Қазақ — Қазақстан Республикасы

Жоспар
Кіріспе

1 Қазақ этнонимын шығу тегі
1.1 Кавказ болжамы
1.2 Моңғол болжамы
1.3 Енесай болжамы
1.4 Қарлық болжамы
1.5 Парсы болжамы
1.6 Түрікмен болжамы
1.7 Қыпшақ әлеуметтік болжамы
1.8 Басқа мәліметтер

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Қазақ — Қазақстан Республикасы жергілікті халқының атауы. Екі жүз жылдай
уақыт бойы зерттеушілер “қазақ” терминінің шығу төркінін түсіндіруге және
оның семантикасын ашуға әрекет жасауда. Алайда, Қазақ сөзін түсіндіретін
түпкілікті пікір қалыптаса қойған жоқ. Қазақ сөзіне үндес терминдер
Қазақстаннан шалғай аймақтардан да кездескен. Ғалымдар Византия императоры
Константин Багрянородныйдың (10 ғ-дың орта шені) Кавказдың солт.-батысында
жатқан “Казахия елі” деп айтқан мәліметтерін келтіреді (Н.М. Карамзин,
А.Вамбери, т.б.). Осының негізінде Қазақ халқы 10 ғ-дан бастап белгілі
болған деген тұжырым жасалды. Бірақ, түпнұсқада (грекше) “з” әрпі емес, “с”
әрпі берілген. Демек, ел атауы касахия деп оқылуға тиіс. В.Минорский
Константин Багрянородный хабарын түсіндіре келе, Касахия деп касогтар
айтылатынын дәлелдеді. Қазахия және Қазақ халқы атауына зерттеушілер
мұсылман дүниесінің жазба деректемелерін де тартты. Мысалы, араб тарихшысы
Әбу-л-Хасан Әли әл-Масудидің “Өсиет және қайта қарау кітабы” деген
шығармасында Кубань өз. маңындағы кавказ халықтары мен тайпаларының
атаулары арасында кашак этн. қауымы – әл-касакия жазылған. Неміс
шығыстанушысы И.Маркварт бұл екі терминнің бір ғана этнос – касогтардың
атауын беретіндігін анықтады. Авторы белгісіз парсы тілді “Худуд әл-алам”
деген геогр. еңбекте Қара т. жағалауында орналасқан Касаг қ. туралы (этн.
қауым емес) деректер келтірілген. “Повесть временных лет” шығармасында
Святослав (965) пен Мстиславтың (1022) касогтармен жүргізген соғыстары
туралы мәліметтер бар. Касог термині алғаш 8 ғ-дың аяғы – 9 ғ-дың басында
монах Епифанийдің шығармасында ауызға алынады. Бұл ақпардан касах, касахия,
касак, кашак, касог атаулары алдыңғы орта ғ-лардағы белгілі бір шағын
кавказ тайпасын (немесе тайпалар бірлестігін) білдірудің әр алуан түрлері
болғаны байқалады. Қазақ этнонимінің касог, касахия (казахия) атауымен
байланысы туралы пікір мейлінше декларативтік сипатта, олардың арасындағы
тарихи сәйкестік әлі де болса зерттелуі тиіс.

Мазмұны
[жасыру]
1 Қазақ этнонимын шығу тегі
1.1 Кавказ болжамы
1.2 Моңғол болжамы
1.3 Енесай болжамы
1.4 Қарлық болжамы
1.5 Парсы болжамы
1.6 Түрікмен болжамы
1.7 Қыпшақ әлеуметтік болжамы
1.8 Басқа мәліметтер
2 Пайдаланған әдебиет

[өңдеу]Қазақ этнонимын шығу тегі

Қазақ этнонимының туу тарихы ұзақ уақыт бойы зерттеушілердің қызу
айтыстарына айналды. Түсіндіретін түпкілікті пікір алайда қалыптасқан жоқ.
Қазақ сөзіне үндес терминдер Қазақстаннан шалғай аймақтардан да кездеседі.

Қазақ деген термин ертедегі екі тайпалық (каза және саха) одақтардың атынан
шыққан. Олар сонау ықылым заманда алып одақ құрып сонау Мысырға дейін
жаулап алған. Сонда Каза-саха деген қала салынған.

Қазақ хандығы.

[өңдеу]Кавказ болжамы

Кейбір ғалымдар (Н. М. Карамзин, А. Вамбери т.б.) Шығыс Ромей
империясыныңимператоры Константин Қызылтуған (10 ғ. орта шені) берген
мәліметтер бойыншаКазахия елін Кавказдың солтүстік-батысында орналастырады
(Қырым хандығымезгілінде Қарачу немесе Қар ачай деп белгілі аймақ). В.
Минорский Константин хабарында Казахия деп касогтар айтылатынын дәлелдейді.
Араб тарихшысы Әбу-л-Хасан Әли әл-Масуди Өсиет және қайта қарау кітабі
шығармасында Құбан өзенініңтөңірегіндегі тайпалар арасында әл-
касакия тайпасын көрсетеді. Неміс шығыстанушысы И. Маркварт бұл екі сөз бір
ғана этнос — касогтардың атауын береді деді. Парсы тілдіХудуд әл-алам
жоғрапия туралы кітапта Қара теңіз жағалауында Касаг қаласының орналасуын
деректейді. Көне Русьтегі жазылған Повѣсти временныхъ лѣтъ
жылнамасында Святослав (965) пен Мстислав(1022) князьдері касогтармен соғыс
жасайды. Ал касог терминін, алғаш рет 8 ғ. аяғы — 9 ғ. басында
монах Епифанийкелтірілген. жоғарыдағы мәліметтерге
қарағанда касах, казахия, касак, ка шак, касог алдыңғы орта
ғасырларда Кавказдағы шағын тайпа, немесе тайпалар бірлестігін білдіретін
алуан түрлері болғаны байқалады. Қазақ этнонимінің жоғарыда көрсеткен
касог, т.б. атауларымен барлық жағынынан байланысы әлі де зерттеу борышы
боп тұр.

[өңдеу]Моңғол болжамы

Фин алтайшысы Г. И. Рамстедт және А. А. Семёнов қазақ терминін Қасиетті
жылнамада (13 ғ.) моңғ. хасаг-терген арба ұғымы бар сөз тіркесінен
шығарады. Ал Қазақстанды қоныстаған түркі тайпалар осы қоссөзді
пайдаланғанына ешбір тарихи мағлұмат табылмаған.

[өңдеу]Енесай болжамы

Әйгілі түркітанушы В. В. Радлов Енесай өзенінің төңірегіндегі көнетүркі
мұраларынан көнетүркіше: қазғақым оғлым — менің асырап алған ұлдарым
деген тіркесті тапқан. Қазғақ және қазақ сөздеріні ң дыбыс және мағына
ұқстастығына сүйеніп, В. П. Юдин ғ дыбысы соңыра түсіп
қалып, қазақ терминіне айналды деп болжам шығарған. Бұл көзқарас түркі
тілдерінің тарихифонетикалық заңдылықтарымен үйлеспейтідіктен, мамандар
тарапынан қолдау табылмады.

[өңдеу]Қарлық болжамы

И. Маркварт шығыс мәтіндерден үш қарлық тайпасын хасактар (хаски) деп
оқыған. Бірақ, В. Минорский басқа мұсылман деректерімен салыстырып,
қарлықтардың тайпалық атауының мәтін аралық оқылуына елеулі түзету жасады.
Бұл ретте,хасактардың орнына баскил дег ен конъюнктура енгізілді. Араб
саяхатшы Әбу Дулаф Рисалас (Жазба)
шығармасындағыхарлұқ сөзін хазлақ д еп оқып Н. Н. Пантусов та қателікке
ұшырады.

[өңдеу]Парсы болжамы

Парсы-тәжік әйгілі Фирдоусидің Шахнама дастанын да қазақ халқы және қазақ
хандары туралы айтылған екен. Кейбір ғалымдар, А. Левшиннен бастап, нағыз
қазақ халқының құрылуын 10 ғ. жатқызады. Дастанда қазақ терминіне қатысты
ешқандай маңызды ақпар жоқ екендігін көптеген шығыстанушылар (С. Г.
Кляшторный, Т. И. Сұлтанов т.б.) атап көрсетті.

[өңдеу]Түрікмен болжамы

[өңдеу]Қыпшақ әлеуметтік болжамы

Кейбір деректерде бұл термин әлеуметтік мәнінде қолданылған қазақлық
қашақ деген атаудан шықты дейді. Қазақ термині 1245 жылы Мамлюк
мемлекетіндегі қыпшақтардың ортасында жазылған ерте қыпшақ жазба
ескерткіштерінде (түрік-араб) сөздігінде кездеседі. Мұнда қазақ деген сөз
басы бос кезбе деген мағына береді. Бұл семантикалық ұғым бойынша қазақ
терминіне әлеуметтік мағына беріледі, яғни еншісі бөлек, үлкен ұлдардың ата
шаңырақтан бөлініп уақытша ру, тайпалардан кетіп, күнкөріс үшін әскери
жорықтарға қатысуын санаған.

[өңдеу]Басқа мәліметтер

“Қасиетті жылнамада” (13 ғ.) айтылған бұл қоссөзді ұғым арбаны білдіреді.
Кезінде А.А. Семенов қолдаған бұл көзқарастың еш дәлелі жоқ.
Себебі, синхрондық тұрғыдан алғанда да, тарихи перспективасы тұрғысынан
алғанда да, “хасаг-терген” термині Қазақстанда мекендеген түркі тілділер
арасында арбаның атауы ретінде көрініс таппаған. Енисейден табылған 8 ғ-
дағы ертедегі түркі ескерткішінен В.В. Радлов “қазғақым оғлым” (менің
асырап алған ұлдарым) деген тіркесті оқыған. Сыртқы ұқсастығы жағынан ғана
емес, сонымен қатар “қазғақ” және “қазақ” терминдері мәндерінің жақындығы
негізінде В.П.Юдин “қазғақым” ұғымындағы “ғ” дыбысының 7 – 8 ғ-ларда
түріктердің ауызекі сөзінде қолданылуы әбден мүмкін, ал кейініректе түсіп
қалуы ықтимал деген пайымдау айтты. Бұл көзқарас түркі тілдерінің тарихи
фонет. заңдылықтарымен үйлеспейтіндіктен, мамандар тарапынан қолдау
таппады. Маркварт шығыс деректерінен үш қарлұқ тайпасын “хасактар” (хаски)
деп оқыған болатын. Бірақ, Минорский мұсылман деректемелерін байыппен қарап
шығып, текстол. және салыстырмалы-тарихи талдау жолымен қарлұқтардың
тайпалық жөніндегі контекстің оқылуына елеулі түзетулер енгізді. Бұл ретте,
“хасактардың” орнына “баскиль” деген негізделген коньюнктура енгізілді.
Араб саяхатшысы Әбу Дулафтың “Рисаласындағы” (“Жазба”) “харлұқ” сөзін
“хазлақ” деп дұрыс оқымаған Н.Н. Пантусов та қателіктерге
ұрынды. Фирдоусидің (935 – 1020) “Шахнамасында” Қазақ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.