Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын жетілдіруде интерактивті әдістерді қолдану әдістемесінің теориялық негіздерін зерделеу, әдістемесін жасау
КІРІСПЕ
1 Бастауыш мектепте интерактивті әдістерді пайдалану арқылы оқушылардың сөйлеу дағдыларын жетілдірудің теориялық негіздері
1.1 Бастауыш мектепте интерактивті әдістерді пайдалану арқылы оқушылардың сөйлеу дағдысын жетілдірудің маңызы және педагогикалық негiзi мен тәрбиелік мәні
1. 2 Бастауыш мектепте интерактивті әдістерді пайдалану арқылы оқушылардың сөйлеу дағдысын жетілдіруге әсер ететiн психологиялық факторлар
2 Бастауыш мектепте интерактивті әдістерді пайдалану арқылы оқушылардың сөйлеу дағдыларын жетілдірудің әдістемелік негіздері
2.1 Бастауыш мектеп оқулықтарын оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын жетілдіру тұрғысынан талдау
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу дағдыларын жетілдіруде интерактивті әдістерді қолдану жолдары
2.3 Қазақ тілі пәнінде оқытуды ұйымдастыруда интерактивті әдістерді жүзеге асыру іс.тәжірибиелері
Қорытынды
1 Бастауыш мектепте интерактивті әдістерді пайдалану арқылы оқушылардың сөйлеу дағдыларын жетілдірудің теориялық негіздері
1.1 Бастауыш мектепте интерактивті әдістерді пайдалану арқылы оқушылардың сөйлеу дағдысын жетілдірудің маңызы және педагогикалық негiзi мен тәрбиелік мәні
1. 2 Бастауыш мектепте интерактивті әдістерді пайдалану арқылы оқушылардың сөйлеу дағдысын жетілдіруге әсер ететiн психологиялық факторлар
2 Бастауыш мектепте интерактивті әдістерді пайдалану арқылы оқушылардың сөйлеу дағдыларын жетілдірудің әдістемелік негіздері
2.1 Бастауыш мектеп оқулықтарын оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын жетілдіру тұрғысынан талдау
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу дағдыларын жетілдіруде интерактивті әдістерді қолдану жолдары
2.3 Қазақ тілі пәнінде оқытуды ұйымдастыруда интерактивті әдістерді жүзеге асыру іс.тәжірибиелері
Қорытынды
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХІ ғасырда әлемдік өркениет төрінен орын алып, Қазақстанның жан-жақты дамуының бірден-бір жолы білім мен ғылымды әр қырынан меңгеру қажет болып отырғаны белгілі. ЕлбасымызН.Ә.Назарбаев Қазақстан жолы – 2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ Қазақстан халқына Жолдауында: Біз 2050-дің мақсатына қарай күрделі жаһандық бәсекелестік жағдайында ілгерілейміз. Алдағы онжылдықтарда біз қазірдің өзінде біліп отырған сын-қатерлер, жаһандық нарық пен әлемдік саясаттағы болжаусыз жағдайлар, жаңа дағдарыстар аз кездеспейді. ХХІ ғасырда «жеңіл-желпі жүріп өту» деген болмайды. Ғасыр ортасы да таяп қалды. Әлемнің дамыған елдері соған сай нақты стратегияларын дайындауда. ХХІ ғасырдың орта тұсы күрделі болары даусыз, ал жаһандық отыздық тобының тізіміне кіретін үміткерлер саны тым шектеулі болады. Мен «дамыған ел» ұғымының уақытқа сәйкес өзгеріп тұратын категория екенін бірнеше рет айттым. Дамыған елдерде халықтың мүлде жаңа өмір сапасы пайда болуда [1, 2-3 б.].
Олай болса, мектеп оқушыларын ғылыми білімнің қоғамдық қажетті деңгейімен қамтамасыз ету, оларды отандық, ұлттық және әлемдік мәдениет арналарынан сусындату – қазіргі заман мұғалімдеріне басты міндет болып табылады. Бұл үрдіс қазіргі қоғамдағы жалпы білім беру қызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуды, сабаққа деген қызығушылығын арттыруды, оқытудың озық технологияларын меңгеруді талап етеді.
Біз тұрақтылықты бағалай білгеніміздің арқасында бүгінгі табыстарға жеттік. Ешкімді кемсітпей, ешкімнің тілі мен ділін мансұқтамай, барлық азаматтарға тең мүмкіндік беру арқылы тұрақтылықты нығайтып келеміз. Біздің кейінгі ұрпаққа аманаттар ең басты байлығымыз – Ел бірлігі болуы керек. Осынау жалпыұлттық құндылықты біз әрбір жастың бойына сіңіре білуге тиіспіз [2, 7 б.].
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында оқыту формасын, әдістерін, технологияларын таңдауда көпнұсқалық қағидасы бекітілген, білім мекемелерінің педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға, педагогикалық үрдісті кез келген үлгімен, тіпті авторлық үлгімен құруға мүмкіндік береді. «Білім туралы» Заңда қабылданған білім беру жүйесінің жаңа моделі 2004 жылы ЮНЕСКО ұсынған халықаралық білім жүйесіне сәйкестендірілген. Осы заңның 8 бабында білім беру жүйесінің басым міндеті ретінде оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық, ғаламдық, коммуникациялық жерлеріне шығу деп аталып отыр. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалды, кәсіптік, адамгершілік, рухани азаматтық келбеттерінің қалыптасуына әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үлгісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі [3, 15 б.].
Мектептің бастауыш сатысында оқу-тәрбие үрдісін оқушылардың өзара іс-әрекетімен мұғалім мен оқушының өзара қарым – қатынасын дұрыс ұйымдастыру арқылы оқушының ойлау белсенділігін арттыруға, сабақта интеративтік әдісті тиімді пайдалануға болады. Жоғары білікті ғылыми және ғылыми–педагог кадрларды даярлау; өмір бойы оқыту, баршаға білім алу үшін жағдай жасау; [4, 10 б.]. Мұнда негізгі және жетекші үрдіс іс - әрекетті оқытуды ұйымдастыру. Бұл технологияның ерекшелігі оқушылардың өздері жаңалық ашуға ұмтылып, ізденіп жауабын тауып, өзінің көзқарасын логикалық түрде дәлелдейді. Ол өз пікірін бір – біріне, топта, сынып алдында айта алады. Мұнда жеке тұлғаның рухын тәрбиелеуге, адамның адамгершілік болмысын қалыптастыруға басты назар аударылуы тиіс. Білім мазмұнын меңгеруде оқушылардың жаңа үдеріссуальдық біліктілігін, ақпаратты алдын ала болжау қабілеттерін және қойылған міндетті шығармашылықпен дамытуға көңіл бөлінеді. Математика сабағында оқушылардың оқу біліктілігімен қатар ойлауы, іс - әрекеті, өзара қарым – қатынасы және сана – сезімі дамып, қарапайым ойлау операциялары (анализ, синтез, салыстыру, сұрыптау) және шығармашылық іс - әрекеті қалыптасады. Сонымен қатар, оқушы айтайын деген ойын, бiрiншiден, жасқанбай жеткiзе бiлуi; екiншiден, сөйлемдердi дұрыс та нақты құрастыра алуы; үшiншiден, сөйлеу мәдениетiнiң алғашқы қарапайым элементтерiн меңгеруi; төртiншiден, қоршаған ортаға сай қарым-қатынас жасай бiлуі тиiс.Қазіргі кезеңде, Оқушылардың ана тілінде өз сөзін түсінікті, тартымды жеткізу дағдылары нашар қалыптасқан. Мұны мектеп бітіріп келген оқушылардың сөйлеу деңгейінен-ақ байқауға болады. Сонымен қатар, бөбектердің мектепке алты жастан қабылдануы да бұл проблемеға орасан зор көңіл бөлуді талап етіп отыр. Оқушылардың сөйлеу дағдысын кіші жастан бастап қалыптастыру жөнінде ғылыми зерттелген әдістеменің жоқтығы мұғалімдерге қиындық туғызуда. Бұл айтылғандар зерттеу тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Олай болса, мектеп оқушыларын ғылыми білімнің қоғамдық қажетті деңгейімен қамтамасыз ету, оларды отандық, ұлттық және әлемдік мәдениет арналарынан сусындату – қазіргі заман мұғалімдеріне басты міндет болып табылады. Бұл үрдіс қазіргі қоғамдағы жалпы білім беру қызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуды, сабаққа деген қызығушылығын арттыруды, оқытудың озық технологияларын меңгеруді талап етеді.
Біз тұрақтылықты бағалай білгеніміздің арқасында бүгінгі табыстарға жеттік. Ешкімді кемсітпей, ешкімнің тілі мен ділін мансұқтамай, барлық азаматтарға тең мүмкіндік беру арқылы тұрақтылықты нығайтып келеміз. Біздің кейінгі ұрпаққа аманаттар ең басты байлығымыз – Ел бірлігі болуы керек. Осынау жалпыұлттық құндылықты біз әрбір жастың бойына сіңіре білуге тиіспіз [2, 7 б.].
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында оқыту формасын, әдістерін, технологияларын таңдауда көпнұсқалық қағидасы бекітілген, білім мекемелерінің педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға, педагогикалық үрдісті кез келген үлгімен, тіпті авторлық үлгімен құруға мүмкіндік береді. «Білім туралы» Заңда қабылданған білім беру жүйесінің жаңа моделі 2004 жылы ЮНЕСКО ұсынған халықаралық білім жүйесіне сәйкестендірілген. Осы заңның 8 бабында білім беру жүйесінің басым міндеті ретінде оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық, ғаламдық, коммуникациялық жерлеріне шығу деп аталып отыр. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалды, кәсіптік, адамгершілік, рухани азаматтық келбеттерінің қалыптасуына әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үлгісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі [3, 15 б.].
Мектептің бастауыш сатысында оқу-тәрбие үрдісін оқушылардың өзара іс-әрекетімен мұғалім мен оқушының өзара қарым – қатынасын дұрыс ұйымдастыру арқылы оқушының ойлау белсенділігін арттыруға, сабақта интеративтік әдісті тиімді пайдалануға болады. Жоғары білікті ғылыми және ғылыми–педагог кадрларды даярлау; өмір бойы оқыту, баршаға білім алу үшін жағдай жасау; [4, 10 б.]. Мұнда негізгі және жетекші үрдіс іс - әрекетті оқытуды ұйымдастыру. Бұл технологияның ерекшелігі оқушылардың өздері жаңалық ашуға ұмтылып, ізденіп жауабын тауып, өзінің көзқарасын логикалық түрде дәлелдейді. Ол өз пікірін бір – біріне, топта, сынып алдында айта алады. Мұнда жеке тұлғаның рухын тәрбиелеуге, адамның адамгершілік болмысын қалыптастыруға басты назар аударылуы тиіс. Білім мазмұнын меңгеруде оқушылардың жаңа үдеріссуальдық біліктілігін, ақпаратты алдын ала болжау қабілеттерін және қойылған міндетті шығармашылықпен дамытуға көңіл бөлінеді. Математика сабағында оқушылардың оқу біліктілігімен қатар ойлауы, іс - әрекеті, өзара қарым – қатынасы және сана – сезімі дамып, қарапайым ойлау операциялары (анализ, синтез, салыстыру, сұрыптау) және шығармашылық іс - әрекеті қалыптасады. Сонымен қатар, оқушы айтайын деген ойын, бiрiншiден, жасқанбай жеткiзе бiлуi; екiншiден, сөйлемдердi дұрыс та нақты құрастыра алуы; үшiншiден, сөйлеу мәдениетiнiң алғашқы қарапайым элементтерiн меңгеруi; төртiншiден, қоршаған ортаға сай қарым-қатынас жасай бiлуі тиiс.Қазіргі кезеңде, Оқушылардың ана тілінде өз сөзін түсінікті, тартымды жеткізу дағдылары нашар қалыптасқан. Мұны мектеп бітіріп келген оқушылардың сөйлеу деңгейінен-ақ байқауға болады. Сонымен қатар, бөбектердің мектепке алты жастан қабылдануы да бұл проблемеға орасан зор көңіл бөлуді талап етіп отыр. Оқушылардың сөйлеу дағдысын кіші жастан бастап қалыптастыру жөнінде ғылыми зерттелген әдістеменің жоқтығы мұғалімдерге қиындық туғызуда. Бұл айтылғандар зерттеу тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Нормативтік сілтемелер
1. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы
Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ17.01.2014ж.
http:www.nationalbank.kz?docid=6 36&switch=kazakh 6-7 б.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауы. 2014 жылғы 11 қараша. Нұрлы жол – болашаққа бастар жол
http:www.nationalbank.kz?docid=6 36&switch=kazakh 7-8 б.
3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы
№1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі
орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (ҚР
МЖМБС 1.4.002-2012).
4. Қазақстан Республикасында дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
Мемлкеттік Бағдарламасы. - Астана, 2010 ж.
Анықтамалар
Әдiс– оқушылардың оқу танымдық қызметiн ұйымдастыруда мұғалiм
жүргiзетiн iс-әрекеттер жиынтығы.
Тәсiл – осы әдiстiң бiр элементi, құрамдас бөлшегi. Қазақ тiлi
сабақтарында мұғалiм түрлi әдiстердi: материалдарды түсiндiру, оны талдау,
жаттығу, дәлелдеу, жаттықтыру, қорыту секiлдi көптеген әдiс-тәсiлдердi
қолданады.
Тәрбие - бұл жалпы, ортақ міндеттерді іске асыру барысында мұғалім
мен оқушының ықпалдасты әркеттерін қамтамасыз етуші арнайы ұйымдастырылған
тәрбиелік жүйе жағдайында мақсатты тұлға қалыптастыру болған
әлеумметтік процесс
Ойын - адамдар генiнде қаланған инстинктi жеткiзушi. Балалар ойнау
арқылы өмiр тәжiрбиесiмен танысады, ересектердiң қимылын қайталайды, сол
арқылы өмiрге қажет қимылды, iс-әрекеттi және ойлау, сөйлеу дағдыларын
меңгередi.
Дағды - әрекетті орындаудың қалыптасқан тәсілі
Ес - сыртқы дүние заттары мен құбылыстардың адам миына сақталып,
қайтададан жаңғыртылып, танылып,ұмытылуын бейнелейтін үдерісс.
Интербелсенді (интерактивті) оқуоқыту бірінші мезетте білім игеру
процесіне қатысушылардың тиімді қарым - қатынасына негізделеді. Ағылшын
тілінен келген интерактив сөзі де осы ұғымды білдіреді: inter дегеніміз
өзара мағынасында, ал act әрекет жасау дегенді білдіреді.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР МЖМБС- Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты
ҚР-Қазақстан Республикасы
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХІ ғасырда әлемдік өркениет төрінен
орын алып, Қазақстанның жан-жақты дамуының бірден-бір жолы білім мен
ғылымды әр қырынан меңгеру қажет болып отырғаны белгілі.
ЕлбасымызН.Ә.Назарбаев Қазақстан жолы – 2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір
болашақ Қазақстан халқына Жолдауында: Біз 2050-дің мақсатына қарай күрделі
жаһандық бәсекелестік жағдайында ілгерілейміз. Алдағы онжылдықтарда біз
қазірдің өзінде біліп отырған сын-қатерлер, жаһандық нарық пен әлемдік
саясаттағы болжаусыз жағдайлар, жаңа дағдарыстар аз кездеспейді. ХХІ
ғасырда жеңіл-желпі жүріп өту деген болмайды. Ғасыр ортасы да таяп қалды.
Әлемнің дамыған елдері соған сай нақты стратегияларын дайындауда. ХХІ
ғасырдың орта тұсы күрделі болары даусыз, ал жаһандық отыздық тобының
тізіміне кіретін үміткерлер саны тым шектеулі болады. Мен дамыған ел
ұғымының уақытқа сәйкес өзгеріп тұратын категория екенін бірнеше рет
айттым. Дамыған елдерде халықтың мүлде жаңа өмір сапасы пайда болуда [1, 2-
3 б.].
Олай болса, мектеп оқушыларын ғылыми білімнің қоғамдық қажетті
деңгейімен қамтамасыз ету, оларды отандық, ұлттық және әлемдік мәдениет
арналарынан сусындату – қазіргі заман мұғалімдеріне басты міндет болып
табылады. Бұл үрдіс қазіргі қоғамдағы жалпы білім беру қызметіне жаңаша
қарауды, қол жеткен табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды,
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуды, сабаққа деген қызығушылығын
арттыруды, оқытудың озық технологияларын меңгеруді талап етеді.
Біз тұрақтылықты бағалай білгеніміздің арқасында бүгінгі
табыстарға жеттік. Ешкімді кемсітпей, ешкімнің тілі мен ділін мансұқтамай,
барлық азаматтарға тең мүмкіндік беру арқылы тұрақтылықты нығайтып келеміз.
Біздің кейінгі ұрпаққа аманаттар ең басты байлығымыз – Ел бірлігі болуы
керек. Осынау жалпыұлттық құндылықты біз әрбір жастың бойына сіңіре білуге
тиіспіз [2, 7 б.].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында оқыту формасын,
әдістерін, технологияларын таңдауда көпнұсқалық қағидасы бекітілген, білім
мекемелерінің педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға, педагогикалық
үрдісті кез келген үлгімен, тіпті авторлық үлгімен құруға мүмкіндік береді.
Білім туралы Заңда қабылданған білім беру жүйесінің жаңа моделі 2004 жылы
ЮНЕСКО ұсынған халықаралық білім жүйесіне сәйкестендірілген. Осы заңның 8
бабында білім беру жүйесінің басым міндеті ретінде оқытудың жаңа
технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық,
ғаламдық, коммуникациялық жерлеріне шығу деп аталып отыр. Жаңа
технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалды, кәсіптік, адамгершілік,
рухани азаматтық келбеттерінің қалыптасуына әсерін тигізеді, өзін-өзі
дамытып, оқу-тәрбие үлгісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі [3, 15 б.].
Мектептің бастауыш сатысында оқу-тәрбие үрдісін оқушылардың өзара
іс-әрекетімен мұғалім мен оқушының өзара қарым – қатынасын дұрыс
ұйымдастыру арқылы оқушының ойлау белсенділігін арттыруға, сабақта
интеративтік әдісті тиімді пайдалануға болады. Жоғары білікті ғылыми және
ғылыми–педагог кадрларды даярлау; өмір бойы оқыту, баршаға білім алу үшін
жағдай жасау; [4, 10 б.]. Мұнда негізгі және жетекші үрдіс іс - әрекетті
оқытуды ұйымдастыру. Бұл технологияның ерекшелігі оқушылардың өздері
жаңалық ашуға ұмтылып, ізденіп жауабын тауып, өзінің көзқарасын логикалық
түрде дәлелдейді. Ол өз пікірін бір – біріне, топта, сынып алдында айта
алады. Мұнда жеке тұлғаның рухын тәрбиелеуге, адамның адамгершілік болмысын
қалыптастыруға басты назар аударылуы тиіс. Білім мазмұнын меңгеруде
оқушылардың жаңа үдеріссуальдық біліктілігін, ақпаратты алдын ала болжау
қабілеттерін және қойылған міндетті шығармашылықпен дамытуға көңіл
бөлінеді. Математика сабағында оқушылардың оқу біліктілігімен қатар ойлауы,
іс - әрекеті, өзара қарым – қатынасы және сана – сезімі дамып, қарапайым
ойлау операциялары (анализ, синтез, салыстыру, сұрыптау) және шығармашылық
іс - әрекеті қалыптасады. Сонымен қатар, оқушы айтайын деген ойын,
бiрiншiден, жасқанбай жеткiзе бiлуi; екiншiден, сөйлемдердi дұрыс та нақты
құрастыра алуы; үшiншiден, сөйлеу мәдениетiнiң алғашқы қарапайым
элементтерiн меңгеруi; төртiншiден, қоршаған ортаға сай қарым-қатынас
жасай бiлуі тиiс.Қазіргі кезеңде, Оқушылардың ана тілінде өз сөзін
түсінікті, тартымды жеткізу дағдылары нашар қалыптасқан. Мұны мектеп
бітіріп келген оқушылардың сөйлеу деңгейінен-ақ байқауға болады. Сонымен
қатар, бөбектердің мектепке алты жастан қабылдануы да бұл проблемеға орасан
зор көңіл бөлуді талап етіп отыр. Оқушылардың сөйлеу дағдысын кіші жастан
бастап қалыптастыру жөнінде ғылыми зерттелген әдістеменің жоқтығы
мұғалімдерге қиындық туғызуда. Бұл айтылғандар зерттеу тақырыбының
өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын
жетілдіруде интерактивті әдістерді қолдану үрдісі
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын
жетілдіруде интерактивті әдістерді қолдану әдістемесінің теориялық
негіздерін зерделеу, әдістемесін жасау.
Зерттеудің пәні: Бастауыш мектепте қазақ тілі пәнін оқыту.
Зерттеудің міндеттері:
- Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын жетілдіруде
интерактивті әдістерді қолдануға байланысты лингвистикалық, психологиялық,
педагогикалық әдебиеттерді оқып, талдай келе, зерттеу жұмысымыздың
теориялық негізін анықтауға пайдалану;
- Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын жетілдіруде
интерактивті әдістерді қолдану әдістемесін жасау;
- Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын жетілдіруде
интерактивті әдістерінің ұтымды түрлерін айқындау;
Зерттеудің теориялық маңызы: Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу
дағдыларын жетілдіруде интерактивті әдістерді қолдануға байланысты алынған
тұжырымдар мен қорытындылар қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiн теориялық
тұрғыдан толықтырады, сонымен қатар сабақта жаңа инновациялық
технологияларды қолдану мәселесіне үлес қосады.
Зерттеудің практикалық маңызы: Зерттеу жұмыстарының нәтижелері
бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын жетілдіруде интерактивті
әдістерді қолдануға арналған нәтижелердi бастауыш мектеп мұғалiмдерi мен
әдiскер ғалымдар қолдана алады. Жұмыста ұсынылған тапсырмалар мен
жаттығуларды, сабақ үлгiлерiн мектеп мұғалiмдерiнiң күнделiктi оқыту
үдерісiнде пайдалануына болады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 Бастауыш мектепте интерактивті әдістерді пайдалану арқылы
оқушылардың сөйлеу дағдыларын жетілдірудің теориялық негіздері
1.1 Бастауыш мектепте интерактивті әдістерді пайдалану арқылы оқушылардың
сөйлеу дағдысын жетілдірудің маңызы және педагогикалық негiзi мен
тәрбиелік мәні
Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту мәселелері Я.А.Коменский,
К.Д. Ушинский, Ы.Алтынсариннен бастап, А.Байтұрсынов, Т.Шонанұлы, М.
Дулатов, М.Жұмабаев, М.Балақаев еңбектерінде,соңғы жылдары М.Жұбанова,
С.Рахметова, М.Жазыбаев, И.Ұйықбаев, С.Қазыбаев, Р.Әміров, Т.Әбдікерімова,
Г.Уайсова, Ә.Жұмабаева т.б. ғалымдардың знрттеулерінде әр түрлі бағытта
ғылыми түрде көрініс тапты. М.Қ. Жұбанова мен Ә. Е. Жұмабаевалардың ғылыми
жұмыстарында көрсетілген бастауыш мектептің сауат ашу кезеңінде
жүргізілетін, оқушылардың тілін дамыту туралы пікірлері біздің жұмысымыз
үшін құнды болды. Бірақ М.Қ. Жұбанова сауат ашу кезеңдерінде қазақ тілінің
дыбыстарын үйрету мәселесін зерттеу жұмысының нысаны етіп алса, ал
Ә.Жұмабаеваның ғылыми жұмысы сауат ашу кезеңінде оқушылардың тілін дамытуды
қарастырған. Бұл жұмыстарда арнайы бірінші сынып оқушыларының ауызша
сөйлеу дағдыларын қалыптастыру тақырыбына тоқталмаған. Қазақ балаларын
оқытудың көлемі қандай шағын болғанын мынадай бір мысалдың өзінен көруге
болады: қазақ балаларына арналған Орынбор мектебі 19 жылдың ішінде небары
азды-көпті 48 адамды, қазақ интеллигенциясының алғашқы өкілдерін даярлап
шығарды. Халқымыздың ардақты ұлдары, өз елін прогресс жолымен алға қарай
бастаған Шоқан, Абай, Ыбырайлар да сол дәуірдің- қазақ даласында орыстың
озық әдебиеті мен мәдениеті әсерін жая бастаған дәуірдің –жемісі болды.
Өткен ғасырда Қаақстандағы қоғамдық ой-пікірлердің даму тарихы,
негізінен алғанда, осы есімдермен байланысты.
Қазақстандағы педагогикалық ой-пікір ХІХ- ғасырдың екінші
жартысында негізінен қазақ халқының ұлы ағартушыларының әлеуметтік-саяси,
философиялық және этикалық көзқарастарымен қоян-қолтық, өзекті байланыста
дамып жатты [5, 148-149 б.].
Мұндай қажеттілікті Елбасының қазақстан халқына арналған
Жолдауындағы бүгінгі қоғам арды бағалайтын, белсенді, жоғары
моральды,әдепті және рухани байлығы мол адамдардан тұруы керек.
Қазақстанның бірегей халықтарының ұлтаралық және мәдениетаралық ынтымағы
мен жетілуін қамтамасыз ете отырып, қазақ халқының көп ғасырлық
дәстүрлерін, тілі мен мәдениетін сақтаймыз және дамыта түсеміз деген
сөздерінен де, ҚР-ның Білім туралы Заңының жалпы адамзаттық және ұлттық
құндылықтары негізінде, жастарды өз Отанына сүйіспеншілігін, халық
дәстүріне құрметін тәрбиелеу қажет деген жетекші міндеттерінен де
байқауға болады.
Демек, қазақ халқының егеменді ел жағдайындағы әлеуметтік өмірі мен
тұрмысында болып жатқан өзгерістерге байланысты отбасы тәрбиесіне жаңа
талаптар қойылады. Әрбір отбасының бала тәрбиесіндегі жауапкершілігі мен
педагогикалық білімін арттыру, қоғамдық тәрбиемен үйлесімді бірлігін
қамтамасыздандыру тундайды [6, 4-5 б.].
Оқыту әдістерінің өзіне тән тарихы бар. ХХ –ші ғасырдың 20-
жылдарында белгілі педагог-ғалымдар Б.Е.Райкон, К.Н.Ягодовский, М.М.Пистрак
т.б. оқыттудың түсіндірме, практикалық еңбек, эвристикалық,
зерттеу,лабораториялық әдістерін жасады.
30 - жылдары М.М. Пистрак, П.Н.Шимбирен, И.Т.Огородников оқытудың
жаңа әдістерін ұсынды. Бұларға әңгіме, әңгімелесу, көрсету, демонстрация,
лекция, кітаппен жұмыс, лабораториялық жұмыс жасады.
50 - жылдардан бастап оқыту әдістерінің жіктеу проблемасына
айрықша көңіл бөлінді. Грузин педагогы Д.О.Лордкипанидзе оқыту әдістерін
топтастыруға әркет жасады. Ол әдістерді топтастыру үшін білім көзінен
негізге алады. Д.О.Лордкипанидзе оқыту әдістерін үшке бөледі: сөздік
әдістер, кітаппен жұмыс істеу әдістері, оқыту-практикалық сабақтар
әдістері.
50 - жылдардың аяғы, 60- жылдардың басында орыс ғалымдары
Е.Я.Голант, С.Г.Шановаленко, Н.М.Верзидин білім көзін негізе алып, оқыту
әдістерінің жаңа жіктеуін үш топқа бөлген болатын.
Оқыту әдістерін жіктеуде, сірә, мына мәселелерді есекеру қажет:
1. Әрбір әдіс оқыту үдерісінде дидактикалық міндетті шешеді;
2. Мұғалім мен оқушылардың өзара байланыс іс-әрекеті таным қабілетін
дамытудың негізгі құралы;
3. Әрбір автордың пікірін ескеріп, оқыту үдерісін тиімді
ұйымдастыру.
Сонымен, қазіргі қоғам өмірінің барлық салаларын жаңарту кезінде
оқыту әдістерін терең зерттеп олардың ғылыми негізделген жіктеуін
жасау ғалымдардың алдында тұрған басты міндеттердің бірі [7, 242-251 б.].
Зерттеуші ғалымдар өз еңбектерінде бастауыш мектеп оқушыларының тілін
дамытудың, оларды дұрыс сөйлеуге, жазуға үйретудің қажетті, маңызды мәселе
екендігін баса көрсеткендерімен оның салаларына, әсіресе кіші
жастағыларды алдымен ауызша дұрыс сөйлеуге үйрету мәселесіне тоқтала
қоймағандары байқалады.
Тiлдi үйрету әдiстемесi психологиямен, педагогикамен және
лингвистикамен тығыз байланысты. Осыған орай қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi
дидактикалық заңдылықтар мен ережелерге сүйене отырып, қазақ тiлiн оқытудың
мазмұнын, құрылымын, әдістерін, принциптерiн және ұйымдастыру формасын
белгiлейдi.
Жалпы бiлiм беретiн мектептерде бiлiм мазмұнын жетiлдiру, арттыру
үдерісiнде жаңаша әдiс-тәсiлдердi қолдану – бүгiнгi күннiң өзектi
мәселелерiнiң бiрi. Себебi, дұрыс ұйымдастырылған оқыту үдерісi - бiлiм
мазмұнын сапалы меңгертетiн бiрден бiр жол. Мұғалiм сабақ барысында
әдiстердi, техникалық құралдарды орынды қолдана бiлсе, оқушының бiлiмдi
игеруi қарқынды жүредi. Оқушының сауатсыздығы мұғалiмнiң
тәжiрибесiздiгiнен, оқыту мақсатына сәйкес әдiс-тәсiлдердi дұрыс
қолданбауынан келiп шығады. Демек, сабақтың нәтижесiздiгi мұғалiмнiң
әдiстердi бiлмеуiнен ғана емес, бүкiл сабақ барысында бiр ғана сүреңсiз
әдiстi қолдануынан. Себебi, бүкiл сабақ бойында бiр ғана iс-әрекеттi
(мысалы, жаттығу жұмыстарын немесе мұғалiмнiң монологтi сөзi) орындаған
оқушылардың сабаққа деген қызығушылығы бәсеңдеп, бiлiмдi игеру деңгейлерi
төмендейдi. Сондықтан мұғалiм оқыту үдерісiнде қандай әдiс-тәсiлдердi
қолданатындығын алдын-ала ескеруi қажет. Дұрыс iрiктелген әдiс тек оқушының
бiлiмдi игеруiне ғана әсер етiп қоймайды, сонымен қатар оның шығармашылық
қабiлеттерiн де арттырады.Осыған орай оқыту барысында қандай әдiстер
тиiмдi, қай әдiстi қай әдiстен кейiн қолдану қажет деген мәселе - бүгiнгi
күннiң талабында тұрған өзектi мәселе. Педагог – ғалымдар оқыту барысында
әдiстердi пайдалану мұғалiмнiң алдына қандай оқыту мақсатын қойғанына
байланысты екендiгiнде деп есептейдi. Олай болса, оқыту әдiстерiн
жинақтауда, анықтауда мұғалiм мен оқушының арасында қандай iс-әрекеттiң
орындалатыны, мұғалiм оқушының қандай қабiлетiн жетiлдiретiнi маңызды рөл
атқарады. Сондықтан әрбiр педагог – ғалым бiлiм мазмұны мен оқыту
мақсатына қарай оқыту әдiстерiн анықтауда өзiндiк көзқарас ұстаған. Мысалы,
Д.Әлiмжанов, Ы.Маманов салыстыру, индукция-дедукция, баяндау, әңгiмелесу,
жаттығу, көрнекiлiк т.б. әдiстерiн тиiмдi десе,
А. Әбiлқаев: Оқушылардың бiлiм алу кезеңiне қарай – мұғалiмнiң сөзi,
әңгiме, көрнекiлiк, жаттығу; Оқушылардың қатысу дәрежесi мен сыныбына қарай
– актив, пассив, тапсырманы орындау; Оқушылардың жұмыс сипаты мен орнына
қарай – бақылау тапсырмалары, жұмысты жазбаша орындау, жұмыстың ауызша
орындалуы, - деп әдiстердi оқушының бiлiм алу, қатынасу, орындау
жұмыстарына қарай екшеп, саралады.
Ә.Исабаев: Қазақ тiлiн педагогикалық жақтан үйрету әдiстерiне: қазақ
тiлiн әдебиет материалдарымен байланыстырып өту, түсiнiксiз сөздердi
үйрету, диалогтық және монологтық сөйлеудi үйрету, ауызша түсiндiру, ауызша
мазмұндау және мәнерлеп оқыту әдiстерiн; Қазақ тiлiн теориялық жақтан
үйрету әдiстерiне: әңгiме, хабарлау, тәжiрибе, түсiндiру және кiтапты
пайдалану әдiстерiн; Қазақ тiлiн теориялық – практикалық жақтан үйрету
әдiстерiне: талдау, тiлдiк материалдың түрiн өзгерту, мазмұндау, сөйлем
құрау, шығарма, көшiру, диктант жаздыру әдiстерiн жатқызды .
Әдістердің бір ізге түсе қоймағанын айта келе әдiс дегенiмiз –
оқушылардың оқу танымдық қызметiн ұйымдастыруда мұғалiм жүргiзетiн iс-
әрекеттер жиынтығы. Әдіс-(Метод; грек, methodos – теория6 3л3м6 зерттеу
жолы) - көздеген мақсатқа жетудің бірыңғайланған тәсілдері, тәртіпке
келтірілген әдістерді саналы түрде қолдану-жаңа мағлұматтар алудың аса
маңызды шарты. Тәрбие және оқыту әдістерін жасап, топтастыру тәлім-
тәрбиедегі негізгі міндеттердің бірі. Тәлімдік әдістерге байқау және
қателік; жобалау әдісі, рейтинг әдісі, басқару әдісі және т.б. жатады. [8,
36 б.]. Тәсiл – осы әдiстiң бiр элементi, құрамдас бөлшегi. Қазақ тiлi
сабақтарында мұғалiм түрлi әдiстердi: материалдарды түсiндiру, оны талдау,
жаттығу, дәлелдеу, жаттықтыру, қорыту секiлдi көптеген әдiс-тәсiлдердi
қолданады. Орынды және дұрыс, бiрiнен кейiн бiрi орнымен қолданылған әдiс-
тәсiлдер ғана сабақтың алдына қойылған мақсатын ақтайды, оқушылардың
шығармашылық қабiлетiн жетiлдiредi. Сондықтан, бастауыш мектеп оқушыларының
ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруда пайданылатын негiзгi әдiстер
төмендегiдей:
Интерактивтi әдiстер – соңғы кездері кеңінен қолданыс табуда. Ол
әсіресе белгілі бір пәнді жаңа технологиямен оқытуға көшу барысында жиі
қолданылуда. Интерактивті әдіс кіші жастағы оқушыларды ауызша сөйлеуге
дағдыландыруда да өнімді нәтиже беретін әдістің бірі деп есептейміз. Бұл
әдіс әсіресе бастауыш мектеп оқушыларына сабақ үстiнде еркiндiк беруiмен
құнды. Оқыту барысында оқушылар бiр-бiрiмен тығыз танымдық, қатысымдық
байланысқа түседi және осы арқылы бiр-бiрiн оқытады, үйретедi.
Интерактивтi сөзiнiң өзi ( латынша interaction ― интеракция, яғни өзара
әсер ету) өзара әсер етудi бiлдiредi.
Күн өткен сайын ғылым мен техника дамып, адамзат қиял жетпес
ғажаптарға жол салып келеді. Өзге өркениетті мемлкеттерден қалып қоймай,
білім беру саласын жетілдіру бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Халықты халықпен, адамды адаммен теңестіретін білім!, -деп ұлы
жазушымыз М.Әуезов айтқандай тәуелсіздік алған еліміздің өркениетке
апарар жолдың бастауында әрдайым мектеп тұрады.
ХХІ ғасыр білімділер ғасыры болғандықтан, бүгінгі таңда зерделі, ой-
өрісі жоғары, жан-жақты дамыған азаматты қалыптастыру мемлкеттің ең
маңызды стратегиясы болып отыр [9, 10 б.].
Бастауыш мектеп оқушыларын ауызша сөйлеуге дағдыландыруда
интерактивтi әдiстер арқылы балалар сабақта белсендi iс-әрекеттер жасап,
өтiлген материалдарды және алдарында тұрған тапсырмаларды ұжым болып
шешеді, бiрiн-бiрi оқытады, үйретеді. Интерактивтi әдiстер арқылы өтiлген
сабақтарда оқушылардың үш жақты белсендiлiгiн арттыруға болады. Ол үшiн
төмендегiдей мәселелер ескеріледі:
Оқушылардың қимыл белсендiлiгiн арттыру жолдары;
• Оқушылар түсiнбеген жерiн орнынан тұрып, екiншi оқушыдан еркiн сұрауы;
• жақсы оқитын оқушы өзiнiң микротобындағы нашар оқитын оқушыларға
үйретуi, оқушылар тапсырма бойынша бiр-бiрiмен (өздерiнiң
микротаптарында) сөйлесiп, ақылдасып отыруы;
• Оқушылардың тапсырманы орындап болғаннан кейiн өзара бiрiн-бiрi
тексерi.
2) Оқушылардың әлеуметтiк белсендiгiн арттыру жолдары:
• Оқушылар өзара оқушы-оқушы не оқушы-мұғалім түрiнде бiр-бiрiне
сұрақтар беруi;
• Бастауыш мектеп оқушылары сабақта өзара пiкiрлесiп отыруы;
• қиын сұрақтарға қарсы топтың оқушылары жауап беру еркiндiгi болуы;
3) Оқушылардың танымдық белсендiгiн арттыру жолдары:
• Оқушылар қарсы жақтың пiкiрiне өзiндiк пiкiр айта алуға;
• Келiспеген жағдайда өзiнiң көзқарасын дәлелдеуге;
• Өзiнiң микротобындағы жолдастарының сөздерiне қосымша не пiкiрге
қосылатыны жөнiнде өзiндiк пiкiр бiлдiруіне еркіндік жасалуы;
4) Оқушылардың қатысымдық белсендiгiн арттыру жолдары:
• Сабақ барысында оқушылар бiр-бiрiмен еркiн тiлдiк қатынасқа шығуы;
• Жауаптарын бiрге жоспарлауы;
• Сөйлеген сөздерiн нақты әрi қысқа жеткiзуi;
• Айтар ойларының әсерлiгi болуы;
• Сөйлеген сөздерiнiң жаргон, диалект, бөтен сөздерден таза болуы қажет.
Оқушылардың белсенділігін күшейтетін интерактивті әдіспен қатар
дәстүрлі ойын әдісі болып табылады. Ойын - әсіресе кіші жастағы оқушылардың
сөйлеу дағдысын қалыптастыруға әрі қолайлы,әрі тиімді әдістердің бірі.
Ойын - адамдар генiнде қаланған инстинктi жеткiзушi. Балалар ойнау
арқылы өмiр тәжiрбиесiмен танысады, ересектердiң қимылын қайталайды, сол
арқылы өмiрге қажет қимылды, iс-әрекеттi және ойлау,сөйлеу дағдыларын
меңгередi.
Ойын балалардың қиялынан туындайды, ойын - бала шығармашылығы.
Баланың қиялы ойын арқылы шарықтайды, олар ойнау үдерісiнде басқа
әлемге енедi.
Оқыту мақсатында қолданылатын ойындардың түрлері өте көп. Ойын –
қанағаталу үшін жасалатын іс – әркет. Ойын туралы көптеген теориялар бар
[10, 415 б.].
Демек, ойындарды бастауыш мектеп оқушыларын белгiлi бiр іс-әрекетке
үйрететiн құрал етiп пайдалануға болады екен. Сондықтан кіші жастағы
оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру үшін ойындарды қолдану
арқылы да нәтижеге жетуге болатындығын байқаймыз.
Оқыту үдерісінде орынды қолданылған ойындар оқушылардың тілдік
материалдарды саналы меңгеруін қамтамасыз етумен қатар олардың
сыныптастарымен, жалпы қоршаған ортамен тілдік қарым- қатынасқа түсуге
Бiлiм және дағдының сапасы мен нәтижесiнiң көрсеткiшi - практика.
Егер оқушы бiлiмдi практикада қолдана алмаса, бұл оның бiлiмдi үстiрт
қабылдағандығынан, жете түсiнбегенiнен болады. Бiлiмдi практикада
қолданудың оқу үдерісiнде екi түрi жиi кездеседi. Бiрiншiсi – бiлiмдi жаңа
материалды ұғыну үстiнде қолдану; екiншiсi- жаңа оқу мiндеттерiн шешу
үстiнде қолдану. Бұл кезде оқушы бұрын алған бiлiмiн жаңа көрнекi құралдар
мен техникалық құралдарды қолдану т.б. арқылы толықтырады.
Педагог – ғалымның еңбегiнде бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу
дағдыларын қалыптасу мәселелерiн қамтымай, жалпы дағдының қалай
қалыптасатыны, қалыптасуы неше кезеңнен тұратыны жөнiнде мағлұмат беру
көзделген.
Педагог ғалымдар оқыту теориясында дидактикалық принциптердi айқындау
барысында әрқайсысы әр түрлi пiкiр айтады.
Ә.Исабаев қазақ тiлi жоғары сыныптарда мынадай принциптер бойынша
оқытылады деп, принциптердi төмендегiдей тізеді:
ғылыми принцип; жүйелiлiк принцип; көрнекiлiк пен белсендiлiк
принципi; теорияны практикамен байланыстыру принципi; түсiнуге жеңiл,
қолайлылық принципi; оқушылардың психикалық ерекшелiктерiн ескеру принципi
.
Бастауыш оқыту педагогикасымен шұғылданып жүрген әдiскер ғалымдардың
көпшілігі:
Оқытудың ғылыми принциптерi; оқытудың жүйелiлiк принциптерi; оқытудың
материалды дұрыс орналастыру принципi; оқытудың алдын ала болжау принципi;
оқытудың берiк, тиянақты болу принципi; оқытудың теория және практика,
өмiрмен байланыстыру принципi; оқытудың көрнектiлiк принциптерiн атап
көрсетедi. Өзге тiлдi дәрiсханаларда қазақ тiлiн қатысымдық тұрғыдан оқыту
әдiстемесi мынадай принциптердi басшылыққа алады;
Тұтастық (комплекстiк); сөйлесiмге қатысты басты ережелердi меңгеру;
грамматикалық заңдылықтарды есте сақтау; жазуға үйрену; сөйлемнiң түрлерiн
меңгеру; ынталандыру; тақырыпты игеру; сөйлеуге қатысты iшкi күштi
пайдалану; орта мен жағдайды ескеру.
Тiлдi қатысым әдiсi тұрғысынан оқытудың негiзiн қалаған Е.И.Пассов
мынадай принциптердi басшылыққа алады:
-ауызша сөйлеу негiзiне құралған принцип;
-тiл бiрлiктерiн бiр-бiрiмен байланысты үйрету принципi;
-ана тiлi ерекшелiктерiн ескеру принципi;
-қатысымдық әрекеттi жаттығулар арқылы жүзеге асыру принципi;
Сабақ оқу-тәрбие міндеттерінің толыққанды шешімі жалғыз әдіспен
қамтамасыз етілмейді. Ұдайы белгілі әдістің тиімді талаптары мен
кемшіліктерін сараптай отырып, олардың арасынан нақты белгіленген
мәселелердің орындалуына сай келетіндерін таңдастыруға, әрқилы әдістерді
үйлестіре біріктіріп, пайдалнануға тура келеді. Қандай да әдісті
іріктеумен әрдайым көптеген тәуелді байланыстарды ескеру қажет [11, 235
б.].
Біз зерттеу жұмысымызда бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруда мынадай педагогикалық, лингвистикалық принциптерді
басшылыққа алдық:
1.Ғылымилылық принципі
2.Оқушылардың жеке қабiлеттерiн ескеру принципi
3.Теорияны практикамен байланыстыру принципі
4.Көрнекiлiк принципi
5. Жүйелiлiк және бiрiздiлiк принципi
6. Саналылық пен белсендiлiк принципi
7.Тіл табиғатына сай зейін қою принципі
8. Сөздің мағынасын түсіну принципі
9. Тілдік сезімге сүйену және оны дамыту принципі
Бұл дидактикалық принциптердi таңдап алуымызға зерттеу нысанасының
өзiндiк ерекшелiктерi әсер еттi. Себебi, бастауыш мектеп оқушыларының
ауызша сөйлеу дағдысын қатысым әдiсi арқылы қалыптастырудың өзiндiк
ерекшелiктерi бар:
1. Ана тiлiнде оқитын оқушылар тiлдi төменнен жоғары қарай, яғни
тiлдiк заңдылықтарды сақтау, фонетика, лексика, грамматика түрiндегі
жүйемен, оқиды;
2. Бірінші сынып оқушыларының бойында ауызша сөйлеу дағдылары
мектепке келгенге дейiн қалыптасқан.
Балалар кішкене кезiнен қоршаған ортамен тiлдiк қатынасқа түсiп,
осының әсерiнен олар грамматикалық заңдылықтар мен ережелердi сөйлесу
тәжірбиелерінде білмесе де оқымаса да, қолдана алуға сөздiк қорындағы
сөздердi пайдалану бiлiктерi мен дағдылары,сондай-ақ қазақ тiлiнiң
фонологиялық ерекшелiктерiн ажырату дағдылары қалыптасқан болады. Сондықтан
бірінші сынып оқушыларын ауызша сөйлеуге дағдыландыруда тілімізде тіпті
күнделікті жиі де,сирек кездесетін сөздерді қамтып, үйрету жұмыстары
жүргізіледі. Сонымен, сөйлеу – тіл көмегімен түзілген адам аралық
қатынас құралы. Сөйлеудің сыртық және ішікі түрлері болады [12, 101-103
б.].
Ауызша сөйлеу дағдысы – бiрнеше рет қайталаудан туындаған,
автоматтандырылған, оқушылардың дұрыс сөйлеу iс-әрекетi екенін жоғарыда
айтқанбыз. Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын жетілдіру онан әрі дұрыс
бекіту және қазақ тілі пәнін оқыту барысында дидактикалық принциптерді
дұрыс іріктеп алу қажет, себебі Қазақ тiлi пәнiн оқып үйрену барысында
балалардың өздерiнiң ауызша сөйлеу дағдылары да ұштала түседi, олар өз
ойларын ауызекi және жазба тiлде бейнелеп өзгелердiң сөзiн толық түсiнудi
үйренедi және тiлдiк мұраны, материалдарды осы тiлдi қолданудың ең жарқын
үлгiсi болып табылатын әдеби туындылар, жеке-жеке бөлiктер арқылы
түсiндiрiлетiн тiл теориясы – осының бәрi қазақ тiлi пәнiнде интерактивтi
ұштастырыла меңгерiледi.
Ендi iрiктелiп алынған принциптерге тоқталайық:
1. Ғылымилық принципi. Бірінші сыныпта қазақ тiлiнен теориялық
бiлiмдер берумен қатар баланы ауызша сөйлеуге дағдыландыруда ең маңызды
принциптерiнiң қатарына ғылымилық принцип жатады. Ғылымилық принцип бойынша
тiлдiк фактiлердi таңдап, оларды ой елегiнен өткiзiп, қандай жаттығуларда
әрi теориялық бiлiм берумен қатар дағдыларын қалыптастырып, бiлiктердi
меңгертуге болатыны топшыланды. Сөйтiп, бағдарлама талабына сай берілген
материалдар қамтылып,ауызша сөйлеуге дағдыландыру мәселелерін іске асыру
қарастырылады.
Р. Қоянбаев қазақ тiлi сабағында қолданылатын ғылыми принцип
төмендегi өлшемдерге сай болуы қажет дейдi:
а) Меңгерiлетiн объектiнiң терминi анық болуы қажет.
ә) Қазақ тiлiнен берiлетiн тақырыптардың дәлдiгi талап етiледi. Тiлдiк
фактiлерге сай меңгерiлетiн тақырыптардың дәл, анық болуы мектеп оқушылары
түсiнiгiнiң кеңеюiне септiгiн тигiзедi.
б) Тiлдiк тақырыптардың өзiндiк белгiлерi сараланып алынғаны абзал.
Бұған бiр тақырып пен екiншi тақырыптың байланыстығы, материалдың iшкi
өзiндiк қасиеттерi енедi. Бұл сияқты өзiндiк белгiлер тақырыптың нақтылы
көлемiн құрай алады.
в) Қазақ тiлiнен берiлетiн материалдардың анықтамалары мен ережелерi
дәл болғаны абзал. Негiзгi берiлетiн мағыналары мен iшкi заңдылықтарына
қарай нақтылы анықтамалар мен ережелер шығарылады.
г) Тiлдiк тақырыптарға байланысты берiлетiн практикалық дағдылардың
да көлемi дәл болғаны жөн. Демек, бастауыш мектеп оқушыларының қатысым
арқылы сөйлеу дағдыларын қалыптастыру сабақтары осы өлшемдерге сай болуы
қажет. Бұл жерде айта кететiн жайт мұғалiмдер ғылымилық принципiн негiзге
алғанда: 1. Тiлдiк теорияларды оқушылардың жас ерекшелiктерiне сай игерген
бiлiмдер мен бiлiктiретiн сәйкестерiндiрiп беруi; 2. Тек жалаң тiлдiк
теориялар бермей, өзара қатысым барысында оқушылардың сөйлеу дағдысын
жетiлдiру жұмыстарын да ескеруi; 3. Тiлдiк теория академиялық еңбектерден
емес, бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiнде көрсетiлген тiлдiк
мағлұматтардан алынуға тиiс.
2. Оқушылардың жеке қабiлеттерiн ескеру принципi бойынша тiлдiк
фактiлер, тiлдiң ауызша сөйлеуге дағдыландыру материалдары әсіресе
балалардың жеке ерекшеліктерін (темперамент, қабілет, мінез) ескеру және
психикалық таным үдесітерінің өту ерекшеліктерін, сезім мен ерік
ерекшеліктерін ескеру арқылы іріктеледі [13, 324 б.].
Әрбiр сабақ барысында сыныптағы оқушылардың жеке және жас
ерекшелiктерi ескеріле отырып, қосымша жұмыстар жүргiзiлдi. Сабақты нашар
игерген ауызша дұрыс сөйлей алмайтын балалардың жеке өзiне ғана қосымша
тапсырмалар берiлдi. Оқушылардың арасында өзара қатысым барысында ауызша
сөйлеуге дағдыланбаған, сынып алдында өз ойын толық жеткiзе алмайтын,
байланыстырып сөйлей алмайтындары да кездестi. Бұларды қатарға қосу үшiн
бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру мақсатында
балаларға арнап әр сыныпта түрлi ойындар мен пiкiр сайыстары
ұйымдастырылды. Ойындар мен пiкiр сайыстар оқушылардың зейiнiн өзiне
аударумен, пәнге деген қызығушылықтарын арттырумен ерекшелендi. Осы ойындар
мен пiкiр сайыстарды өткiзу барысында оқушылар өз ойларын жасқанбай айтуға,
толық және әсерлi жеткiзуге дағдыланды.
3 Теория мен практиканың байланысы принципi тұрғысынан кіші жастағы
оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған жаңа амал-
тәсiлдер тiлдiк материалдарды терең меңгертумен қатар игерген бiлiм, дағды
мен бiлiктерiн тiлдiк қарым – қатынаста орынды пайдаланып, олардың дұрыс
сөйлеуiн қамтамасыз ету көзделді.Сондықтан практикалық маңызы бар
тапсырмалар түрлерi iрiктелiнiп алынды. Қазақ тiлi сабағында
пайдаланылатын жаңа инновациялық амал-тәсiлдер арқылы, бiрiншiден,
оқушылардың продуктивтi ойлау қабiлеттерi жетiлдiрiлдi,екiншiден, олардың
сөздiк қоры молайтылып, тiлi дамытылады,үшiншiден, диалогтық сөйлеумен
байланыстырыла монологтық сөйлеу дағдылары қалыптастырылды, төртiншiден,
қиялы дамытылып, шығармашылық қабiлеттерi жетiлдiрiлдi, бесiншiден, сөйлеу
әдебi туралы түсiнiктерi нығайтылып, тiл мәдениеттерi арттырылды,
алтыншыдан, тiлдiк қарым-қатынасқа еркiн түсiп, өз ойын, пiкiрiн,
көзқарасын дәл жеткiзуді іске асыру көзделді. Оқушылардың қазақ тiлiнiң
теориялық фактiлерiнен алған бiлiмдерi тәжiрибе жүзiнде өмiр қажетiне
қолданулары арқылы iске асты. Оқулықтағы теориялық материалдар тiл
бiлiмiнiң қамтыған негiзгi салаларымен тiкелей байланысты.
Бірінші сынып Қазақ тiлi (Ана тілі) пәнiнде дыбыс және әрiп, сөз,
сөйлем, мәтiн тақырыптары беріледі [14, 5 б]. Бұл тақырыптар бірінші сынып
оқушыларына тiл бiлiмi жөнiнде алғаш мағлұматты практикалық түрде игеруге
мүмкіндік береді. Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда
тiлдiк теорияны игерумен бірге өз ойын толық және нақты жеткiзулеріне
мүмкiндiк беретiн жұмыстар қарастырылды.
Оқушыларды тек тiрек материалдарды игеруімен ғана шектемей, олардың
сол тiлдiк заңдылықтар мен үлгiлердi өздерiнiң сөйлеу үдерісiнде дұрыс
қолдануға, сөздiк қорындағы сөздердi орынды пайдалануға, ана тiлiнде таза
және әсерлi сөйлеуге үйрету көзделді. Сондай-ақ пiкiр- сайыстар
оқушылардың шығармашылық қабiлеттерi мен логикалық ойлауын қалыптастыратын
жұмыстар да қамтылды.Біз зерттеуімізде осы принципке сүйене отырып, бірінші
сыныптың өзінде де балаларды ауызша сөйлеуге дағдыландыру жұмысын көбіне
тәжірбиелік тұрғыда жүргізуді көздегенімізбен оқушылардың
психофизиологиялық ерекшелігін ескердік, сондай-ақ тіл дыбыстары сабағында
бұл жұмысқа баса көңіл аударылуы тиіс.
4. Көрнекiлiк принципi - бастауыш мектепте ең жиi қолданылатын
принциптерднiң бiрi. Л.В.Заньков оқыту үдерісiнде қолданылатын
көрнекiлiктердi төрт түрге бөледi:
а) Оқушылар көрнекiлiктi назар сала бақылай отырып, оның мазмұнын
ашатын мағлұматтарды өз беттерiнше жинақтайды. Мұғалiмiнiң мiндетi:
бақылаған кезде неге мән беруге бағыт берiп отыру.
ә) Сөз бен көрнекiлiк ұштасуының екiншi түрi көрнекiлiк мазмұнын
мұғалiмнiң өзi баяндап шығады. Яғни балалар мағлұматтарды көрсетiлген
нәрселерден алмайды, мұғалiмнiң әңгiмесiнен есiтедi.
б) Сөз бен көрнекiлiктi ұштастырудың үшiншi түрi де көрнекiлiктi
бақылау нәтижесiнде алынған мағлұматтар мен осы жөнiнде бұрыннан
бiлетiндерiне сүйене отырып түсiндiру. Бұл жағдайда оқушы бiлiмдi
көрнекiлiктен ашпай, өзiнiң бұрынғы бiлетiндерiне сүйенедi.
в) Сөз бен көрнекiлiктi ұштастырудың төртiншi түрiнде мұғалiм
оқушыларды көрнекiлiктен жинақтаған мәлiметтерi бойынша ой қорытындысын
жасауға ұмтылдырады. Балалардың ескермей мән бермей кеткен жерлерiн ұстаз
өзi толықтырып, айтып шығады.
Көрнекілік оқушыларға заттардың өзі немесе олардың бейнесін тікелей
көріп байқауға мүмкіндік береді. Оқытуда нақты білім алу көрнекілікке,
сезінуге, бақылау әркетіне негізделеді [15, 77-78 б].
Бiздiң зерттеуiмiзде оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруда осы жәйттердiң iшiнен сөз бен көрнекiлiк ұштасуының бiрiншi
түрi негiзгi рөл атқарды. Себебi тәсiлдiң осы түрi көрнекiлiк арқылы
тапсырманы оқушылардың өздерiне бақылаттырып, барлық мағлұматтарды өз
беттерiмен жинақтау арқылы дағдылары қалыптастырылды. Оқушы осы тәсiл
арқылы бақылампаздыққа ие болып, көрнекiлiктегi заттың бiрден көзге
көрiнбейтiн қасиеттерiн ажыратуға мүмкiндiк алды. Бірінші сынып
оқушыларының қазақ тiлiн меңгеру сапасын көтеру, игерген бiлiмдерiн
естерінде берiк сақтау қабiлеттерiн жетiлдiруде, дидактикалық ойындарды
қолдану барысында плакаттар, кеспе қағаздар, муляждар, портреттер
пайдаланылды.
5. Жүйелiлiк және бiрiздiлiк принципi бойынша оқыту мазмұнына тiлдiк
материалдар жүйесiн сақтай отырып, бiрiнен соң бiрi сатыланып қолданылды.
Тiлдiк материалдардың оқыту үдерісiнде бiрiнен соң бiрiнiң орналасуын
бiрiздiлiк принципi деп атайды да, сабақта өтiлген тақырып пен жаңа тақырып
арасындағы байланысты жүйелiлiк принципi деп атайды. Бірінші сыныптағы
қазақ тiлi сабағында оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастыруда жүйелілік
принципi, бiрiншiден, қолданылған ойындардың бағдарлама мен оқулықта
берілген тақырыптарға,бiлiм мазмұнына сәйкестiлiгiмен, екiншiден,
дидактикалық ойындарды, жаттығулар мен тапсырмаларды орынды қолданумен,
үшiншiден, оқушылардың сөйлеу тiлi олардың шығармашылық қабiлеттерiнiң
бiртiндеп дамуына сай етiп құрастырылуымен анықталды. Сондықтан тiлдiк
материалдарды ұғындыру барысында, алдымен, оқушылардың ойлау қабiлеттерiн
жетiлдiретiн, кейiн олардың шығармашылық қабiлеттерiн нығайтатын, соңына
қарай оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын, қалыптастырып,тiлдiк қарым-
қатынаста өз ойын еркiн жеткiзуге дағдыландыратын тапсырмалар ұсынылды.
6. Саналылық пен белсендiлiк принципi бойынша оқушыларға берілетін
материалдар олардың меңгеруіне оңай, түсінікті болуы қажет.Сабақта өтілетін
материалдарға оқушылар түсініп,оны толық ұғып, меңгеріп отырса ғана,
балалардың белсенділігі артады және қазақ тілінен берілетін білімнің
беріктігін қамтамасыз етіліп,балалар ауызша сөйлеу арқылы өз пікірлерін
белсенді түрде білдіреді. Ол үшiн біз зерттеуімізде мынадай жұмыстар
жүйесiн iске асырдық:
а) қазақ тiлiнен түсiндiрiлетiн материалдардың анықтылығын, нақтылығы;
ә) түсiндiрiлетiн материалдардың әсерлiлiгi;
б) берiлген және берiлетiн бiлiмнiң сапалылығы, тұрақтылығы және оған
қатысатын оқушылардың белсендiлiгiн;
в) сыныпта және үйде орындалатын жұмыстардың сапасы;
г) қайталау жұмысының жүйелiлiгi.
Сондықтан сабаққа мұқият дайындалып, оқыту үдерісiн белсендiруге
арналған активтi және интерактивтi әдiстердi пайдаландық.
7. Тіл табиғатына зейін қою принципі бойынша оқушыларды сауат ашу
кезеңінде тіл табиғатын оқушыларға ұғындыру жұмыстары жүргізіледі. Мысалы,
Сауат ашу кезеңіне дейін оқушылар мен суреттер арқылы әңгіме жүргізу,
ертегі оқып, түсінігін айтқызу жұмыстары орындалады. Бұл сабақтарда
бастауыш мектеп мұғалімдері оқушыларға тіл табиғатын түсіндіруі қажет. Бұл
үшін мұғалім тақтаға жыл мезгілі қысты бейнелейтін суретті іліп,
оқушылардан осы суреттен не күтіп тұратынын сұрайды. Оқушылардың бірқатары
суретке қарап, қар, жолдың үстінде қалың киінген балалардың ойнап
жүргенін айтса, кейбірі ағаштың басындағы қарды айтады, мұғалім: осы
суретке қарап ойлап тұрғандарыңды қалай жеткіздіңдер, ойды жеткізуде нені
пайдаландаңдар, бәрімізге түсінікті етіп жеткізуге не қолдандыңдар ... деп
қарсы сұрақтар беріп оқушыларға тіл табиғатын түсіндіреді.
Осылай етіп, мұғалім тілдің ойды жеткізуде пайдаланатындарын
байқатып, сол арқылы тілдің қаншалықты қажеттігін аңғартады. Мұғалім келесі
суреттерді көрсетіп, олардың сөздерді сөйлемдерді дұрыс айту дағдыларын
қалыптастырады. Тіл табиғатын оқушыларға дұрыс ұғындыру үшін мынадай
жұмыстар ұйымдастырылады:
1. Берілген сурет бойынша әңгіме құрату;
2. Суреттегі әр бір элемет бойынша оқушылардың өз ойларын
жеткізуді талап ету;
3. Сыныптасы айтқан ойға оқушылар өзіндік ой қосуын
қадағалау;
4. Оқушыларға өз ойларын дұрыс айтуға дағдыландыру;
5. Оқушылар суретте берілген кейіпкерлердің не істеп
жатқанын, не ойлап тұрғанын айтуға дағдыландыру;
Мұндай жұмыстар оқушылардыңтіл табиғатына деген зейінін артырып,
олардың ауыша сөйлеу дағдыларын арттыратыны даусыз.
Мұның өзі, біріншіден оқушылардың дұрыс сөйлеу дағдыларын дұрыс
қалыптастырса, екіншіден, олардың өз пікірлерін жинақы айтуға
дағдыандырады, осы арқылы оқушылардың жеке тұлғалық қабілеттері артып,
сабаққа деген ынтасы артады.
8. Сөздің мағынасын түсіну принципі бойынша оқушыларға әрбір сабақ
барысында түсініксіз сөздер түсіндіріліп, оларды белсенді қолдану үжолдары
үйретіледі.Бастауыш мектепте сөз мағынасын тек қазақ тілі мен ана тілі
сабақтарнда ғана түсіндірп, ұғындырмай, басқа да пәндерде ұғындырылса жөн
болады. Себебі оқушы матетатика және дүниетану сабақтарында тек ғылыми
лексика ғана оқып қоймай, сонымен қатар күнделікті өмірде қолданылатын
сөздерді қайталайды, олардың мағынасын меңгереді, түсінеді. Сондықтан,
бастауыш мектеп оқушыларына сөз мағынасын түсіндіру, оны меңгертудің
мағынасы зор. Бастауыш мектепте сөз мағынасын ұғындыру жұмыстары мынадай
бағыттарда жүргізілгені дұрыс:
1. Оқушыларға жаңа сөздер үйрету;
2.Бастауыш мектеп оқулықтары мәтіндерінде кездескен сөздердің
мағыналарын ұғындыру;
3. Оқушылардың бұрыннан білетін сөздерінің мағыналарын
тереңдету;
4. Оқушылардың сөлеген сөздерінде сөздерді өз мағыналарында
қолданылуына дағдыландыру;
5. Сөз мағыналарын түрлі лексикалық синоним , антоним, омоним,
сөздің көп мағыналығы арқылы және граматикалық (қосымшалар арқылы сөз
мағынасыныңөзгеруін) тәсілдер арқылы меңгерту.
Сөз мағынасын түсіндіру жұмыстары күнделікті жүргізіліп тұрғаны абзал.
Себебі оқушыларға мәтінде кездескен жаңа сөздердің мағыналарын
түсіндірмесе, олар мәтіннің мазмұнын ұғынбайды.
Сондықтан оқушыларға әр бір сөздің мағынасын ұғындыру- тек мәтінді
дұрыс қабылдау үшін ғана қажет емес, сондай –ақ олардың өз ойларын толық
жеткізуіне де, тілдік қарым қатынасқа еркін түсінуіне де оң ықпалын
тигізеді.
9. Тілдік сезімге сүйену және оны дамыту принципі бойынша оқушыларға
мәләметтерде кездескен түрлі тілдің көркемдік құралдары ұғындырылып,
олардың мағыналары түсіндіріледі. Сөйлеуде метафораны кіші жастағы
оқушылар көп қолданады: Күн көзі ұйқыға кетті, Шөп су ішкісі келеді,
т.б. Дегенмен мектептегі оқу барысында олар бірте-бірте дүниені ертегі
ретінде танудан шындық ретінде тани бастайды.
Балалардың ортақ және жеке ерекшеліктеріне негізделген бастауыш
оқыту білімді нәтижелі игеруге, баланың жоғары интеллектуалды және
ізгілікті дамуына әкеледі [16, 206-220 б].
Метафора, аллегориямен бірге айтылған шығармаларды оқығанда, Өмірде
ондай болмайды деп, балаларға шындығын айтудың қажеті жоқ. Балалар алуан
түрлі мультфильмдерді көргенде немесе өздері түрлі ойындар ойнағанда, сол
әрекеттер арқылы айналадағы шындықты таниды. Мұнда мектептің міедеті- сол
табиғи жағдайда бір нәрсені баса көрсету үшін қолданылған метафораның
рөліне көңіл бөлу болып табылады.
Метафораны түсіндіру 1 сыныптан басталады. Ол көбінесе, жұмбақ айтуда
үлкен рөл атқарады. Өйткені метафорада зат пен құбылыстың бейнесі ғана
емес, ең негізгі соған тән қасиеттері жасырылады. Мыс: Жіпке ілдім мен
өзім, кіп-кішкентай күн көзін ( Әліппе, электр шамы).
Аяғы біреу, қолы жоқ, Өзі сөйлей білмейді,-
Шиыр-шиыр жолы көп. Салған ізі сөйлейді.
(Қарындаш) [17].
Мұнда бірінші жұмбақта неліктен кішкентай күн көзі деп айтылған, ал
оны жіпке ілдім дегені несі? сияқты сұрақтар қойылады.
Балалар оның күннің көзіндей жарқырағанын және жоғарыда, төбеде тұратынын
айтады. Соңғы жұмбақта неге аяғы біреу екені, т.с.с. анықталып, шешеуіне
жасырылған қасиеттерінің сай келетініне балалардың көзі жеткізіледі.
Бастауыш мектепте тілдің көркемдік құралдары туралы теориялық мәлімет
білмейді; бұл тұрғыда жүргізілген жұмыстардың барлығы тіл дамыту мақсатында
практикалық сипатта ғана іске асырылады.
Қазақ педагогикасының iргесiн қалаушы Ы.Алтынсариннен басталған
оқушыларды оқыта отырып тәрбиелеу мәселесінің маңызы қазіргі кезде тіпті
күшеюде. Қазір сонымен қатар баланы оқыту үстінде тәрбиелеу және дамыту
мақсаты да іске асырылуда. Ы.Алтынсарин шығармаларында, еңбектерiнде
балаларды мейiрмандыққа, ұқыптылыққа, iзгiлiкке шақыратын әңгiмелер мен
өлеңдер көптеп кездеседi .
Адам баласымен бiрге жасасып, бiрге өмiр сүрiп келе жатқан қоғамның
қажеттi және тұрақты функциясының бiрi – тәрбие. Тәрбие – біз кімдерді
тәрбиелейміз, солардың жүрегіне ықал ету.. тәрбие – бізге мәлім
адамгершілік әдет-ғұрыптарын меңгеруді мақсат көздеп, бір адамның екінші
адамға ықпал етуі деп Л.Н.Толстой айтқандай. Әр түрлi тарихи экономикалық
формацияларға байланысты әр елде тәрбиенiң мақсаты мен мiндетi сол елдiң
нақты талаптарына сай кейбiр өзгерiстерге ұшырағанымен тәрбиенiң негiзгi
мақсаты – жас ұрпақты өмiрге дайындау. Оған өз халқының ғасырлар бойы
жасап, қалыптастырған әлеуметтiк тәжiрибелерiн үйрету негiзiн қоса сақтап
келедi. Олай болса, тәрбие – мәңгiлiк нәрсе. Бiрақ оған қарамастан тәрбие
әрдайым толықтырып, жаңарып отыруды, тiптi басқа халықтардың тәрбиелiк
тәжiрибелерiн де үйренудi, меңгерудi талап етедi. Ал оны тар шеңберде
қалдырып қоймай, озық тәжiрибеге, ғылымға сүйенiп құру, жетiлдiру, дамыту –
маңызды мiндеттердiң бiрi [18, 7-8 б].
Әрбiр халықтың мәдени-рухани қазынасы өскелең буынға бiлiм берiп,
оларды тәрбиелеуде орасан зор тағылымдық маңызы болатынын заманымыздың
ғұлама ғалымдары жақсы түсiнген. Осыған орай әлемдiк ой-сананың асқар
биiгiне көтерiлген М.Жұмабаев: ... тәрбиешi баланы сол ұлттың тәрбиесiмен
тәрбие қылуға мiндеттi деген. Бүгiнде сол кезде айтылған ой-пiкiрiдiң
өзектiлiгi, өткiрлiлiгi әлi мәнiн жоймағанына, қайта ауыр сыннан өтiп,
әлеуметтiк-педагогикалық маңызы артып отырғанына көзiмiз жеттi. Сонымен
қатар ол жалпы педагогиканың екi түрлi тәрбие мәселесiн қарастыратынын
айтқан. Оның бiрiншiсi - дене тәрбиесi, екiншiсi - жан тәрбиесi.
Дене тәрбиесi қозғалыс негiзiнде қалыптасса, жан тәрбиесiн тәрбиелеу
үшiн тәрбиешiнiң ықпалы зор екендiгiн былайша атап көрсеткен: Бастапқы
кезде жөпшендi бiлiнбейтiн баланың жан тұрмысы бала өскен сайын бiрте-бiрте
бiлiне бастайды. Сондықтан баланың дене тәрбиесi мен жан тәрбиесiн қатар
алып бару керек. Қатар алып бару емес, бала өскен сайын тәрбиешi күшiнiң
көбiн баланың жан тәрбиесiне жұмсай беруге мiндеттi. Тегiнде берiк ұғу
керек, адамның қымбат нәрсесi де, жұмбақ нәрсесi де сол жан. Қиын тәрбие
тiлейтiн де сол жан. Жанды дұрыс тәрбие қылу үшiн жанның жайын баяндайтын
ғылыммен таныс болу керек .
С.Рахметованың Қазақ тiлiн оқыту әдістемесі атты оқулығында бастауыш
мектептердегi оқу сабақтарының мақсаты деп төмендегiдей мәселелердi атайды:
1. Идеялық-саяси, адамгершiлiк және эстетикалық тәрбие беру.
2. Дүниеге дұрыс көзқарас қалыптастыру.
3. Балаларды, жас өспiрiмдер мен үлкендердiң үлгiлi, ерлiк iстерiмен,
еңбектерiмен таныстыру арқылы қоғам игiлiгiне адал ниетпен еңбек етуге,
адамгершiлiкке, бiрiн-бiрi сыйлаушылыққа, адалдық пен шыншылдыққа,
кiшiпейiл болуға тәрбиелеу.
4. Отанымыздың мейлiнше бай, көркем де сұлу табиғаты жайлы материалдармен
танысу арқылы табиғатта кездесетiн өзгерiстер мен құбылыстарды байқай
бiлiп, теңдесi жоқ сұлулық пен көркемдiлiктi бағалай бiлуге, елiн, жерiн
қадiр тұтып, сүюге тәрбиелеу.
5. Балалардың алған бiлiмдерi мен оқу дағдыларын, шеберлiктерiн жетiлдiру,
тiлiн онан әрi дамыта түсу.
6. Халықтардың бостандық, бейбiтшiлiк үшiн жүргiзген қаһармандық
күрестерiмен таныстыра отырып, Отанды сүю, бейбiтшiлiк пен халықтар достығы
рухын қалыптастыру.
7. Саналы тәртiпке, дұрыс мiнез-құлық нормаларына үйрету.
8. Еңбекке қызығу, еңбекқорлыққа тәрбиелеу [19, 9-14 б].
Бастауыш мектептiң оқу сабақтарына қойған бұл талаптар жоғары оқу
орындарында өтiлетiн қазақ тiлi сабағында да негiзге алынады. Аталған оқу
сабағының мақсатында көрсетiлген тәрбиелiк мәнi бар тақырыпта салт-сананың,
ұлттық дәстүрiмiз, бiлiм, отбасы, достық, адамгершiлiк, адам баласының
мiнез-құлқы, әсемдiк пен сұлулық жөнiнде мағлұмат берудi көздейтiн,
тәрбиелейтiн мақал-мәтелдер таңдалып iрiктелдi.
Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаевтар мектепте тәрбиенiң басты мiндеттерi –
теориялық бiлiмдi эканомикалық, экологиялық бiлiммен қаруландыру, кәсiптiк
бағдар беруге тәрбиелеу. Олай болса, әрбiр азамат тәрбиеге тiкелей қатысы
бар адамдар, ұйымдар мен мекемелер тәрбиенiң мәнiне, мiндеттерi мен
мақсатын жете түсiнуi қажет. Осыған орай, тәрбиенiң негiзгi
мақсаттары,соның ішінде тұлғаның рухани және дене қабiлеттерiн жан-жақты
дамытып, эстетикалық талғамдары мен сезiмдерiн қоғамның талапттарына сай
тәрбиелеу,- деп көрсетедi.
Ж.Аймауытов тәрбие мақсаттары адамды қай жағынан тәрбиелеу керек
болса, сол қырынан анықталады деген пiкiр айтады.
Тәрбиенiң мақсаты – дененi күшейтiп, ұлтшыл қылу болса, мұның жақсы жағы
да, жаман жағы да болу керек. Жақсы жағы: Бiр халықтың ұлтшыл адамдары
көбейсе, өзi көркейедi. Бiр ұлт бақытты болса, сол бақыт сол ұлттың
iшiндегi адамдарына да ортақ.
Тәрбиенiң мақсаты – мiнездi түзеу деп ненi айтадыңбекпен, өмiрмен
байланыстыра жүргiзу, оқушыларды еңбек тәрбиесiне баулу, оларды
политехникалық, экономикалық тұрғыдан білімді ету.
Тәрбие қоғамдық талаптарға сәйкес болу міндеті. Тәрбие - бұл жалпы,
ортақ міндеттерді іске асыру барысында мұғалім мен оқушының ықпалдасты
әркеттерін қамтамасыз етуші арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жүйе
жағдайында мақсатты тұлға қалыптастыру болған әлеумметтік процесс [20,
140-141 б].
Адам жанды нәрселердiң iшiндегi – ақылдысы, сезiмдiсi, қайраттысы.
Iшiп-жеу жанды нәрселердiң бәрiнде бар. Адам дүниеде ақылды зат болса, өмiр
сүрудiң де бiр ақылды мақсаты болуы керек.
Баланы бұзуға, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы
Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ17.01.2014ж.
http:www.nationalbank.kz?docid=6 36&switch=kazakh 6-7 б.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауы. 2014 жылғы 11 қараша. Нұрлы жол – болашаққа бастар жол
http:www.nationalbank.kz?docid=6 36&switch=kazakh 7-8 б.
3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы
№1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі
орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (ҚР
МЖМБС 1.4.002-2012).
4. Қазақстан Республикасында дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
Мемлкеттік Бағдарламасы. - Астана, 2010 ж.
Анықтамалар
Әдiс– оқушылардың оқу танымдық қызметiн ұйымдастыруда мұғалiм
жүргiзетiн iс-әрекеттер жиынтығы.
Тәсiл – осы әдiстiң бiр элементi, құрамдас бөлшегi. Қазақ тiлi
сабақтарында мұғалiм түрлi әдiстердi: материалдарды түсiндiру, оны талдау,
жаттығу, дәлелдеу, жаттықтыру, қорыту секiлдi көптеген әдiс-тәсiлдердi
қолданады.
Тәрбие - бұл жалпы, ортақ міндеттерді іске асыру барысында мұғалім
мен оқушының ықпалдасты әркеттерін қамтамасыз етуші арнайы ұйымдастырылған
тәрбиелік жүйе жағдайында мақсатты тұлға қалыптастыру болған
әлеумметтік процесс
Ойын - адамдар генiнде қаланған инстинктi жеткiзушi. Балалар ойнау
арқылы өмiр тәжiрбиесiмен танысады, ересектердiң қимылын қайталайды, сол
арқылы өмiрге қажет қимылды, iс-әрекеттi және ойлау, сөйлеу дағдыларын
меңгередi.
Дағды - әрекетті орындаудың қалыптасқан тәсілі
Ес - сыртқы дүние заттары мен құбылыстардың адам миына сақталып,
қайтададан жаңғыртылып, танылып,ұмытылуын бейнелейтін үдерісс.
Интербелсенді (интерактивті) оқуоқыту бірінші мезетте білім игеру
процесіне қатысушылардың тиімді қарым - қатынасына негізделеді. Ағылшын
тілінен келген интерактив сөзі де осы ұғымды білдіреді: inter дегеніміз
өзара мағынасында, ал act әрекет жасау дегенді білдіреді.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР МЖМБС- Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты
ҚР-Қазақстан Республикасы
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХІ ғасырда әлемдік өркениет төрінен
орын алып, Қазақстанның жан-жақты дамуының бірден-бір жолы білім мен
ғылымды әр қырынан меңгеру қажет болып отырғаны белгілі.
ЕлбасымызН.Ә.Назарбаев Қазақстан жолы – 2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір
болашақ Қазақстан халқына Жолдауында: Біз 2050-дің мақсатына қарай күрделі
жаһандық бәсекелестік жағдайында ілгерілейміз. Алдағы онжылдықтарда біз
қазірдің өзінде біліп отырған сын-қатерлер, жаһандық нарық пен әлемдік
саясаттағы болжаусыз жағдайлар, жаңа дағдарыстар аз кездеспейді. ХХІ
ғасырда жеңіл-желпі жүріп өту деген болмайды. Ғасыр ортасы да таяп қалды.
Әлемнің дамыған елдері соған сай нақты стратегияларын дайындауда. ХХІ
ғасырдың орта тұсы күрделі болары даусыз, ал жаһандық отыздық тобының
тізіміне кіретін үміткерлер саны тым шектеулі болады. Мен дамыған ел
ұғымының уақытқа сәйкес өзгеріп тұратын категория екенін бірнеше рет
айттым. Дамыған елдерде халықтың мүлде жаңа өмір сапасы пайда болуда [1, 2-
3 б.].
Олай болса, мектеп оқушыларын ғылыми білімнің қоғамдық қажетті
деңгейімен қамтамасыз ету, оларды отандық, ұлттық және әлемдік мәдениет
арналарынан сусындату – қазіргі заман мұғалімдеріне басты міндет болып
табылады. Бұл үрдіс қазіргі қоғамдағы жалпы білім беру қызметіне жаңаша
қарауды, қол жеткен табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды,
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуды, сабаққа деген қызығушылығын
арттыруды, оқытудың озық технологияларын меңгеруді талап етеді.
Біз тұрақтылықты бағалай білгеніміздің арқасында бүгінгі
табыстарға жеттік. Ешкімді кемсітпей, ешкімнің тілі мен ділін мансұқтамай,
барлық азаматтарға тең мүмкіндік беру арқылы тұрақтылықты нығайтып келеміз.
Біздің кейінгі ұрпаққа аманаттар ең басты байлығымыз – Ел бірлігі болуы
керек. Осынау жалпыұлттық құндылықты біз әрбір жастың бойына сіңіре білуге
тиіспіз [2, 7 б.].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында оқыту формасын,
әдістерін, технологияларын таңдауда көпнұсқалық қағидасы бекітілген, білім
мекемелерінің педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға, педагогикалық
үрдісті кез келген үлгімен, тіпті авторлық үлгімен құруға мүмкіндік береді.
Білім туралы Заңда қабылданған білім беру жүйесінің жаңа моделі 2004 жылы
ЮНЕСКО ұсынған халықаралық білім жүйесіне сәйкестендірілген. Осы заңның 8
бабында білім беру жүйесінің басым міндеті ретінде оқытудың жаңа
технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық,
ғаламдық, коммуникациялық жерлеріне шығу деп аталып отыр. Жаңа
технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалды, кәсіптік, адамгершілік,
рухани азаматтық келбеттерінің қалыптасуына әсерін тигізеді, өзін-өзі
дамытып, оқу-тәрбие үлгісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі [3, 15 б.].
Мектептің бастауыш сатысында оқу-тәрбие үрдісін оқушылардың өзара
іс-әрекетімен мұғалім мен оқушының өзара қарым – қатынасын дұрыс
ұйымдастыру арқылы оқушының ойлау белсенділігін арттыруға, сабақта
интеративтік әдісті тиімді пайдалануға болады. Жоғары білікті ғылыми және
ғылыми–педагог кадрларды даярлау; өмір бойы оқыту, баршаға білім алу үшін
жағдай жасау; [4, 10 б.]. Мұнда негізгі және жетекші үрдіс іс - әрекетті
оқытуды ұйымдастыру. Бұл технологияның ерекшелігі оқушылардың өздері
жаңалық ашуға ұмтылып, ізденіп жауабын тауып, өзінің көзқарасын логикалық
түрде дәлелдейді. Ол өз пікірін бір – біріне, топта, сынып алдында айта
алады. Мұнда жеке тұлғаның рухын тәрбиелеуге, адамның адамгершілік болмысын
қалыптастыруға басты назар аударылуы тиіс. Білім мазмұнын меңгеруде
оқушылардың жаңа үдеріссуальдық біліктілігін, ақпаратты алдын ала болжау
қабілеттерін және қойылған міндетті шығармашылықпен дамытуға көңіл
бөлінеді. Математика сабағында оқушылардың оқу біліктілігімен қатар ойлауы,
іс - әрекеті, өзара қарым – қатынасы және сана – сезімі дамып, қарапайым
ойлау операциялары (анализ, синтез, салыстыру, сұрыптау) және шығармашылық
іс - әрекеті қалыптасады. Сонымен қатар, оқушы айтайын деген ойын,
бiрiншiден, жасқанбай жеткiзе бiлуi; екiншiден, сөйлемдердi дұрыс та нақты
құрастыра алуы; үшiншiден, сөйлеу мәдениетiнiң алғашқы қарапайым
элементтерiн меңгеруi; төртiншiден, қоршаған ортаға сай қарым-қатынас
жасай бiлуі тиiс.Қазіргі кезеңде, Оқушылардың ана тілінде өз сөзін
түсінікті, тартымды жеткізу дағдылары нашар қалыптасқан. Мұны мектеп
бітіріп келген оқушылардың сөйлеу деңгейінен-ақ байқауға болады. Сонымен
қатар, бөбектердің мектепке алты жастан қабылдануы да бұл проблемеға орасан
зор көңіл бөлуді талап етіп отыр. Оқушылардың сөйлеу дағдысын кіші жастан
бастап қалыптастыру жөнінде ғылыми зерттелген әдістеменің жоқтығы
мұғалімдерге қиындық туғызуда. Бұл айтылғандар зерттеу тақырыбының
өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын
жетілдіруде интерактивті әдістерді қолдану үрдісі
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын
жетілдіруде интерактивті әдістерді қолдану әдістемесінің теориялық
негіздерін зерделеу, әдістемесін жасау.
Зерттеудің пәні: Бастауыш мектепте қазақ тілі пәнін оқыту.
Зерттеудің міндеттері:
- Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын жетілдіруде
интерактивті әдістерді қолдануға байланысты лингвистикалық, психологиялық,
педагогикалық әдебиеттерді оқып, талдай келе, зерттеу жұмысымыздың
теориялық негізін анықтауға пайдалану;
- Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын жетілдіруде
интерактивті әдістерді қолдану әдістемесін жасау;
- Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын жетілдіруде
интерактивті әдістерінің ұтымды түрлерін айқындау;
Зерттеудің теориялық маңызы: Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу
дағдыларын жетілдіруде интерактивті әдістерді қолдануға байланысты алынған
тұжырымдар мен қорытындылар қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiн теориялық
тұрғыдан толықтырады, сонымен қатар сабақта жаңа инновациялық
технологияларды қолдану мәселесіне үлес қосады.
Зерттеудің практикалық маңызы: Зерттеу жұмыстарының нәтижелері
бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын жетілдіруде интерактивті
әдістерді қолдануға арналған нәтижелердi бастауыш мектеп мұғалiмдерi мен
әдiскер ғалымдар қолдана алады. Жұмыста ұсынылған тапсырмалар мен
жаттығуларды, сабақ үлгiлерiн мектеп мұғалiмдерiнiң күнделiктi оқыту
үдерісiнде пайдалануына болады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 Бастауыш мектепте интерактивті әдістерді пайдалану арқылы
оқушылардың сөйлеу дағдыларын жетілдірудің теориялық негіздері
1.1 Бастауыш мектепте интерактивті әдістерді пайдалану арқылы оқушылардың
сөйлеу дағдысын жетілдірудің маңызы және педагогикалық негiзi мен
тәрбиелік мәні
Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту мәселелері Я.А.Коменский,
К.Д. Ушинский, Ы.Алтынсариннен бастап, А.Байтұрсынов, Т.Шонанұлы, М.
Дулатов, М.Жұмабаев, М.Балақаев еңбектерінде,соңғы жылдары М.Жұбанова,
С.Рахметова, М.Жазыбаев, И.Ұйықбаев, С.Қазыбаев, Р.Әміров, Т.Әбдікерімова,
Г.Уайсова, Ә.Жұмабаева т.б. ғалымдардың знрттеулерінде әр түрлі бағытта
ғылыми түрде көрініс тапты. М.Қ. Жұбанова мен Ә. Е. Жұмабаевалардың ғылыми
жұмыстарында көрсетілген бастауыш мектептің сауат ашу кезеңінде
жүргізілетін, оқушылардың тілін дамыту туралы пікірлері біздің жұмысымыз
үшін құнды болды. Бірақ М.Қ. Жұбанова сауат ашу кезеңдерінде қазақ тілінің
дыбыстарын үйрету мәселесін зерттеу жұмысының нысаны етіп алса, ал
Ә.Жұмабаеваның ғылыми жұмысы сауат ашу кезеңінде оқушылардың тілін дамытуды
қарастырған. Бұл жұмыстарда арнайы бірінші сынып оқушыларының ауызша
сөйлеу дағдыларын қалыптастыру тақырыбына тоқталмаған. Қазақ балаларын
оқытудың көлемі қандай шағын болғанын мынадай бір мысалдың өзінен көруге
болады: қазақ балаларына арналған Орынбор мектебі 19 жылдың ішінде небары
азды-көпті 48 адамды, қазақ интеллигенциясының алғашқы өкілдерін даярлап
шығарды. Халқымыздың ардақты ұлдары, өз елін прогресс жолымен алға қарай
бастаған Шоқан, Абай, Ыбырайлар да сол дәуірдің- қазақ даласында орыстың
озық әдебиеті мен мәдениеті әсерін жая бастаған дәуірдің –жемісі болды.
Өткен ғасырда Қаақстандағы қоғамдық ой-пікірлердің даму тарихы,
негізінен алғанда, осы есімдермен байланысты.
Қазақстандағы педагогикалық ой-пікір ХІХ- ғасырдың екінші
жартысында негізінен қазақ халқының ұлы ағартушыларының әлеуметтік-саяси,
философиялық және этикалық көзқарастарымен қоян-қолтық, өзекті байланыста
дамып жатты [5, 148-149 б.].
Мұндай қажеттілікті Елбасының қазақстан халқына арналған
Жолдауындағы бүгінгі қоғам арды бағалайтын, белсенді, жоғары
моральды,әдепті және рухани байлығы мол адамдардан тұруы керек.
Қазақстанның бірегей халықтарының ұлтаралық және мәдениетаралық ынтымағы
мен жетілуін қамтамасыз ете отырып, қазақ халқының көп ғасырлық
дәстүрлерін, тілі мен мәдениетін сақтаймыз және дамыта түсеміз деген
сөздерінен де, ҚР-ның Білім туралы Заңының жалпы адамзаттық және ұлттық
құндылықтары негізінде, жастарды өз Отанына сүйіспеншілігін, халық
дәстүріне құрметін тәрбиелеу қажет деген жетекші міндеттерінен де
байқауға болады.
Демек, қазақ халқының егеменді ел жағдайындағы әлеуметтік өмірі мен
тұрмысында болып жатқан өзгерістерге байланысты отбасы тәрбиесіне жаңа
талаптар қойылады. Әрбір отбасының бала тәрбиесіндегі жауапкершілігі мен
педагогикалық білімін арттыру, қоғамдық тәрбиемен үйлесімді бірлігін
қамтамасыздандыру тундайды [6, 4-5 б.].
Оқыту әдістерінің өзіне тән тарихы бар. ХХ –ші ғасырдың 20-
жылдарында белгілі педагог-ғалымдар Б.Е.Райкон, К.Н.Ягодовский, М.М.Пистрак
т.б. оқыттудың түсіндірме, практикалық еңбек, эвристикалық,
зерттеу,лабораториялық әдістерін жасады.
30 - жылдары М.М. Пистрак, П.Н.Шимбирен, И.Т.Огородников оқытудың
жаңа әдістерін ұсынды. Бұларға әңгіме, әңгімелесу, көрсету, демонстрация,
лекция, кітаппен жұмыс, лабораториялық жұмыс жасады.
50 - жылдардан бастап оқыту әдістерінің жіктеу проблемасына
айрықша көңіл бөлінді. Грузин педагогы Д.О.Лордкипанидзе оқыту әдістерін
топтастыруға әркет жасады. Ол әдістерді топтастыру үшін білім көзінен
негізге алады. Д.О.Лордкипанидзе оқыту әдістерін үшке бөледі: сөздік
әдістер, кітаппен жұмыс істеу әдістері, оқыту-практикалық сабақтар
әдістері.
50 - жылдардың аяғы, 60- жылдардың басында орыс ғалымдары
Е.Я.Голант, С.Г.Шановаленко, Н.М.Верзидин білім көзін негізе алып, оқыту
әдістерінің жаңа жіктеуін үш топқа бөлген болатын.
Оқыту әдістерін жіктеуде, сірә, мына мәселелерді есекеру қажет:
1. Әрбір әдіс оқыту үдерісінде дидактикалық міндетті шешеді;
2. Мұғалім мен оқушылардың өзара байланыс іс-әрекеті таным қабілетін
дамытудың негізгі құралы;
3. Әрбір автордың пікірін ескеріп, оқыту үдерісін тиімді
ұйымдастыру.
Сонымен, қазіргі қоғам өмірінің барлық салаларын жаңарту кезінде
оқыту әдістерін терең зерттеп олардың ғылыми негізделген жіктеуін
жасау ғалымдардың алдында тұрған басты міндеттердің бірі [7, 242-251 б.].
Зерттеуші ғалымдар өз еңбектерінде бастауыш мектеп оқушыларының тілін
дамытудың, оларды дұрыс сөйлеуге, жазуға үйретудің қажетті, маңызды мәселе
екендігін баса көрсеткендерімен оның салаларына, әсіресе кіші
жастағыларды алдымен ауызша дұрыс сөйлеуге үйрету мәселесіне тоқтала
қоймағандары байқалады.
Тiлдi үйрету әдiстемесi психологиямен, педагогикамен және
лингвистикамен тығыз байланысты. Осыған орай қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi
дидактикалық заңдылықтар мен ережелерге сүйене отырып, қазақ тiлiн оқытудың
мазмұнын, құрылымын, әдістерін, принциптерiн және ұйымдастыру формасын
белгiлейдi.
Жалпы бiлiм беретiн мектептерде бiлiм мазмұнын жетiлдiру, арттыру
үдерісiнде жаңаша әдiс-тәсiлдердi қолдану – бүгiнгi күннiң өзектi
мәселелерiнiң бiрi. Себебi, дұрыс ұйымдастырылған оқыту үдерісi - бiлiм
мазмұнын сапалы меңгертетiн бiрден бiр жол. Мұғалiм сабақ барысында
әдiстердi, техникалық құралдарды орынды қолдана бiлсе, оқушының бiлiмдi
игеруi қарқынды жүредi. Оқушының сауатсыздығы мұғалiмнiң
тәжiрибесiздiгiнен, оқыту мақсатына сәйкес әдiс-тәсiлдердi дұрыс
қолданбауынан келiп шығады. Демек, сабақтың нәтижесiздiгi мұғалiмнiң
әдiстердi бiлмеуiнен ғана емес, бүкiл сабақ барысында бiр ғана сүреңсiз
әдiстi қолдануынан. Себебi, бүкiл сабақ бойында бiр ғана iс-әрекеттi
(мысалы, жаттығу жұмыстарын немесе мұғалiмнiң монологтi сөзi) орындаған
оқушылардың сабаққа деген қызығушылығы бәсеңдеп, бiлiмдi игеру деңгейлерi
төмендейдi. Сондықтан мұғалiм оқыту үдерісiнде қандай әдiс-тәсiлдердi
қолданатындығын алдын-ала ескеруi қажет. Дұрыс iрiктелген әдiс тек оқушының
бiлiмдi игеруiне ғана әсер етiп қоймайды, сонымен қатар оның шығармашылық
қабiлеттерiн де арттырады.Осыған орай оқыту барысында қандай әдiстер
тиiмдi, қай әдiстi қай әдiстен кейiн қолдану қажет деген мәселе - бүгiнгi
күннiң талабында тұрған өзектi мәселе. Педагог – ғалымдар оқыту барысында
әдiстердi пайдалану мұғалiмнiң алдына қандай оқыту мақсатын қойғанына
байланысты екендiгiнде деп есептейдi. Олай болса, оқыту әдiстерiн
жинақтауда, анықтауда мұғалiм мен оқушының арасында қандай iс-әрекеттiң
орындалатыны, мұғалiм оқушының қандай қабiлетiн жетiлдiретiнi маңызды рөл
атқарады. Сондықтан әрбiр педагог – ғалым бiлiм мазмұны мен оқыту
мақсатына қарай оқыту әдiстерiн анықтауда өзiндiк көзқарас ұстаған. Мысалы,
Д.Әлiмжанов, Ы.Маманов салыстыру, индукция-дедукция, баяндау, әңгiмелесу,
жаттығу, көрнекiлiк т.б. әдiстерiн тиiмдi десе,
А. Әбiлқаев: Оқушылардың бiлiм алу кезеңiне қарай – мұғалiмнiң сөзi,
әңгiме, көрнекiлiк, жаттығу; Оқушылардың қатысу дәрежесi мен сыныбына қарай
– актив, пассив, тапсырманы орындау; Оқушылардың жұмыс сипаты мен орнына
қарай – бақылау тапсырмалары, жұмысты жазбаша орындау, жұмыстың ауызша
орындалуы, - деп әдiстердi оқушының бiлiм алу, қатынасу, орындау
жұмыстарына қарай екшеп, саралады.
Ә.Исабаев: Қазақ тiлiн педагогикалық жақтан үйрету әдiстерiне: қазақ
тiлiн әдебиет материалдарымен байланыстырып өту, түсiнiксiз сөздердi
үйрету, диалогтық және монологтық сөйлеудi үйрету, ауызша түсiндiру, ауызша
мазмұндау және мәнерлеп оқыту әдiстерiн; Қазақ тiлiн теориялық жақтан
үйрету әдiстерiне: әңгiме, хабарлау, тәжiрибе, түсiндiру және кiтапты
пайдалану әдiстерiн; Қазақ тiлiн теориялық – практикалық жақтан үйрету
әдiстерiне: талдау, тiлдiк материалдың түрiн өзгерту, мазмұндау, сөйлем
құрау, шығарма, көшiру, диктант жаздыру әдiстерiн жатқызды .
Әдістердің бір ізге түсе қоймағанын айта келе әдiс дегенiмiз –
оқушылардың оқу танымдық қызметiн ұйымдастыруда мұғалiм жүргiзетiн iс-
әрекеттер жиынтығы. Әдіс-(Метод; грек, methodos – теория6 3л3м6 зерттеу
жолы) - көздеген мақсатқа жетудің бірыңғайланған тәсілдері, тәртіпке
келтірілген әдістерді саналы түрде қолдану-жаңа мағлұматтар алудың аса
маңызды шарты. Тәрбие және оқыту әдістерін жасап, топтастыру тәлім-
тәрбиедегі негізгі міндеттердің бірі. Тәлімдік әдістерге байқау және
қателік; жобалау әдісі, рейтинг әдісі, басқару әдісі және т.б. жатады. [8,
36 б.]. Тәсiл – осы әдiстiң бiр элементi, құрамдас бөлшегi. Қазақ тiлi
сабақтарында мұғалiм түрлi әдiстердi: материалдарды түсiндiру, оны талдау,
жаттығу, дәлелдеу, жаттықтыру, қорыту секiлдi көптеген әдiс-тәсiлдердi
қолданады. Орынды және дұрыс, бiрiнен кейiн бiрi орнымен қолданылған әдiс-
тәсiлдер ғана сабақтың алдына қойылған мақсатын ақтайды, оқушылардың
шығармашылық қабiлетiн жетiлдiредi. Сондықтан, бастауыш мектеп оқушыларының
ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруда пайданылатын негiзгi әдiстер
төмендегiдей:
Интерактивтi әдiстер – соңғы кездері кеңінен қолданыс табуда. Ол
әсіресе белгілі бір пәнді жаңа технологиямен оқытуға көшу барысында жиі
қолданылуда. Интерактивті әдіс кіші жастағы оқушыларды ауызша сөйлеуге
дағдыландыруда да өнімді нәтиже беретін әдістің бірі деп есептейміз. Бұл
әдіс әсіресе бастауыш мектеп оқушыларына сабақ үстiнде еркiндiк беруiмен
құнды. Оқыту барысында оқушылар бiр-бiрiмен тығыз танымдық, қатысымдық
байланысқа түседi және осы арқылы бiр-бiрiн оқытады, үйретедi.
Интерактивтi сөзiнiң өзi ( латынша interaction ― интеракция, яғни өзара
әсер ету) өзара әсер етудi бiлдiредi.
Күн өткен сайын ғылым мен техника дамып, адамзат қиял жетпес
ғажаптарға жол салып келеді. Өзге өркениетті мемлкеттерден қалып қоймай,
білім беру саласын жетілдіру бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Халықты халықпен, адамды адаммен теңестіретін білім!, -деп ұлы
жазушымыз М.Әуезов айтқандай тәуелсіздік алған еліміздің өркениетке
апарар жолдың бастауында әрдайым мектеп тұрады.
ХХІ ғасыр білімділер ғасыры болғандықтан, бүгінгі таңда зерделі, ой-
өрісі жоғары, жан-жақты дамыған азаматты қалыптастыру мемлкеттің ең
маңызды стратегиясы болып отыр [9, 10 б.].
Бастауыш мектеп оқушыларын ауызша сөйлеуге дағдыландыруда
интерактивтi әдiстер арқылы балалар сабақта белсендi iс-әрекеттер жасап,
өтiлген материалдарды және алдарында тұрған тапсырмаларды ұжым болып
шешеді, бiрiн-бiрi оқытады, үйретеді. Интерактивтi әдiстер арқылы өтiлген
сабақтарда оқушылардың үш жақты белсендiлiгiн арттыруға болады. Ол үшiн
төмендегiдей мәселелер ескеріледі:
Оқушылардың қимыл белсендiлiгiн арттыру жолдары;
• Оқушылар түсiнбеген жерiн орнынан тұрып, екiншi оқушыдан еркiн сұрауы;
• жақсы оқитын оқушы өзiнiң микротобындағы нашар оқитын оқушыларға
үйретуi, оқушылар тапсырма бойынша бiр-бiрiмен (өздерiнiң
микротаптарында) сөйлесiп, ақылдасып отыруы;
• Оқушылардың тапсырманы орындап болғаннан кейiн өзара бiрiн-бiрi
тексерi.
2) Оқушылардың әлеуметтiк белсендiгiн арттыру жолдары:
• Оқушылар өзара оқушы-оқушы не оқушы-мұғалім түрiнде бiр-бiрiне
сұрақтар беруi;
• Бастауыш мектеп оқушылары сабақта өзара пiкiрлесiп отыруы;
• қиын сұрақтарға қарсы топтың оқушылары жауап беру еркiндiгi болуы;
3) Оқушылардың танымдық белсендiгiн арттыру жолдары:
• Оқушылар қарсы жақтың пiкiрiне өзiндiк пiкiр айта алуға;
• Келiспеген жағдайда өзiнiң көзқарасын дәлелдеуге;
• Өзiнiң микротобындағы жолдастарының сөздерiне қосымша не пiкiрге
қосылатыны жөнiнде өзiндiк пiкiр бiлдiруіне еркіндік жасалуы;
4) Оқушылардың қатысымдық белсендiгiн арттыру жолдары:
• Сабақ барысында оқушылар бiр-бiрiмен еркiн тiлдiк қатынасқа шығуы;
• Жауаптарын бiрге жоспарлауы;
• Сөйлеген сөздерiн нақты әрi қысқа жеткiзуi;
• Айтар ойларының әсерлiгi болуы;
• Сөйлеген сөздерiнiң жаргон, диалект, бөтен сөздерден таза болуы қажет.
Оқушылардың белсенділігін күшейтетін интерактивті әдіспен қатар
дәстүрлі ойын әдісі болып табылады. Ойын - әсіресе кіші жастағы оқушылардың
сөйлеу дағдысын қалыптастыруға әрі қолайлы,әрі тиімді әдістердің бірі.
Ойын - адамдар генiнде қаланған инстинктi жеткiзушi. Балалар ойнау
арқылы өмiр тәжiрбиесiмен танысады, ересектердiң қимылын қайталайды, сол
арқылы өмiрге қажет қимылды, iс-әрекеттi және ойлау,сөйлеу дағдыларын
меңгередi.
Ойын балалардың қиялынан туындайды, ойын - бала шығармашылығы.
Баланың қиялы ойын арқылы шарықтайды, олар ойнау үдерісiнде басқа
әлемге енедi.
Оқыту мақсатында қолданылатын ойындардың түрлері өте көп. Ойын –
қанағаталу үшін жасалатын іс – әркет. Ойын туралы көптеген теориялар бар
[10, 415 б.].
Демек, ойындарды бастауыш мектеп оқушыларын белгiлi бiр іс-әрекетке
үйрететiн құрал етiп пайдалануға болады екен. Сондықтан кіші жастағы
оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру үшін ойындарды қолдану
арқылы да нәтижеге жетуге болатындығын байқаймыз.
Оқыту үдерісінде орынды қолданылған ойындар оқушылардың тілдік
материалдарды саналы меңгеруін қамтамасыз етумен қатар олардың
сыныптастарымен, жалпы қоршаған ортамен тілдік қарым- қатынасқа түсуге
Бiлiм және дағдының сапасы мен нәтижесiнiң көрсеткiшi - практика.
Егер оқушы бiлiмдi практикада қолдана алмаса, бұл оның бiлiмдi үстiрт
қабылдағандығынан, жете түсiнбегенiнен болады. Бiлiмдi практикада
қолданудың оқу үдерісiнде екi түрi жиi кездеседi. Бiрiншiсi – бiлiмдi жаңа
материалды ұғыну үстiнде қолдану; екiншiсi- жаңа оқу мiндеттерiн шешу
үстiнде қолдану. Бұл кезде оқушы бұрын алған бiлiмiн жаңа көрнекi құралдар
мен техникалық құралдарды қолдану т.б. арқылы толықтырады.
Педагог – ғалымның еңбегiнде бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу
дағдыларын қалыптасу мәселелерiн қамтымай, жалпы дағдының қалай
қалыптасатыны, қалыптасуы неше кезеңнен тұратыны жөнiнде мағлұмат беру
көзделген.
Педагог ғалымдар оқыту теориясында дидактикалық принциптердi айқындау
барысында әрқайсысы әр түрлi пiкiр айтады.
Ә.Исабаев қазақ тiлi жоғары сыныптарда мынадай принциптер бойынша
оқытылады деп, принциптердi төмендегiдей тізеді:
ғылыми принцип; жүйелiлiк принцип; көрнекiлiк пен белсендiлiк
принципi; теорияны практикамен байланыстыру принципi; түсiнуге жеңiл,
қолайлылық принципi; оқушылардың психикалық ерекшелiктерiн ескеру принципi
.
Бастауыш оқыту педагогикасымен шұғылданып жүрген әдiскер ғалымдардың
көпшілігі:
Оқытудың ғылыми принциптерi; оқытудың жүйелiлiк принциптерi; оқытудың
материалды дұрыс орналастыру принципi; оқытудың алдын ала болжау принципi;
оқытудың берiк, тиянақты болу принципi; оқытудың теория және практика,
өмiрмен байланыстыру принципi; оқытудың көрнектiлiк принциптерiн атап
көрсетедi. Өзге тiлдi дәрiсханаларда қазақ тiлiн қатысымдық тұрғыдан оқыту
әдiстемесi мынадай принциптердi басшылыққа алады;
Тұтастық (комплекстiк); сөйлесiмге қатысты басты ережелердi меңгеру;
грамматикалық заңдылықтарды есте сақтау; жазуға үйрену; сөйлемнiң түрлерiн
меңгеру; ынталандыру; тақырыпты игеру; сөйлеуге қатысты iшкi күштi
пайдалану; орта мен жағдайды ескеру.
Тiлдi қатысым әдiсi тұрғысынан оқытудың негiзiн қалаған Е.И.Пассов
мынадай принциптердi басшылыққа алады:
-ауызша сөйлеу негiзiне құралған принцип;
-тiл бiрлiктерiн бiр-бiрiмен байланысты үйрету принципi;
-ана тiлi ерекшелiктерiн ескеру принципi;
-қатысымдық әрекеттi жаттығулар арқылы жүзеге асыру принципi;
Сабақ оқу-тәрбие міндеттерінің толыққанды шешімі жалғыз әдіспен
қамтамасыз етілмейді. Ұдайы белгілі әдістің тиімді талаптары мен
кемшіліктерін сараптай отырып, олардың арасынан нақты белгіленген
мәселелердің орындалуына сай келетіндерін таңдастыруға, әрқилы әдістерді
үйлестіре біріктіріп, пайдалнануға тура келеді. Қандай да әдісті
іріктеумен әрдайым көптеген тәуелді байланыстарды ескеру қажет [11, 235
б.].
Біз зерттеу жұмысымызда бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруда мынадай педагогикалық, лингвистикалық принциптерді
басшылыққа алдық:
1.Ғылымилылық принципі
2.Оқушылардың жеке қабiлеттерiн ескеру принципi
3.Теорияны практикамен байланыстыру принципі
4.Көрнекiлiк принципi
5. Жүйелiлiк және бiрiздiлiк принципi
6. Саналылық пен белсендiлiк принципi
7.Тіл табиғатына сай зейін қою принципі
8. Сөздің мағынасын түсіну принципі
9. Тілдік сезімге сүйену және оны дамыту принципі
Бұл дидактикалық принциптердi таңдап алуымызға зерттеу нысанасының
өзiндiк ерекшелiктерi әсер еттi. Себебi, бастауыш мектеп оқушыларының
ауызша сөйлеу дағдысын қатысым әдiсi арқылы қалыптастырудың өзiндiк
ерекшелiктерi бар:
1. Ана тiлiнде оқитын оқушылар тiлдi төменнен жоғары қарай, яғни
тiлдiк заңдылықтарды сақтау, фонетика, лексика, грамматика түрiндегі
жүйемен, оқиды;
2. Бірінші сынып оқушыларының бойында ауызша сөйлеу дағдылары
мектепке келгенге дейiн қалыптасқан.
Балалар кішкене кезiнен қоршаған ортамен тiлдiк қатынасқа түсiп,
осының әсерiнен олар грамматикалық заңдылықтар мен ережелердi сөйлесу
тәжірбиелерінде білмесе де оқымаса да, қолдана алуға сөздiк қорындағы
сөздердi пайдалану бiлiктерi мен дағдылары,сондай-ақ қазақ тiлiнiң
фонологиялық ерекшелiктерiн ажырату дағдылары қалыптасқан болады. Сондықтан
бірінші сынып оқушыларын ауызша сөйлеуге дағдыландыруда тілімізде тіпті
күнделікті жиі де,сирек кездесетін сөздерді қамтып, үйрету жұмыстары
жүргізіледі. Сонымен, сөйлеу – тіл көмегімен түзілген адам аралық
қатынас құралы. Сөйлеудің сыртық және ішікі түрлері болады [12, 101-103
б.].
Ауызша сөйлеу дағдысы – бiрнеше рет қайталаудан туындаған,
автоматтандырылған, оқушылардың дұрыс сөйлеу iс-әрекетi екенін жоғарыда
айтқанбыз. Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын жетілдіру онан әрі дұрыс
бекіту және қазақ тілі пәнін оқыту барысында дидактикалық принциптерді
дұрыс іріктеп алу қажет, себебі Қазақ тiлi пәнiн оқып үйрену барысында
балалардың өздерiнiң ауызша сөйлеу дағдылары да ұштала түседi, олар өз
ойларын ауызекi және жазба тiлде бейнелеп өзгелердiң сөзiн толық түсiнудi
үйренедi және тiлдiк мұраны, материалдарды осы тiлдi қолданудың ең жарқын
үлгiсi болып табылатын әдеби туындылар, жеке-жеке бөлiктер арқылы
түсiндiрiлетiн тiл теориясы – осының бәрi қазақ тiлi пәнiнде интерактивтi
ұштастырыла меңгерiледi.
Ендi iрiктелiп алынған принциптерге тоқталайық:
1. Ғылымилық принципi. Бірінші сыныпта қазақ тiлiнен теориялық
бiлiмдер берумен қатар баланы ауызша сөйлеуге дағдыландыруда ең маңызды
принциптерiнiң қатарына ғылымилық принцип жатады. Ғылымилық принцип бойынша
тiлдiк фактiлердi таңдап, оларды ой елегiнен өткiзiп, қандай жаттығуларда
әрi теориялық бiлiм берумен қатар дағдыларын қалыптастырып, бiлiктердi
меңгертуге болатыны топшыланды. Сөйтiп, бағдарлама талабына сай берілген
материалдар қамтылып,ауызша сөйлеуге дағдыландыру мәселелерін іске асыру
қарастырылады.
Р. Қоянбаев қазақ тiлi сабағында қолданылатын ғылыми принцип
төмендегi өлшемдерге сай болуы қажет дейдi:
а) Меңгерiлетiн объектiнiң терминi анық болуы қажет.
ә) Қазақ тiлiнен берiлетiн тақырыптардың дәлдiгi талап етiледi. Тiлдiк
фактiлерге сай меңгерiлетiн тақырыптардың дәл, анық болуы мектеп оқушылары
түсiнiгiнiң кеңеюiне септiгiн тигiзедi.
б) Тiлдiк тақырыптардың өзiндiк белгiлерi сараланып алынғаны абзал.
Бұған бiр тақырып пен екiншi тақырыптың байланыстығы, материалдың iшкi
өзiндiк қасиеттерi енедi. Бұл сияқты өзiндiк белгiлер тақырыптың нақтылы
көлемiн құрай алады.
в) Қазақ тiлiнен берiлетiн материалдардың анықтамалары мен ережелерi
дәл болғаны абзал. Негiзгi берiлетiн мағыналары мен iшкi заңдылықтарына
қарай нақтылы анықтамалар мен ережелер шығарылады.
г) Тiлдiк тақырыптарға байланысты берiлетiн практикалық дағдылардың
да көлемi дәл болғаны жөн. Демек, бастауыш мектеп оқушыларының қатысым
арқылы сөйлеу дағдыларын қалыптастыру сабақтары осы өлшемдерге сай болуы
қажет. Бұл жерде айта кететiн жайт мұғалiмдер ғылымилық принципiн негiзге
алғанда: 1. Тiлдiк теорияларды оқушылардың жас ерекшелiктерiне сай игерген
бiлiмдер мен бiлiктiретiн сәйкестерiндiрiп беруi; 2. Тек жалаң тiлдiк
теориялар бермей, өзара қатысым барысында оқушылардың сөйлеу дағдысын
жетiлдiру жұмыстарын да ескеруi; 3. Тiлдiк теория академиялық еңбектерден
емес, бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiнде көрсетiлген тiлдiк
мағлұматтардан алынуға тиiс.
2. Оқушылардың жеке қабiлеттерiн ескеру принципi бойынша тiлдiк
фактiлер, тiлдiң ауызша сөйлеуге дағдыландыру материалдары әсіресе
балалардың жеке ерекшеліктерін (темперамент, қабілет, мінез) ескеру және
психикалық таным үдесітерінің өту ерекшеліктерін, сезім мен ерік
ерекшеліктерін ескеру арқылы іріктеледі [13, 324 б.].
Әрбiр сабақ барысында сыныптағы оқушылардың жеке және жас
ерекшелiктерi ескеріле отырып, қосымша жұмыстар жүргiзiлдi. Сабақты нашар
игерген ауызша дұрыс сөйлей алмайтын балалардың жеке өзiне ғана қосымша
тапсырмалар берiлдi. Оқушылардың арасында өзара қатысым барысында ауызша
сөйлеуге дағдыланбаған, сынып алдында өз ойын толық жеткiзе алмайтын,
байланыстырып сөйлей алмайтындары да кездестi. Бұларды қатарға қосу үшiн
бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру мақсатында
балаларға арнап әр сыныпта түрлi ойындар мен пiкiр сайыстары
ұйымдастырылды. Ойындар мен пiкiр сайыстар оқушылардың зейiнiн өзiне
аударумен, пәнге деген қызығушылықтарын арттырумен ерекшелендi. Осы ойындар
мен пiкiр сайыстарды өткiзу барысында оқушылар өз ойларын жасқанбай айтуға,
толық және әсерлi жеткiзуге дағдыланды.
3 Теория мен практиканың байланысы принципi тұрғысынан кіші жастағы
оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған жаңа амал-
тәсiлдер тiлдiк материалдарды терең меңгертумен қатар игерген бiлiм, дағды
мен бiлiктерiн тiлдiк қарым – қатынаста орынды пайдаланып, олардың дұрыс
сөйлеуiн қамтамасыз ету көзделді.Сондықтан практикалық маңызы бар
тапсырмалар түрлерi iрiктелiнiп алынды. Қазақ тiлi сабағында
пайдаланылатын жаңа инновациялық амал-тәсiлдер арқылы, бiрiншiден,
оқушылардың продуктивтi ойлау қабiлеттерi жетiлдiрiлдi,екiншiден, олардың
сөздiк қоры молайтылып, тiлi дамытылады,үшiншiден, диалогтық сөйлеумен
байланыстырыла монологтық сөйлеу дағдылары қалыптастырылды, төртiншiден,
қиялы дамытылып, шығармашылық қабiлеттерi жетiлдiрiлдi, бесiншiден, сөйлеу
әдебi туралы түсiнiктерi нығайтылып, тiл мәдениеттерi арттырылды,
алтыншыдан, тiлдiк қарым-қатынасқа еркiн түсiп, өз ойын, пiкiрiн,
көзқарасын дәл жеткiзуді іске асыру көзделді. Оқушылардың қазақ тiлiнiң
теориялық фактiлерiнен алған бiлiмдерi тәжiрибе жүзiнде өмiр қажетiне
қолданулары арқылы iске асты. Оқулықтағы теориялық материалдар тiл
бiлiмiнiң қамтыған негiзгi салаларымен тiкелей байланысты.
Бірінші сынып Қазақ тiлi (Ана тілі) пәнiнде дыбыс және әрiп, сөз,
сөйлем, мәтiн тақырыптары беріледі [14, 5 б]. Бұл тақырыптар бірінші сынып
оқушыларына тiл бiлiмi жөнiнде алғаш мағлұматты практикалық түрде игеруге
мүмкіндік береді. Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда
тiлдiк теорияны игерумен бірге өз ойын толық және нақты жеткiзулеріне
мүмкiндiк беретiн жұмыстар қарастырылды.
Оқушыларды тек тiрек материалдарды игеруімен ғана шектемей, олардың
сол тiлдiк заңдылықтар мен үлгiлердi өздерiнiң сөйлеу үдерісiнде дұрыс
қолдануға, сөздiк қорындағы сөздердi орынды пайдалануға, ана тiлiнде таза
және әсерлi сөйлеуге үйрету көзделді. Сондай-ақ пiкiр- сайыстар
оқушылардың шығармашылық қабiлеттерi мен логикалық ойлауын қалыптастыратын
жұмыстар да қамтылды.Біз зерттеуімізде осы принципке сүйене отырып, бірінші
сыныптың өзінде де балаларды ауызша сөйлеуге дағдыландыру жұмысын көбіне
тәжірбиелік тұрғыда жүргізуді көздегенімізбен оқушылардың
психофизиологиялық ерекшелігін ескердік, сондай-ақ тіл дыбыстары сабағында
бұл жұмысқа баса көңіл аударылуы тиіс.
4. Көрнекiлiк принципi - бастауыш мектепте ең жиi қолданылатын
принциптерднiң бiрi. Л.В.Заньков оқыту үдерісiнде қолданылатын
көрнекiлiктердi төрт түрге бөледi:
а) Оқушылар көрнекiлiктi назар сала бақылай отырып, оның мазмұнын
ашатын мағлұматтарды өз беттерiнше жинақтайды. Мұғалiмiнiң мiндетi:
бақылаған кезде неге мән беруге бағыт берiп отыру.
ә) Сөз бен көрнекiлiк ұштасуының екiншi түрi көрнекiлiк мазмұнын
мұғалiмнiң өзi баяндап шығады. Яғни балалар мағлұматтарды көрсетiлген
нәрселерден алмайды, мұғалiмнiң әңгiмесiнен есiтедi.
б) Сөз бен көрнекiлiктi ұштастырудың үшiншi түрi де көрнекiлiктi
бақылау нәтижесiнде алынған мағлұматтар мен осы жөнiнде бұрыннан
бiлетiндерiне сүйене отырып түсiндiру. Бұл жағдайда оқушы бiлiмдi
көрнекiлiктен ашпай, өзiнiң бұрынғы бiлетiндерiне сүйенедi.
в) Сөз бен көрнекiлiктi ұштастырудың төртiншi түрiнде мұғалiм
оқушыларды көрнекiлiктен жинақтаған мәлiметтерi бойынша ой қорытындысын
жасауға ұмтылдырады. Балалардың ескермей мән бермей кеткен жерлерiн ұстаз
өзi толықтырып, айтып шығады.
Көрнекілік оқушыларға заттардың өзі немесе олардың бейнесін тікелей
көріп байқауға мүмкіндік береді. Оқытуда нақты білім алу көрнекілікке,
сезінуге, бақылау әркетіне негізделеді [15, 77-78 б].
Бiздiң зерттеуiмiзде оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруда осы жәйттердiң iшiнен сөз бен көрнекiлiк ұштасуының бiрiншi
түрi негiзгi рөл атқарды. Себебi тәсiлдiң осы түрi көрнекiлiк арқылы
тапсырманы оқушылардың өздерiне бақылаттырып, барлық мағлұматтарды өз
беттерiмен жинақтау арқылы дағдылары қалыптастырылды. Оқушы осы тәсiл
арқылы бақылампаздыққа ие болып, көрнекiлiктегi заттың бiрден көзге
көрiнбейтiн қасиеттерiн ажыратуға мүмкiндiк алды. Бірінші сынып
оқушыларының қазақ тiлiн меңгеру сапасын көтеру, игерген бiлiмдерiн
естерінде берiк сақтау қабiлеттерiн жетiлдiруде, дидактикалық ойындарды
қолдану барысында плакаттар, кеспе қағаздар, муляждар, портреттер
пайдаланылды.
5. Жүйелiлiк және бiрiздiлiк принципi бойынша оқыту мазмұнына тiлдiк
материалдар жүйесiн сақтай отырып, бiрiнен соң бiрi сатыланып қолданылды.
Тiлдiк материалдардың оқыту үдерісiнде бiрiнен соң бiрiнiң орналасуын
бiрiздiлiк принципi деп атайды да, сабақта өтiлген тақырып пен жаңа тақырып
арасындағы байланысты жүйелiлiк принципi деп атайды. Бірінші сыныптағы
қазақ тiлi сабағында оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастыруда жүйелілік
принципi, бiрiншiден, қолданылған ойындардың бағдарлама мен оқулықта
берілген тақырыптарға,бiлiм мазмұнына сәйкестiлiгiмен, екiншiден,
дидактикалық ойындарды, жаттығулар мен тапсырмаларды орынды қолданумен,
үшiншiден, оқушылардың сөйлеу тiлi олардың шығармашылық қабiлеттерiнiң
бiртiндеп дамуына сай етiп құрастырылуымен анықталды. Сондықтан тiлдiк
материалдарды ұғындыру барысында, алдымен, оқушылардың ойлау қабiлеттерiн
жетiлдiретiн, кейiн олардың шығармашылық қабiлеттерiн нығайтатын, соңына
қарай оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын, қалыптастырып,тiлдiк қарым-
қатынаста өз ойын еркiн жеткiзуге дағдыландыратын тапсырмалар ұсынылды.
6. Саналылық пен белсендiлiк принципi бойынша оқушыларға берілетін
материалдар олардың меңгеруіне оңай, түсінікті болуы қажет.Сабақта өтілетін
материалдарға оқушылар түсініп,оны толық ұғып, меңгеріп отырса ғана,
балалардың белсенділігі артады және қазақ тілінен берілетін білімнің
беріктігін қамтамасыз етіліп,балалар ауызша сөйлеу арқылы өз пікірлерін
белсенді түрде білдіреді. Ол үшiн біз зерттеуімізде мынадай жұмыстар
жүйесiн iске асырдық:
а) қазақ тiлiнен түсiндiрiлетiн материалдардың анықтылығын, нақтылығы;
ә) түсiндiрiлетiн материалдардың әсерлiлiгi;
б) берiлген және берiлетiн бiлiмнiң сапалылығы, тұрақтылығы және оған
қатысатын оқушылардың белсендiлiгiн;
в) сыныпта және үйде орындалатын жұмыстардың сапасы;
г) қайталау жұмысының жүйелiлiгi.
Сондықтан сабаққа мұқият дайындалып, оқыту үдерісiн белсендiруге
арналған активтi және интерактивтi әдiстердi пайдаландық.
7. Тіл табиғатына зейін қою принципі бойынша оқушыларды сауат ашу
кезеңінде тіл табиғатын оқушыларға ұғындыру жұмыстары жүргізіледі. Мысалы,
Сауат ашу кезеңіне дейін оқушылар мен суреттер арқылы әңгіме жүргізу,
ертегі оқып, түсінігін айтқызу жұмыстары орындалады. Бұл сабақтарда
бастауыш мектеп мұғалімдері оқушыларға тіл табиғатын түсіндіруі қажет. Бұл
үшін мұғалім тақтаға жыл мезгілі қысты бейнелейтін суретті іліп,
оқушылардан осы суреттен не күтіп тұратынын сұрайды. Оқушылардың бірқатары
суретке қарап, қар, жолдың үстінде қалың киінген балалардың ойнап
жүргенін айтса, кейбірі ағаштың басындағы қарды айтады, мұғалім: осы
суретке қарап ойлап тұрғандарыңды қалай жеткіздіңдер, ойды жеткізуде нені
пайдаландаңдар, бәрімізге түсінікті етіп жеткізуге не қолдандыңдар ... деп
қарсы сұрақтар беріп оқушыларға тіл табиғатын түсіндіреді.
Осылай етіп, мұғалім тілдің ойды жеткізуде пайдаланатындарын
байқатып, сол арқылы тілдің қаншалықты қажеттігін аңғартады. Мұғалім келесі
суреттерді көрсетіп, олардың сөздерді сөйлемдерді дұрыс айту дағдыларын
қалыптастырады. Тіл табиғатын оқушыларға дұрыс ұғындыру үшін мынадай
жұмыстар ұйымдастырылады:
1. Берілген сурет бойынша әңгіме құрату;
2. Суреттегі әр бір элемет бойынша оқушылардың өз ойларын
жеткізуді талап ету;
3. Сыныптасы айтқан ойға оқушылар өзіндік ой қосуын
қадағалау;
4. Оқушыларға өз ойларын дұрыс айтуға дағдыландыру;
5. Оқушылар суретте берілген кейіпкерлердің не істеп
жатқанын, не ойлап тұрғанын айтуға дағдыландыру;
Мұндай жұмыстар оқушылардыңтіл табиғатына деген зейінін артырып,
олардың ауыша сөйлеу дағдыларын арттыратыны даусыз.
Мұның өзі, біріншіден оқушылардың дұрыс сөйлеу дағдыларын дұрыс
қалыптастырса, екіншіден, олардың өз пікірлерін жинақы айтуға
дағдыандырады, осы арқылы оқушылардың жеке тұлғалық қабілеттері артып,
сабаққа деген ынтасы артады.
8. Сөздің мағынасын түсіну принципі бойынша оқушыларға әрбір сабақ
барысында түсініксіз сөздер түсіндіріліп, оларды белсенді қолдану үжолдары
үйретіледі.Бастауыш мектепте сөз мағынасын тек қазақ тілі мен ана тілі
сабақтарнда ғана түсіндірп, ұғындырмай, басқа да пәндерде ұғындырылса жөн
болады. Себебі оқушы матетатика және дүниетану сабақтарында тек ғылыми
лексика ғана оқып қоймай, сонымен қатар күнделікті өмірде қолданылатын
сөздерді қайталайды, олардың мағынасын меңгереді, түсінеді. Сондықтан,
бастауыш мектеп оқушыларына сөз мағынасын түсіндіру, оны меңгертудің
мағынасы зор. Бастауыш мектепте сөз мағынасын ұғындыру жұмыстары мынадай
бағыттарда жүргізілгені дұрыс:
1. Оқушыларға жаңа сөздер үйрету;
2.Бастауыш мектеп оқулықтары мәтіндерінде кездескен сөздердің
мағыналарын ұғындыру;
3. Оқушылардың бұрыннан білетін сөздерінің мағыналарын
тереңдету;
4. Оқушылардың сөлеген сөздерінде сөздерді өз мағыналарында
қолданылуына дағдыландыру;
5. Сөз мағыналарын түрлі лексикалық синоним , антоним, омоним,
сөздің көп мағыналығы арқылы және граматикалық (қосымшалар арқылы сөз
мағынасыныңөзгеруін) тәсілдер арқылы меңгерту.
Сөз мағынасын түсіндіру жұмыстары күнделікті жүргізіліп тұрғаны абзал.
Себебі оқушыларға мәтінде кездескен жаңа сөздердің мағыналарын
түсіндірмесе, олар мәтіннің мазмұнын ұғынбайды.
Сондықтан оқушыларға әр бір сөздің мағынасын ұғындыру- тек мәтінді
дұрыс қабылдау үшін ғана қажет емес, сондай –ақ олардың өз ойларын толық
жеткізуіне де, тілдік қарым қатынасқа еркін түсінуіне де оң ықпалын
тигізеді.
9. Тілдік сезімге сүйену және оны дамыту принципі бойынша оқушыларға
мәләметтерде кездескен түрлі тілдің көркемдік құралдары ұғындырылып,
олардың мағыналары түсіндіріледі. Сөйлеуде метафораны кіші жастағы
оқушылар көп қолданады: Күн көзі ұйқыға кетті, Шөп су ішкісі келеді,
т.б. Дегенмен мектептегі оқу барысында олар бірте-бірте дүниені ертегі
ретінде танудан шындық ретінде тани бастайды.
Балалардың ортақ және жеке ерекшеліктеріне негізделген бастауыш
оқыту білімді нәтижелі игеруге, баланың жоғары интеллектуалды және
ізгілікті дамуына әкеледі [16, 206-220 б].
Метафора, аллегориямен бірге айтылған шығармаларды оқығанда, Өмірде
ондай болмайды деп, балаларға шындығын айтудың қажеті жоқ. Балалар алуан
түрлі мультфильмдерді көргенде немесе өздері түрлі ойындар ойнағанда, сол
әрекеттер арқылы айналадағы шындықты таниды. Мұнда мектептің міедеті- сол
табиғи жағдайда бір нәрсені баса көрсету үшін қолданылған метафораның
рөліне көңіл бөлу болып табылады.
Метафораны түсіндіру 1 сыныптан басталады. Ол көбінесе, жұмбақ айтуда
үлкен рөл атқарады. Өйткені метафорада зат пен құбылыстың бейнесі ғана
емес, ең негізгі соған тән қасиеттері жасырылады. Мыс: Жіпке ілдім мен
өзім, кіп-кішкентай күн көзін ( Әліппе, электр шамы).
Аяғы біреу, қолы жоқ, Өзі сөйлей білмейді,-
Шиыр-шиыр жолы көп. Салған ізі сөйлейді.
(Қарындаш) [17].
Мұнда бірінші жұмбақта неліктен кішкентай күн көзі деп айтылған, ал
оны жіпке ілдім дегені несі? сияқты сұрақтар қойылады.
Балалар оның күннің көзіндей жарқырағанын және жоғарыда, төбеде тұратынын
айтады. Соңғы жұмбақта неге аяғы біреу екені, т.с.с. анықталып, шешеуіне
жасырылған қасиеттерінің сай келетініне балалардың көзі жеткізіледі.
Бастауыш мектепте тілдің көркемдік құралдары туралы теориялық мәлімет
білмейді; бұл тұрғыда жүргізілген жұмыстардың барлығы тіл дамыту мақсатында
практикалық сипатта ғана іске асырылады.
Қазақ педагогикасының iргесiн қалаушы Ы.Алтынсариннен басталған
оқушыларды оқыта отырып тәрбиелеу мәселесінің маңызы қазіргі кезде тіпті
күшеюде. Қазір сонымен қатар баланы оқыту үстінде тәрбиелеу және дамыту
мақсаты да іске асырылуда. Ы.Алтынсарин шығармаларында, еңбектерiнде
балаларды мейiрмандыққа, ұқыптылыққа, iзгiлiкке шақыратын әңгiмелер мен
өлеңдер көптеп кездеседi .
Адам баласымен бiрге жасасып, бiрге өмiр сүрiп келе жатқан қоғамның
қажеттi және тұрақты функциясының бiрi – тәрбие. Тәрбие – біз кімдерді
тәрбиелейміз, солардың жүрегіне ықал ету.. тәрбие – бізге мәлім
адамгершілік әдет-ғұрыптарын меңгеруді мақсат көздеп, бір адамның екінші
адамға ықпал етуі деп Л.Н.Толстой айтқандай. Әр түрлi тарихи экономикалық
формацияларға байланысты әр елде тәрбиенiң мақсаты мен мiндетi сол елдiң
нақты талаптарына сай кейбiр өзгерiстерге ұшырағанымен тәрбиенiң негiзгi
мақсаты – жас ұрпақты өмiрге дайындау. Оған өз халқының ғасырлар бойы
жасап, қалыптастырған әлеуметтiк тәжiрибелерiн үйрету негiзiн қоса сақтап
келедi. Олай болса, тәрбие – мәңгiлiк нәрсе. Бiрақ оған қарамастан тәрбие
әрдайым толықтырып, жаңарып отыруды, тiптi басқа халықтардың тәрбиелiк
тәжiрибелерiн де үйренудi, меңгерудi талап етедi. Ал оны тар шеңберде
қалдырып қоймай, озық тәжiрибеге, ғылымға сүйенiп құру, жетiлдiру, дамыту –
маңызды мiндеттердiң бiрi [18, 7-8 б].
Әрбiр халықтың мәдени-рухани қазынасы өскелең буынға бiлiм берiп,
оларды тәрбиелеуде орасан зор тағылымдық маңызы болатынын заманымыздың
ғұлама ғалымдары жақсы түсiнген. Осыған орай әлемдiк ой-сананың асқар
биiгiне көтерiлген М.Жұмабаев: ... тәрбиешi баланы сол ұлттың тәрбиесiмен
тәрбие қылуға мiндеттi деген. Бүгiнде сол кезде айтылған ой-пiкiрiдiң
өзектiлiгi, өткiрлiлiгi әлi мәнiн жоймағанына, қайта ауыр сыннан өтiп,
әлеуметтiк-педагогикалық маңызы артып отырғанына көзiмiз жеттi. Сонымен
қатар ол жалпы педагогиканың екi түрлi тәрбие мәселесiн қарастыратынын
айтқан. Оның бiрiншiсi - дене тәрбиесi, екiншiсi - жан тәрбиесi.
Дене тәрбиесi қозғалыс негiзiнде қалыптасса, жан тәрбиесiн тәрбиелеу
үшiн тәрбиешiнiң ықпалы зор екендiгiн былайша атап көрсеткен: Бастапқы
кезде жөпшендi бiлiнбейтiн баланың жан тұрмысы бала өскен сайын бiрте-бiрте
бiлiне бастайды. Сондықтан баланың дене тәрбиесi мен жан тәрбиесiн қатар
алып бару керек. Қатар алып бару емес, бала өскен сайын тәрбиешi күшiнiң
көбiн баланың жан тәрбиесiне жұмсай беруге мiндеттi. Тегiнде берiк ұғу
керек, адамның қымбат нәрсесi де, жұмбақ нәрсесi де сол жан. Қиын тәрбие
тiлейтiн де сол жан. Жанды дұрыс тәрбие қылу үшiн жанның жайын баяндайтын
ғылыммен таныс болу керек .
С.Рахметованың Қазақ тiлiн оқыту әдістемесі атты оқулығында бастауыш
мектептердегi оқу сабақтарының мақсаты деп төмендегiдей мәселелердi атайды:
1. Идеялық-саяси, адамгершiлiк және эстетикалық тәрбие беру.
2. Дүниеге дұрыс көзқарас қалыптастыру.
3. Балаларды, жас өспiрiмдер мен үлкендердiң үлгiлi, ерлiк iстерiмен,
еңбектерiмен таныстыру арқылы қоғам игiлiгiне адал ниетпен еңбек етуге,
адамгершiлiкке, бiрiн-бiрi сыйлаушылыққа, адалдық пен шыншылдыққа,
кiшiпейiл болуға тәрбиелеу.
4. Отанымыздың мейлiнше бай, көркем де сұлу табиғаты жайлы материалдармен
танысу арқылы табиғатта кездесетiн өзгерiстер мен құбылыстарды байқай
бiлiп, теңдесi жоқ сұлулық пен көркемдiлiктi бағалай бiлуге, елiн, жерiн
қадiр тұтып, сүюге тәрбиелеу.
5. Балалардың алған бiлiмдерi мен оқу дағдыларын, шеберлiктерiн жетiлдiру,
тiлiн онан әрi дамыта түсу.
6. Халықтардың бостандық, бейбiтшiлiк үшiн жүргiзген қаһармандық
күрестерiмен таныстыра отырып, Отанды сүю, бейбiтшiлiк пен халықтар достығы
рухын қалыптастыру.
7. Саналы тәртiпке, дұрыс мiнез-құлық нормаларына үйрету.
8. Еңбекке қызығу, еңбекқорлыққа тәрбиелеу [19, 9-14 б].
Бастауыш мектептiң оқу сабақтарына қойған бұл талаптар жоғары оқу
орындарында өтiлетiн қазақ тiлi сабағында да негiзге алынады. Аталған оқу
сабағының мақсатында көрсетiлген тәрбиелiк мәнi бар тақырыпта салт-сананың,
ұлттық дәстүрiмiз, бiлiм, отбасы, достық, адамгершiлiк, адам баласының
мiнез-құлқы, әсемдiк пен сұлулық жөнiнде мағлұмат берудi көздейтiн,
тәрбиелейтiн мақал-мәтелдер таңдалып iрiктелдi.
Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаевтар мектепте тәрбиенiң басты мiндеттерi –
теориялық бiлiмдi эканомикалық, экологиялық бiлiммен қаруландыру, кәсiптiк
бағдар беруге тәрбиелеу. Олай болса, әрбiр азамат тәрбиеге тiкелей қатысы
бар адамдар, ұйымдар мен мекемелер тәрбиенiң мәнiне, мiндеттерi мен
мақсатын жете түсiнуi қажет. Осыған орай, тәрбиенiң негiзгi
мақсаттары,соның ішінде тұлғаның рухани және дене қабiлеттерiн жан-жақты
дамытып, эстетикалық талғамдары мен сезiмдерiн қоғамның талапттарына сай
тәрбиелеу,- деп көрсетедi.
Ж.Аймауытов тәрбие мақсаттары адамды қай жағынан тәрбиелеу керек
болса, сол қырынан анықталады деген пiкiр айтады.
Тәрбиенiң мақсаты – дененi күшейтiп, ұлтшыл қылу болса, мұның жақсы жағы
да, жаман жағы да болу керек. Жақсы жағы: Бiр халықтың ұлтшыл адамдары
көбейсе, өзi көркейедi. Бiр ұлт бақытты болса, сол бақыт сол ұлттың
iшiндегi адамдарына да ортақ.
Тәрбиенiң мақсаты – мiнездi түзеу деп ненi айтадыңбекпен, өмiрмен
байланыстыра жүргiзу, оқушыларды еңбек тәрбиесiне баулу, оларды
политехникалық, экономикалық тұрғыдан білімді ету.
Тәрбие қоғамдық талаптарға сәйкес болу міндеті. Тәрбие - бұл жалпы,
ортақ міндеттерді іске асыру барысында мұғалім мен оқушының ықпалдасты
әркеттерін қамтамасыз етуші арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жүйе
жағдайында мақсатты тұлға қалыптастыру болған әлеумметтік процесс [20,
140-141 б].
Адам жанды нәрселердiң iшiндегi – ақылдысы, сезiмдiсi, қайраттысы.
Iшiп-жеу жанды нәрселердiң бәрiнде бар. Адам дүниеде ақылды зат болса, өмiр
сүрудiң де бiр ақылды мақсаты болуы керек.
Баланы бұзуға, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz