жануарлардың пайда болуына климат әсер етті.
Орта Азиялық ландшфаттың құрылымының ішіне аридтік семиаридік
мұздықтар кіреді. Геологиялық тарихында жазықтар бұрын бірдей климатта
болса, ал қазіргі кезде екіге бөлінді. Қазақстан қоңыржай белдеуде.
Қоңыржай белдеуінің көпшіліг бөлігін дала және шөл, шөлейт алып жатыр.
Екіншіден субтропикалық шөл белдеуі. Сонымен қатар Орталық Азияның шөл
даласына әр түрлі ландшафт тән. Бұл жерде тасты, орманды, сазды және тұзды
жерлер орналасқан. [12]
2-тарау Қазақстанның пайдалы қазбалары
1.1. Пайдалы қазбалардың түзілу зандылықтары мен ірі кенді аймақтары.
1.2.1. Каспий маңы ойпаты мен тұран жазығының кен орындарының түзілу
жолдары.
Қазақстан аумағының ірілігіне сай геологиялық құрылысына сай
геологиялық құрылысының күрделі болуына байланысты пайдалы қазбалары да
алуан түрлі болып келеді. Еліміздің аумағында жанғыш тас көмірдің, мұнай
мен табиғи газдың, қара және түсті металдардың, химиялық шикізаттар мен
құрылыс материалдарының мол қоры бар. Қазақстан республикасының
тектоникалық құрылысы мен геологиялық даму тарихының ерекшеліктеріен сай
әркелкі таралған.
Метогогенездің көріністерінің қарқындылығы мен сипатына қарай
еліміздің аумағы төменде көрсетілген бірнеше кенді аймақтарға бөлінеді.
1. Шөгінді жанғыш және химиялық пайдалы қазбалар шоғырланған Шығыс Европа
платформасының синиклизасы болып табылатын Каспий маңы ойпаты;
2. Орал-Монғол қатпарлы белдеуінің каледон герцин қатпарлы қыр аттарына
жататын Көкшетау, Тянь-Шань, Алтай тау жүйелері герцин кезеңінде түзілген
Шыңғыс тау, Тарбағатай, Балқаш, Жоңғар, Зайсан, Мұғал жар, Маңғыстау тау
жүйелері;
3. Батыс Сібір плитасы мен Торғай иінінің солтүстік бөлігі,
Тұран плитасы мен Альп эпиплатформалық орогенезді белдеуі,
Ең ежелгі тектоникалық құрылымдардқ эементтерінің қатарына Қазақстан
республикасының солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан Шығыс Европа
платформасының ірге тасы мантияға батқан синиклийзасы болып табылатын
Каспий маңы ойпаты жатады. Кембриге дейінгі құрылының ірге тасы тереңде
жатқандықтан қалыңдығы 10-12 мың метрге дейін жететін полеозой, мезозой,
және кайнозой жасындағы қалың шөгінді жыныстар жауып жатыр.
Платформалық құрылымда магматизм әрекеті жүрмегендіктен
негізінен эгзогендік шөгінді, биогенді және хемогенді пайдалы қазбалар
шоғырланған. Каспий маңы ойысындағы хемогендік жолмен түзілген тұз
күмбездерінің құрылымдарында галиттің (тас тұзы) калий мен бор тұздарының
сульфатының мұнай мен қоңыр көмірінің мол қоры шоғырланған. Тұз
күмбезінің негізгі бөлігінің ядросын тас тұзы құрайтындықтан әрбір
күмбезді галит кен орны деп есептеуге болады. Олар: Жылан, Индер, Шалқар,
Сатымола, Шөптікөл сияқты Каспий маңы ойпатының шеткі аймақтарында
таралған.
Ақтөбедегі Орал маңындағы, Қарашакөл, Қара өзен тұз кен орындарынан
басқа доломиттенген және теңіз маржандары (рифтерден) түзілген әктастардың
кен орындары флос, әктас алу мақсатында құрылыс материалдары ретінде
қолданылады. Бор палеоген дәуірінің саздары цемент, керамзит алуға, мұнай
бұрғыларына қажетті ерітінді ретінде қолдануға болады.
Ақтөбедегі Оралды немесе Жем үстіртінде құмды фосфориттің 60
астам кен орны анықталған. Олардың ішіндегі ең ірілерінің қатарына
Богданов, Жаңа Украина, Шилісай кен орны Шилісай кен орнындағы фосфор
барланған қоры 350 миллион тонна деп бағаланған. Жоғарғы бордың шөгінді
кен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz