Ипотекалық несиенің теориялық негіздері. ҚР-ғы екінші деңгейлі банктердің ипотекалық несиелеу қызметіне талдау
Мазмұны:
Кіріспе
І.ТАРАУ. Ипотекалық несиенің теориялық негіздері
1.1. Ипотекалық несиенің мәні
1.2. Ипотекалық несиелеудің шетелдік үлгілері
ІІ.ТАРАУ. ҚР.ғы екінші деңгейлі банктердің ипотекалық несиелеу
қызметіне талдау
2.1 Коммерциялық банктердің ипотекалық несиелеу
механизмі
2.2 «ҚИК» АҚ.ның мен «ҚТҚЖБ» жұмыстары
2.3 2005.2007 жылдарға арналған бағдарлама
ІІІ.ТАРАУ. Қазақстандағы ипотекалық несиелеуді дамыту перспективалары.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
І.ТАРАУ. Ипотекалық несиенің теориялық негіздері
1.1. Ипотекалық несиенің мәні
1.2. Ипотекалық несиелеудің шетелдік үлгілері
ІІ.ТАРАУ. ҚР.ғы екінші деңгейлі банктердің ипотекалық несиелеу
қызметіне талдау
2.1 Коммерциялық банктердің ипотекалық несиелеу
механизмі
2.2 «ҚИК» АҚ.ның мен «ҚТҚЖБ» жұмыстары
2.3 2005.2007 жылдарға арналған бағдарлама
ІІІ.ТАРАУ. Қазақстандағы ипотекалық несиелеуді дамыту перспективалары.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Курстық жұмыс өзектілігі. Кез-келегн жанұя өзнің жеке үйін немесе пәтерін қалайды. Совет Үкіметі кезінде қалыптасқан дәстүрлі схема Қазақстанда ұзақ жылдар бойы жүргізіліп келді. Біз білетіндей Совет Үкіметі кезінде барлық қаржы бір орталықтан басқарылатын болғандықтан, тұрғын үй құрылысына қаржы мемлекет тарапынан бөлініп, кейін кезекте тұрған халыққа тегін таратылып берілетін. Қазақстан өз егемендігін алғаннан кейін және нарықтық экономикаға өткенннен кейін бұл жүйенің тиімсіз екенін біле бастады. Нарықтық экономикаға өткеннен соң мемлекет тарапынан тұрғын үй құрлысына және халықты үймен қамсыздандыруға қаржы өте аз мөлшерде бөліне бастады, сол себептен нарықтық экономикасы дамыған елдердегі сияқты енді тұрғын үйге қажет қаржы ресурстары халықтың өз қалтасынан немесе банк несиесі арқылы алына бастады. Мұндай қалыптасқан жағдайда тұрғын үй құрлысына ұзақ мерзімді несие қажет болды. Бұл несиеге инфляция қарқыны минималды әсер ету керек және оның уақытылы қайтарымдылығы максималды түрде қамтамасыз етілу керек еді.Мұндай талаптарға жауап беретін несие ретінде ипотекалық несие болып табылады. Шетел елдерінің тәжірибесі бойынша: егер мемлекет дұрыс ұйымдастырыл-ған саясатты жүргізсе, ипотека жайлап өзін-өзі қаржыландыратын жүйеге айналады – дейді. Ипотека өз кезегінде тұрғын үй нарығының функцияларын қадағалап, оларды қамтамасыз етіп отырады. Егерде халық арасынан төлем қабілеттілігі жоғары адамдардың тұрғын үйге деген сұранысы өссе, бұл өз кезегінде жаңа құрылыс жұмыстарын ынталандырады, ал бұл құрылыс материалдырының өтімділігін арттырады, маманданған техниканы керек етіледі, жаңа архитектуралық проектілер жасалына басталады, яғни мұның барлығы жалпы экономиканың өсуіне және дамуына әкеледі.
Курс жумысының мақсаты – Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несиелеудің дамуы мен қазіргі жағдайына баға беру. Айтылған мақсатқа жету үшін келесі талаптар қойылды:
1. Ипотекалық несиелеу жүйесін дағдарыстық жағдайды шешу құралы ретінде қарастыру;
2. Ипотека институтының пайда болуын түсіндіру;
3. Шетел тәжірибесі негізінде Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеудің даму модельдерін қарастыру;
4. Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеуде Коммерциялық банктердің ролі;
5. «ҚИК» ЖАҚ пен «ҚТҚЖБ» жұмыстарына талдау;
6. 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Респубикасында тұрғын үй құрылысын дамытудың Мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде тұрғын үйге қол жеткізуге ипотекалық несие берудегі «ҚИК»АҚ-ның Арнайы бағдарламасы;
7. Ипотекалық несиелеудің песпективалары.
Курстық жумыстың теориялық түсініктемесіне келетін болсақ, мұнда Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеудің пайда болуы мен дамуы қарастырылған.
Курстық жұмыс өзектілігі. Кез-келегн жанұя өзнің жеке үйін немесе пәтерін қалайды. Совет Үкіметі кезінде қалыптасқан дәстүрлі схема Қазақстанда ұзақ жылдар бойы жүргізіліп келді. Біз білетіндей Совет Үкіметі кезінде барлық қаржы бір орталықтан басқарылатын болғандықтан, тұрғын үй құрылысына қаржы мемлекет тарапынан бөлініп, кейін кезекте тұрған халыққа тегін таратылып берілетін. Қазақстан өз егемендігін алғаннан кейін және нарықтық экономикаға өткенннен кейін бұл жүйенің тиімсіз екенін біле бастады. Нарықтық экономикаға өткеннен соң мемлекет тарапынан тұрғын үй құрлысына және халықты үймен қамсыздандыруға қаржы өте аз мөлшерде бөліне бастады, сол себептен нарықтық экономикасы дамыған елдердегі сияқты енді тұрғын үйге қажет қаржы ресурстары халықтың өз қалтасынан немесе банк несиесі арқылы алына бастады. Мұндай қалыптасқан жағдайда тұрғын үй құрлысына ұзақ мерзімді несие қажет болды. Бұл несиеге инфляция қарқыны минималды әсер ету керек және оның уақытылы қайтарымдылығы максималды түрде қамтамасыз етілу керек еді.Мұндай талаптарға жауап беретін несие ретінде ипотекалық несие болып табылады. Шетел елдерінің тәжірибесі бойынша: егер мемлекет дұрыс ұйымдастырыл-ған саясатты жүргізсе, ипотека жайлап өзін-өзі қаржыландыратын жүйеге айналады – дейді. Ипотека өз кезегінде тұрғын үй нарығының функцияларын қадағалап, оларды қамтамасыз етіп отырады. Егерде халық арасынан төлем қабілеттілігі жоғары адамдардың тұрғын үйге деген сұранысы өссе, бұл өз кезегінде жаңа құрылыс жұмыстарын ынталандырады, ал бұл құрылыс материалдырының өтімділігін арттырады, маманданған техниканы керек етіледі, жаңа архитектуралық проектілер жасалына басталады, яғни мұның барлығы жалпы экономиканың өсуіне және дамуына әкеледі.
Курс жумысының мақсаты – Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несиелеудің дамуы мен қазіргі жағдайына баға беру. Айтылған мақсатқа жету үшін келесі талаптар қойылды:
1. Ипотекалық несиелеу жүйесін дағдарыстық жағдайды шешу құралы ретінде қарастыру;
2. Ипотека институтының пайда болуын түсіндіру;
3. Шетел тәжірибесі негізінде Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеудің даму модельдерін қарастыру;
4. Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеуде Коммерциялық банктердің ролі;
5. «ҚИК» ЖАҚ пен «ҚТҚЖБ» жұмыстарына талдау;
6. 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Респубикасында тұрғын үй құрылысын дамытудың Мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде тұрғын үйге қол жеткізуге ипотекалық несие берудегі «ҚИК»АҚ-ның Арнайы бағдарламасы;
7. Ипотекалық несиелеудің песпективалары.
Курстық жумыстың теориялық түсініктемесіне келетін болсақ, мұнда Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеудің пайда болуы мен дамуы қарастырылған.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие» Алматы 2004ж;
2. Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер» Алматы 2001ж;
3. Көшенова Б. «Ақша,несие,банктер» Алматы 2005ж;
4. Дюсембаев Н.М. «Перспективы развития ипотечного кредитования в Казахстане»Банки Казахстана 2004ж. №1:
5. Донцов С.С. «Современные перспективы развития жилищного кредитования в Казахстане»Банки Казахстана 2004ж. №6:
6. Токобаев Н. «Развитие ипотечного кредитования и создание рынка ипотечных облигаций в Республике Казахстан» РЦБК 2005ж №8:
7. Назарбаев Н.Ә.(сөзі) «Тұрғын үй құрлысының өркендеуі экономиканы, бүкіл елді өркендетеді» Егемен Қазақстан 1 маусым 2004 жыл;
8. Батаева Қ. «Ипотекалық несие: бүгіні мен болашағы» Алматы Ақшамы 22 мамыр 2004жыл;
9. Кусаинов Сагындык. "Правда и мифы ипотеки, или Особенности развития казахстанского ипотечного кредитования” - Газета.кз , 24.10.2003 г.
10. Иконников Алексей. “Нужна ли нам ипотека?” - Континент №12(74) 12, 25 июня 2002 г.
11. “Ипотека становится доступной” - Эксперт-Казахстан № 8 (10), 26 апреля 2004 г.
12. www.National Bank.kz.
13. www.ipoteca.kz.
14. www.gazeta.kz
15. www.ipoteca.cosa.ru
16. www.kmc.kz.
1. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие» Алматы 2004ж;
2. Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер» Алматы 2001ж;
3. Көшенова Б. «Ақша,несие,банктер» Алматы 2005ж;
4. Дюсембаев Н.М. «Перспективы развития ипотечного кредитования в Казахстане»Банки Казахстана 2004ж. №1:
5. Донцов С.С. «Современные перспективы развития жилищного кредитования в Казахстане»Банки Казахстана 2004ж. №6:
6. Токобаев Н. «Развитие ипотечного кредитования и создание рынка ипотечных облигаций в Республике Казахстан» РЦБК 2005ж №8:
7. Назарбаев Н.Ә.(сөзі) «Тұрғын үй құрлысының өркендеуі экономиканы, бүкіл елді өркендетеді» Егемен Қазақстан 1 маусым 2004 жыл;
8. Батаева Қ. «Ипотекалық несие: бүгіні мен болашағы» Алматы Ақшамы 22 мамыр 2004жыл;
9. Кусаинов Сагындык. "Правда и мифы ипотеки, или Особенности развития казахстанского ипотечного кредитования” - Газета.кз , 24.10.2003 г.
10. Иконников Алексей. “Нужна ли нам ипотека?” - Континент №12(74) 12, 25 июня 2002 г.
11. “Ипотека становится доступной” - Эксперт-Казахстан № 8 (10), 26 апреля 2004 г.
12. www.National Bank.kz.
13. www.ipoteca.kz.
14. www.gazeta.kz
15. www.ipoteca.cosa.ru
16. www.kmc.kz.
Мазмұны:
Кіріспе
І-ТАРАУ. Ипотекалық несиенің теориялық негіздері
1. Ипотекалық несиенің мәні
2. Ипотекалық несиелеудің шетелдік үлгілері
ІІ-ТАРАУ. ҚР-ғы екінші деңгейлі банктердің ипотекалық несиелеу
қызметіне талдау
1. Коммерциялық банктердің ипотекалық несиелеу
механизмі
2. ҚИК АҚ-ның мен ҚТҚЖБ жұмыстары
3. 2005-2007 жылдарға арналған бағдарлама
ІІІ-ТАРАУ. Қазақстандағы ипотекалық несиелеуді дамыту
перспективалары.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Курстық жұмыс өзектілігі. Кез-келегн жанұя өзнің жеке үйін немесе
пәтерін қалайды. Совет Үкіметі кезінде қалыптасқан дәстүрлі схема
Қазақстанда ұзақ жылдар бойы жүргізіліп келді. Біз білетіндей Совет Үкіметі
кезінде барлық қаржы бір орталықтан басқарылатын болғандықтан, тұрғын үй
құрылысына қаржы мемлекет тарапынан бөлініп, кейін кезекте тұрған халыққа
тегін таратылып берілетін. Қазақстан өз егемендігін алғаннан кейін және
нарықтық экономикаға өткенннен кейін бұл жүйенің тиімсіз екенін біле
бастады. Нарықтық экономикаға өткеннен соң мемлекет тарапынан тұрғын үй
құрлысына және халықты үймен қамсыздандыруға қаржы өте аз мөлшерде бөліне
бастады, сол себептен нарықтық экономикасы дамыған елдердегі сияқты енді
тұрғын үйге қажет қаржы ресурстары халықтың өз қалтасынан немесе банк
несиесі арқылы алына бастады. Мұндай қалыптасқан жағдайда тұрғын үй
құрлысына ұзақ мерзімді несие қажет болды. Бұл несиеге инфляция қарқыны
минималды әсер ету керек және оның уақытылы қайтарымдылығы максималды түрде
қамтамасыз етілу керек еді.Мұндай талаптарға жауап беретін несие ретінде
ипотекалық несие болып табылады. Шетел елдерінің тәжірибесі бойынша: егер
мемлекет дұрыс ұйымдастырыл-ған саясатты жүргізсе, ипотека жайлап өзін-өзі
қаржыландыратын жүйеге айналады – дейді. Ипотека өз кезегінде тұрғын үй
нарығының функцияларын қадағалап, оларды қамтамасыз етіп отырады. Егерде
халық арасынан төлем қабілеттілігі жоғары адамдардың тұрғын үйге деген
сұранысы өссе, бұл өз кезегінде жаңа құрылыс жұмыстарын ынталандырады, ал
бұл құрылыс материалдырының өтімділігін арттырады, маманданған техниканы
керек етіледі, жаңа архитектуралық проектілер жасалына басталады, яғни
мұның барлығы жалпы экономиканың өсуіне және дамуына әкеледі.
Курс жумысының мақсаты – Қазақстан Республикасындағы ипотекалық
несиелеудің дамуы мен қазіргі жағдайына баға беру. Айтылған мақсатқа жету
үшін келесі талаптар қойылды:
1. Ипотекалық несиелеу жүйесін дағдарыстық жағдайды шешу құралы
ретінде қарастыру;
2. Ипотека институтының пайда болуын түсіндіру;
3. Шетел тәжірибесі негізінде Қазақстан Республикасында ипотекалық
несиелеудің даму модельдерін қарастыру;
4. Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеуде Коммерциялық
банктердің ролі;
5. ҚИК ЖАҚ пен ҚТҚЖБ жұмыстарына талдау;
6. 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Респубикасында тұрғын үй
құрылысын дамытудың Мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде
тұрғын үйге қол жеткізуге ипотекалық несие берудегі ҚИКАҚ-ның
Арнайы бағдарламасы;
7. Ипотекалық несиелеудің песпективалары.
Курстық жумыстың теориялық түсініктемесіне келетін болсақ, мұнда
Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеудің пайда болуы мен дамуы
қарастырылған.
І-ТАРАУ. Ипотекалық несиенің теориялық негіздері
1. Ипотекалық несиенің мәні
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей дүниедегі барлық мемлекеттер өз өмірінде
дағдарысқа ұшырап және экономикалық қиыншылықтарды бастан кешірген. Бірақ
барлық уақытта экономиканы осы дағдарыстан шығаратын белгілі-бір
экономикалық механизм болған. Ол механизм мемлекетті жаңа бір деңгейге
шығарып отырды, яғни халықтың төлем қабілеттілігін жоғарлатып, жылжымайтын
мүлік нарығын дамытып, жалпы айтқанда экономиканы қозғалысқа келтірген.
Қазіргі уақытта капиталды қомақты түрде өзіне тартатын тұрақты құрал
ретінде ипотека болып отыр.
Ипотека – көбісі ойлайтындай дамыған капиталистік елдерден келген жаңа сөз
емес. Ол б.з.д. 4 ғасырда Ежелгі Грецияда пайда болды. Сол кезде ең бірінші
рет қарыз беруші займ ретінде қарыз адамнан жер учаскесін алған. Қарыз
алушының жер учаскесінің шекарасында, бұл жер белгілі-бір сомаға, белгілі-
бір мерзімге кепілге алынғаны туралы жазылған столб қойылатын. Бұл столб
ипотека деп аталатын, өз кезегінде бұл сөз тіреу, тұғырық деген мағынаны
берген. Ежелгі римдіктер ипотека институтын грекия колонияларынан үйреніп,
содан бері қарай ипотекалық институттың дамуы Рим империясында өтті. Біздің
заманымыздың бірінші ғасрында ипотекалық институттар құрылып, олар жеке
тұлғаларға олардың мүлкін кепілдікке ала отырып несие берген. Ежелгі Римде
Антония Пия императорының басшылық еткен заманында алғаш рет ипотекалық
банктерге қатысты заңдар құрыла бастады. Сол кездің өзінде-ақ 50 астам
банк, 800 жуық өсім алушылық және ауыстырушы конторалар болды.Ақырындап
ипотека ортағасырлық европалық мемлекеттер заңдарына ене бастады.
Германияда ипотека 14-ші ғасырда белгілі бола бастады. Ал Францияда 16-шы
ғасырдың соңына таман белгілі бола бастады. Бұл ипотеканың екінші рет
жарыққа шығуы еді.Сол уақытта итальяндық банкирлер(Мдичи) мен неміс
Вейзерлері несиемен айналысып өз жағдайларын жақсартып алды. Бұл кездегі
несиелік қатынас ерекшелігі, қарыз беруші мен қарыз алушының да тәуекелдері
минимумға түсрілген. Мұндай несиелік қатынас революцияға дейінгі Ресейде де
болған.
Ипотека терминін айтқан кезде есіңе Америка және оның 60 жылдық
халықты тұрғын үймен қамтамасыз ету тәжірибесі мен мемлекетті ауыр
экономикалық дағдарыстан шығарған ипотекалық жүйесі түседі. Бүгінгі күні
Америкадағы орташа жалақысы бар халық бөлігі өз тұрғын үй мәселесін шешіп
қойды десек артық айтқанымыз болмайды. Қазір төмен жалақы алатын халық
бөлігі өз тұрғын үй жағдайын шешуде. Алғаш рет Америка 1920-1930 жылдарда
тұрғын үй құрлысын инвестициялау жөнінде реформалар жүргізді. Бұл
реформалардың нәтижесі күтпеген жетістіктерге әкелді. Бұл қысқа уақыт
мерзімінде Америка экономикасы дағдарысқа ұшыраған елден экономикасы жоғары
дамыған елге айналды. СССР құлдырағаннан кейін совет мемлекеттерінің
экономикасын дамытуда ипотекалық несиелеу белсенді рөл атқаруда.
Ипотекалық несие – бұл жылжымайтын мүлікті кепілдікке ала отырып,
банкпен берілетін ұзақ мерзімді несие. Несиеге алынған жылжымайтын мүлік
несиелеу уақытында банк меншігінде болады, бірақ жылжымайтын мүлікті
несиегер пайдалана береді.
Ипотекалық несие – жылжымайтын мүліктерді: жерді,тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Ипотекалық несие – ол жылжымайтын мүліктерді, жерді, өндірістік және тұрғын
ғимараттарды, үйлерді, пәтерлерді кепілдікке алып ұзақ мерзімге берілетін
ақшалы несие. Мүліктердің кепілдікке алынғаны туралы ипотекалық банк несие
алушыға қарыздар куәлігін береді. Ипотекалық несиенің ақшалы қоры,
негізінен банктер мен корпорациялардың ипотекалық облигациялар шығарып,
сатудан түскен қаржыдан құралады.
Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимраттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге берілетін
несие.
Ұзақ мерзімді ипотекалық несие – бұл жеке тұлғаға дайын
үйді(квартираны) алу үшін 3 жылдан ары қарай мерзімге банкпен берілетін
несие. Мұнда да несиеге алынған мүлік несиелеу уақытында банк меншігінде
кепіл ретінде болады, бірақ несиегер оны пайдалана береді.
Ипотекалық несие мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік дамуынынң
елеулі факторы болып табылады. Оның рөлі әсіресе мемлекеттің экономикалық
дағарыстан шығу кезінде байқалады. Жиынтық өндірістің әрқашан өсуі үшін,
сәкесінше, жиынтық табысты және жиынтық тұтынуды өсіру үшін жиынтық
табыстан түскен қорларды инвестиция арқылы жинтық өндірісті одан әрі дамыту
керек. Сонда барлық экономика салаларының көрсеткіштері өсуі мүмкін.
Ең үлкен қиындықтардың бірі материалдық активтердің қолма-қол және
депозиттік қаржыларға, құнды(бағалы) қағаздарға конверсациялануы болып
табылады. Ипотека тек тұрғын үй мәселесін шешетін механизм емес, сонымен
қатар, мемлекеттің инвестициялық климатына қолайлы жағдай жасауға,
айналыстағы ақша массасын реттеуге, жалпы мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік жағдайды дамытуға бағытталған үлкен механизм болып табылады.
Рузвельттің новый курс атты бағдарламасы үй иелерін несиелеуді
дамытудан басталуы кездейсоқтық емес. Мұндай жағдай тек қана Америкада
болған жоқ, сонымен қатар, өз экономикасын дағдарыстан шығару үшін
ипотекалық несиелеуді қолданған елдерде де осы жағдай орын алған.
Ипотекалық бизнестің дамуы мемлекеттің нақты секторының дамуына оңды әсер
береді.
Ипотека салынып біткен үлерді сатуды жүеге асырады. Ол өз кезегінде
үйлердің тез сатылуына түрткі болады, яғни бұл дегеніміз жаңа жұмыс
орындарының пайда болуы, құрылыс материалдар шығаратын өнеркәсіптердің
жұмысының алға басуы болып табылады.
Өндірістік ипотекалық несиелеу өнеркәсіпті модернизациялауға мүмкіндік
береді. Ол өз кезегінде өнеркәсіптің өндіретін өнімді оданда көп мөлшерде,
одан да жоғары сапада өндірілуін ынталандырады. Ондай өнім әрқашан бәсекеге
қабілетті болады. Мұның барлығы айналып келгенде мемлекеттің экономикалық
потенциалының өсуіне әкелееді.
Ипотекалық несиелеу әлеуметтік тұрақсыздықты жоюға оң әсер етеді.
Ипотека елдегі жұмысбастылық проблемасына(жоғарыда айтылғандай жаңа жұмыс
орындарын береді)әсер етіп, және халықтың тұрғын үйге деген қажеттілігін
қанағаттандырады.
Сонымен қатар, ипотека елдегі банк жүйесі қызметінің тиімділігін және
тұрақтылығын жоғарлатуға өз үлесін қосады. Қамтамасыз етілген несиелер
ббанк үшін тиімді(бланктікке қарағанда), себебі егер несиегер тиісті
соманы(несиені) қайтармаған жағдайда банк кепілге алынған мүлікті сату
арқылы өз қаржысын қайтарып алады.(Әрине, мұнда басында кепілге алынған
мүлік дұрыс бағалануы тиіс және тағы бір мәселе бұл дамыған жылжымайтын
мүлік нарығы болуы тиіс.) Тағы да бір мәселе, ипотекалық несиелеу кезінде
тәуекелділікті төмендеті үшін банк несиенің неге жұмсалатындығын, яғни
мақсатын анықтау керек. Жылжымайтын мүлікпен операциялар коммерциялық
банктің ағымдағы операцияларына қарағанда тәуеклділігі жағынан әлде қайда
төмен.
Ипотекалық несиелеу банк жұмысының ең тиімді әрі перспективалы бағыты
екені сөзсіз. Ипотекалық банк тұрақты әрі рентабельді экономикалық институт
болып табылады. Сондықтан, егер банк жүйесінде мұндай банктер саны көп
болса, мұндай банктік жүйе жалпы экономикалық жүйеде тұрақты және тиімді
жұмыс атқарады. Ұлттық деңгейде ипотекалық банктер бір-бірімен бірігіп
ассоциацияларға айналады. Ассоциация шеңберіндегі ипотекалық банктер
салымдарды кепілдендіру үшін қосымша қорлар құрса бұл банктік жүйені
тұрақтандырады. Ипотекалық несиелеу жүйесінің банктік жүйенің тұрақтылығына
тағы бір әсер ететін жағдайы болып, жүйенің салынған мүліктер туралы
жасалған акт қағазымен қамтмасыз етілген екінші реттегі ссудалар нарық
қызметімен байланысы. Бұл нарық капиталды экономиканың табыстырақ сферасына
жұмсайды, және әртүрлі географиялық аймақтардың пайыздық қойылымдарының
арасындағы ауытқушылықты төмендетеді. Бұл өз кезегінде ел масштабында
капитал бағасының бірдей болуын қалыптастырады.
Осы уақыттан бастап Қазақстан Республикасы ипотекалық несиелеу жүйесіне
тиісті көңіл бөлу керек. Егер Қазақстан нарықтық экономиканы ары қарай
дамытқысы келсе, онда осы жүйені дамытуы тиіс.
Сонымен қатар, мемлекетт экономикасында ипотеканың мәні келесіде:
- екінші реттегі закладтық бағалы қағаздар нарығы арқылы және кепілзат
механизмі арқылы шаруашылық айналымға жылжымайтын мүлік түрінде
капиталды тарту;
- экономиканы дағдарыстан шығаратын елеулі фактор;
- жылжымайтын мүлік нарығы қомақты ақша ресурстар бөлігін байланыстырушы
нарық болып табылады. Мұнымен, ол елеулі антиинфляциялық фактор болып
табылады. Мысалы, Америкада орташа тұратын американдықтың 25% табысы
жылжымайтын мүлік бойынша қарызын жабуға кетеді;
- халықтың жылжымайтын мүлікті алу үшін қосқан ақша ресурстары,
негізінен айналып келіп селоны, қаланы, мемлекетті дамытуға кетеді;
Жоғарыда аталып өткеннің барлығы Қазақстандағы ипотеканы дамыту керек
екенін көрсетеді.
2. Ипотекалық несиелеудің шетелдік үлгілері.
Ипотекалық несиелеуді ұйымдастыру жуйесінің шетел тәжірибелерінде
әрекет етіп отырған негізгі үлгері бар.
Ипотекалық несиелеудің біршама қарапайым және біршама жетілген үлгісі
шартты түрде айтсақ, қарапайым ашық үлгі. Бұл үлгінің бастапқы принциптік
сипатына тоқталсақ, ипотекалық ссудаларға деген барлық клиенттердің жалпы
өтініші банктің меншікті және сырттан тартылған қаражаттары: депозиттерде
жатқан клиенттердің қаражаттары; банкаралық несиелер және т.с.с. есебінен
қамтамасыз етіледі.
Қарапайым ашық үлгінің екінші бір принциптік сипаты ипотекалық
ссудалар бойынша белгіленетіп пайыз мөлшерлері елдегі несие-қаржы
нарығындағы жалпы жағдайға тікелей тәуелді болып табылады. Бұл тәуелділік
банктердің ипотекалық несиелеуге байланысты олардың активтеріне және
ауқымына мәнді әсер етеді.
Бұл үлгі негізінде ипотекалық несиелеуді ұйымдастыру, әсіресе қаржы
нарығы мен бағалы қағаздар нарығы толық қалыптасып болмаған көптеген
елдерде іс жүзінде кеңінен таралған.
Бұл қарастырылған үлгіден ажыратылатын келесі үлгі кеңейтілген ашық
үлгі деп аталады. Бұл үлгі бойынша банктердегі ипотекалық несиелеу жүйесі
үшін несиелік ресурстардың қалыптасуы арнайы ұйымдастырылатын, жылжымайтын
мүліктермен қамтамасыз етілген екінші реттегі бағалы қағаздар нарығы арқылы
жүзеге асырылады. Кеңейтілген ашық үлгісі тек кеңейтілген ипотекалық нарық
құрылымының құрылған жағдайында, екінші нарықта айналыста жүретін бағалы
қағаздардың эмиссиясына мемлекет тарапынан көмек көрсетілетін және жиі
бақылауға алу жағдайында ғана іске асырылады. Бұл үлгі іс жүзінде тұрақты
экономикасы бар елдерде кеңінен таралған. Әсіресе, бұл үлгінің дамуы АҚШ-та
қанат жайды. Осындай себептерге байланысты бұл үлгіні көбіне ипотеканың
американдық үлгісі деп атап кеткен. Бұл үлгі 9-суретте көрсетіледі.
р – нарықтан тұрғын үйді сатып алу бағасы;
р1 – несиені есепке алғандағы тұрғын үйдің нақты құны.
Абсцисса осінде – баға, ордината осінде – жылдар.
Американдық үлгінің қағидасы бойынша әр жылда белгілі бір табысы бар адам
тұрғын үйдің құнын жартылай нақты ақшамен, ал қалған бөлігін клиенттің
иелігінде бар немесе сатып алғалы отырған жылжымайтын мүлікті кепілге ала
отырып, берген арнайы ипотекалық банктің ссудасы есебінен төлеп, бірден
тұрғын үй ала алады. Мұндай несиенің қайтарылуы ипотеканың тпіне және қарыз
алушының әр жылдық табысына байланысты 15-30 жылдың ішінде жүзеге
асырылады.
Бұл тұрғын үйді қаржыландыруды қйымдастыру үлгісінің дамуы берілген
испотекалық салынған мүлік актілерін сатуға мүмкін болатын нарықтың болуын
талап етеді. Американдық үлгі ипотекалық эмиссиондық компаниялар үшін ұзақ
мерзімді қаржы тәуекелі мәселесін шешетін қолайлы тәсіл ретінде көптеген
банктерді өзіне тартады.
Қарапайым ашық және кеңейтілген ашық үлгілердің сипатты белгісі олар
таза нарықтық ипотекалық несиелеу механизмін білдіреді. Мұндай жағдайда
ақшаға деген сұраным мен ұсыным балансы және ауқымы көбіне екі өзара
байланысты көрсеткіштермен реттеледі: 1) ссудалар бойынша банктік пайыз
мөлшері және екінші нарықта орналасқан бағалы қағаздардың табыстылығына
байланысты анықталатын несиелік ресурстар бағасымен; 2) сақтандыру
компанияларын қоса алғандағы ипотекалық нарықтың барлық кәсіби
қатысушыларының қызметтеріне төленетін аударымдар мөлшерімен.
Ипотекалық несиелеудің келесі бір үшінші үлгісі – бұл балансталған
автономды үлгі. Бұл үлгінің ең басты белгісі оның қызметінің жинақ-ссуда
принципіне негізделуінен көрінеді. Мұндай принцип барысында банктердің
жиынтық несиелік портфелі капиталдардың ашық нарығынан қарызға алу арқылы
емес, оның орнына өзара кассалық көмек принципі бойынша болашақ қарыз
алушының қаражаттарын тарту есебінен құралады. Бұл үлгі бойынша қарыз алушы
алдын ала өзінің уақытша бос қаражаттарын сұрайтын несиенің жартылай сомасы
мөлщерінде жинақтағаннан кейін ғана ссуда алуға құқылы.
Мұндай шектеулілік алдындағы қарастырылған үлгілермен салыстырғанда
баста кемшілік болып табылады. Өйткені, бұл үлгі нақты қарыз алушының
жылжымайтын мүлікті матып алудағы мүмкіндігін кешеуілдетеді.
Бірақ та бұл балансталған автономиялық үлгінің өзіндік артықшылығы да
бар, яғни бұл үлгі өзінің автономиялылық күшіне байланысты жалпы қаржы-
несие нарығының жағдайына тәуелсіз. Балансталған автономиялы үлгінің іске
асырылуы барысында ипотекалық банк үшін қай жерден және қандай бағада
несиелік ресурс табу сұрағы мазаламайды, банкке тек өзінің көрсететін
қызметі үшін ақыл-ойға сыйымды маржаны белгілеуі ғана қажет. Құрылыс
қаражаттары салымы бойынша табыс мөлшері және несиені пайдаланғаны үшін
төленетін пайыз мөлшері еркін жағдайда белгіленеді. Банк мақсаты жинақтарға
табыс төлемей-ақ сол төленетін табыс мөлшерінде несиенің бағасын қысқарта
белгілеуіне болады. Мысалға айталық, жинақтарға төленетін табыс 10%, ал
несиеге қойылатын пайыз мөлшері 13% десек, онда банк жинаққа төленетін
табысты несие бағасынан шегеру арқылы маржаны 3% деп хабарлауы мүмкін.
Демек, бұл үлгі қарызға алатын ақшалардың нарықтық бағасана да, сол
сияқты бұл бағаның жалпы деңгейіне тәуелсіз болып табылады. Балансталған
автономиялық үлгінің бұл сапасы экономикасы тұрақсыз елдерде ипотекалық
несиелеудің дамуы үшін аса маңызды. Бірақ та бұл жерде барлық өзара есеп
айырысулар еркін алмастырылатын валютада жүргізілгенді қалайды. Сондай-ақ
аталған үлгінің тағы да бір артықшылығы мұнда несие беруші несиенің
қайтарылуында ең төменгі тәуекелге барады.
Қазіргі кезде Германияда бұл үлгі іс жүзінде кеңінен қолданылуда.
Мұнда қорлану (құрылыс қаражаттары) механизмімен нақты азаматтарды несиелеу
механизміндегі сондай-ақ тұрғын үй жағдайын жақсартуға мақсатты қаражат
жинақтау және пайдаланумен байланысты болатын азаматтырдың инициативасына
қаржылық қолдау көрсетуге байланысты мемлекеттік механизмдердегі
сәйкестіктерді ескеретін, барлық елді қамтыған құрылыс жинақтырының
жүйесі құрылған.
Тұрғын үй алғысы келген азамат, тұрғын үйді сатып алатын уақыттан
бұрын, яғни 2-10 жыл бұрынырақ арнайы қаржы-несие жүйесімен өзара қатынасқа
түседі. Өзінің мүмкіндігіне қарай арнайы банктерге немесе жинақ кассаларына
(Bausparkasse, Schwabisch Hall және т.б. құрылымдарға кіретін) болашақта
сатып алатын үйдің 45% жинақтайды. Содан кейін барып, ол мемлекеттік
дотация алуға (үйдің құнының 10% шамасында) және қалған төлейтін бөлігінің
шамасында банктен жеңілдікпен 10-15 жылға несие алуға құқылы болып
табылады.
Германияның үлгісі 10-суретте берілген.
р – нарықтан тұрғын үйді сатып алу бағасы;
р1 – несиені есепке алғандағы тұрғын үйдің нақты құны.
Абсцисса осінде – баға, ордината осінде – жылдар.
Бірінші кезеңде мақсатты салымдар есебінен жинақталған қаржылық ресурстарды
банк бұл осы жүйемен ертерек қатынас орнатып, несие алу кезеңіне
өткендерге, яғни ссуда сұрап отырған клиенттер үшін пайдаланады. Басқаша
айтқанда, Германияның құрылыс қаражаттарын жинақтау үлгісі жылжымайтын
мүліктердің салынған мүлік туралы актілермен қамтамасыз етіліп шығарылатын
бағалы қағаздардың екінші нарығымен байланыспайды және оған тәуелді емес.
Германияның құрылыс қаражаттары жүйесінің ең басты бір артықшылығы –
оның шегінде пайдаланылатын мақсаты құрылыс қаражаттарына, берілетін
несиеге байланысты есептелетін пайыз мөлшері автономиялық болғандықтан да,
несие-қаржы нарығының жалпы жағдайына тәуелсіз болып табылады. Бұл сызбаның
басты сипаты оның шектеулігін көрсетеді, яғни несиенің берілу көзі ретінде
құрылыс қаражаттарын жинақтау келісім-шартына қатынасушы-салым иелерімен
жинақталатын қаражаттардың қолданылуынан байқауға болады. Бұл жүйені
пайдаланатын банктер мақсаты салымдар бойынша нарықтан төменгі жағдайда,
пайыз төлеумен қатар, нарықтан төменгі жағдайда несиелер беру мүмкіндігі
бар.
Германияда құрылыс жинақ жүйесіне мемлекет тарапынан қолдау бар.
Мемлекет меншікті капитадың жинақталуына тұрған үй құрылысына сыйақылар
беру немесе салықтық жеңілдіктер жасау арқылы ынталандырып отырады. Салым
иесінің ынталандыру түрін таңдау құқы бар. Егер ол сыйақы (субсидия) жолын
таңдаса, онда оның жинағы 300 неміс маркасына (жалғыз бастылар үшін) немесе
1600 маркаға (отбасылар үшін) жеткенде мемлекеттен 10% көлемінде қосымша
сыйақы алады.
Құрылыс қаражыттарын жинақтау жүйесіне мемлекет тарапынан қолдау
көрсетілуі тиіс. Мемлекет өз тарапынан тұрғын үй құрылысына дотация беру
арқылы немесе салықтық жеңілдіктер арқылы меншікті жинақтадуын ынталандырып
отырады.
Қазақстандағы жаңадан құрылған Тұрғынүй-құрылыс банкі тәжірибесінде
Германияның үлгісін қолдану қарастырылған.
ІІ-ТАРАУ. ҚР-ғы екінші деңгейлі банктердің ипотекалық несиелеу
қызметіне талдау
1. Коммерциялық банктердің ипотекалық несиелеу
механизмі
Қазақстан Республикасында қызмет ететін екінші деңгейлі банктер
ипотекалық несиелуде үлкен рөл атқарады. Халыққа және тұрғын үй құрлысына
керекті қаражат банкпен беріледі. Қазіргі таңда екінші деңгейлі банктер
ипотекалық несиелеу нарығында барынша қолайлы жағдайлар тұғызуға ұмтылуда.
Былайша айтқанда банктер арасында бәсекелестік жайменен өз қанатын жаюда.
Егер сіз банктен ипотекалық несие алғыңыз келсе, сіз Ұлттық Банктің несие
алу шарттарымен таныс болуыңыз керек.
Ипотекалық несие алу шарттары
Несиенi алу мақсатымен Сiзге Қазақстан Ипотекалық Компаниясына, тiкелей
серiктес банкке немесе риэлторлық компанияға бару керек, онда алдын-ала
квалификациядан өтуiңiз керек. Ол үшiн Сiз өзiңiздiң тұрақты
табыстарыңыздың мөлшерi туралы ақпарат ұсынасыз және анкета толтырасыз.
Сiзге бiрден несие алу мүмкiндiгi туралы алдын-ала қорытынды, несиенiң
максимальдi сомасы және несие бойынша ай сайын төленетiн төлем мөлшерi
туралы ақпарат ұсынылады.Несиенiң минималды сомасы:Астана және Алматы
қалаларында тұрғын үй сатып алу үшiн - 450 мың теңге; Басқа аймақтарда
тұрғын үй сатып алу немесе үйдi жөндеу үшiн – 300 мың теңге. Несиенi
максималды сомасы: 23 миллион теңге - тұрғын үй сатып алу үшiн. 3 миллион
теңге - үйдi жөндеу үшiн. Сондай-ақ Сiз өзiңiздiң несие алу мүмкiндiгiңiздi
осы сайта орналасқан ипотекалық калькулятор арқылы бағалауыңызға да болады
және өзiңiзге қолайлы несие сомасын, оның айлық төлемдерiн, сонымен қатар
несиенiң бүкiл мерзiмi бойы төленетiн қорытынды соманы есептей аласыз.
Бұдан басқа, Сiз анкета толтырып, он-лайн режiмiнде де алдын-ала
квалификациядан өте аласыз. Компанияның қорытындысы жағымды болған
жағдайда Сiзге несие беру процедурасын нақты жүзеге асыратын, Компанияның
серiктесi болып табылатын банктердiң немесе банктiк емес ұйымдардың
бiреуiне өзiңiздiң қалауыңыз брйынша баруыңызға ұсынылыс жасалынады. Банкке
өтiнiш беру үшiн Сiзге төменде көрсетiлген тiзiм бойынша құжаттар ұсыну
керек. Тұрғын үй сатып алу несиесi тұрғын үй құнының 70%-не дейiнгi
мөлшерде берiледi, ал қалған 30%-ті Сiз өзiңiз төлейсiз (тiлегiңiз бойынша
бұдан да көбiрек соманы енгiзе аласыз). Қажеттi соманы әлi де болса жинай
алмағандар үшiн Компания тұрғын үй құнының 15%-ін ғана енгiзiп, несие алуға
мүмкiндiк бередi, қалған 15% сақтандыру компаниясында сақтандырылады деген
шартымен. Үй жөндеуге деген несиелер жөнделетiн тұрғын үй құнының 50%-нің
мөлшерiнде берiледi. Бұл жағдайда бастапқы қор қажет емес. Тұрғын үй сатып
алу және жөндеу несиелерi 3 жылдан 20 жылға дейiнгi мерзiмге берiледi, бұл
несиенi өтеудi ұзақ мерзiмге бiркелкi етiп бөлуге мүмкiндiк бередi. Несиенi
өтеу әдiстемесi ұзағырақ мерзiмге алынған несиенiң ай сайын төленетiн
ақшасының мөлшерi азырақ болатындай етiп құрастырылған. Бұл үй алу құның
өтеуге мүмкiндiк бередi және тұрғын үй сатып алу мүмкiндiгiн арттырады.
Осылайша қаланың шетiндегi пәтер туралы арман қала орталығындағы пәтер
түрiнде жүзеге асуы, ал жақсы пәтердiң иесi болу туралы ой үй сатып алу
туралы ойға ауысуы мүмкiн.
Несие бойынша сыйақы мөлшерлемесi (пайыздық мөлшерлеме) қалқымалы болып
келедi және жылдық көрiнiстегi (соңғы 12 айдағы) инфляция индексiнiң
өзгерiсiмен байланысты әрбiр 6 ай сайын қайта қарастырылады.Компания
халықаралық тәжiрибенi зерттеу негiзiнде сыйақы мөлшерлемесiнiң жоғарғы
шегiн пайдалана отырып сыйақы мөлшерлемесiн бақылаусыз өсiруден қорғау
механизмiн әзiрледi. Сыйақы мөлшерлемесiнiң жоғарғы шегi – Сiз үшiн
белгiленуi мүмкiн мөлшерлеменiң максимальдi мәнi, экономикадағы жағдайдың
қалай қалыптасып жатқандығынан тәуелсiз. Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкiмен бекiтiлген Әдiстемеге сәйкес бiр күнтiзбек жылының iшiнде сыйақы
мөлшерлемесiнiң 4,5 проценттен артық болып өсуiне рұқсат етiлмейдi. Несиенi
өтеу төлемдерi Сiздiң бiр айдағы (салықтарды ұстап қалғаннан кейiнгi) таза
табысыңыздың мөлшерiнiң 35%-нен аспауы тиiс. Төлеу үлесiн 45%-ке дейiн
өсiруге рұқсат етiледi, төлемдердi жүзеге асырғаннан кейiн Сiздiң
отбасыңыздың әрбiр мүшесiне теңгедегi эквивалентiмен 15 мың теңге келетiн
болады деген шартпен. Сiздiң тiлегiңiз бойынша несиенiң максимальдi болуы
мүмкiн сомасын есептегенде Сiздiң отбасы мүшелерiнiң табыстары ескерiлуi
мүмкiн. Жұбайы, сондай-ақ жақын туысқандары – ұлы, қызы, анасы, әкесi,
туған бауырлары қоса қарыз алушы бола алады.Несие құрамына несиенi
пайдалану сыйақысы және негiзгi қарыздың бөлiгi кiретiн бiрдей сомалармен
ай сайын өтеледi. Несиенi толығынан немесе жарым-жартылай мерзiмiнен бұрын
өтеуге мерзiм шектеуiнсiз рұқсат етiледi. Соның iшiнде, мерзiмiнен бұрын
өтеудiң минимальдi сомасы 200 айлық есептеу көрсеткiшiнен кем болмауы тиiс.
2004 жылдың iшiнде бұл сома 183 800 теңгенi құрастырды. Соның iшiнде қарыз
алушының тiлегi бойынша келесi шарттар бойынша төлемдер графигi қайта
қарастырылады:
- бастапқы мерзiмдi сақтай отырып және айлық өтеу сомасын азайта отырып,
несие шартына қосымша келiсiм бекiтiлмейдi;
- бастапқы мерзiмдi қысқарта отырып, несие шартына қосымша келiсiм бекiту,
жаңа график бойынша айлық аннуитеттi төлемнiң мөлшерi ағымдағы график
бойынша төлемнiң мөлшерiнен аспайтын болады деген шартпен;
Несие бойынша сыйақы ?
Несие бойынша соңғы сыйақы мөлшерлемесiн Компанияның серiктес банктерi ай
сайын Казахстанская правда және Егемен Қазақстан газеттерiнде
жарияланатын Компанияның баға белгiленiмiнiң мөлшерлемесiнiң негiзiнде
анықтайды. Соның iшiнде банктер өз маржасын еркiн анықтау құқығына ие,
бiрақ ол анықталған шектен аспауы тиiс. 2004 жыл үшiн бұл шек 4% мөлшерiнде
белгiленген. Мысалы, Компанияның баға белгiленiмiнiң мөлшерлемесi 9,6%
болса, онда несие бойынша сыйақы мөлшерлемесi жылдық 13,6%-тен аспауы тиiс.
Несие қандай валютада берiледi?
Қазақстан Ипотекалық Компаниясы бағдарламасының шеңберiнде берiлетiн
несиелердiң принциптi айырмашылығы олардың шетел валютасына шақпай теңгемен
тек теңгеде ғана берiлуi болып табылады. Осы ағымдағы сәтке жұмыс iстейтiн
халықтың кiшкене ғана бөлiгiнiң шетел валютасының курсы бойынша
индексацияланатын табысы бар, ал жұмыс iстейтiндердiң көпшiлiгi табысты
теңгеде табады.
Осымен байланысты Компания жобаларының шеңберiнде барлық несиелер теңгеде
берiледi. Ендi Сiз теңге курсының өзгеруiне алаңдамауыңызға болады,
өйткенi бұл Сiздiң қарызыңызға және несиенi өтеу қабiлетiңiзге әсер
етпейдi.
Бастапқы салымды төлеуге қор жетпей жатса не iстеу керек?
Сiздiң қажеттi бастапқы салым сомасына қолыңызда бар тұрғын үйдi қосымша
қамсыздандыру ретiнде ұсыну мүмкiндiгiңiз бар. Бұл жағдайда несиенiң сомасы
жаңадан сатып алынып жатқан тұрғын үйдiң құнының 100 пайызын құрастырады.
Соның iшiнде қолда бар тұрғын үйдiң құны (қосымша қамсыздандыру) осы және
жаңадан сатып алынып жатқан тұрғын үйдiң тұтас құнының 30 пайызынан кем
болмауы тиiс.Өзгерiп тұратын сыйақы мөлшерлемесiмен теңгеде берiлетiн
несиелердiң шетел валютасында, бiрақ тұрақты мөлшерлемемен берiлетiн
несиелерден айырмашылығы неде? Өзгерiп тұратын сыйақы мөлшерлемесi оны
несие мерзiмi iшiнде қайта қарастыру мүмкiндiгiн бiлдiредi. Қайта
қарастырудың барлық шарттары мен мерзiмдерi банктiк қарыз алу шартында
ескерiледi. Қазақстан Ипотекалық Компаниясының өзгерiп тұратын мөлшерлемесi
соның себебiнен қайта қарастыру орын алатын инфляция индексiне негiзделедi.
Яғни несие бойынша мөлшерлеме индекстiң өсуiне немесе төмендеуiне
тәуелдi.Мынаны есте сақтау керек: инфляция индексi және АҚШ долларына
қатысты теңгенiң курсы дегенiмiз бiр зат емес. Қазақстан жағдайларында АҚШ
долларына қатысты теңгенiң кусрының төмендеу процесi сипаты тұрақты.
Сондықтан шетел валютасындағы несие бойынша қарыз алушы әрдайым курс
өзгеруiнiң салдарынан туындайтын айырмашылықты банкке төлеп отырады.Шетел
валютасында берiлетiн тұрақты пайыздық мөлшерлеме тұрақтылық туралы
түсiнiктi қалыптастырады. Қарыз алушылардың көбi осылай ойлайды. Бiрақ
қолыңызға калькулятор алып санап көрiңiз – бұл түсiнiктiң терiс екенiне
көзiңiз жетедi.
Несиеге қандай тұрғын үй алуға болады?
Қарыз алушы өзiнiң қалауы бойынша көп пәтерлi үйден бөлек пәтер, жер
учаскесi бар жекеменшiк үй немесе бiрнеше отбасына арналған коттеджден
пәтер сатып алуға құқықты. Минмалді мөлшері 300 мың теңге және максималді
мөлшері 23 миллион теңге.Қарыз алушы сатып алатын үйiн өзi таңдайды. Бiрақ
ол үй Компаниямен белгiленген минимальдi сапа талаптарына сәйкес болуы
тиiс.Сатып алынатын немесе жөнделетiн үй ипотекалық несие бойынша кепiл
болып табылғандықтан Компания тұрғын үйдi бағалауға аза зор мән бередi. Бұл
несие алудың мiндеттi шарты, соның iшiнде бағалауды тәуелсiз бағалаушы
жүргiзуi тиiс. Сондай-ақ бұл Сiзге тұрғын үйдiң құны және болашақтағы оған
деген сұраныстың перспективалары (өтiмдiлiгi) туралы шын түсiнiк
бередi.Тұрғын үйге болашақта зақым келсе немесе еңбек қабiлеттiгiн жоғалту
салдарынан несие өтеуге мүмкiншiлiк болмаса не iстеу керек?Несие алу
шарттарының бiрi сатып алынып немесе жөнделiп жатқан тұрғын үйдi зақымдану
тәуекелдiгiнен сақтандыру, сондай-ақ Сiздiң өмiрiңiздi және еңбек
қабiлеттiгiн жоғалтуды сақтандыру болып табылады. Бұл тiптi әлемдiк қаржы
дағдарысы кезiнде өзiн ақтаған жалпы қабылданған әлемдiк практика. Сәйкестi
қызметтердi сақтандыру ұйымдары ұсынады, олар сақтандыру жағдайлары орын
алған кезде банкке немесе банктiк емес ұйымға несиенi өтеу үшiн қажет
соманы аударады.Несие өтеумен байланысты кiшiгiрiм уақытша қиындықтар пайда
болса, онда банк қай уақытта кепiлден айыру процесiн бастайды?Сiз төлем
мерзiмiн жылына 2 рет 30 күндiк мерзiмге дейiн ұзарта аласыз.Егер бұл
мерзiм жеткiлiксiз болып жатса, онда Сiзге мерзiмi өтiп кеткен қарызды 90
күннiң iшiнде өтеу мүмкiндiгi берiледi.Сонымен, қаражат қиындықтары орын
алған жағдайда оларды шешу үшiн Сiздiң жеткiлiктi уақытыңыз бар.
Қашан қарыз алушы тұрғын үйдiң нақты меншiк иесi болады?
Ипотекалық несие беру артықшылықтарының бiрi Сiз несие алумен қатар сатып
алынған тұрғын үйге деген меншiк құқығына да бiр уақытта ие боласыз.Сiз
сатып алатын тұрғын үйiңiздi, сондай-ақ несие сомасын таңдағаннан кейiн
келесi шарттарды бекiтесiз:
- Сiз және банк немесе банктiк емес ұйым арасындағы несие шарты, онда
несиенi алу және өтеудiң барлық шарттары көрсетiледi;
- Сiз және сатушы арасындағы тұрғын үйдi сатып алу-сату шарты;
- сатып алынатын тұрғын үй кепiлiнiң шарты (ипотекалық шарт);
- тұрғын үйдi сақтандыру шарты;
- Жеке сақтандыру және еңбек қабiлеттiгiн жоғалтуды сақтандыру
шарты.Несиенi ресiмдеу барысында Сiз несиенi беретiн банктегi немесе
банктiк емес ұйымдағы арнайы шотқа бастапқы салымды саласыз. Несие
берiлгеннен кейiн тұрғын үйдiң толық құны сатушыға аударылады. Келесi этап
– Сiз сатып алған тұрғын үйге деген меншiктi ресiмдеу және оны банкке
кепiлге беру. Сатып алу-сату шартын ресiмдеу сәтiнен басттап Сiз тұрғын
үйдiң меншiк иесi боласыз.Әрбiр банктiң жоғарыда сипатталған схемадан
шамалы айырмашылығы болуы мүмкiн несие берудiң өзiндiк процедураларын
белгiлейтiнiн есте сақтау керек. Содан кейін барып керекті құжаттар тізімін
банкке тасырасыз.
Несие алу үшiн қажет құжаттар тiзiмi
Ипотекалық несиені ресімдеу және беру үшін қарыз алушының ұсынатын
құжаттарының тізімі
1.
Несие шартына қол қойылғанға дейiн мiндеттi түрде ұсынылатын құжаттар:
1.1.
Қарыз алушы белгiленген түрде қолын қойған өтiнiш-анкета.
1.2
Қарыз алушының отбасының құрамы туралы анықтама (¹3 нысан)
1.3
Қарыз алушыныңқоса қарыз алушының жеке куәлiктерi (көшiрме)
1.4
Қарыз алушымен бiрге тұратын барлық кәмелетке толған отбасы мүшелерiнiң
жеке куәлiктерi (көшiрме)
1.5
Барлық кәмелетке толмаған отбасы мүшелерiнiң тууы туралы куәлiктерi
(көшiрме)
1.6
СТТН куәлiгi (көшiрме)
1.7
Неке қию туралы (немесе неке бұзу туралы) куәлiк (көшiрме) немесе өтiнiш
беру сәтiне некеде тұрмайтындығы, балалары жоқ екендiгi туралы қарыз
алушының нотариалды куәланған мәлiмдемесi.
1.8
Неке келiсiм-шарты (бар болса) (көшiрме).
1.9
Бар болса, жұмыс орнындағы кадрлар қызметi куәлаған еңбек келiсiм-шарты, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І-ТАРАУ. Ипотекалық несиенің теориялық негіздері
1. Ипотекалық несиенің мәні
2. Ипотекалық несиелеудің шетелдік үлгілері
ІІ-ТАРАУ. ҚР-ғы екінші деңгейлі банктердің ипотекалық несиелеу
қызметіне талдау
1. Коммерциялық банктердің ипотекалық несиелеу
механизмі
2. ҚИК АҚ-ның мен ҚТҚЖБ жұмыстары
3. 2005-2007 жылдарға арналған бағдарлама
ІІІ-ТАРАУ. Қазақстандағы ипотекалық несиелеуді дамыту
перспективалары.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Курстық жұмыс өзектілігі. Кез-келегн жанұя өзнің жеке үйін немесе
пәтерін қалайды. Совет Үкіметі кезінде қалыптасқан дәстүрлі схема
Қазақстанда ұзақ жылдар бойы жүргізіліп келді. Біз білетіндей Совет Үкіметі
кезінде барлық қаржы бір орталықтан басқарылатын болғандықтан, тұрғын үй
құрылысына қаржы мемлекет тарапынан бөлініп, кейін кезекте тұрған халыққа
тегін таратылып берілетін. Қазақстан өз егемендігін алғаннан кейін және
нарықтық экономикаға өткенннен кейін бұл жүйенің тиімсіз екенін біле
бастады. Нарықтық экономикаға өткеннен соң мемлекет тарапынан тұрғын үй
құрлысына және халықты үймен қамсыздандыруға қаржы өте аз мөлшерде бөліне
бастады, сол себептен нарықтық экономикасы дамыған елдердегі сияқты енді
тұрғын үйге қажет қаржы ресурстары халықтың өз қалтасынан немесе банк
несиесі арқылы алына бастады. Мұндай қалыптасқан жағдайда тұрғын үй
құрлысына ұзақ мерзімді несие қажет болды. Бұл несиеге инфляция қарқыны
минималды әсер ету керек және оның уақытылы қайтарымдылығы максималды түрде
қамтамасыз етілу керек еді.Мұндай талаптарға жауап беретін несие ретінде
ипотекалық несие болып табылады. Шетел елдерінің тәжірибесі бойынша: егер
мемлекет дұрыс ұйымдастырыл-ған саясатты жүргізсе, ипотека жайлап өзін-өзі
қаржыландыратын жүйеге айналады – дейді. Ипотека өз кезегінде тұрғын үй
нарығының функцияларын қадағалап, оларды қамтамасыз етіп отырады. Егерде
халық арасынан төлем қабілеттілігі жоғары адамдардың тұрғын үйге деген
сұранысы өссе, бұл өз кезегінде жаңа құрылыс жұмыстарын ынталандырады, ал
бұл құрылыс материалдырының өтімділігін арттырады, маманданған техниканы
керек етіледі, жаңа архитектуралық проектілер жасалына басталады, яғни
мұның барлығы жалпы экономиканың өсуіне және дамуына әкеледі.
Курс жумысының мақсаты – Қазақстан Республикасындағы ипотекалық
несиелеудің дамуы мен қазіргі жағдайына баға беру. Айтылған мақсатқа жету
үшін келесі талаптар қойылды:
1. Ипотекалық несиелеу жүйесін дағдарыстық жағдайды шешу құралы
ретінде қарастыру;
2. Ипотека институтының пайда болуын түсіндіру;
3. Шетел тәжірибесі негізінде Қазақстан Республикасында ипотекалық
несиелеудің даму модельдерін қарастыру;
4. Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеуде Коммерциялық
банктердің ролі;
5. ҚИК ЖАҚ пен ҚТҚЖБ жұмыстарына талдау;
6. 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Респубикасында тұрғын үй
құрылысын дамытудың Мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде
тұрғын үйге қол жеткізуге ипотекалық несие берудегі ҚИКАҚ-ның
Арнайы бағдарламасы;
7. Ипотекалық несиелеудің песпективалары.
Курстық жумыстың теориялық түсініктемесіне келетін болсақ, мұнда
Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеудің пайда болуы мен дамуы
қарастырылған.
І-ТАРАУ. Ипотекалық несиенің теориялық негіздері
1. Ипотекалық несиенің мәні
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей дүниедегі барлық мемлекеттер өз өмірінде
дағдарысқа ұшырап және экономикалық қиыншылықтарды бастан кешірген. Бірақ
барлық уақытта экономиканы осы дағдарыстан шығаратын белгілі-бір
экономикалық механизм болған. Ол механизм мемлекетті жаңа бір деңгейге
шығарып отырды, яғни халықтың төлем қабілеттілігін жоғарлатып, жылжымайтын
мүлік нарығын дамытып, жалпы айтқанда экономиканы қозғалысқа келтірген.
Қазіргі уақытта капиталды қомақты түрде өзіне тартатын тұрақты құрал
ретінде ипотека болып отыр.
Ипотека – көбісі ойлайтындай дамыған капиталистік елдерден келген жаңа сөз
емес. Ол б.з.д. 4 ғасырда Ежелгі Грецияда пайда болды. Сол кезде ең бірінші
рет қарыз беруші займ ретінде қарыз адамнан жер учаскесін алған. Қарыз
алушының жер учаскесінің шекарасында, бұл жер белгілі-бір сомаға, белгілі-
бір мерзімге кепілге алынғаны туралы жазылған столб қойылатын. Бұл столб
ипотека деп аталатын, өз кезегінде бұл сөз тіреу, тұғырық деген мағынаны
берген. Ежелгі римдіктер ипотека институтын грекия колонияларынан үйреніп,
содан бері қарай ипотекалық институттың дамуы Рим империясында өтті. Біздің
заманымыздың бірінші ғасрында ипотекалық институттар құрылып, олар жеке
тұлғаларға олардың мүлкін кепілдікке ала отырып несие берген. Ежелгі Римде
Антония Пия императорының басшылық еткен заманында алғаш рет ипотекалық
банктерге қатысты заңдар құрыла бастады. Сол кездің өзінде-ақ 50 астам
банк, 800 жуық өсім алушылық және ауыстырушы конторалар болды.Ақырындап
ипотека ортағасырлық европалық мемлекеттер заңдарына ене бастады.
Германияда ипотека 14-ші ғасырда белгілі бола бастады. Ал Францияда 16-шы
ғасырдың соңына таман белгілі бола бастады. Бұл ипотеканың екінші рет
жарыққа шығуы еді.Сол уақытта итальяндық банкирлер(Мдичи) мен неміс
Вейзерлері несиемен айналысып өз жағдайларын жақсартып алды. Бұл кездегі
несиелік қатынас ерекшелігі, қарыз беруші мен қарыз алушының да тәуекелдері
минимумға түсрілген. Мұндай несиелік қатынас революцияға дейінгі Ресейде де
болған.
Ипотека терминін айтқан кезде есіңе Америка және оның 60 жылдық
халықты тұрғын үймен қамтамасыз ету тәжірибесі мен мемлекетті ауыр
экономикалық дағдарыстан шығарған ипотекалық жүйесі түседі. Бүгінгі күні
Америкадағы орташа жалақысы бар халық бөлігі өз тұрғын үй мәселесін шешіп
қойды десек артық айтқанымыз болмайды. Қазір төмен жалақы алатын халық
бөлігі өз тұрғын үй жағдайын шешуде. Алғаш рет Америка 1920-1930 жылдарда
тұрғын үй құрлысын инвестициялау жөнінде реформалар жүргізді. Бұл
реформалардың нәтижесі күтпеген жетістіктерге әкелді. Бұл қысқа уақыт
мерзімінде Америка экономикасы дағдарысқа ұшыраған елден экономикасы жоғары
дамыған елге айналды. СССР құлдырағаннан кейін совет мемлекеттерінің
экономикасын дамытуда ипотекалық несиелеу белсенді рөл атқаруда.
Ипотекалық несие – бұл жылжымайтын мүлікті кепілдікке ала отырып,
банкпен берілетін ұзақ мерзімді несие. Несиеге алынған жылжымайтын мүлік
несиелеу уақытында банк меншігінде болады, бірақ жылжымайтын мүлікті
несиегер пайдалана береді.
Ипотекалық несие – жылжымайтын мүліктерді: жерді,тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Ипотекалық несие – ол жылжымайтын мүліктерді, жерді, өндірістік және тұрғын
ғимараттарды, үйлерді, пәтерлерді кепілдікке алып ұзақ мерзімге берілетін
ақшалы несие. Мүліктердің кепілдікке алынғаны туралы ипотекалық банк несие
алушыға қарыздар куәлігін береді. Ипотекалық несиенің ақшалы қоры,
негізінен банктер мен корпорациялардың ипотекалық облигациялар шығарып,
сатудан түскен қаржыдан құралады.
Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимраттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге берілетін
несие.
Ұзақ мерзімді ипотекалық несие – бұл жеке тұлғаға дайын
үйді(квартираны) алу үшін 3 жылдан ары қарай мерзімге банкпен берілетін
несие. Мұнда да несиеге алынған мүлік несиелеу уақытында банк меншігінде
кепіл ретінде болады, бірақ несиегер оны пайдалана береді.
Ипотекалық несие мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік дамуынынң
елеулі факторы болып табылады. Оның рөлі әсіресе мемлекеттің экономикалық
дағарыстан шығу кезінде байқалады. Жиынтық өндірістің әрқашан өсуі үшін,
сәкесінше, жиынтық табысты және жиынтық тұтынуды өсіру үшін жиынтық
табыстан түскен қорларды инвестиция арқылы жинтық өндірісті одан әрі дамыту
керек. Сонда барлық экономика салаларының көрсеткіштері өсуі мүмкін.
Ең үлкен қиындықтардың бірі материалдық активтердің қолма-қол және
депозиттік қаржыларға, құнды(бағалы) қағаздарға конверсациялануы болып
табылады. Ипотека тек тұрғын үй мәселесін шешетін механизм емес, сонымен
қатар, мемлекеттің инвестициялық климатына қолайлы жағдай жасауға,
айналыстағы ақша массасын реттеуге, жалпы мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік жағдайды дамытуға бағытталған үлкен механизм болып табылады.
Рузвельттің новый курс атты бағдарламасы үй иелерін несиелеуді
дамытудан басталуы кездейсоқтық емес. Мұндай жағдай тек қана Америкада
болған жоқ, сонымен қатар, өз экономикасын дағдарыстан шығару үшін
ипотекалық несиелеуді қолданған елдерде де осы жағдай орын алған.
Ипотекалық бизнестің дамуы мемлекеттің нақты секторының дамуына оңды әсер
береді.
Ипотека салынып біткен үлерді сатуды жүеге асырады. Ол өз кезегінде
үйлердің тез сатылуына түрткі болады, яғни бұл дегеніміз жаңа жұмыс
орындарының пайда болуы, құрылыс материалдар шығаратын өнеркәсіптердің
жұмысының алға басуы болып табылады.
Өндірістік ипотекалық несиелеу өнеркәсіпті модернизациялауға мүмкіндік
береді. Ол өз кезегінде өнеркәсіптің өндіретін өнімді оданда көп мөлшерде,
одан да жоғары сапада өндірілуін ынталандырады. Ондай өнім әрқашан бәсекеге
қабілетті болады. Мұның барлығы айналып келгенде мемлекеттің экономикалық
потенциалының өсуіне әкелееді.
Ипотекалық несиелеу әлеуметтік тұрақсыздықты жоюға оң әсер етеді.
Ипотека елдегі жұмысбастылық проблемасына(жоғарыда айтылғандай жаңа жұмыс
орындарын береді)әсер етіп, және халықтың тұрғын үйге деген қажеттілігін
қанағаттандырады.
Сонымен қатар, ипотека елдегі банк жүйесі қызметінің тиімділігін және
тұрақтылығын жоғарлатуға өз үлесін қосады. Қамтамасыз етілген несиелер
ббанк үшін тиімді(бланктікке қарағанда), себебі егер несиегер тиісті
соманы(несиені) қайтармаған жағдайда банк кепілге алынған мүлікті сату
арқылы өз қаржысын қайтарып алады.(Әрине, мұнда басында кепілге алынған
мүлік дұрыс бағалануы тиіс және тағы бір мәселе бұл дамыған жылжымайтын
мүлік нарығы болуы тиіс.) Тағы да бір мәселе, ипотекалық несиелеу кезінде
тәуекелділікті төмендеті үшін банк несиенің неге жұмсалатындығын, яғни
мақсатын анықтау керек. Жылжымайтын мүлікпен операциялар коммерциялық
банктің ағымдағы операцияларына қарағанда тәуеклділігі жағынан әлде қайда
төмен.
Ипотекалық несиелеу банк жұмысының ең тиімді әрі перспективалы бағыты
екені сөзсіз. Ипотекалық банк тұрақты әрі рентабельді экономикалық институт
болып табылады. Сондықтан, егер банк жүйесінде мұндай банктер саны көп
болса, мұндай банктік жүйе жалпы экономикалық жүйеде тұрақты және тиімді
жұмыс атқарады. Ұлттық деңгейде ипотекалық банктер бір-бірімен бірігіп
ассоциацияларға айналады. Ассоциация шеңберіндегі ипотекалық банктер
салымдарды кепілдендіру үшін қосымша қорлар құрса бұл банктік жүйені
тұрақтандырады. Ипотекалық несиелеу жүйесінің банктік жүйенің тұрақтылығына
тағы бір әсер ететін жағдайы болып, жүйенің салынған мүліктер туралы
жасалған акт қағазымен қамтмасыз етілген екінші реттегі ссудалар нарық
қызметімен байланысы. Бұл нарық капиталды экономиканың табыстырақ сферасына
жұмсайды, және әртүрлі географиялық аймақтардың пайыздық қойылымдарының
арасындағы ауытқушылықты төмендетеді. Бұл өз кезегінде ел масштабында
капитал бағасының бірдей болуын қалыптастырады.
Осы уақыттан бастап Қазақстан Республикасы ипотекалық несиелеу жүйесіне
тиісті көңіл бөлу керек. Егер Қазақстан нарықтық экономиканы ары қарай
дамытқысы келсе, онда осы жүйені дамытуы тиіс.
Сонымен қатар, мемлекетт экономикасында ипотеканың мәні келесіде:
- екінші реттегі закладтық бағалы қағаздар нарығы арқылы және кепілзат
механизмі арқылы шаруашылық айналымға жылжымайтын мүлік түрінде
капиталды тарту;
- экономиканы дағдарыстан шығаратын елеулі фактор;
- жылжымайтын мүлік нарығы қомақты ақша ресурстар бөлігін байланыстырушы
нарық болып табылады. Мұнымен, ол елеулі антиинфляциялық фактор болып
табылады. Мысалы, Америкада орташа тұратын американдықтың 25% табысы
жылжымайтын мүлік бойынша қарызын жабуға кетеді;
- халықтың жылжымайтын мүлікті алу үшін қосқан ақша ресурстары,
негізінен айналып келіп селоны, қаланы, мемлекетті дамытуға кетеді;
Жоғарыда аталып өткеннің барлығы Қазақстандағы ипотеканы дамыту керек
екенін көрсетеді.
2. Ипотекалық несиелеудің шетелдік үлгілері.
Ипотекалық несиелеуді ұйымдастыру жуйесінің шетел тәжірибелерінде
әрекет етіп отырған негізгі үлгері бар.
Ипотекалық несиелеудің біршама қарапайым және біршама жетілген үлгісі
шартты түрде айтсақ, қарапайым ашық үлгі. Бұл үлгінің бастапқы принциптік
сипатына тоқталсақ, ипотекалық ссудаларға деген барлық клиенттердің жалпы
өтініші банктің меншікті және сырттан тартылған қаражаттары: депозиттерде
жатқан клиенттердің қаражаттары; банкаралық несиелер және т.с.с. есебінен
қамтамасыз етіледі.
Қарапайым ашық үлгінің екінші бір принциптік сипаты ипотекалық
ссудалар бойынша белгіленетіп пайыз мөлшерлері елдегі несие-қаржы
нарығындағы жалпы жағдайға тікелей тәуелді болып табылады. Бұл тәуелділік
банктердің ипотекалық несиелеуге байланысты олардың активтеріне және
ауқымына мәнді әсер етеді.
Бұл үлгі негізінде ипотекалық несиелеуді ұйымдастыру, әсіресе қаржы
нарығы мен бағалы қағаздар нарығы толық қалыптасып болмаған көптеген
елдерде іс жүзінде кеңінен таралған.
Бұл қарастырылған үлгіден ажыратылатын келесі үлгі кеңейтілген ашық
үлгі деп аталады. Бұл үлгі бойынша банктердегі ипотекалық несиелеу жүйесі
үшін несиелік ресурстардың қалыптасуы арнайы ұйымдастырылатын, жылжымайтын
мүліктермен қамтамасыз етілген екінші реттегі бағалы қағаздар нарығы арқылы
жүзеге асырылады. Кеңейтілген ашық үлгісі тек кеңейтілген ипотекалық нарық
құрылымының құрылған жағдайында, екінші нарықта айналыста жүретін бағалы
қағаздардың эмиссиясына мемлекет тарапынан көмек көрсетілетін және жиі
бақылауға алу жағдайында ғана іске асырылады. Бұл үлгі іс жүзінде тұрақты
экономикасы бар елдерде кеңінен таралған. Әсіресе, бұл үлгінің дамуы АҚШ-та
қанат жайды. Осындай себептерге байланысты бұл үлгіні көбіне ипотеканың
американдық үлгісі деп атап кеткен. Бұл үлгі 9-суретте көрсетіледі.
р – нарықтан тұрғын үйді сатып алу бағасы;
р1 – несиені есепке алғандағы тұрғын үйдің нақты құны.
Абсцисса осінде – баға, ордината осінде – жылдар.
Американдық үлгінің қағидасы бойынша әр жылда белгілі бір табысы бар адам
тұрғын үйдің құнын жартылай нақты ақшамен, ал қалған бөлігін клиенттің
иелігінде бар немесе сатып алғалы отырған жылжымайтын мүлікті кепілге ала
отырып, берген арнайы ипотекалық банктің ссудасы есебінен төлеп, бірден
тұрғын үй ала алады. Мұндай несиенің қайтарылуы ипотеканың тпіне және қарыз
алушының әр жылдық табысына байланысты 15-30 жылдың ішінде жүзеге
асырылады.
Бұл тұрғын үйді қаржыландыруды қйымдастыру үлгісінің дамуы берілген
испотекалық салынған мүлік актілерін сатуға мүмкін болатын нарықтың болуын
талап етеді. Американдық үлгі ипотекалық эмиссиондық компаниялар үшін ұзақ
мерзімді қаржы тәуекелі мәселесін шешетін қолайлы тәсіл ретінде көптеген
банктерді өзіне тартады.
Қарапайым ашық және кеңейтілген ашық үлгілердің сипатты белгісі олар
таза нарықтық ипотекалық несиелеу механизмін білдіреді. Мұндай жағдайда
ақшаға деген сұраным мен ұсыным балансы және ауқымы көбіне екі өзара
байланысты көрсеткіштермен реттеледі: 1) ссудалар бойынша банктік пайыз
мөлшері және екінші нарықта орналасқан бағалы қағаздардың табыстылығына
байланысты анықталатын несиелік ресурстар бағасымен; 2) сақтандыру
компанияларын қоса алғандағы ипотекалық нарықтың барлық кәсіби
қатысушыларының қызметтеріне төленетін аударымдар мөлшерімен.
Ипотекалық несиелеудің келесі бір үшінші үлгісі – бұл балансталған
автономды үлгі. Бұл үлгінің ең басты белгісі оның қызметінің жинақ-ссуда
принципіне негізделуінен көрінеді. Мұндай принцип барысында банктердің
жиынтық несиелік портфелі капиталдардың ашық нарығынан қарызға алу арқылы
емес, оның орнына өзара кассалық көмек принципі бойынша болашақ қарыз
алушының қаражаттарын тарту есебінен құралады. Бұл үлгі бойынша қарыз алушы
алдын ала өзінің уақытша бос қаражаттарын сұрайтын несиенің жартылай сомасы
мөлщерінде жинақтағаннан кейін ғана ссуда алуға құқылы.
Мұндай шектеулілік алдындағы қарастырылған үлгілермен салыстырғанда
баста кемшілік болып табылады. Өйткені, бұл үлгі нақты қарыз алушының
жылжымайтын мүлікті матып алудағы мүмкіндігін кешеуілдетеді.
Бірақ та бұл балансталған автономиялық үлгінің өзіндік артықшылығы да
бар, яғни бұл үлгі өзінің автономиялылық күшіне байланысты жалпы қаржы-
несие нарығының жағдайына тәуелсіз. Балансталған автономиялы үлгінің іске
асырылуы барысында ипотекалық банк үшін қай жерден және қандай бағада
несиелік ресурс табу сұрағы мазаламайды, банкке тек өзінің көрсететін
қызметі үшін ақыл-ойға сыйымды маржаны белгілеуі ғана қажет. Құрылыс
қаражаттары салымы бойынша табыс мөлшері және несиені пайдаланғаны үшін
төленетін пайыз мөлшері еркін жағдайда белгіленеді. Банк мақсаты жинақтарға
табыс төлемей-ақ сол төленетін табыс мөлшерінде несиенің бағасын қысқарта
белгілеуіне болады. Мысалға айталық, жинақтарға төленетін табыс 10%, ал
несиеге қойылатын пайыз мөлшері 13% десек, онда банк жинаққа төленетін
табысты несие бағасынан шегеру арқылы маржаны 3% деп хабарлауы мүмкін.
Демек, бұл үлгі қарызға алатын ақшалардың нарықтық бағасана да, сол
сияқты бұл бағаның жалпы деңгейіне тәуелсіз болып табылады. Балансталған
автономиялық үлгінің бұл сапасы экономикасы тұрақсыз елдерде ипотекалық
несиелеудің дамуы үшін аса маңызды. Бірақ та бұл жерде барлық өзара есеп
айырысулар еркін алмастырылатын валютада жүргізілгенді қалайды. Сондай-ақ
аталған үлгінің тағы да бір артықшылығы мұнда несие беруші несиенің
қайтарылуында ең төменгі тәуекелге барады.
Қазіргі кезде Германияда бұл үлгі іс жүзінде кеңінен қолданылуда.
Мұнда қорлану (құрылыс қаражаттары) механизмімен нақты азаматтарды несиелеу
механизміндегі сондай-ақ тұрғын үй жағдайын жақсартуға мақсатты қаражат
жинақтау және пайдаланумен байланысты болатын азаматтырдың инициативасына
қаржылық қолдау көрсетуге байланысты мемлекеттік механизмдердегі
сәйкестіктерді ескеретін, барлық елді қамтыған құрылыс жинақтырының
жүйесі құрылған.
Тұрғын үй алғысы келген азамат, тұрғын үйді сатып алатын уақыттан
бұрын, яғни 2-10 жыл бұрынырақ арнайы қаржы-несие жүйесімен өзара қатынасқа
түседі. Өзінің мүмкіндігіне қарай арнайы банктерге немесе жинақ кассаларына
(Bausparkasse, Schwabisch Hall және т.б. құрылымдарға кіретін) болашақта
сатып алатын үйдің 45% жинақтайды. Содан кейін барып, ол мемлекеттік
дотация алуға (үйдің құнының 10% шамасында) және қалған төлейтін бөлігінің
шамасында банктен жеңілдікпен 10-15 жылға несие алуға құқылы болып
табылады.
Германияның үлгісі 10-суретте берілген.
р – нарықтан тұрғын үйді сатып алу бағасы;
р1 – несиені есепке алғандағы тұрғын үйдің нақты құны.
Абсцисса осінде – баға, ордината осінде – жылдар.
Бірінші кезеңде мақсатты салымдар есебінен жинақталған қаржылық ресурстарды
банк бұл осы жүйемен ертерек қатынас орнатып, несие алу кезеңіне
өткендерге, яғни ссуда сұрап отырған клиенттер үшін пайдаланады. Басқаша
айтқанда, Германияның құрылыс қаражаттарын жинақтау үлгісі жылжымайтын
мүліктердің салынған мүлік туралы актілермен қамтамасыз етіліп шығарылатын
бағалы қағаздардың екінші нарығымен байланыспайды және оған тәуелді емес.
Германияның құрылыс қаражаттары жүйесінің ең басты бір артықшылығы –
оның шегінде пайдаланылатын мақсаты құрылыс қаражаттарына, берілетін
несиеге байланысты есептелетін пайыз мөлшері автономиялық болғандықтан да,
несие-қаржы нарығының жалпы жағдайына тәуелсіз болып табылады. Бұл сызбаның
басты сипаты оның шектеулігін көрсетеді, яғни несиенің берілу көзі ретінде
құрылыс қаражаттарын жинақтау келісім-шартына қатынасушы-салым иелерімен
жинақталатын қаражаттардың қолданылуынан байқауға болады. Бұл жүйені
пайдаланатын банктер мақсаты салымдар бойынша нарықтан төменгі жағдайда,
пайыз төлеумен қатар, нарықтан төменгі жағдайда несиелер беру мүмкіндігі
бар.
Германияда құрылыс жинақ жүйесіне мемлекет тарапынан қолдау бар.
Мемлекет меншікті капитадың жинақталуына тұрған үй құрылысына сыйақылар
беру немесе салықтық жеңілдіктер жасау арқылы ынталандырып отырады. Салым
иесінің ынталандыру түрін таңдау құқы бар. Егер ол сыйақы (субсидия) жолын
таңдаса, онда оның жинағы 300 неміс маркасына (жалғыз бастылар үшін) немесе
1600 маркаға (отбасылар үшін) жеткенде мемлекеттен 10% көлемінде қосымша
сыйақы алады.
Құрылыс қаражыттарын жинақтау жүйесіне мемлекет тарапынан қолдау
көрсетілуі тиіс. Мемлекет өз тарапынан тұрғын үй құрылысына дотация беру
арқылы немесе салықтық жеңілдіктер арқылы меншікті жинақтадуын ынталандырып
отырады.
Қазақстандағы жаңадан құрылған Тұрғынүй-құрылыс банкі тәжірибесінде
Германияның үлгісін қолдану қарастырылған.
ІІ-ТАРАУ. ҚР-ғы екінші деңгейлі банктердің ипотекалық несиелеу
қызметіне талдау
1. Коммерциялық банктердің ипотекалық несиелеу
механизмі
Қазақстан Республикасында қызмет ететін екінші деңгейлі банктер
ипотекалық несиелуде үлкен рөл атқарады. Халыққа және тұрғын үй құрлысына
керекті қаражат банкпен беріледі. Қазіргі таңда екінші деңгейлі банктер
ипотекалық несиелеу нарығында барынша қолайлы жағдайлар тұғызуға ұмтылуда.
Былайша айтқанда банктер арасында бәсекелестік жайменен өз қанатын жаюда.
Егер сіз банктен ипотекалық несие алғыңыз келсе, сіз Ұлттық Банктің несие
алу шарттарымен таныс болуыңыз керек.
Ипотекалық несие алу шарттары
Несиенi алу мақсатымен Сiзге Қазақстан Ипотекалық Компаниясына, тiкелей
серiктес банкке немесе риэлторлық компанияға бару керек, онда алдын-ала
квалификациядан өтуiңiз керек. Ол үшiн Сiз өзiңiздiң тұрақты
табыстарыңыздың мөлшерi туралы ақпарат ұсынасыз және анкета толтырасыз.
Сiзге бiрден несие алу мүмкiндiгi туралы алдын-ала қорытынды, несиенiң
максимальдi сомасы және несие бойынша ай сайын төленетiн төлем мөлшерi
туралы ақпарат ұсынылады.Несиенiң минималды сомасы:Астана және Алматы
қалаларында тұрғын үй сатып алу үшiн - 450 мың теңге; Басқа аймақтарда
тұрғын үй сатып алу немесе үйдi жөндеу үшiн – 300 мың теңге. Несиенi
максималды сомасы: 23 миллион теңге - тұрғын үй сатып алу үшiн. 3 миллион
теңге - үйдi жөндеу үшiн. Сондай-ақ Сiз өзiңiздiң несие алу мүмкiндiгiңiздi
осы сайта орналасқан ипотекалық калькулятор арқылы бағалауыңызға да болады
және өзiңiзге қолайлы несие сомасын, оның айлық төлемдерiн, сонымен қатар
несиенiң бүкiл мерзiмi бойы төленетiн қорытынды соманы есептей аласыз.
Бұдан басқа, Сiз анкета толтырып, он-лайн режiмiнде де алдын-ала
квалификациядан өте аласыз. Компанияның қорытындысы жағымды болған
жағдайда Сiзге несие беру процедурасын нақты жүзеге асыратын, Компанияның
серiктесi болып табылатын банктердiң немесе банктiк емес ұйымдардың
бiреуiне өзiңiздiң қалауыңыз брйынша баруыңызға ұсынылыс жасалынады. Банкке
өтiнiш беру үшiн Сiзге төменде көрсетiлген тiзiм бойынша құжаттар ұсыну
керек. Тұрғын үй сатып алу несиесi тұрғын үй құнының 70%-не дейiнгi
мөлшерде берiледi, ал қалған 30%-ті Сiз өзiңiз төлейсiз (тiлегiңiз бойынша
бұдан да көбiрек соманы енгiзе аласыз). Қажеттi соманы әлi де болса жинай
алмағандар үшiн Компания тұрғын үй құнының 15%-ін ғана енгiзiп, несие алуға
мүмкiндiк бередi, қалған 15% сақтандыру компаниясында сақтандырылады деген
шартымен. Үй жөндеуге деген несиелер жөнделетiн тұрғын үй құнының 50%-нің
мөлшерiнде берiледi. Бұл жағдайда бастапқы қор қажет емес. Тұрғын үй сатып
алу және жөндеу несиелерi 3 жылдан 20 жылға дейiнгi мерзiмге берiледi, бұл
несиенi өтеудi ұзақ мерзiмге бiркелкi етiп бөлуге мүмкiндiк бередi. Несиенi
өтеу әдiстемесi ұзағырақ мерзiмге алынған несиенiң ай сайын төленетiн
ақшасының мөлшерi азырақ болатындай етiп құрастырылған. Бұл үй алу құның
өтеуге мүмкiндiк бередi және тұрғын үй сатып алу мүмкiндiгiн арттырады.
Осылайша қаланың шетiндегi пәтер туралы арман қала орталығындағы пәтер
түрiнде жүзеге асуы, ал жақсы пәтердiң иесi болу туралы ой үй сатып алу
туралы ойға ауысуы мүмкiн.
Несие бойынша сыйақы мөлшерлемесi (пайыздық мөлшерлеме) қалқымалы болып
келедi және жылдық көрiнiстегi (соңғы 12 айдағы) инфляция индексiнiң
өзгерiсiмен байланысты әрбiр 6 ай сайын қайта қарастырылады.Компания
халықаралық тәжiрибенi зерттеу негiзiнде сыйақы мөлшерлемесiнiң жоғарғы
шегiн пайдалана отырып сыйақы мөлшерлемесiн бақылаусыз өсiруден қорғау
механизмiн әзiрледi. Сыйақы мөлшерлемесiнiң жоғарғы шегi – Сiз үшiн
белгiленуi мүмкiн мөлшерлеменiң максимальдi мәнi, экономикадағы жағдайдың
қалай қалыптасып жатқандығынан тәуелсiз. Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкiмен бекiтiлген Әдiстемеге сәйкес бiр күнтiзбек жылының iшiнде сыйақы
мөлшерлемесiнiң 4,5 проценттен артық болып өсуiне рұқсат етiлмейдi. Несиенi
өтеу төлемдерi Сiздiң бiр айдағы (салықтарды ұстап қалғаннан кейiнгi) таза
табысыңыздың мөлшерiнiң 35%-нен аспауы тиiс. Төлеу үлесiн 45%-ке дейiн
өсiруге рұқсат етiледi, төлемдердi жүзеге асырғаннан кейiн Сiздiң
отбасыңыздың әрбiр мүшесiне теңгедегi эквивалентiмен 15 мың теңге келетiн
болады деген шартпен. Сiздiң тiлегiңiз бойынша несиенiң максимальдi болуы
мүмкiн сомасын есептегенде Сiздiң отбасы мүшелерiнiң табыстары ескерiлуi
мүмкiн. Жұбайы, сондай-ақ жақын туысқандары – ұлы, қызы, анасы, әкесi,
туған бауырлары қоса қарыз алушы бола алады.Несие құрамына несиенi
пайдалану сыйақысы және негiзгi қарыздың бөлiгi кiретiн бiрдей сомалармен
ай сайын өтеледi. Несиенi толығынан немесе жарым-жартылай мерзiмiнен бұрын
өтеуге мерзiм шектеуiнсiз рұқсат етiледi. Соның iшiнде, мерзiмiнен бұрын
өтеудiң минимальдi сомасы 200 айлық есептеу көрсеткiшiнен кем болмауы тиiс.
2004 жылдың iшiнде бұл сома 183 800 теңгенi құрастырды. Соның iшiнде қарыз
алушының тiлегi бойынша келесi шарттар бойынша төлемдер графигi қайта
қарастырылады:
- бастапқы мерзiмдi сақтай отырып және айлық өтеу сомасын азайта отырып,
несие шартына қосымша келiсiм бекiтiлмейдi;
- бастапқы мерзiмдi қысқарта отырып, несие шартына қосымша келiсiм бекiту,
жаңа график бойынша айлық аннуитеттi төлемнiң мөлшерi ағымдағы график
бойынша төлемнiң мөлшерiнен аспайтын болады деген шартпен;
Несие бойынша сыйақы ?
Несие бойынша соңғы сыйақы мөлшерлемесiн Компанияның серiктес банктерi ай
сайын Казахстанская правда және Егемен Қазақстан газеттерiнде
жарияланатын Компанияның баға белгiленiмiнiң мөлшерлемесiнiң негiзiнде
анықтайды. Соның iшiнде банктер өз маржасын еркiн анықтау құқығына ие,
бiрақ ол анықталған шектен аспауы тиiс. 2004 жыл үшiн бұл шек 4% мөлшерiнде
белгiленген. Мысалы, Компанияның баға белгiленiмiнiң мөлшерлемесi 9,6%
болса, онда несие бойынша сыйақы мөлшерлемесi жылдық 13,6%-тен аспауы тиiс.
Несие қандай валютада берiледi?
Қазақстан Ипотекалық Компаниясы бағдарламасының шеңберiнде берiлетiн
несиелердiң принциптi айырмашылығы олардың шетел валютасына шақпай теңгемен
тек теңгеде ғана берiлуi болып табылады. Осы ағымдағы сәтке жұмыс iстейтiн
халықтың кiшкене ғана бөлiгiнiң шетел валютасының курсы бойынша
индексацияланатын табысы бар, ал жұмыс iстейтiндердiң көпшiлiгi табысты
теңгеде табады.
Осымен байланысты Компания жобаларының шеңберiнде барлық несиелер теңгеде
берiледi. Ендi Сiз теңге курсының өзгеруiне алаңдамауыңызға болады,
өйткенi бұл Сiздiң қарызыңызға және несиенi өтеу қабiлетiңiзге әсер
етпейдi.
Бастапқы салымды төлеуге қор жетпей жатса не iстеу керек?
Сiздiң қажеттi бастапқы салым сомасына қолыңызда бар тұрғын үйдi қосымша
қамсыздандыру ретiнде ұсыну мүмкiндiгiңiз бар. Бұл жағдайда несиенiң сомасы
жаңадан сатып алынып жатқан тұрғын үйдiң құнының 100 пайызын құрастырады.
Соның iшiнде қолда бар тұрғын үйдiң құны (қосымша қамсыздандыру) осы және
жаңадан сатып алынып жатқан тұрғын үйдiң тұтас құнының 30 пайызынан кем
болмауы тиiс.Өзгерiп тұратын сыйақы мөлшерлемесiмен теңгеде берiлетiн
несиелердiң шетел валютасында, бiрақ тұрақты мөлшерлемемен берiлетiн
несиелерден айырмашылығы неде? Өзгерiп тұратын сыйақы мөлшерлемесi оны
несие мерзiмi iшiнде қайта қарастыру мүмкiндiгiн бiлдiредi. Қайта
қарастырудың барлық шарттары мен мерзiмдерi банктiк қарыз алу шартында
ескерiледi. Қазақстан Ипотекалық Компаниясының өзгерiп тұратын мөлшерлемесi
соның себебiнен қайта қарастыру орын алатын инфляция индексiне негiзделедi.
Яғни несие бойынша мөлшерлеме индекстiң өсуiне немесе төмендеуiне
тәуелдi.Мынаны есте сақтау керек: инфляция индексi және АҚШ долларына
қатысты теңгенiң курсы дегенiмiз бiр зат емес. Қазақстан жағдайларында АҚШ
долларына қатысты теңгенiң кусрының төмендеу процесi сипаты тұрақты.
Сондықтан шетел валютасындағы несие бойынша қарыз алушы әрдайым курс
өзгеруiнiң салдарынан туындайтын айырмашылықты банкке төлеп отырады.Шетел
валютасында берiлетiн тұрақты пайыздық мөлшерлеме тұрақтылық туралы
түсiнiктi қалыптастырады. Қарыз алушылардың көбi осылай ойлайды. Бiрақ
қолыңызға калькулятор алып санап көрiңiз – бұл түсiнiктiң терiс екенiне
көзiңiз жетедi.
Несиеге қандай тұрғын үй алуға болады?
Қарыз алушы өзiнiң қалауы бойынша көп пәтерлi үйден бөлек пәтер, жер
учаскесi бар жекеменшiк үй немесе бiрнеше отбасына арналған коттеджден
пәтер сатып алуға құқықты. Минмалді мөлшері 300 мың теңге және максималді
мөлшері 23 миллион теңге.Қарыз алушы сатып алатын үйiн өзi таңдайды. Бiрақ
ол үй Компаниямен белгiленген минимальдi сапа талаптарына сәйкес болуы
тиiс.Сатып алынатын немесе жөнделетiн үй ипотекалық несие бойынша кепiл
болып табылғандықтан Компания тұрғын үйдi бағалауға аза зор мән бередi. Бұл
несие алудың мiндеттi шарты, соның iшiнде бағалауды тәуелсiз бағалаушы
жүргiзуi тиiс. Сондай-ақ бұл Сiзге тұрғын үйдiң құны және болашақтағы оған
деген сұраныстың перспективалары (өтiмдiлiгi) туралы шын түсiнiк
бередi.Тұрғын үйге болашақта зақым келсе немесе еңбек қабiлеттiгiн жоғалту
салдарынан несие өтеуге мүмкiншiлiк болмаса не iстеу керек?Несие алу
шарттарының бiрi сатып алынып немесе жөнделiп жатқан тұрғын үйдi зақымдану
тәуекелдiгiнен сақтандыру, сондай-ақ Сiздiң өмiрiңiздi және еңбек
қабiлеттiгiн жоғалтуды сақтандыру болып табылады. Бұл тiптi әлемдiк қаржы
дағдарысы кезiнде өзiн ақтаған жалпы қабылданған әлемдiк практика. Сәйкестi
қызметтердi сақтандыру ұйымдары ұсынады, олар сақтандыру жағдайлары орын
алған кезде банкке немесе банктiк емес ұйымға несиенi өтеу үшiн қажет
соманы аударады.Несие өтеумен байланысты кiшiгiрiм уақытша қиындықтар пайда
болса, онда банк қай уақытта кепiлден айыру процесiн бастайды?Сiз төлем
мерзiмiн жылына 2 рет 30 күндiк мерзiмге дейiн ұзарта аласыз.Егер бұл
мерзiм жеткiлiксiз болып жатса, онда Сiзге мерзiмi өтiп кеткен қарызды 90
күннiң iшiнде өтеу мүмкiндiгi берiледi.Сонымен, қаражат қиындықтары орын
алған жағдайда оларды шешу үшiн Сiздiң жеткiлiктi уақытыңыз бар.
Қашан қарыз алушы тұрғын үйдiң нақты меншiк иесi болады?
Ипотекалық несие беру артықшылықтарының бiрi Сiз несие алумен қатар сатып
алынған тұрғын үйге деген меншiк құқығына да бiр уақытта ие боласыз.Сiз
сатып алатын тұрғын үйiңiздi, сондай-ақ несие сомасын таңдағаннан кейiн
келесi шарттарды бекiтесiз:
- Сiз және банк немесе банктiк емес ұйым арасындағы несие шарты, онда
несиенi алу және өтеудiң барлық шарттары көрсетiледi;
- Сiз және сатушы арасындағы тұрғын үйдi сатып алу-сату шарты;
- сатып алынатын тұрғын үй кепiлiнiң шарты (ипотекалық шарт);
- тұрғын үйдi сақтандыру шарты;
- Жеке сақтандыру және еңбек қабiлеттiгiн жоғалтуды сақтандыру
шарты.Несиенi ресiмдеу барысында Сiз несиенi беретiн банктегi немесе
банктiк емес ұйымдағы арнайы шотқа бастапқы салымды саласыз. Несие
берiлгеннен кейiн тұрғын үйдiң толық құны сатушыға аударылады. Келесi этап
– Сiз сатып алған тұрғын үйге деген меншiктi ресiмдеу және оны банкке
кепiлге беру. Сатып алу-сату шартын ресiмдеу сәтiнен басттап Сiз тұрғын
үйдiң меншiк иесi боласыз.Әрбiр банктiң жоғарыда сипатталған схемадан
шамалы айырмашылығы болуы мүмкiн несие берудiң өзiндiк процедураларын
белгiлейтiнiн есте сақтау керек. Содан кейін барып керекті құжаттар тізімін
банкке тасырасыз.
Несие алу үшiн қажет құжаттар тiзiмi
Ипотекалық несиені ресімдеу және беру үшін қарыз алушының ұсынатын
құжаттарының тізімі
1.
Несие шартына қол қойылғанға дейiн мiндеттi түрде ұсынылатын құжаттар:
1.1.
Қарыз алушы белгiленген түрде қолын қойған өтiнiш-анкета.
1.2
Қарыз алушының отбасының құрамы туралы анықтама (¹3 нысан)
1.3
Қарыз алушыныңқоса қарыз алушының жеке куәлiктерi (көшiрме)
1.4
Қарыз алушымен бiрге тұратын барлық кәмелетке толған отбасы мүшелерiнiң
жеке куәлiктерi (көшiрме)
1.5
Барлық кәмелетке толмаған отбасы мүшелерiнiң тууы туралы куәлiктерi
(көшiрме)
1.6
СТТН куәлiгi (көшiрме)
1.7
Неке қию туралы (немесе неке бұзу туралы) куәлiк (көшiрме) немесе өтiнiш
беру сәтiне некеде тұрмайтындығы, балалары жоқ екендiгi туралы қарыз
алушының нотариалды куәланған мәлiмдемесi.
1.8
Неке келiсiм-шарты (бар болса) (көшiрме).
1.9
Бар болса, жұмыс орнындағы кадрлар қызметi куәлаған еңбек келiсiм-шарты, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz