Антигитлерлік коалициясының құрылуы және екінші майдан мәселесі
Мазмұны
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
І.тарау Антигитлерлік коалициясының құрылуы және екінші майдан
мәселесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
ІІ.тарау Екінші майданның дипломатиялық тарихы . . . . . . . . . . . . . . 20
2.1. Екінші майдан мәселесінде АҚШ және Ұлыбритания
дипломатиясының позициялары . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2.2. Екінші майдан мәселесінде Кеңес Одағының көзқарасы . . . .32
2.3. Екінші майдан мәселесі бойынша Тегеран конференциясының
шешімдері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.4. Екінші майданның ашылуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Сілтемелер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
І.тарау Антигитлерлік коалициясының құрылуы және екінші майдан
мәселесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
ІІ.тарау Екінші майданның дипломатиялық тарихы . . . . . . . . . . . . . . 20
2.1. Екінші майдан мәселесінде АҚШ және Ұлыбритания
дипломатиясының позициялары . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2.2. Екінші майдан мәселесінде Кеңес Одағының көзқарасы . . . .32
2.3. Екінші майдан мәселесі бойынша Тегеран конференциясының
шешімдері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.4. Екінші майданның ашылуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Сілтемелер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Жалпы адамзат тарихындағы ең ірі оқиға екінші дүниежүзілік соғыс екені белгілі. Мұнда соғыс әрекеттері мен әдістерінің ең жоғарғы үлгілері мен көріністері байқалды. Сонымен қатар екінші дүниежүзілік соғыс кезінде дипломатия мен саяси ойындардың ең белсенді үлгілері мен әдістері байқалған болатын. Осы кездегі халықаралық қатынатардың даму жағдайы мен көрінісін айқындау бүгінгі тарих ғылымы айналымында маңызды орындары иемденеді. Екінші дүниежүзілік соғыс барысында Германия және оның одақтастарының агрессиялық саясатын тоқтау бағытында әлемдегі бейбіт жағдайды сақтауға ұмтылған және өзіндік ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді қолға алған державалар бірнеше келісөздер, хаттар мен кездесулер процесінің нәтижесінде ғана біріккен түрде қарсыластық әрекетіне көшеді.
Мұнда одақтастардың біріккен әрекетінің көрінісі антигитлерлік коалицияның құрылып, одақтасудың нәтижесінде екінші майданның ашылуы болып табылады. Аталған екінші майданның дипломатиялық көрінісі мен тарихы қандай сипатта және қандай ерекшеліктермен жүргізілді және оның екінші дүниежүзілік соғыс барысындағы халықаралық қатынастардың көрінісіне әсері - бүгінгі күні өзіндік ғылыми орынды иемденетін мәселе болып табылады. Сондықтан екінші майдан дипломатиялық тарихы тақырыбындағы жұмысты зерттеу барысында бірнеше өзекті мәселер алға қойылды - бұл жұмыстың ғылыми айналымдағы орнын анықтауға мүнкіндік береді. Екінші майданның құрылуы барысында оған қатысушы державалардың қандай позициялар мен мақсаттарды ұстанды, екінші майданның құрылуына әсер еткен факторларды анықтау, және екінші дүниежүзілік соғыстың дипломатиялық тарихының дамуындағы екінші майданды құру келіссөздерінің орнын анықтау жұмысты басты өзекті мәселелері болып табылады. Сонымен қатар екінші майданның құрылуы екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесіне өзіндік әсер етті ме, жалпы екінші майдан дипломатиясы кейінгі тарихи қалыптың жағдайына әсер етті ме, деген мәселерді де анықтау алға қойылған.
Тақырыптың өзектілігі. Жалпы адамзат тарихындағы ең ірі оқиға екінші дүниежүзілік соғыс екені белгілі. Мұнда соғыс әрекеттері мен әдістерінің ең жоғарғы үлгілері мен көріністері байқалды. Сонымен қатар екінші дүниежүзілік соғыс кезінде дипломатия мен саяси ойындардың ең белсенді үлгілері мен әдістері байқалған болатын. Осы кездегі халықаралық қатынатардың даму жағдайы мен көрінісін айқындау бүгінгі тарих ғылымы айналымында маңызды орындары иемденеді. Екінші дүниежүзілік соғыс барысында Германия және оның одақтастарының агрессиялық саясатын тоқтау бағытында әлемдегі бейбіт жағдайды сақтауға ұмтылған және өзіндік ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді қолға алған державалар бірнеше келісөздер, хаттар мен кездесулер процесінің нәтижесінде ғана біріккен түрде қарсыластық әрекетіне көшеді.
Мұнда одақтастардың біріккен әрекетінің көрінісі антигитлерлік коалицияның құрылып, одақтасудың нәтижесінде екінші майданның ашылуы болып табылады. Аталған екінші майданның дипломатиялық көрінісі мен тарихы қандай сипатта және қандай ерекшеліктермен жүргізілді және оның екінші дүниежүзілік соғыс барысындағы халықаралық қатынастардың көрінісіне әсері - бүгінгі күні өзіндік ғылыми орынды иемденетін мәселе болып табылады. Сондықтан екінші майдан дипломатиялық тарихы тақырыбындағы жұмысты зерттеу барысында бірнеше өзекті мәселер алға қойылды - бұл жұмыстың ғылыми айналымдағы орнын анықтауға мүнкіндік береді. Екінші майданның құрылуы барысында оған қатысушы державалардың қандай позициялар мен мақсаттарды ұстанды, екінші майданның құрылуына әсер еткен факторларды анықтау, және екінші дүниежүзілік соғыстың дипломатиялық тарихының дамуындағы екінші майданды құру келіссөздерінің орнын анықтау жұмысты басты өзекті мәселелері болып табылады. Сонымен қатар екінші майданның құрылуы екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесіне өзіндік әсер етті ме, жалпы екінші майдан дипломатиясы кейінгі тарихи қалыптың жағдайына әсер етті ме, деген мәселерді де анықтау алға қойылған.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Безыменский Л. А. Тайный фронт против второго фронта. М., 1987.
2. Бережков В. М. С дипломатической миссией в Берлин, 1940-1941 – Тегеран, 1943., Ташкент «Узбекстан» 1971.
3. Бережков В. М. Рождение коалиции М., 1975.
4. Бережков В. М. Станицы дипломатической истории. М., 1984.
5. Боротынский С. Дипломатия периода второй мировой войны междунородные конференции 1941-1945 г.г. М., 1959.
6. В. Ф. Дмитриевич Тайное стоновится явным: Деятельность дипломатии и разведки западных держав в годы второй мировой войны. М., 1989.
7. Земков И. Н. Дипломатическая история второго фронта в Европе М., 1982.
8. Кулиш В. М. Имтория второго фронта. М. Наука, 1971.
9. Кулиш В. М. Раскрытая тайна. Предистория второго фронта в Европе. М. Наука. 1971.
10. История второй мировой войны 1939-1945 гг. В 12-и томах т.9-й Освобождение территории СССР и Европейских стран. председатель гл. ред. комиссии Д. Ф. Устинов, М., «Военное издательство» 1978 г.
11. История второй мировой войны 1939-1945 гг. В 12-и томах т. 8-й Крушение оборонительной статегии фашистского блока. председатель гл. ред. комиссии Д. Ф. Устинов, М., «Военное издательство» 1977 г.
12. История второй мировой войны 1939-1945 гг. В 12-и томах т.5-й Провал агресивных планов фашистского блока. председатель гл. ред. комиссии
А.А. Гечко. М., «Военное издательство» 1975 г.
13. Переписка Председателя Совета министров СССР с президентами США и премьер министрами Великобритании во время Великой Отечественной войны 1941-1945г.г. М., 1989.
14. Советский союз на междунородных конференциях период Великой Отечественной войны. 1941-1945г.г. Сборник документов. М., 1988.
15. Тегеран – Ялта – Потсдам. Сборник документов. М., 1970.
16. Хастингс Макс, Операция «Оверлорд»: Как был открыт фторой фронт. М., Прогрес, 1989.
17. Хрестоматия по новейшей истории. 1917-1945 г.г. (состав. М. Е. Сучков; под ред. И. Н. Яковлева) М., Просвешение, 1987.
18. Черчилль У. Вторая мировая война. (под ред. А. С. Орлова) М., 1991.
1. Безыменский Л. А. Тайный фронт против второго фронта. М., 1987.
2. Бережков В. М. С дипломатической миссией в Берлин, 1940-1941 – Тегеран, 1943., Ташкент «Узбекстан» 1971.
3. Бережков В. М. Рождение коалиции М., 1975.
4. Бережков В. М. Станицы дипломатической истории. М., 1984.
5. Боротынский С. Дипломатия периода второй мировой войны междунородные конференции 1941-1945 г.г. М., 1959.
6. В. Ф. Дмитриевич Тайное стоновится явным: Деятельность дипломатии и разведки западных держав в годы второй мировой войны. М., 1989.
7. Земков И. Н. Дипломатическая история второго фронта в Европе М., 1982.
8. Кулиш В. М. Имтория второго фронта. М. Наука, 1971.
9. Кулиш В. М. Раскрытая тайна. Предистория второго фронта в Европе. М. Наука. 1971.
10. История второй мировой войны 1939-1945 гг. В 12-и томах т.9-й Освобождение территории СССР и Европейских стран. председатель гл. ред. комиссии Д. Ф. Устинов, М., «Военное издательство» 1978 г.
11. История второй мировой войны 1939-1945 гг. В 12-и томах т. 8-й Крушение оборонительной статегии фашистского блока. председатель гл. ред. комиссии Д. Ф. Устинов, М., «Военное издательство» 1977 г.
12. История второй мировой войны 1939-1945 гг. В 12-и томах т.5-й Провал агресивных планов фашистского блока. председатель гл. ред. комиссии
А.А. Гечко. М., «Военное издательство» 1975 г.
13. Переписка Председателя Совета министров СССР с президентами США и премьер министрами Великобритании во время Великой Отечественной войны 1941-1945г.г. М., 1989.
14. Советский союз на междунородных конференциях период Великой Отечественной войны. 1941-1945г.г. Сборник документов. М., 1988.
15. Тегеран – Ялта – Потсдам. Сборник документов. М., 1970.
16. Хастингс Макс, Операция «Оверлорд»: Как был открыт фторой фронт. М., Прогрес, 1989.
17. Хрестоматия по новейшей истории. 1917-1945 г.г. (состав. М. Е. Сучков; под ред. И. Н. Яковлева) М., Просвешение, 1987.
18. Черчилль У. Вторая мировая война. (под ред. А. С. Орлова) М., 1991.
Мазмұны
Кіріспе _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ _ _ _ 3
І-тарау Антигитлерлік коалициясының құрылуы және екінші майдан
мәселесі _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ _ _ _ _ 13
ІІ-тарау Екінші майданның дипломатиялық тарихы _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ 20
2.1. Екінші майдан мәселесінде АҚШ және
Ұлыбритания
дипломатиясының позициялары _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ _ _ 20
2.2. Екінші майдан мәселесінде Кеңес Одағының көзқарасы
_ _ _ _32
2.3. Екінші майдан мәселесі бойынша Тегеран
конференциясының
шешімдері_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ _ _ _ _ _ 36
2.4. Екінші майданның ашылуы _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ _ _42
Қорытынды _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ 48
Сілтемелер тізімі _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ _ 50
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ 52
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Жалпы адамзат тарихындағы ең ірі оқиға
екінші дүниежүзілік соғыс екені белгілі. Мұнда соғыс әрекеттері мен
әдістерінің ең жоғарғы үлгілері мен көріністері байқалды. Сонымен
қатар екінші дүниежүзілік соғыс кезінде дипломатия мен саяси
ойындардың ең белсенді үлгілері мен әдістері байқалған болатын.
Осы кездегі халықаралық қатынатардың даму жағдайы мен көрінісін
айқындау бүгінгі тарих ғылымы айналымында маңызды орындары
иемденеді. Екінші дүниежүзілік соғыс барысында Германия және оның
одақтастарының агрессиялық саясатын тоқтау бағытында әлемдегі бейбіт
жағдайды сақтауға ұмтылған және өзіндік ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуді қолға алған державалар бірнеше келісөздер, хаттар
мен кездесулер процесінің нәтижесінде ғана біріккен түрде
қарсыластық әрекетіне көшеді.
Мұнда одақтастардың біріккен әрекетінің көрінісі антигитлерлік
коалицияның құрылып, одақтасудың нәтижесінде екінші майданның
ашылуы болып табылады. Аталған екінші майданның дипломатиялық
көрінісі мен тарихы қандай сипатта және қандай ерекшеліктермен
жүргізілді және оның екінші дүниежүзілік соғыс барысындағы
халықаралық қатынастардың көрінісіне әсері - бүгінгі күні өзіндік
ғылыми орынды иемденетін мәселе болып табылады. Сондықтан екінші
майдан дипломатиялық тарихы тақырыбындағы жұмысты зерттеу барысында
бірнеше өзекті мәселер алға қойылды - бұл жұмыстың ғылыми
айналымдағы орнын анықтауға мүнкіндік береді. Екінші майданның
құрылуы барысында оған қатысушы державалардың қандай позициялар мен
мақсаттарды ұстанды, екінші майданның құрылуына әсер еткен
факторларды анықтау, және екінші дүниежүзілік соғыстың
дипломатиялық тарихының дамуындағы екінші майданды құру
келіссөздерінің орнын анықтау жұмысты басты өзекті мәселелері
болып табылады. Сонымен қатар екінші майданның құрылуы екінші
дүниежүзілік соғыстың нәтижесіне өзіндік әсер етті ме, жалпы екінші
майдан дипломатиясы кейінгі тарихи қалыптың жағдайына әсер етті
ме, деген мәселерді де анықтау алға қойылған.
Зерттелу дәрежесі. Тарихнамасы Екінші дүниежүзілік соғыс
тақырыбында әдеби және ғылыми айналымдарда бірнеше жүздеген еңбектер
жарық көрген болатын. Мұндай зерттеулер мен еңбектер арасында
өзіндік бірегей ғана эпизодтар мен оқиғалардың да барысын зерттеуге
бағытталғандарын кездестіруге болады. Екінші дүиежүзілік соғыстың
дилпломатиялық келісөздеріне, халықаралық жағдайына байланысты
бағытталған бірқатар құжаттар жинақтары, ірі зерттеулер де жарық
көрген. Сонымен қатар екінші дүниежүзілік соғыстың барысын сипаттайтын
жекелеген адамдардың естеліктері мен мемуарлары да маңызды болып
табылады. Жалпы екінші дүниежүзілік соғыстың толық көрінісін
сипаттап, жан-жақты дипломатиялық құжаттармен, баспасөз беттеріндегі
мақалалармен, жалпы бірнеше түрлі деректермен және зерттеулермен
зерттелген екінші дүниежүзілік соғысқа арналған ең ірі еңбек КСРО-
ның Әсекери министрлігінің жетекшілігімен және бірқатар кеңестік
тарихшылардың үлесімен он екі томдық История второй мировой войны
атты еңбегі болып табылады. Еңбекте деректердің және көзқарастардың
түрлілігі мен жан-жақтылығы және оларды қолдану жағдайының жоғарғы
дәрежесі байқалады. Екінші дүниежүзілік соғыс тақырыбына арналған
тарихнамадағы ірі еңбектердің бірі осы аталған ірі зерттеу
иемденеді, мұнда екінші майданның ашылуына арналған дипломатиялық
келіссөздер де жетекші орында қарастырылған. Сонымен қатар зерттеу
тек кеңестік деректермен, көзқарастармен, зерттеулермен анықталып
ғана қоймай, шетелдік деректер және зерттеулердің бірегей түрде
қоланылуымен байқалады.
Л. А. Безыменскийдің жеке зерттеуінен шыққан Тайный фронт против
второго фронта еңбегі, екінші майданның құрылу барысына тоқтала
отырып оған құрылған қарсы әрекеттер басымдылығын анықтап көсетуге
бағыттаған. Сонымен қатар мұнда тарихи зерттеулерде кездесе бермейтін
фактілердің көрінісі қолданылған.
Тақырыптың деректік негізін толықтыратын еңбек: Преписка
председателя Совета министров СССР с президентами США и
примлерминистрами Виликобритании во время Великой Отечественной войны
1941-1945 гг. болып табылады, мұнда одақтастардың бір біріне
хаттары мен келісімдері айқын суреттеледі, бұл еңбектегі ерекше
тұстар екінші майдан мәселесінің одақтастар басшыларының хаттарынан
қандай маңызды мәселеге айналғанын көруге болады.
Сонымен қатар жұмыстың деректік негізін Советский союз на
междунородных конференциях период великой отечественной войны 1941-
1945 гг. құжаттар жинағы да толықтыра түсетіндігі айқын, мұнда
екінші майданның ашылу алғы шартына арналған конференциялардың
барысы да айқын көрсетілген, Кеңес Одағының екінші майданның ашылу
мүдделілігін көрсетеді.
Шетелдік зерттеушілердің бірі Хастингс Макстың Операция
Оверлорд: как был открыт второй фронт еңбегінде тікелей екінші
майданның ашылу барысына тоқталып, оның маңыздылығын сипаттайды.
Екінші майданның ашылу жоспарларын көрсете отырып, оның орындалу
барысына үлкен назар аударады. Сонмен қатар мұнда шетелдік
көзқарастардың да негізін байқауға болады.
В. Д. Дмитревичтің Тайное стоновится явным: Деятельность дипломтии
и разветки западных держав в годы второй мировой войны еңбегінде
тек батыстық дипломаттардың іс әрекеттері мен мақсаттарын көрсетеді
және мұнда батыс дипломаттарының екінші майданға байланысты
көзқарастары мен әрекеттері байқалады, сонымен қатар зерттеу
кеңестік идеологияның құлау шағында жарық көргендіктен барынша тарихи
обьективтілікке жақын келген еңбектердің бірі болып табылады.
1925-1945 жылдар аралықында Кеңес Одағының сыртқы істер
комиссариятында маңызды дипломат ретінде танылған, ал кейініректе
тарихшы танылған М. М. Майскийдің Воспоминания советского дипломата
еңбегі 1925-1945 жылдар аралығындағы Кеңес Одағының сыртқы
істерінің барысын суреттейді. Аталған еңбек өзіндік естеліктер
ретінде жазылғандықтан белгілі дәрежеде дерек ретінде де қолданысқа
түскен болатын.
История междунородных отношений и внешней политики СССР
зерттеуінің бірінші томы И. А. Кирилиннің жетекшілігімен бірнеше
кеңестік тарихшылардың зерттеуі арқылы 1917-1945 жылдар аралығындағы
кеңес одағының халықаралық қатынастарын және сыртқы саясатын
суреттейді. Мұнда екінші майданның дипломатиялық тарихына да аса
үлкен көңіл бөлініп жазылған.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі дипломатиялық жағдайларды
толығымен зерттеп, өзіндік тарихнамалық бағытты байқатқан тарихшы
зерттеуші В. М. Бережников, бірқатар еңбектерін екінші майданның
ашылуындағы дипломатиялық жағдайларға, антигитлерлік коалицияға
қатысты шығарған болатын, олар: Дипломатической миссией в Берлин,
1940-1941 – Тегеран, 1943. зерттеуінде 1940 жылдан 1943 жылға
дейінгі дипломатиялық әрекеттерді, келіссөздерді өзара одақтасуларды
зерттеп сипаттайды; Рождение коалиции зерттеуі антигитлерлік
коалицияның пайда болуындағы дипломатиялық алғы шарттар анықталып,
зерттеуге бағытталған; Страницы дипломатической истории еңбегінде
екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі дипломатиялық ойындар мен саяси
қарым қатынастардың сипаты жасалып, оларды анализдеу көрсетілген.
С. Боротынскийдің Дипломатия периода второй мировой войны
междунородные конференции 1941-1945 г.г. зерттеуінде екінші
дүниежүзілік соғыс барысындағы халықаралық конференциялардың барысына
тоқтала отырып, мұндағы дипломаттардың позицияларын анықтау арқылы
сыртқы саясаттағы мақсаттарын көрсетуге тырысады, сонымен қатар
мұнда екінші майданның ашылуына маңызды септігін тигізген Тегеран
конференциясы да және оның шақырылуындағы алғы шарттық дипломатиялық
тарих та анықталып зерттелген.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі екінші майданның дипломатиялық
тарихын суреттейтін және толық тақырыптық сипатын ашатын зерттеу
И. Н. Земковтың Дипломатическая история второго фронта в Европе
еңбегі болып табылады, мұнда екінші майданның ашылуындағы
дипломатиялық әрекеттер мен саяси келіссөздер барысы айқындалып,
оларға тарихи анализдеу мен талқылау жоғары дәрежеде анықталып
жазылған. Автор өзіндік тарихи обективтілікке жетудің жолын салып,
деректердің түрлілігімен және оларды қоланудағы тарихи әдістердің
ерекшелігімен айқындалады.
Зерттеуді тақырыптық сипаты жағынан сәйкес келетін, зерттеуші және
тарихшы В. М. Кулиштің История второго фронта зерттеуі болып
табылады, мұнда жалпы екінші майданның тарихын жан жақты зерттеуге
ұмтылыс жасалған. Сонымен қатар аталған автордың Раскрытая тайна.
Предистория второго фронта в Европе зерттеуіндегі тарихи
дәлеледер мен деректердің қосымша түрлілігі арқылы тарихи
обьективтілікке жетуге ұмтылыс жасалған.
Екінші дүиежүзілік соғыстың кезіндегі халықаралық конференциялардың
құжаттық сипатын жасаған Тегеран – Ялта – Потсдам. Сборник
документов еңбегі болып табылады. Еңбек деректік дүниесімен құнды
болып табылады.
Деректік құжаттардың жинағы ретінде М. Е. Сучковтың құрастыруымен
және И. Н. Яковлевтің редекциялығымен Хрестаоматия по новейшей
истории, 1917-1945 г.г. еңбегі екінші майданға қатысты барлық
құжаттық деректерді жинақтауға бағытталған.
Сонымен қатар жұмыстың жазылу барысында деректік құндылық ретінде
У. Черчильдің Вторая мировая война естеліктік еңбегі қолданылды,
мұнда Ағылшын премер министрі, тікелей екінші майцданның
дипломатиясына қатысқан тарихи тұлғаның естеліктері болғандықтан
құндылығы жоғары болып табылады.
Осындай мазмұнда 1925-1945 жылдарда Кеңес одағының ірі дипломаты
және саяси тұлғасы И. М. Майскидің Воспоминания советского
дипломата естеліктері жазылған болатын, аталған еңбек жұмыстың
обьективті қаралу мақсатында дерек ретінде қаралған болатын, яғни
жұмыстың құжаттық деректерден тыс екінші майданның дипломатиялық
тарихын көріністік сипатпен суреттеуге септігін тигізеді.
Деректер. Екінші майданның дипломатиялық тарихы тақырыбының
деректік құрамына тоқталатын болсақ, мұнда түрлі дерек көздерінің
қолданылғанын байқауға болады. Екінші майдан мәселесіне байланысты
одақтас державалардың басшылары арасындағы келіссөздер, кездесулер
нәтижесіндегі құжаттар мен өзара хаттар және конференциялардың
құжаттары мен хаттамалары болып табылады. Сонымен қатар жұмыстың
толыққанды терең зерттелуі үшін бірнеше тұлғалардың, екінші майдан
мәселесіне тікелей қатысушы, тұлғалардың жеке естеліктері мен
мемуарлары да өзіндік орынды иемденеді. Осылайша дерек көздері
төмендегі құрылыммен топтастырылды:
- И. В. Сталин, У. Черчиль және Ф. Рузвельттің екінші майдан
жөніндегі хаттары.
- АҚШ және Ұлыбритания үкіметінің Францияға басып кіруінің
шешімі. (1943 ж тамыз-желтоқсан)
- Штаб басшыларының бірікке комитетінің Кайрда қабылданған
шешімдері. (1943 ж 5 желтоқсан)
- Штаб басшыларының біріккен комитетінің одақтастардың
экспедициялық күштерінің қолбасшысы Д. Эйзенхауэрге арналған
дерективасы
- У. Черчильдің Вторая мировая война атты естеліктері
- М. М. Майскийдің Воспоминания советского дипломата атты
естеліктері.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Екінші дүниежүзілік соғыс
кезіндегі екінші майданның ашылу дипломатиясының тарихын түрлі дерек
көздері мен зерттеулер арқылы обьективті тарихи шындыққа жету
жұмыстың басты алға қойған мақсаты болып табылады. Аталған мақсатқа
орай төмендегідей міндеттер негізге алынды:
- Антигитлерлік коалицияның құрылуы мен оның екінші майдан
мәселесінің шығуына әсерін көрсету.
- Екінші майдан мәселесіне одақтас АҚШ және Ұлыбритания
басшылары мен дипломаттарының позициясын анықтау.
- Екінші майдан мәселесіндегі Кеңес Одағының рөлін көрсету.
- Екінші майдан мәселесі бойынша кездесулер мен
конференциялардың шешімдерін анықтау.
- Екінші майдан мәселесіне байланысты Тегерен конференциясының
орнын көрсету.
- Екінші майданның ашылуы және барысындағы келіссөздердің
нәтижесін анықтау.
Жұмыстың құрылымы. Екінші майданның дипломатиялық тарихы тақырыбын
толық және жан-жақты қарастырудың мақсатында және тарихи
обьективтілікке жақындау үшін, сонымен қатар жұмыстың ғылымилығын
байқату барысында тақырыптың аясында бірнеше жүйелі бөлімдерге бөліп
қарастыру анықталған.
Кіріспе бөлімінде жұмыстың ғылыми тұрғыдан қарағандағы сипаты
анықталып, оған жан-жақты ғылыми сипттама берілген, мұнда тақырыптың
өзектілігі – тақырыптың ғылыми айналымдағы орнын анықайды; жұмыстың
зерттелу дәрежесі – жұмысқа байланысты қолданылған зерттеулер мен
еңбектерге тарихнамалық сипаттама берілген және дерек көздеріне
түсінік жасалған; жұмыстың мақсаты мен міндеттері – тақырыптың
зерттелу барысындағы мақсаттар мен міндетер айқындалып қойылған;
жұмыстың құрылымы – жұмыстың құрлысына тоқтау жасалынған; тақырыптың
географиялық шеңбері – екінші майданның дипломатиялық тарихы өзінде
қандай георафиялық аймақтарды қамтитындығын анықтайды; хронологиялық
шеңбері – екінші майдан мәселесінің шығу уақыты мен ашылу кезінің
аралығын, кезеңдерін көрсетеді.
Негізгі бөлім, тақырыптың, зерттеудің негізгі мәтініне құралған,
ол өзінде екі тарауды қамитиды. Бірінші тарау – Антигитлерлік
коалицияның ашылуы және екінші майдан мәселесі – мұнда ұлы отан
соғысының басталуынан кейінгі АҚШ және Ұлыбритания мемлекетерінің
арасындағы келісөздер және антигитлерлік одақтың құрылу барысы
анықталған, сонымен қатар мұндағы КСРО-ның одаққа тартылу мен
одақтастардың Гитлерлік басқыншылыққа қарсыласу жоспарларының
дайындалу барысы, ұзақ кездесулер мен келіссөздердің нәтижесінде
құрылған антигитлерлік коалиция одағының құрылуы көрсетілген. Екінші
тарау – Екінші майданның дипломатиялық тарихы – тақырыптың негізін
ашушы тарау болғандықтан бірнеше тармақтарға бөлініп қарастырылған,
олар: екінші майдан мәселесінде АҚШ және Ұлыбритания дипломтиясының
позициялары – батыстық мемлекеттердің екінші майданның ашылуына
байланысты көзқарастары түрлі келіссөздер барысындағы жағдайлармен
көрсетіледі және сыртқы саясатындағы көздеген мақсаттарын анықтауға
мүнкіндік береді; екінші майдан мәселесінде Кеңес Одағының көзқарасы
– мұнда кеңестік дипломаттарының екінші майданның ашылуыына
негізделген келісөздердегі әрекеттері мен көзқарастары айқындалған
және жалпы екінші майданға негізделген сыртқы саясаттағы әрекеттерін
анықтай отырып, Кеңес өкіметінің сыртқы саясаттағы мақсаттарын
анықтау алға қойылған; екінші майдан мәселесі бойынша Тегеран
конференциясының шешімдері – екінші майданның ашылуына сонғы келісім
нүктесін қойған одақтастардың Тегерандағы кездесулері мен
келіссөздерін анықтап көрсеткен, жалпы бұл конференцияның маңыздылығы
мен екінші майданның дипломатиялық тарихындағы ерекше орнын анықтай
түсу байқалады; екінші майданның ашылуы – екінші майдан ашылу барысы
мен әректтері тарихи сипатта анықталған және екінші майданның ашылу
жағдайлары мен жоспарларының сипаты берілген.
Қорытынды бөлімінде жұмысқа толық қанды ғылыми қорытынды жасалып,
ғылыми түйіндеме жасалынған, яғни жалпы зерттеудің соңғы ғылыми
түйіндемесі анықталған. Сонымен қатар жұмыстың әр тарауына арналған
жүйелі қорытындылау жасалынған.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Екінші майданның дипломатиялық
тарихы өзіндік хронологиялық шеңберді иемденеді, яғни жылдар
аралықтарын қамтиды. Екінші майдан мәселесі антигитлерлік коалиция
құрылу барысында пайда болған мәселе болып табылғандықтан, оның
шығуын екінші дүниежүзілік соғыстың Ұлы Отан соғысы кезенінен
басталған деп анықтауға болады. 1941 жылдың шілде айының өзінде ақ
И. В. Сталин, яғни екінші майданның ашылуына одақтастардың ішіндегі
ең мүдделісі, У. Черчильге хаттарында екінші майданның ашылуын
ұсынған болатын. Ал екінші майданның дипломатиялық тарихы оның
ашылуымен аяқталады деуге толыққанды болады. Сондықтан Еуропадағы
Оверлорд және Энвил операцияларының басталуымен, яғни Д.
Эйзенхауэр қолбасшылығымен ашылған екінші майдан екінші майдан
дипломатиялық тарихының аяқталуына әкеледі. Сонымен екінші майданның
дипломатиялық тарихы 1941 жылдың шілде айы мен 1944 жылдың мамыр
айлары аралығын қамтиды. Екінші майданның дипломатиялық тарихын
бірнеше кезеідермен де қарастыруға болады, олар:
- Бірінші кезең, 1941 -1943 жылдар аралығын қамтиды – мұнда
екінші майданның ұсынылуынан бастап, Тегерен конференциясына
дейінгі аралықты қамтиды.
- Екінші кезең, 1943 жылдағы қараша айын қамтиды – мұнда Тегеран
конференциясына толыққанды жеке тоқталуға болады, себебі
Тегеран конференциясы екінші майданның дипломатиялық тарихында
басты орындарды иемденеді.
- Үшінші кезең 1943-1944 жылдар аралығын қамтиды – мұнда Тегеран
конференциясынан кейіннен бастап, екінші майданның ашылып,
алғашқы қадамбарын бастағанға дейінгі аралықты қамтиды.
Жұмыстың зерттелу әдістері. Екінші майданның дипломатиялық тарихы
тақырыбын зерттеу барысында бірқатар ғылыми зерттеудің әдістері
қолданылды. Екінші майданның дипломатиялық тарихы ғылыми обьективті
зерттеле отырып, дерек көздері мен зерттеулерді салыстыру әдісі және
екінші майданның дипломатиялық тарихына қатысушы одақтастар
мемлекеттерінің басшыларынның дипломатиялық қызметін талдау және
мәрелеу әдістері қолданылған.
І-тарау Антигитлерлік коалициясының құрылуы және екінші майдан
мәселесі
1941 жылы 7 желтоқсанда, сағат 7, 55 минутта Жапонияның суасты флоты және
авиациясы күтпеген жерден американдық Перл Харбор теңіз базасына
басқыншылық жасады. Тынық мұхитындағы күштердің негізгі мазмұны
Жапонияның әскери күштерінің мүддесіне орай өзгертілді.
8 желтоқсанда АҚШ және Ұлыбритания Жапонияға ресми түрде соғыс
жариялады. 11 желтоқсанда Германия АҚШ-қа соғыс жариялады және осы
мәлімдемеден соң оның артынан АҚШ-қа Италия, Болгария, Венгрия,
Румыния, Словакия, Хорватия және Маньчжоу-Го мемлекеттері соғыс
жағдайын жариялаған болатын. АҚШ пен Ұлыбритания қатарында соғысқа
Австралия, Жаңа Зеландия, Канада, Оңтүстік Африка одағы, Коста Рика,
Никарагуа, Сальвадор, Гандурас, Гайти, Доминикан Республикасы, Куба,
Панама, Гватемала, Голландия енген болатын. Жапонияға сонымен
қатар Польша, Эфиопия, Белгияның эмигранттік үкіметі, Еркін
Франция қозғалысы және Қытайдың Гоминдандік үкіметі соғыс жағдайын
жариялаған болатын. 6 желтоқсанда Ұлыбритания Венгрия, Румыния,
Финляндияға соғыс ашқан еді. АҚШ-тың соғысқа енуі, соғыстың
көлемдерінің кеңеюіне әкелді, бұл соғыста жаңа шайқас алаңдарының
ашылуына әсіресе Тынық мұхиты аймағында шайқастардың жүргізілуіне
алып келген болатын.
1941 жылы 11 желтоқсанда Германия, Жапония, Италия жаңа әскери
пакт жасады, ол Үштік пактісіне толықтырушы келісім болды. Жаңа
келісім шартында одақтастар Ұлыбритания және АҚШ-қа қарсы барлық
күштерімен жеңістік нәтижеге дейін соғысу қажет және ешқандай да
себептермен бейбіт келісімге келмеуі керек болатын. Жапония Тынық
мұхитындағы алғашқы қарсыласулар мен шайқастарда АҚШ-тан басым
келді.
Алайда осыған қарамастан АҚШ және басқа да мемлекеттердің
соғысқа енуі жалпы күштердің қатынасын антигитлерлік коалициясының
мүддесіне орай шешті. 1942 жылдың көктемінде агрессор мемлекеттерге
қарсы 29 мемлекет тұрды. Антигитлерлік коалицияның кеңейгеніне
қарамастан ол заңды түрде рәсімделмеген. Тіптен АҚШ пен Ұлыбритания
арасында да ресми түрде одақ құрылмаған, тек ғана Ұлыбритания АҚШ-
тың ленд-лиз жөніндегі заңының таралуына рұқсат еткен болатын.
АҚШ-тың Германия және Жапонияға қарсы соғысқа шығуы Ұлыбритания
тарапынан үлкен қолдауға ие болды. Черчилль Рузвельтке тезарада
кездесіп, біріккен түрде стратегиялық соғысты жүргізу үшін
келіссөздерді ұйымдастыруды ұсынды. Рузвельт бұл ұсынысты қабылдайды.
1941 жылы 12 желтоқсанда Черчиль АҚШ-қа Герцог Иоркский
линкорнда жолға шықты, бұл ағылшын премьер-министрінің Вашингтонға
алғашқы сапары болатын. 1941 ж. 22 желтоқсанынан – 1942 ж. 14 қаңтар
аралығанда өткен Вашингтон конференциясында (ресми аты Аркадия)
Рузвельт пен Черчилль арасында тығыз байланыстар орнатылды. Олар
әдетте екеуі ғана соғысты жүргізуге байланысты және соғыстан
кейінгі жүиені орнату мәселелерін шешетін. Вашингтон конференциясында
соғысты жүргізуге байланысты жалпы жоспар жасалынды, мұнда
одақтастардың басты қарсыласы Германия болып белгіленді, сонымен
қатар соғысты жүргізудегі басты әдістер ретінде: Германияны әуеден
бомбылау арқылы әлсірету; блокадалауды жүргізу, кеңес Одағына әкери
көмек беру және тағы басқа әрекеттер белгіленді. Англо-американдық
әскерінің 1942 және 1943 жылғы Еуропа континентіндегі компаниясы
жоспарланбады. Еропадағы екінші майданның ашылуы жөніндегі мәселенің
орнына әскердің Солтүстік Африка территориясына түсіру талқыланып,
жоспарлар түзілген болатын.
Біріккен әскери әрекеттерді жүргізу мақсатында Біріккен штаб
басшыларының комитеті Вашингтонда құрылды, оның ресми әрекеті 1942
жылдың қаңтарында басталды.
Ағылшын және американдық үкіметтер Кеңес өкіметін Вашингтон
конференциясында қабылданған шешімдермен хабарламады, осылайша ағылшын-
американдық коалицияның қатысушылары әскери және саяси мәселерді
шешуде Кеңес одағының әрекеттенуі байқалды.
Алайда АҚШ және Ұлыбританияның жүйелі сепаратистік әрекеттеріне
қарамастан антигитлерлік коалиция құрылды және кеңейтілді. Бұл
әсіресе 1 қаңтар 1942 жылы 26 мемлекеттің Бірікке Ұлттар
Декларациясын қабылдағанда байқалды. Оның мәтінін Рузвельт пен
Черчилль жасады және Кеңес үкіметінің бірқатар жөндеулер мен
толықтырулар енгізгенінен соң ұсынылған болатын. Антигитлерлік
коалицияның қатысушы мемлекеттерінің тізімі ішінде басты орындарды –
КСРО, АҚШ, Ұлыбритания, Қытай мемлекеттері иемденді.
Осылайша тең құқылы, тәуелсіз анщтигитлерлік коалицияға қатысушы
мемлекеттер арасынан белгілі бір топ құрылды, ол агрессиялық
фашиятік блокқа қарсы әскери және саяси әрекеттер жүргізуге басты
рөлдерді иемденді. Сонымен қатар олар соғыстан кейінгі бейбіт
халықаралық қатынастарды орнатуды жоспарлаған болатын. 26 мемлекеттің
ішінде Франция аталған жоқ, мұндай жағдайға американдық үкіметтің
тікелей қыспағы әсер етті. Себебі 1941 жылы АҚШ үкіметі мен
Голльдің басқаруымен жүрген Франция ұлттық комитетінің арасында
француздік Сен-Пьер, Микелон аралдарын америка әскерінің басқыншылығы
жөнінде ауыр дискуссия өткізілген болатын.
Декларацияда оның қатысушылары Атлантикалық хартияның мақсаты мен
принциптеріне орай біріге отырып өзінің барлық әскери және
экономикалық потенциалын Үштік одақ және оның одақтастарына қарсы
соһғысқа пайдалануы қөажеттілігі, өзара байланысты орнатып және
қарсыластармен сепаратистік келісімге келмеуі қажет еді. Қол
қойылған деклорация антигитлерлік коалицияның құрылуына байланысты
маңызды қадам болатын.
Кеңес-герман және басқа да майдандарындағы жағдайларға байланысты
коалицияның жұмыс атқаруына немесе тоқырауына және ағылшын-кеңес,
американдық-кеңес келіссөздерінің заңды түрде орнығуына әсер етті.
Себебі Ұлыбритания мен АҚШ-тың кеңестік одақтасына байланысты көңіл
күйі үнемі өзгеріп отыратын. Иденнің 1941 жылы желтоқсандағы
сапарында КСРО инициативасымен КСРО мен Ұлыбритания арасында
одақтастық келісім жасау ұсынылды, бұл екі жақтың байланысына
бірегей тұрақты мазмұн беретін және соғыстың мақсаттары мен
соғыстан кейінгі бейбіт құрылымын анықтауға мүнкіндік беретін еді
(1) деп аталды. Бұл мәселені талқылаудың созылуына ағылшын және
американдық үкіметтердің Кеңес одағының 1941 жыл 22 маусымдағы
шекарасын мойындамауы себеп болды. Тек 1941 -1942 жылдардығы кеңес-
герман майданындағы қысқы компаниялардан соң ғана Ұлыбританияның
позициясы өгере бастайды. Рузвельтке Черчильдің 1942 жылдың
наурызындағы жолдауында Атлантикалық хартияны Ресейдің Германия
басып келгенге дейін шекараларынан айыру үшін (2) итермелеудің
қажеті жоқ деп атайды. Черчиль Рувельттің қолдау көрсетіп еркін
әрекеттенуіне мүмкіндік беріп, сталиннің асығып жатқан келісіміне
қол қоюды түсіне қарайды (3) деп үміттенетінін атайды.
Осыдан соң Лондон мен Вашингтон арасында интинсивті түрде
дипломатиялық хаттар жүреді, мұнда Иден елдегі қоғамдық көқарастарын
сылтаурата отырып КСРО мен одақтастық келісімді Материалдық және
әскери көмекті саяси ауыстыру ретінде тез арада құруды дәлелдей
түседі. Алайда американдық үкімет ағылшын кеңестік келісімде
шекараға байланысты пункттердің болуына түбегейлі қарсы болады.
КСРО мен Ұлыбритания келіссөздері 1942 жылы мамырда Лондонда
басталды, мұнда КСРО-ның сыртқы істер наркомы В. М. Молотов келген
болатын.
23 мамырда Ұлыбританияның сыртқы істер министрі А. Иден КСРО мен
Англия арасындағы жаңа одақтастық келісімінің мәтіндік жобасын
ұсынады. Осы кезде ағылшын үкіметі КСРО-ның Прибалтикадағы
территорияларын мойындаған болатын, алайда кеңес-польша шекараларын
толыққанды мойындаудан шектелді, тіптен шекара мәселесін келісімнен
алуды да ұсынған болатын. АҚШ-тың Ұлыбританиядағы елшісі Вайнант оның
хүкіметінің ағылшынның жаңа жобасын қолдайтындығын мәлімдейді.
Кеңес үкіметі коалициядағы өзінің одақтастарының позициясын ескере
отырып, келісімге шекаралар мәселесінің енгізілуін талап екен жоқ.
Кеңес үкіметінің мұндай позициясы ағылшын-кеңес одағының мәселелерін
тез аяқтауға мүнкіндік берді. Ағылшын үкіметі Кеңес үкіметінің
Эстония, Латвия және Литваны Кеңес одағының бір бөлігі ретінде
мойындағанын ресми түрде жариялады.
1942 жылы 26 мамырда Лондонда В. М. Молотов және А. Иден КСРО мен
Біріккен Ұлыбритания Корольдігі арасында келісім шарт жасалды,
мұнда гитлерлік Германияға қарсы соғыста және оның Еуропадағы
одақтастарына қарсыласуға байланысты одақ болып аталды. Сонымен
қатар соғыстан кейін өзара көмек көрсетуге байланысты келісім
болатын. Келісім шарт екі бөлімнен тұрды. Келісімнің І бөлімінде
соғыс кезіндегі тараптардың міндеттері көрсетілді. Бір-біріне
әскери және басқа да көмектерді көрсету және Германия және онымен
байланысы бар, Еуропадағы агрессиялық актілерге қатысы бар
мемлекеттерге қарсы соғыста әртүрлі қолдаулар көрсету аталып өтті
және гитлерлік үкіметпен және Германияның басқа да үкіметімен
келіссөзге түспеу, себебі ол агрессиялық ойларынан айырылған емес,
сонымен қатар Германияның одақтастарымен өзара келісімге келе
отырып достық қатынастар орнатпау (4) мәселері аталып өтті.
Келісімнің екінші бөлімінде келісуші жақтардың соғыстан кейінгі 20
жыл көлеміндегі қарым-қатынастары белгіленді. Мұнда соғыстан кейінгі
жылдары одақтық қатынаспен өзара міндеткерліктермен байланыс жасау
мәселері қаралды: басқа одақтас мемлекеттермен байланыстарды жасай
отырып бейбітшілікті сақтау мен агрессияға қарсыласуда ортақ
әрекеттену және төмендегідей әрекеттерде болуы: агрессияның
қайталануына жол бермеу және Германияның және басқа да агрессиялық
мемлекеттердің бейбітшілік жағдайының бұзылмауын (5) қарастырылды.
Егер келісуші жақтардың бірі Германиямен немесе онымен одақтас
мемлекетермен соғыс жағдайына түсетін болса, онда екінші жақ барлық
әскери және басқада көмек беруі қажет болды. Келісуші жақтар
сонымен қатар бір біріне қарсы келетін ешқандайда да одақпен немесе
коалициямен келісімге келмеуі қажет болды. Келісімнің екінші бөлімі
келісушілердің соғыстан кейінде коалицияның жұмысын жалғастырмақ
мақсаттары болғандығы дәлелдей түседі.
КСРО мен Ұлыбритания арасындағы одақтастық келісімі кеңес-ағылшын
қарым-қатынастарын жақсарты, екі елдің халықаралық аренадағы беделін
өсірді, антигитлерлік коалицияны күшейтті.
1942 жылы 27 мамырда В. М. Молотов АҚШ бағытындағы КСРО-ның қарым-
қатынастарын жақсарту мақсатында Вашингтонға ұшты, мұнда ол күрделі
түрде міндеткерліктер, агрессорларға қарсы соғысудағы әскери өзара
көмек мәселерін қарастырып келіссөздер жүргізді. Нәтижесінде 1942
жылы 11 маусымда КСРО-ның АҚШ-тағы елшісі М. М. Литвинов пен АҚШ-
тың мемлекеттік хатшысы К. Хэллдің арасында одақтастық келісім шарты
жасалады.
Кеңес-американдық келісім шартында, АҚШ КСРО-ға агресияға
қарсыласуда әскери көмегін берген және болашақта да жалғастыратын
міндеткерлігін алды. Келісім шартта әскери материалдар мен
экономикалық маңызы бар материалдарды өзара жеткізуде сауда
байланыстарына жолдың ашылуына мүнкіндік берілу мәселесі де қаралды.
Осылайша АҚШ пен КСРО одақтаса отырып, кеінгі басқа мемлекетермен
келісуде өзара: халықаралық сауда байланыстарында дискриминацияны
жойып, кеден салықтары мен басқа да барьерлерді алу (6) мәселерін
туындауына жағдай жасалмау қажетігі аталды. Бұл КСРО-ның соғыстан
кейінгі ауыр жағдайына жақсы септігін тигізетін еді.
КСРО-ның Ұлыбританиямен одақтастық келісімінің жасалуы және АҚШ-
пен келісімге келуі антигитлерлік коалицияның ресми және заңдық
түрінде рәсімделуіне мүнкіндік берді, Кеңес үкіметінің халықаралық
позициясын нығайты.
Жалпы бөлімді қорытындыласақ антигитлерлік колицияның құрылу
барысы Атлантикалық хартияның жасалуынан басталатыны сөзсіз, алайда
жалпы одақ тек АҚШ-тың соғысқа енуінен соң, Вашингтон
конференциясының шешімдерінен соң шынайы мазмұнына ене бастады. Ал
заңды түрде Кеңес үкіметінің АҚШ және Ұлыбританиямен агрессорларға
қарсы одақтастық құрылуы тек 1942 жылдың ортасында ғана аяқталып
біткен болатын, кештетіліп жасалған келісімдердің екінші майданның
ашылуына, яғни кештітіліп ашылуына өзінің әсерін тигізбей қоймады.
ІІ- тарау Екінші майданның дипломатиялық тарихы
2.1. Екінші майдан мәселесінде АҚШ және Ұлыбритания
дипломатиясының позициялары
1941 жылы гитлерлік Германияның КСРО территориясына басып енуі,
екінші соғыс кезіндегі халықаралық қатынастарда ерекше құбылысты
антигитлерлік коалицияның пайда болуына және АҚШ, Ұлыбритания, КСРО
мемлекетерінің қарым-қатынастарының дамуына әкелді, алайда осыған
қарамастан коалицияның ішінде өзара қайшылықтар болды, бұл екінші
майданның ашылу мәселесінің талқылануында одақтас мемлекетердің
ұстанған позициясынан айқын көрінді. Міне екінші майданның ашылуына
байланысты дипломатиялық қарым-қатынастарда Ұлыбритания мен АҚШ
позидцияларын анықтайтын болсақ.
Ұлыбританияның үкіметі бірнеше бағытағы саясатымен байқалады.
Черчилль мен Иден бастауымен жасалған жопарлар екінші майданың
ашылуына талпынысты байқатдпайды. Жалпы ағылшын үкіметінің соғыс пен
оның аяқталуынан кейінгі халықаралық жағдайды реттеудегі позициясы
бойынша Кеңес үкіметі мен Германияның әлсіреуі алға қойылып,
Еуропадағы билікке Англия ие болудың шеңберінде болатын, алайда бұл
бағыт ресми үгіттелген жоқ.
Черчилль мен Иденнің айтуға батылы бармаған мәселелерді Англияның
авиацииялық министрі Мур Брабазон 1941 жылы 14 шілдеде жариялайды
Егер Ресей мен Германия бір-бірін жою жағдайына жетсе Ұлыбритания
Еуропадғы басқарушы мемлекетке айналады. (7) Бұл Ұлыбритания
үкіметінің саясатты ағылшын халқы мен Кеңес үкіметінен жасырылды
және Еуропадағы екінші майданның ашылуына өзіндік әсерін тигізді.
Кейініректе 1942 жылы Черчилль Иденге жіберген хатында Ешкімде
күштердің сәйкестігін өлшей алмайды және қай армия жеңісті қай
жерде қабылдайтыны белгісіз, алайда АҚШ және Ұлыбритания империясы
соғыстан әлсізденбестен өзінің экономикалық жағынан күшті одақ
блогын құрады, мұндай әлемде болмаған. Осы кезде Кеңес үкіметі
біздерден көмек сұрайды (8) деп көрсетеді. Ұлыбританияның мұндай
мақсаттарына жету үшін соғыс әрекеттерін жүргізуге байланысты болды,
сондықтан екінші майданның ашылуын ол созуға тырысты. Черчилль мен
Иденнің Ұлы Отан соғысының басталуынан кейінгі алғашқы
баяндамасында-ақ Кеңес Одағына гитлерлік Германияға қарсы соғыста
барынша түрлі көмек беретіндігін атаған болатын, сонымен қатар 1941
жылы 12 шілдедегі кеңес ағылшын келісімінде гитлерлік Германияға
қарсы күресте бірнеше түрлі қолдаулар мен көмектер берілу керек
еді. Бірақ Ұлыбритания өзінің міндеттерін тек әскери материалдық
көмекпен ғана шектейді.
Екінші майданның ашылуы жөнінде ой ағылшын және американдық
қоғамда да үлкен толқуды тудырды. 1941 жылы 24 маусымда сыртқы
саясат жөніндегі ағылшынның мәжіліс палатасындағы дебаттарда
лейборист Э. Бивен екінші майданды ашу қажеттілігін атағанда, оған
қарсы сыртқы істер министрі А. Иден КСРО үкіметі КСРО үкіметі
Ресейге экономикалық және әскери көмек беруді қажет еткендігін
атап өтті және бұл жауап парламентте үлкен қуанышпен қарсы алды.
АҚШ-та Германияны батыстан соққы беру мүнкін ғана емес сонымен
қатар нәтижелі екенін бірқатар саяси тұлғалар түсінді АҚШ-тың теңіз
әскері Нокс губернаторлардың конференцияларында 1941 жылды
маусымында ақ АҚШ-тың теңіздегі әскери әрекеттеріне көшу қажеттігін
атап өтті және Атлантикадағы туындаған Германия қаупін жоғалту қажет
деп тапты. Ал Кричен сайекс монотор газеті ағылшын американ
күштерін бақыншылыққы шақырды, Нью репаблик журналы Кеңес Одағына
көмек беруде шешуші істерге шақырды және мұндада олар англо-
американдық әскердің Норвегияға түсуі арқылы қарсыласуды бастауға
үндеу айтты.
Екінші майданның ашылу мәселесі алғашқы рет дипломатиялық линияда
КСРО-ның саяси өкілі М. Майскиймен ағылшын министрінің бірі және
Черчильдің жақын кеңесшілерінің бірі Бивербургкке айтылды. Бұл
әңгіме 1941 жылы 27 маусымда ресми емес жағдайда өтеді. Ағылшын
дипломаты әкери кабинетте бұл мәселені көтеруді уәделеседі. Көп
ұзамай Бивербург бұл мәселені көтереді, алайда оған Черчилльдің өзі
қарсы шығады. Ал А. Иден мен М. Майскиймен 30 маусымдағы
әңгімесінде КСРО-ға әскери көмек ұсынысы талқылауға түседі және
британдық үкімет Францияда әскери десант түсіруді ойластырады. Дәл
осындай ойды Мәскеудегі ағылшын елшісі Саффорд Крипс жариялайды,
1941 жылы маусымда Кеңес үкіметі ол Бавербургтің ұсынысы ұсыныс
сөзсіз дұрыс және өзекті деп атады.
Алайда Британ үкіметінің солтүстік Франциядағы әскери әріптестері
жөніндегі А. Иден және С. Крипс жариялаулары тек сөз болып қалды.
Бұл деректердің Британ үкіметі сол кезде солтүстік Францияда
десанттік операция жасауды ойластырады алайда қандайда бір
себептермен одан бастартты, бірақ неге Черчилль 1941 жылы Кеңес
үкіметінің екінші майданды Еуропада ашу мәселесіне бірден қарсы
болды.
1941 жылы Кеңес үкіметі Англияның алдында екінші майдан мәселесін
тура қоюға да тырысты. Алайда Черчилль Кеңес одағының
ұсыныстарыннан қашпақтады. 1941 жылы 21 шілдедегі Черчилльдің Кеңес
үкіметіне жазған жауап жолдауында: Ресейге Германияның басып
кіруінен кейінгі алғашқы күндерде біз оккупацияланған Франция мен
Нидерландыға басқыншылық жасауды жоспарлуға бағыт алу үшін
кеңестер өткіздік. Штабтардың басшылары бұл бағытта және мұндай
көлемде ешқандай әрекеттер жасап, сіздерге оның кішкентай болсада
көмек беретініне көздері жетпей отыр. (9)
Сонымен қатар Черчилль жаудың әскери күштері батыста үлкен екенін
сылтау етті. Тек бір Францияның өзінде немістер қырық тоғыз
дивизиясы бар және бүкіл жағалаулардың барлығы Германияның үлкен
үлесінің нәтижесінде қорғалып отырады. Тек бірғана жерде уақытша
жетістікке жете алатын жер бұл әуе арқылы Дюнкерден Булонға
дейінгі территориялар болып табылады. Жалпы десанттік операцияны
үлкен күштермен бастау, үлкен жеңіліске түсу дегенді білдіреді. Ал
кішігірім басқыншылықтар жасау тек ғана сәтсіздіктер әкеліп, сіздер
мен біздерге пайдасыз болар еді. Себебі Германия батыстағы аталған
әрекеттер үшін өзінің бірде бір әскери бөлімдерін мұнда ауыстырмас
еді. (10)
Мұндай жаудың батыстағы күштері жөніндегі барлаушылардың нақты
емес деректерінен алынған мәліметтердің асыра сілтеушілігін
түсіндірудің қажеті жоқ. Егерде шындығында да жағдайлар дәл
осындай болғанын да Черчилль соғыстан кейін жазған мемуарларында
көрсетер еді. Себебі соғыстан кейін бұл жағдайлар толық айқындалған
болатын, ал бұл мәліметтер гитлерліктердің батыста өте әлсіз
күштерді біріктіргендігін көрсетеді. Алайда Черчилль бұл жағдайды
тура берілген мәліметтер деп көрсетуге тырысқан.
Сонымен қатар ол жағдайды орыстар көмекті одақтастарының
қызығушылықтарына қарамастан талап етті көрсетеді. Ешқандайда
кідірместен олар қатаң және дөрекі әңгімелермен таңқалған және
соғысушы Англиядан өзінің әскеріне жетпей жатқан әскери
материалдарды талап етті. Олар Құрама Штаттардан ең бірінші кезекте
өздеріне ғана түрлі материалдарды беруді талап еткен болатын, ал
бұл материалдарға бізде қажеттілікті иемдендік, сонымен қатар олар
1941 жылдың жазында ақ ағылшындардың еуропада басқыншылық бастау
керек және осылайша екінші майданның ашылуын, бұл істің бәсекелі
және бағалы екеніне қарамастан талап етті. (11) сонымен қатар
Черчилль ағылшын коммунистік париясында даттауға тырысты, оның
көрсетуінше олар Тезарада екінші майданның ашылуы деген лозунгіні
жариялады. Ал шын мәнісінде мұндай талаптарды Англияның қоғамында
лейбористер, партиясыздар және тіптен консерватор лорд Бивербрукта
жасаған еді.
Нәтижесінде екінші майданның ашылуын талап еткендердің барлығын
Черчилль әскери істерді білмейтіндер деп айыптады. Орыстар
десанттік операцияның табиғатын аз болсада білген емес, ал бұл
операция үшін үлкен көлемдегі әскерге жақсы қорғалған жаудың
жағалауына түсіп ғана қоймай сонымен қатар оның сақталуы қажет.
Тіптен американдықтарда бұл істің қиындығын сезінген жоқ. әскерді
түсіретін жерде теңізде және әуедегі басшылықты өз қолымызға алу
қажетпіз. Қандайда бір десанттік бөлімдерді түсіру және оның
жетістікке жетуі үшін әдейленіп жасалған десанттік кемелердің
құрылымы болуы қажет, ең алдымен десант-танкілік кемелер. (12)
Оның сөздерінен Англия мұндай материалдарды иемденбеді және тек
кішігірім кемелердің жиынтығын ол 1943 жылды жазынан ертерек
дайындай алмайтын еді. Сонымен қатар жағдайды осылайша суреттей
отырып, яғни екінші майданды ашуы үшін Англияның материалдық
жағдай төмен, ал Германияның қарулы күштері жоғары екенін атап
өте отырып ол оған берген таңқалыс әдісімен Осыған қарамастан
екінші майданның ашылуы жөніндегі сөздерде көптеген білімсіздіктер
мен өтіріктер шығады (13) деп атайды
Бұл деректердің барлығыда Черчилльдің екінші майданның ашылуы
мәселесіне жағымсыздана қарайтынын көрсетеді. Алайда оның
аргументтерінне бас иетін болсақ, оның берген жағдайлары теңіздік
операциялар арқылы үстемдік орнату ұсыныстары мінсіз болып табылады.
Алайда барлығына белгілідей жопондық әскерлер Тынық мұхитында
бірнеше операцияларды ешқандайда кеме армадаларын иемденбей және
оны құрастырмай ақ сәтті өткізген болатын. Сонымен қатар
Черчилльдің баяндаған жағдайлары тек 1944 жылы ған аяқталады, ал
екінші майдан 1941 жылы өте қажет болған еді.
Екінші майданның ашылу мәселесі 1941 жылы қандай бағытта
дамығандығын деректер мен талдаулар арқылы толық сипаттауға жетсек,
ендігі кезекте 1942 жылығы екінші майданның ашылуы мәселесіне АҚШ
және Ұлыбританияның дипломаттары мен басшылары қандай позицияны
ұстанғандығын қарастыру қажет. Бұл кезде АҚШ екінші дүниежүзілік
соғысқа ену процесін аяқтап, 1941 жылы желтоқсанла кіреді. Бұл
сөзсіз дипломатиялық қарым-қатынастардың өзгеруіне әкелді. Жалпы АҚШ-
тың әскері екінші дүниежүзілік соғыстың кезіндегі ұстанған Жеңістің
жоспары құжатында төмендегідей мақсаттарды бекітті: Соғыстың
барысындағы жағдайларға байланысты Ұлттық мақсаттар: 1) Батыс жарты
шарының бұтіндігін сақтау; 2) Британ империясының құлдырауын
тоқтату; 3) жапон басшылығының кеңеюін тоқтату; 4) игілікті
жағдайларда Еуропа мен Азияда күштердің теңдігін жасау және бұл
аудандарда қауіпсіздік пен тұрақтылықты орната отырып АҚШ-тың
қауіпсіздігін жасау; 5) тәжірбиеде мүмкін болатындай бірнеше
режимдерді орнату арқылы игілікті экономикалық және жеке еркіндігін
орнату қажет. (14) Бұл қатарлардан кейін АҚШ-тың сыртқы
саясаттағы позицияларын байқатады.
1941-1942 жылдың қысында екінші дүниежүзілік соғыстың барысындағы
маңызды төңкеріліс жасалды және бұл екінші майданның ашылу
мәселесіне де әсер етті. Англия және Американдық үкіметтер КСРО-ның
антигитлерлік коалициядағы орнын ерекше көресете бастады. Кеңес
Одағының гитлерлік Германиямен соғыстағы басты рөлді де арнап
берді. 1942 жылы 11 ақпанда Черчилль И. В. Сталинге жазған хатында
Сіздің әскеріңіздің жүргізіп отырған германиялық бақыншыларға қарсы
соғыстағы жетістіктерін көргенде бізде таңқалыстан сөз қалмайды.
Алайда мен жалпы іске байланысты Ресейдің жасаған әрекеттеріне тағы
да рақметті айталмай тұра алмаймын (15) деп көрсетеді.
1942 жылдың басында екінші майданның Еуропада ашылуына игілікті
жағдай жасалды. Алайда ағылшын және американдық үкіметтер үшінші
рейхке қарсы белсенді әскери әрекеттерге ұмтылмады. Германиямен
соғысу ауыртпалығын басты болып Кеңес Одағы көтерген болатын.
1942 жылы Черчильдің жоспары бойынша Германияға қарсы белсенді
әскери әрекеттерге түсуді қарастырмады. Одақтастық мемлекеттердің
көңілі Солтүстік Африка Орталық Шығыс және Тынық мұхиты
аудандарындағы мәселелерді шешуге бағытталды. Ал екінші майданның
Европада ашылуы 1943 жылға қалдырылған болатын. Ресми ағылшын әскери
дерегі болып табылған Үлкен стратегияның авторлары Дж Баттлер
және Дж Гуайер Черчильдің жоспары 1942 жылғы Солтүстік Африка
жағалауларын азат етуге арналды. Ал Европаға басқыншылық 1943 жылға
қалдырылды (16) деп жазды. Осыған қарамастан одақтастар 1942 жылы
Европада Германияға қарсы күтерді әлсіздендіру және шаршату
әдісімен төмендегідей әрекеттер жоспарланды: а) ағылшын және
американдық авиация мен бомбардировканы үздіксіз күшейту; б) кеңес
әскерінің басқыншылығына барлық амалдармен көмек беру; в) блокада;
г) окупацияланған мемлекеттерде қарсыласу күшіне көмек беру (17)
европа континентіндегі әскери әрекеттерге байланысты төмендегідей
жоспарлар қабылданды. 1942 жылы кеңес-герман майданынан басқа
Германияға қарсы ірі басқыншылық операциялардың жүргізілуінің
мүмкіндігі аз (18) 1943 жылғыда игілікті жағдайлар туындап,
жергілікті теңіз арқылы Туркиядан Ьалқанға өту арқылы немесе Батыс
Европа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ _ _ _ 3
І-тарау Антигитлерлік коалициясының құрылуы және екінші майдан
мәселесі _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ _ _ _ _ 13
ІІ-тарау Екінші майданның дипломатиялық тарихы _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ 20
2.1. Екінші майдан мәселесінде АҚШ және
Ұлыбритания
дипломатиясының позициялары _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ _ _ 20
2.2. Екінші майдан мәселесінде Кеңес Одағының көзқарасы
_ _ _ _32
2.3. Екінші майдан мәселесі бойынша Тегеран
конференциясының
шешімдері_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ _ _ _ _ _ 36
2.4. Екінші майданның ашылуы _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ _ _42
Қорытынды _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ 48
Сілтемелер тізімі _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ _ 50
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ 52
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Жалпы адамзат тарихындағы ең ірі оқиға
екінші дүниежүзілік соғыс екені белгілі. Мұнда соғыс әрекеттері мен
әдістерінің ең жоғарғы үлгілері мен көріністері байқалды. Сонымен
қатар екінші дүниежүзілік соғыс кезінде дипломатия мен саяси
ойындардың ең белсенді үлгілері мен әдістері байқалған болатын.
Осы кездегі халықаралық қатынатардың даму жағдайы мен көрінісін
айқындау бүгінгі тарих ғылымы айналымында маңызды орындары
иемденеді. Екінші дүниежүзілік соғыс барысында Германия және оның
одақтастарының агрессиялық саясатын тоқтау бағытында әлемдегі бейбіт
жағдайды сақтауға ұмтылған және өзіндік ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуді қолға алған державалар бірнеше келісөздер, хаттар
мен кездесулер процесінің нәтижесінде ғана біріккен түрде
қарсыластық әрекетіне көшеді.
Мұнда одақтастардың біріккен әрекетінің көрінісі антигитлерлік
коалицияның құрылып, одақтасудың нәтижесінде екінші майданның
ашылуы болып табылады. Аталған екінші майданның дипломатиялық
көрінісі мен тарихы қандай сипатта және қандай ерекшеліктермен
жүргізілді және оның екінші дүниежүзілік соғыс барысындағы
халықаралық қатынастардың көрінісіне әсері - бүгінгі күні өзіндік
ғылыми орынды иемденетін мәселе болып табылады. Сондықтан екінші
майдан дипломатиялық тарихы тақырыбындағы жұмысты зерттеу барысында
бірнеше өзекті мәселер алға қойылды - бұл жұмыстың ғылыми
айналымдағы орнын анықтауға мүнкіндік береді. Екінші майданның
құрылуы барысында оған қатысушы державалардың қандай позициялар мен
мақсаттарды ұстанды, екінші майданның құрылуына әсер еткен
факторларды анықтау, және екінші дүниежүзілік соғыстың
дипломатиялық тарихының дамуындағы екінші майданды құру
келіссөздерінің орнын анықтау жұмысты басты өзекті мәселелері
болып табылады. Сонымен қатар екінші майданның құрылуы екінші
дүниежүзілік соғыстың нәтижесіне өзіндік әсер етті ме, жалпы екінші
майдан дипломатиясы кейінгі тарихи қалыптың жағдайына әсер етті
ме, деген мәселерді де анықтау алға қойылған.
Зерттелу дәрежесі. Тарихнамасы Екінші дүниежүзілік соғыс
тақырыбында әдеби және ғылыми айналымдарда бірнеше жүздеген еңбектер
жарық көрген болатын. Мұндай зерттеулер мен еңбектер арасында
өзіндік бірегей ғана эпизодтар мен оқиғалардың да барысын зерттеуге
бағытталғандарын кездестіруге болады. Екінші дүиежүзілік соғыстың
дилпломатиялық келісөздеріне, халықаралық жағдайына байланысты
бағытталған бірқатар құжаттар жинақтары, ірі зерттеулер де жарық
көрген. Сонымен қатар екінші дүниежүзілік соғыстың барысын сипаттайтын
жекелеген адамдардың естеліктері мен мемуарлары да маңызды болып
табылады. Жалпы екінші дүниежүзілік соғыстың толық көрінісін
сипаттап, жан-жақты дипломатиялық құжаттармен, баспасөз беттеріндегі
мақалалармен, жалпы бірнеше түрлі деректермен және зерттеулермен
зерттелген екінші дүниежүзілік соғысқа арналған ең ірі еңбек КСРО-
ның Әсекери министрлігінің жетекшілігімен және бірқатар кеңестік
тарихшылардың үлесімен он екі томдық История второй мировой войны
атты еңбегі болып табылады. Еңбекте деректердің және көзқарастардың
түрлілігі мен жан-жақтылығы және оларды қолдану жағдайының жоғарғы
дәрежесі байқалады. Екінші дүниежүзілік соғыс тақырыбына арналған
тарихнамадағы ірі еңбектердің бірі осы аталған ірі зерттеу
иемденеді, мұнда екінші майданның ашылуына арналған дипломатиялық
келіссөздер де жетекші орында қарастырылған. Сонымен қатар зерттеу
тек кеңестік деректермен, көзқарастармен, зерттеулермен анықталып
ғана қоймай, шетелдік деректер және зерттеулердің бірегей түрде
қоланылуымен байқалады.
Л. А. Безыменскийдің жеке зерттеуінен шыққан Тайный фронт против
второго фронта еңбегі, екінші майданның құрылу барысына тоқтала
отырып оған құрылған қарсы әрекеттер басымдылығын анықтап көсетуге
бағыттаған. Сонымен қатар мұнда тарихи зерттеулерде кездесе бермейтін
фактілердің көрінісі қолданылған.
Тақырыптың деректік негізін толықтыратын еңбек: Преписка
председателя Совета министров СССР с президентами США и
примлерминистрами Виликобритании во время Великой Отечественной войны
1941-1945 гг. болып табылады, мұнда одақтастардың бір біріне
хаттары мен келісімдері айқын суреттеледі, бұл еңбектегі ерекше
тұстар екінші майдан мәселесінің одақтастар басшыларының хаттарынан
қандай маңызды мәселеге айналғанын көруге болады.
Сонымен қатар жұмыстың деректік негізін Советский союз на
междунородных конференциях период великой отечественной войны 1941-
1945 гг. құжаттар жинағы да толықтыра түсетіндігі айқын, мұнда
екінші майданның ашылу алғы шартына арналған конференциялардың
барысы да айқын көрсетілген, Кеңес Одағының екінші майданның ашылу
мүдделілігін көрсетеді.
Шетелдік зерттеушілердің бірі Хастингс Макстың Операция
Оверлорд: как был открыт второй фронт еңбегінде тікелей екінші
майданның ашылу барысына тоқталып, оның маңыздылығын сипаттайды.
Екінші майданның ашылу жоспарларын көрсете отырып, оның орындалу
барысына үлкен назар аударады. Сонмен қатар мұнда шетелдік
көзқарастардың да негізін байқауға болады.
В. Д. Дмитревичтің Тайное стоновится явным: Деятельность дипломтии
и разветки западных держав в годы второй мировой войны еңбегінде
тек батыстық дипломаттардың іс әрекеттері мен мақсаттарын көрсетеді
және мұнда батыс дипломаттарының екінші майданға байланысты
көзқарастары мен әрекеттері байқалады, сонымен қатар зерттеу
кеңестік идеологияның құлау шағында жарық көргендіктен барынша тарихи
обьективтілікке жақын келген еңбектердің бірі болып табылады.
1925-1945 жылдар аралықында Кеңес Одағының сыртқы істер
комиссариятында маңызды дипломат ретінде танылған, ал кейініректе
тарихшы танылған М. М. Майскийдің Воспоминания советского дипломата
еңбегі 1925-1945 жылдар аралығындағы Кеңес Одағының сыртқы
істерінің барысын суреттейді. Аталған еңбек өзіндік естеліктер
ретінде жазылғандықтан белгілі дәрежеде дерек ретінде де қолданысқа
түскен болатын.
История междунородных отношений и внешней политики СССР
зерттеуінің бірінші томы И. А. Кирилиннің жетекшілігімен бірнеше
кеңестік тарихшылардың зерттеуі арқылы 1917-1945 жылдар аралығындағы
кеңес одағының халықаралық қатынастарын және сыртқы саясатын
суреттейді. Мұнда екінші майданның дипломатиялық тарихына да аса
үлкен көңіл бөлініп жазылған.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі дипломатиялық жағдайларды
толығымен зерттеп, өзіндік тарихнамалық бағытты байқатқан тарихшы
зерттеуші В. М. Бережников, бірқатар еңбектерін екінші майданның
ашылуындағы дипломатиялық жағдайларға, антигитлерлік коалицияға
қатысты шығарған болатын, олар: Дипломатической миссией в Берлин,
1940-1941 – Тегеран, 1943. зерттеуінде 1940 жылдан 1943 жылға
дейінгі дипломатиялық әрекеттерді, келіссөздерді өзара одақтасуларды
зерттеп сипаттайды; Рождение коалиции зерттеуі антигитлерлік
коалицияның пайда болуындағы дипломатиялық алғы шарттар анықталып,
зерттеуге бағытталған; Страницы дипломатической истории еңбегінде
екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі дипломатиялық ойындар мен саяси
қарым қатынастардың сипаты жасалып, оларды анализдеу көрсетілген.
С. Боротынскийдің Дипломатия периода второй мировой войны
междунородные конференции 1941-1945 г.г. зерттеуінде екінші
дүниежүзілік соғыс барысындағы халықаралық конференциялардың барысына
тоқтала отырып, мұндағы дипломаттардың позицияларын анықтау арқылы
сыртқы саясаттағы мақсаттарын көрсетуге тырысады, сонымен қатар
мұнда екінші майданның ашылуына маңызды септігін тигізген Тегеран
конференциясы да және оның шақырылуындағы алғы шарттық дипломатиялық
тарих та анықталып зерттелген.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі екінші майданның дипломатиялық
тарихын суреттейтін және толық тақырыптық сипатын ашатын зерттеу
И. Н. Земковтың Дипломатическая история второго фронта в Европе
еңбегі болып табылады, мұнда екінші майданның ашылуындағы
дипломатиялық әрекеттер мен саяси келіссөздер барысы айқындалып,
оларға тарихи анализдеу мен талқылау жоғары дәрежеде анықталып
жазылған. Автор өзіндік тарихи обективтілікке жетудің жолын салып,
деректердің түрлілігімен және оларды қоланудағы тарихи әдістердің
ерекшелігімен айқындалады.
Зерттеуді тақырыптық сипаты жағынан сәйкес келетін, зерттеуші және
тарихшы В. М. Кулиштің История второго фронта зерттеуі болып
табылады, мұнда жалпы екінші майданның тарихын жан жақты зерттеуге
ұмтылыс жасалған. Сонымен қатар аталған автордың Раскрытая тайна.
Предистория второго фронта в Европе зерттеуіндегі тарихи
дәлеледер мен деректердің қосымша түрлілігі арқылы тарихи
обьективтілікке жетуге ұмтылыс жасалған.
Екінші дүиежүзілік соғыстың кезіндегі халықаралық конференциялардың
құжаттық сипатын жасаған Тегеран – Ялта – Потсдам. Сборник
документов еңбегі болып табылады. Еңбек деректік дүниесімен құнды
болып табылады.
Деректік құжаттардың жинағы ретінде М. Е. Сучковтың құрастыруымен
және И. Н. Яковлевтің редекциялығымен Хрестаоматия по новейшей
истории, 1917-1945 г.г. еңбегі екінші майданға қатысты барлық
құжаттық деректерді жинақтауға бағытталған.
Сонымен қатар жұмыстың жазылу барысында деректік құндылық ретінде
У. Черчильдің Вторая мировая война естеліктік еңбегі қолданылды,
мұнда Ағылшын премер министрі, тікелей екінші майцданның
дипломатиясына қатысқан тарихи тұлғаның естеліктері болғандықтан
құндылығы жоғары болып табылады.
Осындай мазмұнда 1925-1945 жылдарда Кеңес одағының ірі дипломаты
және саяси тұлғасы И. М. Майскидің Воспоминания советского
дипломата естеліктері жазылған болатын, аталған еңбек жұмыстың
обьективті қаралу мақсатында дерек ретінде қаралған болатын, яғни
жұмыстың құжаттық деректерден тыс екінші майданның дипломатиялық
тарихын көріністік сипатпен суреттеуге септігін тигізеді.
Деректер. Екінші майданның дипломатиялық тарихы тақырыбының
деректік құрамына тоқталатын болсақ, мұнда түрлі дерек көздерінің
қолданылғанын байқауға болады. Екінші майдан мәселесіне байланысты
одақтас державалардың басшылары арасындағы келіссөздер, кездесулер
нәтижесіндегі құжаттар мен өзара хаттар және конференциялардың
құжаттары мен хаттамалары болып табылады. Сонымен қатар жұмыстың
толыққанды терең зерттелуі үшін бірнеше тұлғалардың, екінші майдан
мәселесіне тікелей қатысушы, тұлғалардың жеке естеліктері мен
мемуарлары да өзіндік орынды иемденеді. Осылайша дерек көздері
төмендегі құрылыммен топтастырылды:
- И. В. Сталин, У. Черчиль және Ф. Рузвельттің екінші майдан
жөніндегі хаттары.
- АҚШ және Ұлыбритания үкіметінің Францияға басып кіруінің
шешімі. (1943 ж тамыз-желтоқсан)
- Штаб басшыларының бірікке комитетінің Кайрда қабылданған
шешімдері. (1943 ж 5 желтоқсан)
- Штаб басшыларының біріккен комитетінің одақтастардың
экспедициялық күштерінің қолбасшысы Д. Эйзенхауэрге арналған
дерективасы
- У. Черчильдің Вторая мировая война атты естеліктері
- М. М. Майскийдің Воспоминания советского дипломата атты
естеліктері.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Екінші дүниежүзілік соғыс
кезіндегі екінші майданның ашылу дипломатиясының тарихын түрлі дерек
көздері мен зерттеулер арқылы обьективті тарихи шындыққа жету
жұмыстың басты алға қойған мақсаты болып табылады. Аталған мақсатқа
орай төмендегідей міндеттер негізге алынды:
- Антигитлерлік коалицияның құрылуы мен оның екінші майдан
мәселесінің шығуына әсерін көрсету.
- Екінші майдан мәселесіне одақтас АҚШ және Ұлыбритания
басшылары мен дипломаттарының позициясын анықтау.
- Екінші майдан мәселесіндегі Кеңес Одағының рөлін көрсету.
- Екінші майдан мәселесі бойынша кездесулер мен
конференциялардың шешімдерін анықтау.
- Екінші майдан мәселесіне байланысты Тегерен конференциясының
орнын көрсету.
- Екінші майданның ашылуы және барысындағы келіссөздердің
нәтижесін анықтау.
Жұмыстың құрылымы. Екінші майданның дипломатиялық тарихы тақырыбын
толық және жан-жақты қарастырудың мақсатында және тарихи
обьективтілікке жақындау үшін, сонымен қатар жұмыстың ғылымилығын
байқату барысында тақырыптың аясында бірнеше жүйелі бөлімдерге бөліп
қарастыру анықталған.
Кіріспе бөлімінде жұмыстың ғылыми тұрғыдан қарағандағы сипаты
анықталып, оған жан-жақты ғылыми сипттама берілген, мұнда тақырыптың
өзектілігі – тақырыптың ғылыми айналымдағы орнын анықайды; жұмыстың
зерттелу дәрежесі – жұмысқа байланысты қолданылған зерттеулер мен
еңбектерге тарихнамалық сипаттама берілген және дерек көздеріне
түсінік жасалған; жұмыстың мақсаты мен міндеттері – тақырыптың
зерттелу барысындағы мақсаттар мен міндетер айқындалып қойылған;
жұмыстың құрылымы – жұмыстың құрлысына тоқтау жасалынған; тақырыптың
географиялық шеңбері – екінші майданның дипломатиялық тарихы өзінде
қандай георафиялық аймақтарды қамтитындығын анықтайды; хронологиялық
шеңбері – екінші майдан мәселесінің шығу уақыты мен ашылу кезінің
аралығын, кезеңдерін көрсетеді.
Негізгі бөлім, тақырыптың, зерттеудің негізгі мәтініне құралған,
ол өзінде екі тарауды қамитиды. Бірінші тарау – Антигитлерлік
коалицияның ашылуы және екінші майдан мәселесі – мұнда ұлы отан
соғысының басталуынан кейінгі АҚШ және Ұлыбритания мемлекетерінің
арасындағы келісөздер және антигитлерлік одақтың құрылу барысы
анықталған, сонымен қатар мұндағы КСРО-ның одаққа тартылу мен
одақтастардың Гитлерлік басқыншылыққа қарсыласу жоспарларының
дайындалу барысы, ұзақ кездесулер мен келіссөздердің нәтижесінде
құрылған антигитлерлік коалиция одағының құрылуы көрсетілген. Екінші
тарау – Екінші майданның дипломатиялық тарихы – тақырыптың негізін
ашушы тарау болғандықтан бірнеше тармақтарға бөлініп қарастырылған,
олар: екінші майдан мәселесінде АҚШ және Ұлыбритания дипломтиясының
позициялары – батыстық мемлекеттердің екінші майданның ашылуына
байланысты көзқарастары түрлі келіссөздер барысындағы жағдайлармен
көрсетіледі және сыртқы саясатындағы көздеген мақсаттарын анықтауға
мүнкіндік береді; екінші майдан мәселесінде Кеңес Одағының көзқарасы
– мұнда кеңестік дипломаттарының екінші майданның ашылуыына
негізделген келісөздердегі әрекеттері мен көзқарастары айқындалған
және жалпы екінші майданға негізделген сыртқы саясаттағы әрекеттерін
анықтай отырып, Кеңес өкіметінің сыртқы саясаттағы мақсаттарын
анықтау алға қойылған; екінші майдан мәселесі бойынша Тегеран
конференциясының шешімдері – екінші майданның ашылуына сонғы келісім
нүктесін қойған одақтастардың Тегерандағы кездесулері мен
келіссөздерін анықтап көрсеткен, жалпы бұл конференцияның маңыздылығы
мен екінші майданның дипломатиялық тарихындағы ерекше орнын анықтай
түсу байқалады; екінші майданның ашылуы – екінші майдан ашылу барысы
мен әректтері тарихи сипатта анықталған және екінші майданның ашылу
жағдайлары мен жоспарларының сипаты берілген.
Қорытынды бөлімінде жұмысқа толық қанды ғылыми қорытынды жасалып,
ғылыми түйіндеме жасалынған, яғни жалпы зерттеудің соңғы ғылыми
түйіндемесі анықталған. Сонымен қатар жұмыстың әр тарауына арналған
жүйелі қорытындылау жасалынған.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Екінші майданның дипломатиялық
тарихы өзіндік хронологиялық шеңберді иемденеді, яғни жылдар
аралықтарын қамтиды. Екінші майдан мәселесі антигитлерлік коалиция
құрылу барысында пайда болған мәселе болып табылғандықтан, оның
шығуын екінші дүниежүзілік соғыстың Ұлы Отан соғысы кезенінен
басталған деп анықтауға болады. 1941 жылдың шілде айының өзінде ақ
И. В. Сталин, яғни екінші майданның ашылуына одақтастардың ішіндегі
ең мүдделісі, У. Черчильге хаттарында екінші майданның ашылуын
ұсынған болатын. Ал екінші майданның дипломатиялық тарихы оның
ашылуымен аяқталады деуге толыққанды болады. Сондықтан Еуропадағы
Оверлорд және Энвил операцияларының басталуымен, яғни Д.
Эйзенхауэр қолбасшылығымен ашылған екінші майдан екінші майдан
дипломатиялық тарихының аяқталуына әкеледі. Сонымен екінші майданның
дипломатиялық тарихы 1941 жылдың шілде айы мен 1944 жылдың мамыр
айлары аралығын қамтиды. Екінші майданның дипломатиялық тарихын
бірнеше кезеідермен де қарастыруға болады, олар:
- Бірінші кезең, 1941 -1943 жылдар аралығын қамтиды – мұнда
екінші майданның ұсынылуынан бастап, Тегерен конференциясына
дейінгі аралықты қамтиды.
- Екінші кезең, 1943 жылдағы қараша айын қамтиды – мұнда Тегеран
конференциясына толыққанды жеке тоқталуға болады, себебі
Тегеран конференциясы екінші майданның дипломатиялық тарихында
басты орындарды иемденеді.
- Үшінші кезең 1943-1944 жылдар аралығын қамтиды – мұнда Тегеран
конференциясынан кейіннен бастап, екінші майданның ашылып,
алғашқы қадамбарын бастағанға дейінгі аралықты қамтиды.
Жұмыстың зерттелу әдістері. Екінші майданның дипломатиялық тарихы
тақырыбын зерттеу барысында бірқатар ғылыми зерттеудің әдістері
қолданылды. Екінші майданның дипломатиялық тарихы ғылыми обьективті
зерттеле отырып, дерек көздері мен зерттеулерді салыстыру әдісі және
екінші майданның дипломатиялық тарихына қатысушы одақтастар
мемлекеттерінің басшыларынның дипломатиялық қызметін талдау және
мәрелеу әдістері қолданылған.
І-тарау Антигитлерлік коалициясының құрылуы және екінші майдан
мәселесі
1941 жылы 7 желтоқсанда, сағат 7, 55 минутта Жапонияның суасты флоты және
авиациясы күтпеген жерден американдық Перл Харбор теңіз базасына
басқыншылық жасады. Тынық мұхитындағы күштердің негізгі мазмұны
Жапонияның әскери күштерінің мүддесіне орай өзгертілді.
8 желтоқсанда АҚШ және Ұлыбритания Жапонияға ресми түрде соғыс
жариялады. 11 желтоқсанда Германия АҚШ-қа соғыс жариялады және осы
мәлімдемеден соң оның артынан АҚШ-қа Италия, Болгария, Венгрия,
Румыния, Словакия, Хорватия және Маньчжоу-Го мемлекеттері соғыс
жағдайын жариялаған болатын. АҚШ пен Ұлыбритания қатарында соғысқа
Австралия, Жаңа Зеландия, Канада, Оңтүстік Африка одағы, Коста Рика,
Никарагуа, Сальвадор, Гандурас, Гайти, Доминикан Республикасы, Куба,
Панама, Гватемала, Голландия енген болатын. Жапонияға сонымен
қатар Польша, Эфиопия, Белгияның эмигранттік үкіметі, Еркін
Франция қозғалысы және Қытайдың Гоминдандік үкіметі соғыс жағдайын
жариялаған болатын. 6 желтоқсанда Ұлыбритания Венгрия, Румыния,
Финляндияға соғыс ашқан еді. АҚШ-тың соғысқа енуі, соғыстың
көлемдерінің кеңеюіне әкелді, бұл соғыста жаңа шайқас алаңдарының
ашылуына әсіресе Тынық мұхиты аймағында шайқастардың жүргізілуіне
алып келген болатын.
1941 жылы 11 желтоқсанда Германия, Жапония, Италия жаңа әскери
пакт жасады, ол Үштік пактісіне толықтырушы келісім болды. Жаңа
келісім шартында одақтастар Ұлыбритания және АҚШ-қа қарсы барлық
күштерімен жеңістік нәтижеге дейін соғысу қажет және ешқандай да
себептермен бейбіт келісімге келмеуі керек болатын. Жапония Тынық
мұхитындағы алғашқы қарсыласулар мен шайқастарда АҚШ-тан басым
келді.
Алайда осыған қарамастан АҚШ және басқа да мемлекеттердің
соғысқа енуі жалпы күштердің қатынасын антигитлерлік коалициясының
мүддесіне орай шешті. 1942 жылдың көктемінде агрессор мемлекеттерге
қарсы 29 мемлекет тұрды. Антигитлерлік коалицияның кеңейгеніне
қарамастан ол заңды түрде рәсімделмеген. Тіптен АҚШ пен Ұлыбритания
арасында да ресми түрде одақ құрылмаған, тек ғана Ұлыбритания АҚШ-
тың ленд-лиз жөніндегі заңының таралуына рұқсат еткен болатын.
АҚШ-тың Германия және Жапонияға қарсы соғысқа шығуы Ұлыбритания
тарапынан үлкен қолдауға ие болды. Черчилль Рузвельтке тезарада
кездесіп, біріккен түрде стратегиялық соғысты жүргізу үшін
келіссөздерді ұйымдастыруды ұсынды. Рузвельт бұл ұсынысты қабылдайды.
1941 жылы 12 желтоқсанда Черчиль АҚШ-қа Герцог Иоркский
линкорнда жолға шықты, бұл ағылшын премьер-министрінің Вашингтонға
алғашқы сапары болатын. 1941 ж. 22 желтоқсанынан – 1942 ж. 14 қаңтар
аралығанда өткен Вашингтон конференциясында (ресми аты Аркадия)
Рузвельт пен Черчилль арасында тығыз байланыстар орнатылды. Олар
әдетте екеуі ғана соғысты жүргізуге байланысты және соғыстан
кейінгі жүиені орнату мәселелерін шешетін. Вашингтон конференциясында
соғысты жүргізуге байланысты жалпы жоспар жасалынды, мұнда
одақтастардың басты қарсыласы Германия болып белгіленді, сонымен
қатар соғысты жүргізудегі басты әдістер ретінде: Германияны әуеден
бомбылау арқылы әлсірету; блокадалауды жүргізу, кеңес Одағына әкери
көмек беру және тағы басқа әрекеттер белгіленді. Англо-американдық
әскерінің 1942 және 1943 жылғы Еуропа континентіндегі компаниясы
жоспарланбады. Еропадағы екінші майданның ашылуы жөніндегі мәселенің
орнына әскердің Солтүстік Африка территориясына түсіру талқыланып,
жоспарлар түзілген болатын.
Біріккен әскери әрекеттерді жүргізу мақсатында Біріккен штаб
басшыларының комитеті Вашингтонда құрылды, оның ресми әрекеті 1942
жылдың қаңтарында басталды.
Ағылшын және американдық үкіметтер Кеңес өкіметін Вашингтон
конференциясында қабылданған шешімдермен хабарламады, осылайша ағылшын-
американдық коалицияның қатысушылары әскери және саяси мәселерді
шешуде Кеңес одағының әрекеттенуі байқалды.
Алайда АҚШ және Ұлыбританияның жүйелі сепаратистік әрекеттеріне
қарамастан антигитлерлік коалиция құрылды және кеңейтілді. Бұл
әсіресе 1 қаңтар 1942 жылы 26 мемлекеттің Бірікке Ұлттар
Декларациясын қабылдағанда байқалды. Оның мәтінін Рузвельт пен
Черчилль жасады және Кеңес үкіметінің бірқатар жөндеулер мен
толықтырулар енгізгенінен соң ұсынылған болатын. Антигитлерлік
коалицияның қатысушы мемлекеттерінің тізімі ішінде басты орындарды –
КСРО, АҚШ, Ұлыбритания, Қытай мемлекеттері иемденді.
Осылайша тең құқылы, тәуелсіз анщтигитлерлік коалицияға қатысушы
мемлекеттер арасынан белгілі бір топ құрылды, ол агрессиялық
фашиятік блокқа қарсы әскери және саяси әрекеттер жүргізуге басты
рөлдерді иемденді. Сонымен қатар олар соғыстан кейінгі бейбіт
халықаралық қатынастарды орнатуды жоспарлаған болатын. 26 мемлекеттің
ішінде Франция аталған жоқ, мұндай жағдайға американдық үкіметтің
тікелей қыспағы әсер етті. Себебі 1941 жылы АҚШ үкіметі мен
Голльдің басқаруымен жүрген Франция ұлттық комитетінің арасында
француздік Сен-Пьер, Микелон аралдарын америка әскерінің басқыншылығы
жөнінде ауыр дискуссия өткізілген болатын.
Декларацияда оның қатысушылары Атлантикалық хартияның мақсаты мен
принциптеріне орай біріге отырып өзінің барлық әскери және
экономикалық потенциалын Үштік одақ және оның одақтастарына қарсы
соһғысқа пайдалануы қөажеттілігі, өзара байланысты орнатып және
қарсыластармен сепаратистік келісімге келмеуі қажет еді. Қол
қойылған деклорация антигитлерлік коалицияның құрылуына байланысты
маңызды қадам болатын.
Кеңес-герман және басқа да майдандарындағы жағдайларға байланысты
коалицияның жұмыс атқаруына немесе тоқырауына және ағылшын-кеңес,
американдық-кеңес келіссөздерінің заңды түрде орнығуына әсер етті.
Себебі Ұлыбритания мен АҚШ-тың кеңестік одақтасына байланысты көңіл
күйі үнемі өзгеріп отыратын. Иденнің 1941 жылы желтоқсандағы
сапарында КСРО инициативасымен КСРО мен Ұлыбритания арасында
одақтастық келісім жасау ұсынылды, бұл екі жақтың байланысына
бірегей тұрақты мазмұн беретін және соғыстың мақсаттары мен
соғыстан кейінгі бейбіт құрылымын анықтауға мүнкіндік беретін еді
(1) деп аталды. Бұл мәселені талқылаудың созылуына ағылшын және
американдық үкіметтердің Кеңес одағының 1941 жыл 22 маусымдағы
шекарасын мойындамауы себеп болды. Тек 1941 -1942 жылдардығы кеңес-
герман майданындағы қысқы компаниялардан соң ғана Ұлыбританияның
позициясы өгере бастайды. Рузвельтке Черчильдің 1942 жылдың
наурызындағы жолдауында Атлантикалық хартияны Ресейдің Германия
басып келгенге дейін шекараларынан айыру үшін (2) итермелеудің
қажеті жоқ деп атайды. Черчиль Рувельттің қолдау көрсетіп еркін
әрекеттенуіне мүмкіндік беріп, сталиннің асығып жатқан келісіміне
қол қоюды түсіне қарайды (3) деп үміттенетінін атайды.
Осыдан соң Лондон мен Вашингтон арасында интинсивті түрде
дипломатиялық хаттар жүреді, мұнда Иден елдегі қоғамдық көқарастарын
сылтаурата отырып КСРО мен одақтастық келісімді Материалдық және
әскери көмекті саяси ауыстыру ретінде тез арада құруды дәлелдей
түседі. Алайда американдық үкімет ағылшын кеңестік келісімде
шекараға байланысты пункттердің болуына түбегейлі қарсы болады.
КСРО мен Ұлыбритания келіссөздері 1942 жылы мамырда Лондонда
басталды, мұнда КСРО-ның сыртқы істер наркомы В. М. Молотов келген
болатын.
23 мамырда Ұлыбританияның сыртқы істер министрі А. Иден КСРО мен
Англия арасындағы жаңа одақтастық келісімінің мәтіндік жобасын
ұсынады. Осы кезде ағылшын үкіметі КСРО-ның Прибалтикадағы
территорияларын мойындаған болатын, алайда кеңес-польша шекараларын
толыққанды мойындаудан шектелді, тіптен шекара мәселесін келісімнен
алуды да ұсынған болатын. АҚШ-тың Ұлыбританиядағы елшісі Вайнант оның
хүкіметінің ағылшынның жаңа жобасын қолдайтындығын мәлімдейді.
Кеңес үкіметі коалициядағы өзінің одақтастарының позициясын ескере
отырып, келісімге шекаралар мәселесінің енгізілуін талап екен жоқ.
Кеңес үкіметінің мұндай позициясы ағылшын-кеңес одағының мәселелерін
тез аяқтауға мүнкіндік берді. Ағылшын үкіметі Кеңес үкіметінің
Эстония, Латвия және Литваны Кеңес одағының бір бөлігі ретінде
мойындағанын ресми түрде жариялады.
1942 жылы 26 мамырда Лондонда В. М. Молотов және А. Иден КСРО мен
Біріккен Ұлыбритания Корольдігі арасында келісім шарт жасалды,
мұнда гитлерлік Германияға қарсы соғыста және оның Еуропадағы
одақтастарына қарсыласуға байланысты одақ болып аталды. Сонымен
қатар соғыстан кейін өзара көмек көрсетуге байланысты келісім
болатын. Келісім шарт екі бөлімнен тұрды. Келісімнің І бөлімінде
соғыс кезіндегі тараптардың міндеттері көрсетілді. Бір-біріне
әскери және басқа да көмектерді көрсету және Германия және онымен
байланысы бар, Еуропадағы агрессиялық актілерге қатысы бар
мемлекеттерге қарсы соғыста әртүрлі қолдаулар көрсету аталып өтті
және гитлерлік үкіметпен және Германияның басқа да үкіметімен
келіссөзге түспеу, себебі ол агрессиялық ойларынан айырылған емес,
сонымен қатар Германияның одақтастарымен өзара келісімге келе
отырып достық қатынастар орнатпау (4) мәселері аталып өтті.
Келісімнің екінші бөлімінде келісуші жақтардың соғыстан кейінгі 20
жыл көлеміндегі қарым-қатынастары белгіленді. Мұнда соғыстан кейінгі
жылдары одақтық қатынаспен өзара міндеткерліктермен байланыс жасау
мәселері қаралды: басқа одақтас мемлекеттермен байланыстарды жасай
отырып бейбітшілікті сақтау мен агрессияға қарсыласуда ортақ
әрекеттену және төмендегідей әрекеттерде болуы: агрессияның
қайталануына жол бермеу және Германияның және басқа да агрессиялық
мемлекеттердің бейбітшілік жағдайының бұзылмауын (5) қарастырылды.
Егер келісуші жақтардың бірі Германиямен немесе онымен одақтас
мемлекетермен соғыс жағдайына түсетін болса, онда екінші жақ барлық
әскери және басқада көмек беруі қажет болды. Келісуші жақтар
сонымен қатар бір біріне қарсы келетін ешқандайда да одақпен немесе
коалициямен келісімге келмеуі қажет болды. Келісімнің екінші бөлімі
келісушілердің соғыстан кейінде коалицияның жұмысын жалғастырмақ
мақсаттары болғандығы дәлелдей түседі.
КСРО мен Ұлыбритания арасындағы одақтастық келісімі кеңес-ағылшын
қарым-қатынастарын жақсарты, екі елдің халықаралық аренадағы беделін
өсірді, антигитлерлік коалицияны күшейтті.
1942 жылы 27 мамырда В. М. Молотов АҚШ бағытындағы КСРО-ның қарым-
қатынастарын жақсарту мақсатында Вашингтонға ұшты, мұнда ол күрделі
түрде міндеткерліктер, агрессорларға қарсы соғысудағы әскери өзара
көмек мәселерін қарастырып келіссөздер жүргізді. Нәтижесінде 1942
жылы 11 маусымда КСРО-ның АҚШ-тағы елшісі М. М. Литвинов пен АҚШ-
тың мемлекеттік хатшысы К. Хэллдің арасында одақтастық келісім шарты
жасалады.
Кеңес-американдық келісім шартында, АҚШ КСРО-ға агресияға
қарсыласуда әскери көмегін берген және болашақта да жалғастыратын
міндеткерлігін алды. Келісім шартта әскери материалдар мен
экономикалық маңызы бар материалдарды өзара жеткізуде сауда
байланыстарына жолдың ашылуына мүнкіндік берілу мәселесі де қаралды.
Осылайша АҚШ пен КСРО одақтаса отырып, кеінгі басқа мемлекетермен
келісуде өзара: халықаралық сауда байланыстарында дискриминацияны
жойып, кеден салықтары мен басқа да барьерлерді алу (6) мәселерін
туындауына жағдай жасалмау қажетігі аталды. Бұл КСРО-ның соғыстан
кейінгі ауыр жағдайына жақсы септігін тигізетін еді.
КСРО-ның Ұлыбританиямен одақтастық келісімінің жасалуы және АҚШ-
пен келісімге келуі антигитлерлік коалицияның ресми және заңдық
түрінде рәсімделуіне мүнкіндік берді, Кеңес үкіметінің халықаралық
позициясын нығайты.
Жалпы бөлімді қорытындыласақ антигитлерлік колицияның құрылу
барысы Атлантикалық хартияның жасалуынан басталатыны сөзсіз, алайда
жалпы одақ тек АҚШ-тың соғысқа енуінен соң, Вашингтон
конференциясының шешімдерінен соң шынайы мазмұнына ене бастады. Ал
заңды түрде Кеңес үкіметінің АҚШ және Ұлыбританиямен агрессорларға
қарсы одақтастық құрылуы тек 1942 жылдың ортасында ғана аяқталып
біткен болатын, кештетіліп жасалған келісімдердің екінші майданның
ашылуына, яғни кештітіліп ашылуына өзінің әсерін тигізбей қоймады.
ІІ- тарау Екінші майданның дипломатиялық тарихы
2.1. Екінші майдан мәселесінде АҚШ және Ұлыбритания
дипломатиясының позициялары
1941 жылы гитлерлік Германияның КСРО территориясына басып енуі,
екінші соғыс кезіндегі халықаралық қатынастарда ерекше құбылысты
антигитлерлік коалицияның пайда болуына және АҚШ, Ұлыбритания, КСРО
мемлекетерінің қарым-қатынастарының дамуына әкелді, алайда осыған
қарамастан коалицияның ішінде өзара қайшылықтар болды, бұл екінші
майданның ашылу мәселесінің талқылануында одақтас мемлекетердің
ұстанған позициясынан айқын көрінді. Міне екінші майданның ашылуына
байланысты дипломатиялық қарым-қатынастарда Ұлыбритания мен АҚШ
позидцияларын анықтайтын болсақ.
Ұлыбританияның үкіметі бірнеше бағытағы саясатымен байқалады.
Черчилль мен Иден бастауымен жасалған жопарлар екінші майданың
ашылуына талпынысты байқатдпайды. Жалпы ағылшын үкіметінің соғыс пен
оның аяқталуынан кейінгі халықаралық жағдайды реттеудегі позициясы
бойынша Кеңес үкіметі мен Германияның әлсіреуі алға қойылып,
Еуропадағы билікке Англия ие болудың шеңберінде болатын, алайда бұл
бағыт ресми үгіттелген жоқ.
Черчилль мен Иденнің айтуға батылы бармаған мәселелерді Англияның
авиацииялық министрі Мур Брабазон 1941 жылы 14 шілдеде жариялайды
Егер Ресей мен Германия бір-бірін жою жағдайына жетсе Ұлыбритания
Еуропадғы басқарушы мемлекетке айналады. (7) Бұл Ұлыбритания
үкіметінің саясатты ағылшын халқы мен Кеңес үкіметінен жасырылды
және Еуропадағы екінші майданның ашылуына өзіндік әсерін тигізді.
Кейініректе 1942 жылы Черчилль Иденге жіберген хатында Ешкімде
күштердің сәйкестігін өлшей алмайды және қай армия жеңісті қай
жерде қабылдайтыны белгісіз, алайда АҚШ және Ұлыбритания империясы
соғыстан әлсізденбестен өзінің экономикалық жағынан күшті одақ
блогын құрады, мұндай әлемде болмаған. Осы кезде Кеңес үкіметі
біздерден көмек сұрайды (8) деп көрсетеді. Ұлыбританияның мұндай
мақсаттарына жету үшін соғыс әрекеттерін жүргізуге байланысты болды,
сондықтан екінші майданның ашылуын ол созуға тырысты. Черчилль мен
Иденнің Ұлы Отан соғысының басталуынан кейінгі алғашқы
баяндамасында-ақ Кеңес Одағына гитлерлік Германияға қарсы соғыста
барынша түрлі көмек беретіндігін атаған болатын, сонымен қатар 1941
жылы 12 шілдедегі кеңес ағылшын келісімінде гитлерлік Германияға
қарсы күресте бірнеше түрлі қолдаулар мен көмектер берілу керек
еді. Бірақ Ұлыбритания өзінің міндеттерін тек әскери материалдық
көмекпен ғана шектейді.
Екінші майданның ашылуы жөнінде ой ағылшын және американдық
қоғамда да үлкен толқуды тудырды. 1941 жылы 24 маусымда сыртқы
саясат жөніндегі ағылшынның мәжіліс палатасындағы дебаттарда
лейборист Э. Бивен екінші майданды ашу қажеттілігін атағанда, оған
қарсы сыртқы істер министрі А. Иден КСРО үкіметі КСРО үкіметі
Ресейге экономикалық және әскери көмек беруді қажет еткендігін
атап өтті және бұл жауап парламентте үлкен қуанышпен қарсы алды.
АҚШ-та Германияны батыстан соққы беру мүнкін ғана емес сонымен
қатар нәтижелі екенін бірқатар саяси тұлғалар түсінді АҚШ-тың теңіз
әскері Нокс губернаторлардың конференцияларында 1941 жылды
маусымында ақ АҚШ-тың теңіздегі әскери әрекеттеріне көшу қажеттігін
атап өтті және Атлантикадағы туындаған Германия қаупін жоғалту қажет
деп тапты. Ал Кричен сайекс монотор газеті ағылшын американ
күштерін бақыншылыққы шақырды, Нью репаблик журналы Кеңес Одағына
көмек беруде шешуші істерге шақырды және мұндада олар англо-
американдық әскердің Норвегияға түсуі арқылы қарсыласуды бастауға
үндеу айтты.
Екінші майданның ашылу мәселесі алғашқы рет дипломатиялық линияда
КСРО-ның саяси өкілі М. Майскиймен ағылшын министрінің бірі және
Черчильдің жақын кеңесшілерінің бірі Бивербургкке айтылды. Бұл
әңгіме 1941 жылы 27 маусымда ресми емес жағдайда өтеді. Ағылшын
дипломаты әкери кабинетте бұл мәселені көтеруді уәделеседі. Көп
ұзамай Бивербург бұл мәселені көтереді, алайда оған Черчилльдің өзі
қарсы шығады. Ал А. Иден мен М. Майскиймен 30 маусымдағы
әңгімесінде КСРО-ға әскери көмек ұсынысы талқылауға түседі және
британдық үкімет Францияда әскери десант түсіруді ойластырады. Дәл
осындай ойды Мәскеудегі ағылшын елшісі Саффорд Крипс жариялайды,
1941 жылы маусымда Кеңес үкіметі ол Бавербургтің ұсынысы ұсыныс
сөзсіз дұрыс және өзекті деп атады.
Алайда Британ үкіметінің солтүстік Франциядағы әскери әріптестері
жөніндегі А. Иден және С. Крипс жариялаулары тек сөз болып қалды.
Бұл деректердің Британ үкіметі сол кезде солтүстік Францияда
десанттік операция жасауды ойластырады алайда қандайда бір
себептермен одан бастартты, бірақ неге Черчилль 1941 жылы Кеңес
үкіметінің екінші майданды Еуропада ашу мәселесіне бірден қарсы
болды.
1941 жылы Кеңес үкіметі Англияның алдында екінші майдан мәселесін
тура қоюға да тырысты. Алайда Черчилль Кеңес одағының
ұсыныстарыннан қашпақтады. 1941 жылы 21 шілдедегі Черчилльдің Кеңес
үкіметіне жазған жауап жолдауында: Ресейге Германияның басып
кіруінен кейінгі алғашқы күндерде біз оккупацияланған Франция мен
Нидерландыға басқыншылық жасауды жоспарлуға бағыт алу үшін
кеңестер өткіздік. Штабтардың басшылары бұл бағытта және мұндай
көлемде ешқандай әрекеттер жасап, сіздерге оның кішкентай болсада
көмек беретініне көздері жетпей отыр. (9)
Сонымен қатар Черчилль жаудың әскери күштері батыста үлкен екенін
сылтау етті. Тек бір Францияның өзінде немістер қырық тоғыз
дивизиясы бар және бүкіл жағалаулардың барлығы Германияның үлкен
үлесінің нәтижесінде қорғалып отырады. Тек бірғана жерде уақытша
жетістікке жете алатын жер бұл әуе арқылы Дюнкерден Булонға
дейінгі территориялар болып табылады. Жалпы десанттік операцияны
үлкен күштермен бастау, үлкен жеңіліске түсу дегенді білдіреді. Ал
кішігірім басқыншылықтар жасау тек ғана сәтсіздіктер әкеліп, сіздер
мен біздерге пайдасыз болар еді. Себебі Германия батыстағы аталған
әрекеттер үшін өзінің бірде бір әскери бөлімдерін мұнда ауыстырмас
еді. (10)
Мұндай жаудың батыстағы күштері жөніндегі барлаушылардың нақты
емес деректерінен алынған мәліметтердің асыра сілтеушілігін
түсіндірудің қажеті жоқ. Егерде шындығында да жағдайлар дәл
осындай болғанын да Черчилль соғыстан кейін жазған мемуарларында
көрсетер еді. Себебі соғыстан кейін бұл жағдайлар толық айқындалған
болатын, ал бұл мәліметтер гитлерліктердің батыста өте әлсіз
күштерді біріктіргендігін көрсетеді. Алайда Черчилль бұл жағдайды
тура берілген мәліметтер деп көрсетуге тырысқан.
Сонымен қатар ол жағдайды орыстар көмекті одақтастарының
қызығушылықтарына қарамастан талап етті көрсетеді. Ешқандайда
кідірместен олар қатаң және дөрекі әңгімелермен таңқалған және
соғысушы Англиядан өзінің әскеріне жетпей жатқан әскери
материалдарды талап етті. Олар Құрама Штаттардан ең бірінші кезекте
өздеріне ғана түрлі материалдарды беруді талап еткен болатын, ал
бұл материалдарға бізде қажеттілікті иемдендік, сонымен қатар олар
1941 жылдың жазында ақ ағылшындардың еуропада басқыншылық бастау
керек және осылайша екінші майданның ашылуын, бұл істің бәсекелі
және бағалы екеніне қарамастан талап етті. (11) сонымен қатар
Черчилль ағылшын коммунистік париясында даттауға тырысты, оның
көрсетуінше олар Тезарада екінші майданның ашылуы деген лозунгіні
жариялады. Ал шын мәнісінде мұндай талаптарды Англияның қоғамында
лейбористер, партиясыздар және тіптен консерватор лорд Бивербрукта
жасаған еді.
Нәтижесінде екінші майданның ашылуын талап еткендердің барлығын
Черчилль әскери істерді білмейтіндер деп айыптады. Орыстар
десанттік операцияның табиғатын аз болсада білген емес, ал бұл
операция үшін үлкен көлемдегі әскерге жақсы қорғалған жаудың
жағалауына түсіп ғана қоймай сонымен қатар оның сақталуы қажет.
Тіптен американдықтарда бұл істің қиындығын сезінген жоқ. әскерді
түсіретін жерде теңізде және әуедегі басшылықты өз қолымызға алу
қажетпіз. Қандайда бір десанттік бөлімдерді түсіру және оның
жетістікке жетуі үшін әдейленіп жасалған десанттік кемелердің
құрылымы болуы қажет, ең алдымен десант-танкілік кемелер. (12)
Оның сөздерінен Англия мұндай материалдарды иемденбеді және тек
кішігірім кемелердің жиынтығын ол 1943 жылды жазынан ертерек
дайындай алмайтын еді. Сонымен қатар жағдайды осылайша суреттей
отырып, яғни екінші майданды ашуы үшін Англияның материалдық
жағдай төмен, ал Германияның қарулы күштері жоғары екенін атап
өте отырып ол оған берген таңқалыс әдісімен Осыған қарамастан
екінші майданның ашылуы жөніндегі сөздерде көптеген білімсіздіктер
мен өтіріктер шығады (13) деп атайды
Бұл деректердің барлығыда Черчилльдің екінші майданның ашылуы
мәселесіне жағымсыздана қарайтынын көрсетеді. Алайда оның
аргументтерінне бас иетін болсақ, оның берген жағдайлары теңіздік
операциялар арқылы үстемдік орнату ұсыныстары мінсіз болып табылады.
Алайда барлығына белгілідей жопондық әскерлер Тынық мұхитында
бірнеше операцияларды ешқандайда кеме армадаларын иемденбей және
оны құрастырмай ақ сәтті өткізген болатын. Сонымен қатар
Черчилльдің баяндаған жағдайлары тек 1944 жылы ған аяқталады, ал
екінші майдан 1941 жылы өте қажет болған еді.
Екінші майданның ашылу мәселесі 1941 жылы қандай бағытта
дамығандығын деректер мен талдаулар арқылы толық сипаттауға жетсек,
ендігі кезекте 1942 жылығы екінші майданның ашылуы мәселесіне АҚШ
және Ұлыбританияның дипломаттары мен басшылары қандай позицияны
ұстанғандығын қарастыру қажет. Бұл кезде АҚШ екінші дүниежүзілік
соғысқа ену процесін аяқтап, 1941 жылы желтоқсанла кіреді. Бұл
сөзсіз дипломатиялық қарым-қатынастардың өзгеруіне әкелді. Жалпы АҚШ-
тың әскері екінші дүниежүзілік соғыстың кезіндегі ұстанған Жеңістің
жоспары құжатында төмендегідей мақсаттарды бекітті: Соғыстың
барысындағы жағдайларға байланысты Ұлттық мақсаттар: 1) Батыс жарты
шарының бұтіндігін сақтау; 2) Британ империясының құлдырауын
тоқтату; 3) жапон басшылығының кеңеюін тоқтату; 4) игілікті
жағдайларда Еуропа мен Азияда күштердің теңдігін жасау және бұл
аудандарда қауіпсіздік пен тұрақтылықты орната отырып АҚШ-тың
қауіпсіздігін жасау; 5) тәжірбиеде мүмкін болатындай бірнеше
режимдерді орнату арқылы игілікті экономикалық және жеке еркіндігін
орнату қажет. (14) Бұл қатарлардан кейін АҚШ-тың сыртқы
саясаттағы позицияларын байқатады.
1941-1942 жылдың қысында екінші дүниежүзілік соғыстың барысындағы
маңызды төңкеріліс жасалды және бұл екінші майданның ашылу
мәселесіне де әсер етті. Англия және Американдық үкіметтер КСРО-ның
антигитлерлік коалициядағы орнын ерекше көресете бастады. Кеңес
Одағының гитлерлік Германиямен соғыстағы басты рөлді де арнап
берді. 1942 жылы 11 ақпанда Черчилль И. В. Сталинге жазған хатында
Сіздің әскеріңіздің жүргізіп отырған германиялық бақыншыларға қарсы
соғыстағы жетістіктерін көргенде бізде таңқалыстан сөз қалмайды.
Алайда мен жалпы іске байланысты Ресейдің жасаған әрекеттеріне тағы
да рақметті айталмай тұра алмаймын (15) деп көрсетеді.
1942 жылдың басында екінші майданның Еуропада ашылуына игілікті
жағдай жасалды. Алайда ағылшын және американдық үкіметтер үшінші
рейхке қарсы белсенді әскери әрекеттерге ұмтылмады. Германиямен
соғысу ауыртпалығын басты болып Кеңес Одағы көтерген болатын.
1942 жылы Черчильдің жоспары бойынша Германияға қарсы белсенді
әскери әрекеттерге түсуді қарастырмады. Одақтастық мемлекеттердің
көңілі Солтүстік Африка Орталық Шығыс және Тынық мұхиты
аудандарындағы мәселелерді шешуге бағытталды. Ал екінші майданның
Европада ашылуы 1943 жылға қалдырылған болатын. Ресми ағылшын әскери
дерегі болып табылған Үлкен стратегияның авторлары Дж Баттлер
және Дж Гуайер Черчильдің жоспары 1942 жылғы Солтүстік Африка
жағалауларын азат етуге арналды. Ал Европаға басқыншылық 1943 жылға
қалдырылды (16) деп жазды. Осыған қарамастан одақтастар 1942 жылы
Европада Германияға қарсы күтерді әлсіздендіру және шаршату
әдісімен төмендегідей әрекеттер жоспарланды: а) ағылшын және
американдық авиация мен бомбардировканы үздіксіз күшейту; б) кеңес
әскерінің басқыншылығына барлық амалдармен көмек беру; в) блокада;
г) окупацияланған мемлекеттерде қарсыласу күшіне көмек беру (17)
европа континентіндегі әскери әрекеттерге байланысты төмендегідей
жоспарлар қабылданды. 1942 жылы кеңес-герман майданынан басқа
Германияға қарсы ірі басқыншылық операциялардың жүргізілуінің
мүмкіндігі аз (18) 1943 жылғыда игілікті жағдайлар туындап,
жергілікті теңіз арқылы Туркиядан Ьалқанға өту арқылы немесе Батыс
Европа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz