Қиын балаларды тәрбиелеу
КІРІСПЕ
1 ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қиын бала және оның пайда болу себептері
1.2 Жеткіншек жас кезеңінің ерекшеліктері
1.3 Мінез.құлқында қиындығы бар оқушыларды психологиялық тұрғыда талдау
2 ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Қиын балаларды психодиагностикалау жолдары, әдістемелері
2.2 Қиын балаларды тәрбиелеу және коррекциялау жолдары, әдістемелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР
1 ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қиын бала және оның пайда болу себептері
1.2 Жеткіншек жас кезеңінің ерекшеліктері
1.3 Мінез.құлқында қиындығы бар оқушыларды психологиялық тұрғыда талдау
2 ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Қиын балаларды психодиагностикалау жолдары, әдістемелері
2.2 Қиын балаларды тәрбиелеу және коррекциялау жолдары, әдістемелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР
Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы мемлекетінде жас балалар және жасөспірімдер арасында (ұрлық, бұзықшылық, зорлық-зомбылық) саны артуда. Үлкендер тәрбиесі «қиын» балалармен қалай жұмыс істеу керектігі жайлы жан-жақты ізденістер үстінде. Бұл тек біздің облысымыздаң ғана емес, бүкіл Республика бойынша өзекті мәселенің біріне айналып отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдаған жолдауында «Біз аға ұрпақты, ана мен баланы, жастарды қамқорлық пен ілтипатқа бөлейтін әлеуметтік бағдарланған қоғам, ел халқының барлық жолдары тұрмысының жоғары сапасы мен алдыңғы қатарлы әлеуметтік стандарттарын қамтамасыз ететін қоғам құрамыз» [1]-деген. Бұл, яғни бәсекеге қабілетті ел болу үшін жас ұрпақты тәрбиелей білуіміз керектігі.
Тәрбие ұғымы мәнді де мағыналы ұғым, Әл-Фарабидің «Тәрбиесіз берілген білім - ол адамзаттың қас жауы»[2] дегені дәл бүгінгі күнге айтылған секілді.
Қоғамымызда жыл өткен сайын қылмыс жасаушылардың жасы жасарып, нашақорлық, жезөкшелік, девиантты тәртіптегі балалар саны өсіп отыр. Сондықтан қазір жалпы білім беретін мектепте «қиын» баланы қайта тәрбиелеу мәселесі – аса өзекті педагогикалық әрі әлеуметтік проблемаға айналды.
Қазіргі уақытта дәрігер, психологтар және инспекторлардың есебінде осындай балалардың пайызы жоғары болып отыр. Бұл қоғамның алға басуына өз кесірін тигізетін де белгілі. Осы жоғарыда айтылып өткен қиын балалармен жұмыс жасау бүгінгі күннің қажетті және өзекті ісі болып табылады.
Жас ұрпақ тәрбиесі, жастардың рухани және дене дамуына байланысты қамқорлық - қоғамымыздың маңызды мәселелерінің бірі. Бұл талап өзгеріссіз Қазақстан Республикасының үкімет құжаттарында, президент Н.А. Назарбаевтың баяндамаларында көрініс табады . Бұл - үлкен мемлекеттік мәнге ие. Үкімет шешімі мұғалімдер, ата-аналар мен тәрбиешілердің жас ұрпақты тәрбиелеу әдістері мен формаларын нығайтуын көздейді. Бұл жағдайда педагогикалық ұжым қиын деп аталатын балаларға ерекше көңіл бөлуі тиіс.
Оқушылардың осы категориясымен тәрбие жұмысының тиімділігі үш міндеттің, яғни баланың жеке тұлғасын меңгеру, қиын аталуының факторларын анықтау, тербиелеуші күштердің сақтандыру жеке түзету іскерлігі жүйесін өңдеумен тығыз байланысты. Соңғы кездегі ғылым және тәжірибе адамдарының ой-толғаулары мен күштерінің құралы да осы болып табылады.
Әдебиеттер талдауы қиын оқушылармен жұмыста педагогикалық ұжым, оның ішінде педагог-психолог үлкен рөл атқаратындығын көрсетті. Мұғалім қоғам алдында жас ұрпақ тәрбиесінің сапалы болуына жауап береді. Мұны Ы.Алтынсарин[3], Н.К.Крупская[4], А.С.Макаренко[5], К.Д.Ушинский[6], К.Д.Шацкий[7] және т.б. қолдады.
Егер бұрын педагогикалық әдебиеттерде мұғалімдердің қиын оқушылармен күресінің қажеттілігіне көңіл бөлінсе, ал соңғы он жылдықтағы зерттеулер қиын тәрбиеленетін оқушылардың алдын алудың, тәрбиелік-сақтандыру және түзету жұмыстарының ғылыми негізделген формаларын, педагогикалық ұйымдастырудың жүйесін тұрақты іздеумен ерекшеленеді.
Тәрбие ұғымы мәнді де мағыналы ұғым, Әл-Фарабидің «Тәрбиесіз берілген білім - ол адамзаттың қас жауы»[2] дегені дәл бүгінгі күнге айтылған секілді.
Қоғамымызда жыл өткен сайын қылмыс жасаушылардың жасы жасарып, нашақорлық, жезөкшелік, девиантты тәртіптегі балалар саны өсіп отыр. Сондықтан қазір жалпы білім беретін мектепте «қиын» баланы қайта тәрбиелеу мәселесі – аса өзекті педагогикалық әрі әлеуметтік проблемаға айналды.
Қазіргі уақытта дәрігер, психологтар және инспекторлардың есебінде осындай балалардың пайызы жоғары болып отыр. Бұл қоғамның алға басуына өз кесірін тигізетін де белгілі. Осы жоғарыда айтылып өткен қиын балалармен жұмыс жасау бүгінгі күннің қажетті және өзекті ісі болып табылады.
Жас ұрпақ тәрбиесі, жастардың рухани және дене дамуына байланысты қамқорлық - қоғамымыздың маңызды мәселелерінің бірі. Бұл талап өзгеріссіз Қазақстан Республикасының үкімет құжаттарында, президент Н.А. Назарбаевтың баяндамаларында көрініс табады . Бұл - үлкен мемлекеттік мәнге ие. Үкімет шешімі мұғалімдер, ата-аналар мен тәрбиешілердің жас ұрпақты тәрбиелеу әдістері мен формаларын нығайтуын көздейді. Бұл жағдайда педагогикалық ұжым қиын деп аталатын балаларға ерекше көңіл бөлуі тиіс.
Оқушылардың осы категориясымен тәрбие жұмысының тиімділігі үш міндеттің, яғни баланың жеке тұлғасын меңгеру, қиын аталуының факторларын анықтау, тербиелеуші күштердің сақтандыру жеке түзету іскерлігі жүйесін өңдеумен тығыз байланысты. Соңғы кездегі ғылым және тәжірибе адамдарының ой-толғаулары мен күштерінің құралы да осы болып табылады.
Әдебиеттер талдауы қиын оқушылармен жұмыста педагогикалық ұжым, оның ішінде педагог-психолог үлкен рөл атқаратындығын көрсетті. Мұғалім қоғам алдында жас ұрпақ тәрбиесінің сапалы болуына жауап береді. Мұны Ы.Алтынсарин[3], Н.К.Крупская[4], А.С.Макаренко[5], К.Д.Ушинский[6], К.Д.Шацкий[7] және т.б. қолдады.
Егер бұрын педагогикалық әдебиеттерде мұғалімдердің қиын оқушылармен күресінің қажеттілігіне көңіл бөлінсе, ал соңғы он жылдықтағы зерттеулер қиын тәрбиеленетін оқушылардың алдын алудың, тәрбиелік-сақтандыру және түзету жұмыстарының ғылыми негізделген формаларын, педагогикалық ұйымдастырудың жүйесін тұрақты іздеумен ерекшеленеді.
1 Назарбаев Н.Ә. Баяндамалары. - Астана, 2013
2 Әл-Фараби. Трактаттар.- Алматы,1999
3 Алтынсарин Ы. Шығармалары. - Алматы, 2000
4. Крупская Н.К. Таңдамалы. - Алматы, 1989
5 Макаренко А.С. Таңдамалы .- Алматы, 1988
6 Ушинский К.Д. Шығармалары. - Алматы, 1987
7 Шацкий С.Т.Сочинения.-Москва, 1999
8 Уманов А.А. Трудные дети. - Алма-Ата, 1981
9 Керімов Л.К. "Қиын"балаларды тәрбиелеу мәселелері.-. Алматы,1976
10 Батталханов Е. «Қиын» оқушылармен жұмыс ерекшелігі// Тәрбие құралы.- №4.- 2003
11Байтабанова А. Сынып жетекшінің қиын оқушымен жұмысы// Сынып жетекшісі.- №4.- 2004
12 Байярд Р, Байярд Д. Ваш беспокойный подросток. -Москва,1991
13Драгунова Т.В. Конфликты в школьном возрасте. -Москва, 1986
14 Личко А.Е. Психология и акцентуации характера у подростков.- Ленинград, 1983
15 Кле М. Психология подростка.- Москва, 1991
16 Реттер М. Помощь трудным детям.- Москва,1987
17 Выготский Л.С. Педология подростка. -Москва,1984
18 Блонский П.П. Избранные педагогические и психологические труды. -Москва,1989
19 Фортунатов Г.А.Трудновоспитуемые подростки. - Алматы, 2003
20 Степанов В.Г. Воспитание трудных детей.- Москва,2001
21 Невский И.А. Трудные судьбы.-Москва,2001
22 Бодалев А.А.Психология личности. – Москва, 2001
23 Колберг Л. Развитие мышления. – М., 2002
24Холл С. Мышление подростков. – Москва, 2004
25 Фрейд З. Бессознательное и сознательное. – Москва, 1920
26 Макаренко А.С.Ұстаздық дастан. - Алматы,1999
27 Мид. М. Индивидуальные характеристики личности. – Москва, 1981
28 Бельский П.П. Правонарушения детей.-Москва,2001
29 Божович Б.Г. Личность и её формирование в детском возрасте.- Москва,1989
30 Славина И.С. Трудные дети. -Москва,1998
31 Рубинштейн С.Л. Основы психологии. - Москва,1980
32 Платонов К.Психология .- Москва,2000
33 Байтұрсынов А.Шығармалары.-Алматы,1999
2 Әл-Фараби. Трактаттар.- Алматы,1999
3 Алтынсарин Ы. Шығармалары. - Алматы, 2000
4. Крупская Н.К. Таңдамалы. - Алматы, 1989
5 Макаренко А.С. Таңдамалы .- Алматы, 1988
6 Ушинский К.Д. Шығармалары. - Алматы, 1987
7 Шацкий С.Т.Сочинения.-Москва, 1999
8 Уманов А.А. Трудные дети. - Алма-Ата, 1981
9 Керімов Л.К. "Қиын"балаларды тәрбиелеу мәселелері.-. Алматы,1976
10 Батталханов Е. «Қиын» оқушылармен жұмыс ерекшелігі// Тәрбие құралы.- №4.- 2003
11Байтабанова А. Сынып жетекшінің қиын оқушымен жұмысы// Сынып жетекшісі.- №4.- 2004
12 Байярд Р, Байярд Д. Ваш беспокойный подросток. -Москва,1991
13Драгунова Т.В. Конфликты в школьном возрасте. -Москва, 1986
14 Личко А.Е. Психология и акцентуации характера у подростков.- Ленинград, 1983
15 Кле М. Психология подростка.- Москва, 1991
16 Реттер М. Помощь трудным детям.- Москва,1987
17 Выготский Л.С. Педология подростка. -Москва,1984
18 Блонский П.П. Избранные педагогические и психологические труды. -Москва,1989
19 Фортунатов Г.А.Трудновоспитуемые подростки. - Алматы, 2003
20 Степанов В.Г. Воспитание трудных детей.- Москва,2001
21 Невский И.А. Трудные судьбы.-Москва,2001
22 Бодалев А.А.Психология личности. – Москва, 2001
23 Колберг Л. Развитие мышления. – М., 2002
24Холл С. Мышление подростков. – Москва, 2004
25 Фрейд З. Бессознательное и сознательное. – Москва, 1920
26 Макаренко А.С.Ұстаздық дастан. - Алматы,1999
27 Мид. М. Индивидуальные характеристики личности. – Москва, 1981
28 Бельский П.П. Правонарушения детей.-Москва,2001
29 Божович Б.Г. Личность и её формирование в детском возрасте.- Москва,1989
30 Славина И.С. Трудные дети. -Москва,1998
31 Рубинштейн С.Л. Основы психологии. - Москва,1980
32 Платонов К.Психология .- Москва,2000
33 Байтұрсынов А.Шығармалары.-Алматы,1999
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Жалпы психология
кафедрасы меңгерушісі
________ п.ғ.д., профессор Торыбаева Ж.З.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қиын балаларды тәрбиелеу
5В010300 – Педагогика және психология мамандығы
Орындаған:
Дүйсенова Қарлыға
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.д., профессор м.а.
Мұсабекова Г.Т.
Түркістан - 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Қиын бала және оның пайда болу
себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2 Жеткіншек жас кезеңінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...12
1.3 Мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды психологиялық тұрғыда
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... 29
2.1 Қиын балаларды психодиагностикалау жолдары,
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Қиын балаларды тәрбиелеу және коррекциялау жолдары,
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . ... ... ... ... ... ... ... ...63
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі. Қазіргі таңда Қазақстан
Республикасы мемлекетінде жас балалар және жасөспірімдер арасында (ұрлық,
бұзықшылық, зорлық-зомбылық) саны артуда. Үлкендер тәрбиесі қиын
балалармен қалай жұмыс істеу керектігі жайлы жан-жақты ізденістер үстінде.
Бұл тек біздің облысымыздаң ғана емес, бүкіл Республика бойынша өзекті
мәселенің біріне айналып отыр. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдаған жолдауында Біз аға ұрпақты, ана
мен баланы, жастарды қамқорлық пен ілтипатқа бөлейтін әлеуметтік
бағдарланған қоғам, ел халқының барлық жолдары тұрмысының жоғары сапасы
мен алдыңғы қатарлы әлеуметтік стандарттарын қамтамасыз ететін қоғам
құрамыз [1]-деген. Бұл, яғни бәсекеге қабілетті ел болу үшін жас ұрпақты
тәрбиелей білуіміз керектігі.
Тәрбие ұғымы мәнді де мағыналы ұғым, Әл-Фарабидің Тәрбиесіз берілген
білім - ол адамзаттың қас жауы[2] дегені дәл бүгінгі күнге айтылған
секілді.
Қоғамымызда жыл өткен сайын қылмыс жасаушылардың жасы жасарып,
нашақорлық, жезөкшелік, девиантты тәртіптегі балалар саны өсіп отыр.
Сондықтан қазір жалпы білім беретін мектепте қиын баланы қайта тәрбиелеу
мәселесі – аса өзекті педагогикалық әрі әлеуметтік проблемаға айналды.
Қазіргі уақытта дәрігер, психологтар және инспекторлардың есебінде
осындай балалардың пайызы жоғары болып отыр. Бұл қоғамның алға басуына өз
кесірін тигізетін де белгілі. Осы жоғарыда айтылып өткен қиын балалармен
жұмыс жасау бүгінгі күннің қажетті және өзекті ісі болып табылады.
Жас ұрпақ тәрбиесі, жастардың рухани және дене дамуына байланысты
қамқорлық - қоғамымыздың маңызды мәселелерінің бірі. Бұл талап өзгеріссіз
Қазақстан Республикасының үкімет құжаттарында, президент Н.А. Назарбаевтың
баяндамаларында көрініс табады . Бұл - үлкен мемлекеттік мәнге ие. Үкімет
шешімі мұғалімдер, ата-аналар мен тәрбиешілердің жас ұрпақты тәрбиелеу
әдістері мен формаларын нығайтуын көздейді. Бұл жағдайда педагогикалық ұжым
қиын деп аталатын балаларға ерекше көңіл бөлуі тиіс.
Оқушылардың осы категориясымен тәрбие жұмысының тиімділігі үш міндеттің,
яғни баланың жеке тұлғасын меңгеру, қиын аталуының факторларын анықтау,
тербиелеуші күштердің сақтандыру жеке түзету іскерлігі жүйесін өңдеумен
тығыз байланысты. Соңғы кездегі ғылым және тәжірибе адамдарының ой-
толғаулары мен күштерінің құралы да осы болып табылады.
Әдебиеттер талдауы қиын оқушылармен жұмыста педагогикалық ұжым, оның
ішінде педагог-психолог үлкен рөл атқаратындығын көрсетті. Мұғалім қоғам
алдында жас ұрпақ тәрбиесінің сапалы болуына жауап береді. Мұны
Ы.Алтынсарин[3], Н.К.Крупская[4], А.С.Макаренко[5], К.Д.Ушинский[6],
К.Д.Шацкий[7] және т.б. қолдады.
Егер бұрын педагогикалық әдебиеттерде мұғалімдердің қиын оқушылармен
күресінің қажеттілігіне көңіл бөлінсе, ал соңғы он жылдықтағы зерттеулер
қиын тәрбиеленетін оқушылардың алдын алудың, тәрбиелік-сақтандыру және
түзету жұмыстарының ғылыми негізделген формаларын, педагогикалық
ұйымдастырудың жүйесін тұрақты іздеумен ерекшеленеді.
Осыған байланысты мектеп мұғалімдерін теориялық негізделген, тәрбиелік -
сақтандыруға бағытталған тәжірибелері бар зерттеулер қызықтырады. Олардың
ішінде А.А. Алемаскин, В.Н. Аванесова, А.С. Белкин, Э.П. Костяшкин, А.И.
Кочетов, А.К. Қарабаев, О.В. Крушельницкая, Н.Л. Пряжников, Н.В. Элиасберг
және т.б. зерттеулері ерекше мәнге ие.
Қазақстанда қиын балаларды тәрбиелеу мәселесімен Г.А. Уманов[8], Л.К.
Керимов[9], Е.Батталханов [10],А.Байтабанова[11] т.б. ғалымдар айналысқан.
Қиын балалармен жұмысты мектепте негізінен сынып жетекшісі мен психолог
бірігіп жүргізеді.
Балалар дамуындағы жас кезеңдерінің ерекшеліктерін ескеру - мектептің
алдында тұрған күрделі проблемалардың бірі. Өйткені, мектепте оқитын
шағында балалар өмірінде ерекше орын алатын жеткіншек жасында ағзада қайта
құру процестері жүреді. Психолог оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере
отырып, оларға дер кезінде қажетті психологиялық көмек көрсетуі керек.
Мектеп психологтары осы салада жүргізетін жұмыс мазмұнын анықтау үшін
жеткіншек жас кезеңінің ерекшеліктерін және әр баланың өзінің алдында
тұрған қиындықтарын зерттеп, мән- мағынасына толық түсініп алуы қажет.
Жеткіншек жастағы балалардың жас ерекшеліктерінің психологиялық
негіздерін зерттеушілер Р.Байярд, Д. Байярд [12], Т.В. Драгунова [13], А.Е.
Личко [14], М. Кле [15], М. Реттер [16], Л.С. Выготский [17], П.М. Якобсон
[18], И.С. Кон [19] т.б. осы кезеңде бала ағзасында болатын көптеген
физологиялық процестер олардың жан қасиеттеріне күрделі әсерін тигізетінін
дәлелдеген. Психологиялық қызметті ұйымдастыру үлгілері және балаларды
зерттеуге пайдаланылатын әдіс – тәсілдер жүйесі қазіргі жан – жақты
зерттелінуде. Оның негізін құрушылар И.В. Дубровина, З.А. Малькова, В.М.
Вульфсон, К.Р. Рональдо, Г.Б. Родионов, И.А. Соколова, А.С. Овчинников,
И.О. Татур, М.Р. Битянова, Л.И. Прихожан, Р.С. Немов, В.Г. Гильбух, Е.И.
Рогов, Р. Римский, С. Римская т.б. ғалымдар өз еңбектерінде психолог
қызметінің мақсаты мен міндеттері, психологиялық қызметтің мазмұны мен
зерттеу жүргізуде пайдаланылатын әдістемелер анықталған. Бұл ұсыныстардың
негізгі қағидалары мектеп психологиялық қызметінде кеңінен қолданылып жүр.
Сонымен қатар, әр жас кезеңінің өзіне тән көптеген ерекшіліктері бар.
Жеткіншек жас кезеңі психолог қызметінде ерекше орын алатындығы
дәлелденген.
Жеткіншек жас кезеңі өтпелі кезең, қиын жас, пубертаттық жас
деген аттармен аталып, осы кезде балалардың ересектікке өтуіндегі
проблемалары көрсетілді. Бұл проблемалардың барлығы осы жас кезеңінде
өтетін психофизиологиялық өзгерістер, жыныстық жетілу процестерімен
байланысты. Мектеп психологтары осы қиындықтардың теориялық негіздеріне
қанық болғанымен, оларға әр баланың алдында тұрған проблемаларды ескере
отырып, оларға дәл және тиімді көмек көрстеуге, әр баланың проблемасының
ерекшіліктеріне толық түсінуге негіз болатын қазақ тіліндегі оқулықтар мен
әдістемелік құралдардың тапшылықтары қосымша кедергі болып отыр. Сондықтан,
әр психолог жұмысқа даярлықты өзінің шамасы келгеніше толық қамтуға тырысуы
керек.
Зерттеу мақсаты: қиын балаларды тәрбиелеуді теориялық тұрғыдан негіздеу
және оның тиімді әдіс-тәсілдерін ұсыну.
Зерттеу нысаны: қиын балаларды тәрбиелеу.
Зерттеу пәні: педагог-психологтың қиын балаларды тәрбиелеу бойынша
жұмыс жүйесі.
Зерттеу міндеттері:
- тақырып бойынша педагогикалық, психологиялық, әдістемелік еңбектерді
теориялық талдау;
- қиын бала ұғымының мәнін ашып, анықтама беру;
- қиын балалардың шығу себептерін зерттеу;
- мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды психологиялық тұрғыда талдау;
- қиын балаларды тәрбиелеудің психодиагностикалық және коррекциялық
әдістемелерін анықтап, эксперимент арқылы тиімділігін тексеру.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы:
- қиын балаларды тәрбиелеудің теориялық негіздері анықталды;
- қиын бала ұғымының мәні ашылып, анықтама берілді;
- қиын балалардың шығу себептері айқындалды;
- мінез-құлқында қиындығы бар оқушылар психологиялық тұрғыда талданды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: қиын балаларды тәрбиелеудің
психодиагностикалық және коррекциялық әдістемелері анықталып, реттеліп,
жүйеге келтірілді. Қиын балалармен жұмыс істеу әдістемесін мектепте педагог-
психолог жұмысында пайдалануға болады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: тұлғаның өз өмірінің
субъекті туралы, тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру, қиын балаларды
тәрбиелеу туралы философиялық, педагогикалық, психологиялық зерттеулер,
тәрбие туралы үкімет бағдарламалары т.б.
Зерттеу әдістері: тақырыпқа орай әдебиеттерді талдау, бақылау, әңгіме,
анкета, эксперимент т.б.
Зерттеу базасы: Түркістан қаласындағы М.Әбенқызы атындағы мектеп.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыс 9 кестемен, 2 суретпен өрнектелген.
1 ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қиын бала және оның пайда болу себептері
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын бала ұғымы 1920-30 жылдары пайда бола
бастады (П.П.Блонский)[18]. Бастапқыда ғылым саласында емес, күнделікті
өмірде қолданылып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып, 1950-60 жылдардың басында
қайтадан қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми сөздіктерге нақты
орын алып отыр.
Қиын бала ұғымын барлығымыз естіп жүрміз, бірақ бұл терминнің
артында не жатыр? Қоғамдық тәртіп сақшылары үшін – ол тәртіп бұзушы,
мұғалім үшін – ол басқа оқушыларға жағымсыз әсер ететін шартсыз көшбасшы,
тәрбиеші үшін – ол белсенді, бағынбайтын сотқар бала.
Сөз етіп отырған бұл мәселе әрдайым социолог, психолог, юрист, дәрігер,
педагог мамандардың зейінін өзіне аударып, оларды алаңдатып отыратын үлкен
мәселе екенін айтып өту керек.
Орыс ғалымы П.П. Блонский бала психикасының өзгермелі екендігін
түсіндірді: Қиын бала, бұл ең алдымен кәдімгі бала, оған табиғи қарапайым
тұқымқуалаушылық тән. Айырмашылығы, ол педагогикалық қараусыз қалған.
Сондықтан, оны дені сау қараусыз қалған бала ретінде тәрбиелеу керек
-деді. Ол: Қиын баланы дұрыс бағаламаудан сақтандырады, қиын балаларды
анықтауда көп нәрсе мұғалімнің өзіне, оның көзқарасына байланысты,- дейді
[18, 236-б].
Қиындықпен тәриелену мәселесі Г.А.Фортунатовтың (1935 ж) еңбектерінде
зерттелген[19]. Өзінің зерттеулерінде қиын бала ұғымына былайша түсінік
беріп, оларға үлгермеушілер мен тәрбие ықпалына көнбейтін балаларды
жатқызады. Қиын балаларға ол психикалық жапа шеккендерді жатқызады.
Г.А.Фортунатов қиын балаларға тек анықтама беріп қана қоймай, ондай
балалардың пайда болуының себептеріне түсіндіреді және осындай себептің
екі тобын табады. Бірінші топқа ол ескінің әсерін, ал екіншіге оларды
қиналатын ішкі дау-жанжалдарды жатқызады. Дау-жанжалдардың тууы негізінде
балаларда көбінесе мынадай мінез-бітістер: қозушылық, ұстамдылық, кейде
ақылға сыймайтын қасарғыштық, кекшілдік, мейірімсіздік тағы басқа пайда
болады.
Қиын балалар дегеніміз кімдер? — деген сұраққа, былай жауап беруге
болады: Олар мектеп тарапынан ерекше, қосымша бақылауды талап ететін,
тәрбиелеуге қарсылық білдіретін балалар. Сонымен қоса, білім деңгейі
төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын, мұғалімдердің талабын
орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен,сыныптастарымен үнемі тіл табыса
алмайтын, ол кейде психикалық дамуы, ойлау қабілеті кейін қалған, ашуланшақ
(әр түрлі жүйке ауруларына шалдыққан) балаларды қиын балалар қатарына
жатқызуға болады.
Жалпы алғанда, былай айтсақ болады: қиын бала - педагогикалық тұрғыда
қараусыз қалған, мінез-құлқында, жүріс-тұрысында ауытқушылықтары бар бала.
Қиын балалар намысқой келеді, олар бір нәрсеге өзінің жарамсыз
екенін сезіп тұрады және сол себептен қиянат жасауға физикалық күшін
жұмсап, маған бәрі жоғарыдан төмен қарайды, мені адам екен деп санамайды,
мен оларға көрсетемін, - деп саналы түрде ой тұжырымдап өзін-өзі
сендіреді.
Ұзақ мерзімді дау-жанжал баланы қиын атандырып ғана қоймайды, сонымен
бірге оның жүйке-жүйесінің бұзылуына себепші болуы мүмкін (психоневроз).
Балаларда ішкі дау-жанжалдың ықпалынан сыртқы дүниеге, қоршаған ортаға
деген сенімсіз, тіпті жауластық сияқты қатынастар пайда болады.
Л.С.Выготский қиындықпен тәрбиеленумен күресудің нақты жолын анықтап
берді. Өзінің Қиын балалық шақтың педагогикалық клиникасы және дамудың
диагностикасы (1936ж.) еңбегінде ол былай жазады: Жеке адамның
күйзелісімен күресу, оның себептерін жою жолымен, білім бірлігімен, дамуына
жағдай жасау арқылы[20]. да нәтижеге жетуге болады. Л.С.Выготский жеке
адам тәрбиесі психологиясының маңызды бір мәселесі – аффектілі-қажеттілік
ортасымен сананың байланысын көтерді.
Қиын оқушыларды ғалымдар екі топқа бөледі: біріншісі - тән
кемтарлығы және жан-жарақаты бар оқушылар; екіншісі - отбасында, мектепте
тәрбиелеуден шет қалған, жеке басын қалыптастыруда сыртқы кері
факторлардың, әлеуметтік жағдайдың әсері болған және өтпелі кезеңнің
күрделілігінен мінезі дұрыс қалыптаспай қалған оқушылар (1-суретке сәйкес).
Сурет 1. Мінез-құлқында қиыншылығы бар оқушылар
Жоғарыдағы тән кемтарлығынан пайда болатын қиын балалар өзін
көпшіліктен аулақ ұстайды да, жалғыздыққа бой алдырады. Осының салдарынан
мінез-құлқы тез өзгеріп, психикалық ауытқулар пайда бола бастайды. Бұл кей
кездерде трагедиялық жағдайларға алып келіп жатады. Мұны дер кезінде
байқап, алдын алмаса ушығып кететін процес. Міне, осындай оқыс жағдайлардың
алдын алу үшін ата-ана мен ұстаздар қауымы оқушыны жіті бақылап, оның
тәрбиесіне, іс-әрекетіне, сондай-ақ, мінез-құлқына ерекше мән беруі
міндетті.
Ал отбасында, мектепте тәрбиеден шет қалған қиын балалардың мінез-
құлқындағы қиыншылықты жеңу де оңайға соқтырмасы анық. Бұл проблемаларды
болдырмау үшін ең алдымен оқушымен күнделікті жүйелі жұмыс жүргізіліп тұруы
абзал. Мектепте болсын, үйде болсын оқушыға түрлі тапсырмалар беріп, оны
орындау барысын қадағалап тұрса, баланың басқа жағымсыз іс-әрекеттер
жасауға уақыты бола бермейді. Мұнан шығатын қорытынды - баланы үнемі
бақылауда ұстап, мінез-құлқына жіті көңіл -бөліп отырса, ешқандай
қиындықтың болмайтыны шүбәсіз. Қазіргі кездегі біздің қоғамда бұл жағы
ақсап жатады да, көше кезген бұзық балалардың көбеюіне әкеп соқтырады.
Ғалымдардың бірқатары қиын балалардың пайда болуын өмірдің қолайсыз
және әлеуметтік-биологиялық факторлармен байланыстырады.
Бала мінез-құлқының қиын болып келуі бірнеше факторға байланысты:
Биологиялық фактор – анасының баласына жүкті кезінде денсаулығы дұрыс
болмағандықтан, бала туғаннан жүйке ауруымен көп ауырады. Соның салдарынан
жүйке жүйесі бұзылған ықылас қою, еске сақтау, қабылдау қарқыны кешеуілдеп
дамып, сылбыр, баяу қозғалады. Сонымен қатар, әйел жүкті кезінде бір
нәрседен жарақатталудан, уланғыш заттар зияны әдеттердің (ішімдікке салыну,
темекі тарту) әсерінен болады. Ұжымдық іс-шараларға қатысқысы келмейді,
сабақ соңына дейін толық шыдап отыра алмай кетіп қалады. Жеке басының жақсы
сапалары ашылмай қалған.
Үйшілік факор – жанұяда бала тәрбиесіне араласпаушылықтың әсерінен
үйден безіп, көше кезіп, сыртқы ортаның жағымсыз ықпалына түсіп жазықсыз
бала қылмысқа ілікгеді. Баланың мұндай жағдайынан ата-анасы бейхабар.
Баласының мінез-құлық ерекшелігіндегі өзгерістерді дер кезінде байқамаған.
Мәселен, рухани байлықтан материалдық байлықтың жоғары тұрған қазіргі
нарық заманында, көп жағдайда ата-аналардың өз балаларына көбірек көңіл
бөлуге уақыты мен мүмкіндігі бола бермейді де, бар жауапкершілікті
мұғалімдерге жүктей салады. Міне, мектептегі қиын балалардың саны осындай
жауапсыздықтан арта түсетіндігін шегелеп айтқымыз келеді. Біздің ұтылып
отырған жеріміз де осы. Себебі, бүгінгі көпшілік ата-ананың ұғымы бойынша,
баласының қарны тоқ, көйлегі көк болса болды, білімге, тәрбиеге назар
аудармау белең алып барады.
Сонымен қатар, тұлғаның қалыптасуына кері әсерін тигізетін тағы бір
жайт—баланың әкесі мен шешесінің көзқарасы бір-бірімен сәйкес келмеуі.
Соның кесірінен бала ата-анасының біреуінің ғана тәрбиесін көріп, яғни
толық емес отбасында тәрбиеленеді. Мұндай жанұяларда сотқар балалардың
тәрбиеленіп шығуы қазіргі таңда үйреншікті жайға айналғандай. Бұл жағын
таратып айтпаса да түсінікті. Себебі, отбасындағы ата-ананың толық болмауы
бала тәрбиесіне айтарлықтай зиянын келтіреді. Мәселен, ұл бала тәрбиесінде
әкенің орны ерекше деген секілді. Біздің анықтауымызша, ата-анасының
мейірімін көрмеген бала көбінесе мейірімсіз, ызалы, құрбыларымен дұрыс
қарым-қатынас жасай алмайды, кейде тұйық, шектен тыс ұялшақ болады. Ал ата-
анасының шектен тыс мейірімінде өскен бала өзімшіл, нәзік, тым төзімсіз,
екіжүзді болуы мүмкін, яғни отбасы тәрбиесі адам өмірінде өте маңызды.
Географиялық фактор – бірінші қауіпті экологиялық аймақта ұзақ уақыт
өмір сүрген жергілікті экологияның әсерінен ананың, баланың денсаулығы өте
нашар, бірнеше дәрігерлік тіркеуде тұрады. Қалаға көшіп келудегі бірден-бір
себеп–жергілікті экологияның әсерінен баланың ананың денсаулығының
нашарлауы.
Ұсақ әлеуметтік фактор – баланың өміріндегі қолайсыз жағдайлардан (ата-
ананың көп жанжалдасуы, ұрып-соғу т.б.) дұрыс тәрбие бермеуден және ананың
жүкті кезінде көп уайымға салынуынан болады.
Кейде қиын бала жоқ деп жатамыз. Кейбір отбасында жалғыз бала болады
да, оны тым еркелетіп өсіреді. Мұндай балалар өзін басқалардан артық
санайды. Балада менсінбеушілік басым болады, "Қиын" жеткіншектерде жалған
құндылық, қоғамға қарсылық көрсететін терең тұлғалық өзгерістер байқалады.
Бала тәрбиесінде аса мұқияттылықпен мән беретін жайттардың бірі -
баланың шектен тыс ерке немесе шолжаң болып кетпеуін қадағалау. Ерке өскен
бала әдетте ешкімді тыңдағысы келмейді де, түрлі қиындықтарға тап болады.
Өзінше шешім қабылдай алмай, түрлі қылмыстар жасауы әбден мүмкін. Көп
жағдайда төбелесуге бір табан жақын тұратын сотқар балалар да осылардан
шығады. Сонымен қатар шылым, алкогольдік ішімдіктерге әуестенгіш болып
келеді. Мадақтау мен мәпелеуде өскен бала ешқандай күш жұмсамай көзге
түскісі келіп тұрады. Олар өздігінен ештеңеге қол жеткізе алмайды.
Үлкендердің эмоциялық қақпайлауы салдарынан кінәмшілдік сезімдері
қалыптасады.
Сонымен қатар осыған қарама-қарсы болып келетін енжар балалар да мектеп
қабырғасында бүгінгі күндері көптеп кездесіп жүр. Енжар балалар әдетте
ынтасыздық, алаңғасарлық сияқты бала бойындағы түрлі қасиеттер негізінде
пайда болады да, өзін қоршаған ортадағы адамдардан аулақ ұстауға
дағдыланады.
Олар үшін біреулермен байланысқа түсу қиындық тудырады, ұжымдық
түрдегі жұмыстар әсер етеді, өзіне сенімсіздік көрсетеді,-дейді
В.Г.Степанов[20].
Ал И.А. Невский қиын баланың пайда болуы отбасындағы, мектептегі
жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен деп түсіндірді[21].
Яғни, ата-ана тарапынан, мектеп қабырғасынан жылулық сезінбеген,
мейірімділік көрмеген оқушы өмірде өзінің ешкімге қажетсізбін деп есептеп,
ашуланшақ, агрессивті, қатыгез болып өседі. Қиын оқушының пайда болу
себептерін анықтағанда, біріншіден отбасындағы тәрбиеге, ал екіншіден
мектептегі оқу-тәрбие мәселесіне аса көңіл бөлеміз. Өйткені, көптеген
психолог ғалымдардың зерттеулеріне жүгінетін болсақ, оқушылардың мінез-
құлқындағы қиындықтардың пайда болу себептерін отбасындағы дұрыс тәрбие
бермеудің салдарынан болатындығын анықтады:
1) отбасының әлеуметтік және экономикалық жағдайы;
2) ата-ананың баласына немқұрайлы қарауы;
3) қараусыз қалған бала немесе шектен тыс қамқорлық.
Қазіргі кездегі жас ата-аналар өсіп келе жатқан баласын аса тым
еркелетіп өсіріп жатыр десек те қателеспейтін шығармыз. Аса тым артық
мадақтау мен шектен тыс мәпелеуде өскен бала ешқандай күш жұмсамай-ақ көзге
түскісі келеді, егер мұғалім ескерту айтатын жағдайда жылай салатын әлсіз,
өздігінен еш нәрсеге қол жеткізе алмайтын, ерке болып, өзбеттілігі
қалыптаспаған бала болып өседі. Сонымен бірге Үйлену оңай, отбасын құру
қиын деп ата-бабамыз айтқандай қазіргі жастарымыздың отбасылық өмірге
дайын еместігінен, немқұрайлы қарағандықтан қара көзді балалар толық емес
отбасында немесе жетім балалар үйінде тәрбиеленіп жатыр. Не анасының
жылылығын, не әкесінің мейірімділігін, тәрбиесін көрмей өскен баланың
психикасы жарақатталып, қиын балалар санының қатарына қосылады.
Сондықтан Қиын бала қайдан пайда болды? - деген сұраққа жауап
бермес бұрын, отбасымыздағы ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынасты, ата-
ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты ретке келтіріп алғанымыз дұрыс
сияқты. Алайда, бұрынғы ата-бабамыз мұра қылып қалдырып кеткен отбасындағы
баланы тәрбиелеу стильдерін қайта жаңғыртатын болсақ та қателеспеген болар
едік. Бұл қоғамдағы, отбасындағы көптеген мәселелердің шешілуін біраз
жеңілдететіні сөзсіз деп ойлаймыз.
Мектептегі оқу-тәрбие жұмысындағы кемшіліктердің де бала тәрбиесіне
кері әсер етері даусыз. Олардың бірнеше түрін атап өтсек, мына
төмендегідей:
1. Тәртіп бұзуға бейім тұратын оқушылардың дер кезінде анықтап,
олармен алдын ала жұмыстар жүргізбеу.
2. Мектеп ұжымының осы мәселеде алаңсыз болуы немесе жүйелі
жұмыстың болмауы. Мектептегі өзін-өзі басқару жұмысының дұрыс
жүрмеуі.Сыныптан тыс, мектептен тыс өтілетін іс-шаралардың
сапасының төмен екендігі.Тәрбиесі қиын балалардың отбасыларымен
қарым-қатынастың нашар ұйымдастырылуы.
3. Девиантты мінезді оқушылармен дұрыс қарым-қатынас орната білмеу
немесе мұғалімдер мен тәрбиешілердің кәсіби деңгейінің
төмендігі.
4. Кейбір мұғалімдердің сабақ беру әдісінің төмен болуының
әсерінен оқушылардың сабаққа қызықпауы, үлгерімнің нашарлығы,
сөз жоқ, оқышылардың тәртібін әлсіреді және ол мұғалімдердің де
беделін төмендетеді.
5. Кейбір мұғалімдердің педагогикалық этиканы білмеуі немесе
сақтамауы оқушыларды өзіне қарсы қоюға әкеліп соғады да, ұзаққа
созылған шиеленісті туғызады.
Көшедегі кездейсоқ топтардың оқушының теріс мінезін
қалыптастырудағы қосар үлесі де аз емес. Өйткені, қазір көшелерді,
аймақтарды белгілі бір топтардың бөліп алып, сол жерлерде билік
жүргізілетіні ешкімге де құпия емес.Олар өз түсініктері бойынша өмір сүреді
және өз қатарын өзі сияқтылармен толықтырып отырады. Ал олар сол ортада
өздерін еркін әрі ыңғайлы сезінеді. Себебі, отбасында, мектептегі
қағидалары мен адами құндылықтары өздерінше қалыптасқан. Сондықтан қоғамдық
мораль мен нормалар олардың түсінігіне сай келмейді. Олардың
еліктейтіндері: түрмедегі беделділер, зоршылық пен тонаушылық ерлік
істері. Ендеше қоғамға жат құмар ойыны, ішкілік ішу, дөрекі сөйлеу,
нашақорлықпен, жезөкшелікпен айналысу олардың күнделікті қатардағы
тірліктері іспетті. Нәтижеде отбасындағы тәрбиенің нашарлығы мен мектептегі
тәрбие беру ісінің дұрыс олға қойылмауының кесірінен девиантты мінезді
балалар тәртіп бұзушылардан көше тәртібін қабылдайды. Сөйтіп, ақырында
кәдімгі қылмыскерлерге айналады. Егер бала жақсы өнеге көрсеткен адамдармен
араласса, бұл жақсы нәтиже береді. Өкінішке қарай, бала жаман қылықтарға да
еліктейді. Мұғалім балалардың бұл ерекшеліктерін пайдаланып отырса, оларға
тиісті ықпал алады.
Тәрбиесі қиын балалардың пайда болуына бірден - бір себепші болатын
және жағымсыз жағдай туғызатын - отбасы тәрбиесі. Оның бастылары:
- біріншіден, баланың күнделікті жүріс-тұрыстарын қадағаламау;
-екіншіден, баланың бар жағдайын жасау, яғни мұң-мұқтажын толығымен
орындау;
- үшіншіден, жастайынан еңбектену әдет-дағдыларын қапыптастырмау;
- төртіншіден, отбасындағы жағдай және отбасының әлеуметтік жағдайы.
Отбасындағы тәрбиеден кеткен кемшіліктер мектеп жағдайында одан да
бетер шиеленісе түсетіндігі айқын. Себебі, мектепте кейбір мұғалімдер
баланың жеке басын сыйламай, педагогикалық этикаға жат қылықтар көрсетеді.
Мұғалімдер мен қиын балалардың арасындағы қарым-қатынас жүйесіндегі
кемшіліктерді төмендегіше топтауға болады:
Мораль белгілерімен заң нормаларын ұстамауға бейімділігі бар оқушыларды
алдын-ала айқындай алмау. Оқушылардың дара ерекшеліктеріне, адамгершілік
қасиеттерінің ауытқу себептеріне толық көңіл аудармауы. Ұжым арасындағы
қарым-қатынастардағы кемшіліктерді жоймау, балалардың бос уақыттарын тиімді
үйымдастырмауы.
Тәрбиесі "қиын" оқушылармен тіл табыса алмауы, яғни жеке педагогикалық
ықпалдар жасай алмаудан барып, педагогтық этикаға жатпайтын тәсілдерді
қолдану: ұрсу, әрбір қылықтарын талдауға алу, орынсыз жазалау, қандай бір
жөнсіз әрекеттер болсын оны сол балаға жабу, кемсіту, т.б. Дұрыс
қолданылмаған шара жасөспірімдердің ыза кегін туғызып, балаға кері әсерін
тигізеді.
3. Кейбір педагогтардың психологиялық тұрғыдан балалармен жұмыс
жүргізуге дайындығының жеткіліксіздігі, өз пәндерінен білімдерінің
таяздығы, тәрбие жүмыстарын ұйымдастыру мен өткізуде кәсіби шеберлік
дәрежесінің төмен болуы да себеп болады.
Қиын оқушылардың проблемаларын шешуде мұғалім ең басты оқушылармен
психологиялық түйіспе (контакт) орната білуі керек. Себебі, қандай бір
педагогикалық ықпалдар жасалмасын, олар баланың ішкі жан дүниесімен
сабақтасып жатуы тиіс.
1.2 Жеткіншек жас кезеңінің ерекшеліктері
Қазіргі кезде оқымыстыларды тәрбие қиындығы пайда болудың көпшілігі
жеткіншек шақта болатыны толғандырады (Андрущенко Т.Ю., Карабекова Н.В.,
Невский И.А., Сенько В.В., Уманов Г.А., Л.К.Керимов, Филонов А.И. және
т.б.). Олардың зерттеулері бойынша, орта мектеп жасындағы оқушылардың
психика организмнің дамуы күрделі кезеңнен өтетіндігі белгілі:
- организмде терең биологиялық қайта құрылу болады;
- бала психикалық әрекетінің үйлеспеушілігі қатты көрінеді (ойын-оқу);
- баланың қоршаған адамдармен қатынас жүйесі тез өзгереді.
Мұндай баланың жастық ерекшеліктері тәрбиенің жаңа жағдайында көбінесе,
оның іс-әрекетінің қалыптасуына кері әсер етеді, жанжалды жағдайда ортамен
қатынастағы қайшылықтарға әкеледі. Алшақтық, сенімсіздік, психологиялық
тұрақсыздық және т.б. тәрбие қиындығын туындататын көптеген теріс
құбылыстар пайда болады.
Өсіп келе жатқан бала өмірінде жеткіншектік кезең қиын әрі өте маңызды
сыналатын кезең. Бұл кезеңді бұлай бағалау, біріншіден, бала ағзасында осы
уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге байланысты. Жеткіншек жас
кезеңнің ерекшеліктерін зерттеушілер Р.Байярд, Д.Байярд, Т.В.Драгунова,
А.Е.Личко, М.Кле, М.Реттер, Л.С.Выготский, П.М.Якобсон, И.С.Кон т.б. осы
жас кезеңінде балаларға ерекше көңіл бөлу керек екендігін атап өткен.
Өйткені, осы жас шағында жүретін өзгерістер кейде баланың бұрынғы
ерекшеліктерін, мүдделері мен қарым-қатынастарын, өмірге деген көзқарасын
түбірінен өзгертетін сипатта болады. Мұның өзі біршама қысқа мерзімде өтеді
де, көбінесе күтпеген жерден даму процесі секірмелі қауырт сипат алады.
Екіншіден, болып жатқан өзгерістер бір жағынан жеткіншектің өзінде әр түрлі
елеулі субъективтік қиыншылықтар болуымен қабаттасады, ал үшінші жағынан,
баланың шешуін талап ететін объективті қиыншылықтарымен ұштасады. Жеткіншек
ересектердің ықпалына көне қоймайды, онда тіл алмаудың, қарсылық пен
наразылықтың әр түрлі формалары шығады (қиқарлық, дөрекілік, қарсылық,
тентектік, бүкпелік, тұйықтық).
Жеткіншектік кезеңнің шектері шамамен балалардың орта мектептің 5-8
сыныптарында оқитын кезеңімен сәйкес келеді де, 11-12 жастан 14—15 жасқа
дейінгі аралықты қамтиды, бірақ жеткіншектік жастың іс жүзінде басталуы 5
сыныпқа көшумен тура келмей, бір жыл ерте не кеш болуы да мүмкін.
Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны психологияда
"өтпелі", "бетбұрыс", "қиын", "сыналатын" кезең атауларында бейнеленген.
Бұл атауларда осы жастарда болатын, өмірдің бір дәуірінен екіншісіне өтумен
байланысты даму процестерінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылған. Балалық
шақтан ересектікке өту кезеңінде дене, ақыл-ой, адамгершілік, әлеуметтік
дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен өзіне тән ерекшелігі болады.
Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады, ағзаның, сана-
сезімнің, үлкендермен және жолдастарымен қарым-қатынасының, олармен
әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің, мүдделерінің, танымдық және оқу іс-
әрекетінің, мінез-құлыққа, іс-әрекет пен қарым-қатынасқа арқау болатын
моральдық-этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік
элементтері пайда болады.
А.Е.Личконың айтуы бойынша, жеткіншектің жеке басы дамуының аса маңызды
факторы - оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі; ол белгілі бір
үлгілер мен игіліктерді, үлкендермен және жолдастарымен, ақырында өзіне
қанағаттанарлық қарым-қатынас орнатуға (өзінің жеке басы мен өзінің
болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру әрекеттерін
жобалау) бағытталады [14,23-б.].
Алайда, жаңаның қалыптасу процесі біраз уақытқа созылады және көптеген
жағдайларға байланысты болады. Осы себепке байланысты "өтпелі кезеңнің"
жүруі әр балада әркелкі болуы мүмкін. Мұның өзі, бір жағынан, жеткіншекте
балалық пен ересектіктің қатар болуымен ал, екінші жағынан, сол бір
ғана паспорттық жастағы жеткіншектерде ересектіктің түрлі жақтарының даму
дәрежесіндегі елеулі айырмашылықтардың болуымен анықталады. А.А.Бодалев
[22] қазіргі мектеп окушыларының өміріндегі жағдайларды екі түрлі жай
сәттерінің болуымен байланысты деп түсіндіреді. Олар:
1) ересектіктің дамуын тежейтін жайлар: балалардың көбінде басқалардай
тұрақты және байыпты міндеттер болмай тек оқумен ғана шұғылдануы; көптеген
ата-аналардың балаларды тұрмыстағы еңбектен, қынжылыстардан, қорғаштауға,
түгелдей қамқорлыққа алуға тырысуы;
2) ересектендіретін жайлар мазмұны сан алуан мәліметтердің орасан зор
тасқыны; көптеген ата-аналардың бос уақытының аздығы және осының салдары
ретінде балалардың дербестікке ерте жетуі; жолдастарымен қарым-қатынастың
жедел дамуы; дене күші дамуымен жыныстық толысудың акселерациясы.
Осының бәрі ересектіктің дамуын анықтайтын алуан түрлі жағдайлар
жасайды, осыдан келіп оның белгілі бір жақтары дамуының алуан түрлі
көріністері мен елеулі айырмашылықтары келіп шығады. Мәселен, 7 сыныпта бет-
пішіні мен мүдделері әлі балаға ұқсас ер балалар да бар, сонымен қатар
ересектер өмірінің қайсыбір жақтарына ортақтасқан өте ересек балалар да
бар; өздігінен білім алып жүрген интеллектуалдар да бар, бірақ, сонымен
қатар, оқу материалының өзін өздігінен игере білмейтін жеткіншектер де бар;
болашаққа деген жоспары айқын емес мектеп оқушылары бар, ал болашақ
мамандығына саналы түрде даярлана бастағандар да бар; кейбір қыз балалардың
бар ойлағаны сән қуу мен ер балалар ғана, басқалары бұған онша мән
бермейді; кейбір балалар үйінде нағыз қолғанат-жәрдемшілер болса, енді
біреулері әбден ерке болып кеткен, тіпті тұрмыстағы қарапайым жұмыстарға да
ебі жоқ.
Л.Колбергтің пікірі бойынша[23], жеткіншектердің ересектігінің
дамуындағы жалпы бағыт әр түрлі және әрбір бағыттың көптеген варианттары
болуы мүмкін. Мәселен, қайсыбір интеллектуал үшін өмірде ең бастысы кітап
пен білім болады, қоршағандардың барлығы оны әлі нәресте десе, енді бірі
нағыз интеллектуал, үйде электроника туралы мақалаларды оқып,
радиотехникамен, компьютермен әуестенсе, ал екіншісі сабақта түк
бітірместен, модадан қалып қоймаумен төтенше шұғылданып, өмірдің мәнін
шаштараз туралы мәселеге айналдырып отыратын ересек жасөспірімдер.
Үшіншілерін интеллектуалды ересектіктің сыртқы көріністері онша
қызықтырмайды, бірақ ол шешесінің сүйеніші, өзін ерлік қасиеттерге
тәрбиелейді. Қыз балаларға келгенде, осы қыздардың пікірінше, өзін балаша
ұстайды, галстугін тартқылап, шаштарын ұйпалап кетеді. Осы үш вариантта
ересектіктің дамуы әр қилы болады да, бұл орайда мазмұны әр түрлі өмірлік
игіліктер қалыптасады: біреуі үшін маңыздының енді біреуіне құны жоқ болып
шығады. Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы адамның жеке басының моральдық
дамуы және барлық құндылықтардың жалпы бағыты белгіленетіндігі.
Жеткіншектік кезеңдегі дамудың сыналу көріністерінің пайда болуында
биологиялық және әлеуметтік жайлардың ролі туралы теориялық талас ұзақ
уақыттан бері болып келеді. Өйткені осы жас кезеңінде жеткіншектердің
дамуындағы позитивтік әсерлер адамның болашағына үлкен әсерін тигізеді.
Жеткіншектің дамуындағы биологиялық фактор проблемасы баланың
организмінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына түбегейлі
өзгерістердің болуынан туындайды, дене күшінің дамуында жаңа кезең
басталып, жыныстық жетілу процесі өрістейді. Бұлардың бәрінің сыртында
организмнін морфологиялық және физиологиялық қайта құрылу процестері
тұрады.
Организмнің қайта құрылуы эндокриндік жүйедегі өзгерістерден басталады.
Гипофиздің, әсіресе оның алдыңғы бөлігінің қызметі күшейеді, ал мұның
гормондары талшықтардың өсуіне және ішкі секрецияның басқа да өте маңызды
бездерінін, (қалқан жыныс, бүйрек үсті бездерінің) қызметіне қолайлы жағдай
жасайды. Олардың қызметі жеткіншектің организмінде көптеген өзгерістер,
соның ішінде неғұрлым анық көрінетін өзгерістер туғызады (жыныс
органдарының дамуы және екінші жыныстық белгілердің көрінуі). Бұл процестер
қыз балаларда 11 —13 жаста, ер балаларда 13 —15 жаста неғұрлым жедел
жүреді. Дене күшінің толысуы мен жыныстық жетілудің: акселерациясы байқалып
отырған қазіргі уақытта кейбір қыз балалар 10—11, ер балалар 12—13 жаста
жыныстық жетілудің бастапқы сатысында болады.
Бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы шеңберінің өсуі -
жеткіншек шақтағы дене толысуының өзіне тән жағдайлары, бұлар күрт өсу
деген ерекше терминмен белгіленеді. Осының нәтижесінде баланың пішінімен
салыстырғанда жеткіншектің пішіні өзгереді: дененің пропорциясы ересек
адамға тән пропорцияға жақындайды. Бас сүйегінің бет бөлігінің жедел
жетілуі нәтижесінде бет әлпеті де өзгереді. Жеткіншек жасындағы жылдарда
омыртқа жылдық өсуінде бойдың ұзару қарқынынан қалып қояды. 14 жасқа дейін
омыртқалар арасындағы кеңістік әлі шеміршекпен толы болады да, ұзақ уақыт
бойы сыңаржақ салмақ түскен немесе шамадан тыс күш түскен жағдайларда
омыртқа қисайып кетуге бейім тұрады. Дене түзілісінің неғұрлым көбірек
бұзылуы 11 —15 жаста болады, дегенмен нақ осы жаста мұндай кемшіліктерді
түзеу де одан кейінгі кездердегіден оңай болады. 20—21 жаста жамбас
сүйектерінің бекуі аяқталады (қыз балалардың жыныс органдары осы
сүйектердің аралығында болады). Өте биіктен секірген кезде бұл
сүйектердің тайып кетуі мүмкін, ал биік өкшелі аяқ киім кигенде
жамбастың формасы өзгеріп, мұның кейінгі босану функциясына зиянды әсері
болуы мүмкін.
Бұлшық еттің және бұлшық ет күшінің неғұрлым жедел артуы жыныстық
жетілудің аяғында болады. Бұлшық еттің дамуы ер балаларда еркектер типінде,
ал қыз балаларда әйелдер типінде болады, осыдан келіп әр жыныстың
өкілдерінде еркектерге тән немесе әйелдерге тән белгілер қалыптасады, бірақ
бұл процестің аяқталуы жеткіншектік шақтан өткеннен кейін болады.
Бұлшық ет күшінің артуынан жеткіншектің дене күшінің мүмкіндіктері
ұлғаяды. Мұны ер балалардың өздері де ұғынады және олардың әрқайсысы үшін
оның үлкен маңызы бар. Алайда ересектерге қарағанда жеткіншектің бұлшық
еттері тез шаршайды, сондықтан ұзақ уақыт жұмыс- істейтін қабілеті әлі
болмайды, спортпен және дене еңбегімен шұғылданған кезде мұны ескеріп отыру
керек. Мотор аппаратының қайта құрылуымен қатар көбіне қозғалыстардағы
үйлесім жоғалады, өз денесін дұрыс ұстай білмеушілік шығады (шамадан тыс
көп қозғалу, олардың жете үйлестірілмеуі, жалпы ебедейсіздік,
қолапайсыздық). Бұдан күйзеле қынжылу, өзіне сенімсіздік секілді жайлар
туындауы мүмкін. Алайда 6—7 жастан 13—14-ке дейінгі шақ -көптеген қозғалыс
сапалары оптимальды дамитын, қозғалыс функцияларының бірқатар көрсеткіштері
жедел артып жетілетін кезең. Сондықтан спортта жетістіктерге жету
мүмкіндіктері де артады.
Әр түрлі мүшелер мен талшықтардың өсуі жүректің қызметіне шамадан тыс
талаптар қояды. Жүрек те өседі, әрі қан тамырларына қарағанда тез өседі.
Мұның өзі жүрек-қан тамырлары жүйесінің қызметіндегі функциялық
бұзылулардың себебі болып, жүректің қағуы қан қысымының артуы, бастың ауруы
бастың айналуы, тез шаршау түрінде көрінуі мүмкін.
Жеткіншектік шақта организмнің ішкі ортасында белсенді қызмет атқаратын
ішкі секреция бездері жүйесіндегі өзгерістерге байланысты күрт ауысулар
болады, осының өзінде қалқан бездері мен жыныс бездерінің гармондары, атап
айтқанда, зат алмасудың катализаторлары болып табылады. Эндокриндік және
нерв жүйелері функциялық жағынан өзара байланысты болғандықтан,
жеткіншектік шақ, бір жағынан, энергияның қауырт, өсуімен, ал екінші
жағынан патогендік әсерлерге деген сезімталдықтың артуымен сипатталады.
Сондықтан ақыл-ой немесе дене күшінің қажуы, ұзақ уақыт нервіге күш түсу,
аффектілер, күшті эмоциялық толғаныстар (қорқыныш, ыза, реніш) эндокриндік
қолайсыздықтар (етеккір циклінің уақытша тоқтауы, гипертиреоздың дамуы)
және нерв жүйелерінің функциялық бұзылуларына себеп болуы мүмкін. Олар тез
шамданғыштықтан, тежегіш механизмдердің әлсіздігінен, тез шаршаудан,
ұмытшақтық пен аңғалдықтан, жұмысқа өнімділіктің төмендеуінен, ұйқының
бұзылуынан байқалады. Жеткіншектік шақта эндокриндік және нерв жүйелерінің
қызметіндегі балалық шақта болатын тепе-теңдік бұзылады да, жаңа тепе-
теңдік енді ғана қалыптаса бастайды. Бұл қайта құрылу жеткіншектің ішкі
жағдайларына, әсерлеріне, көңіл күйіне әсер етіп, оның жалпы
ұшқалақтылығының, ашуланшақтығының, шамданғыштығының, қозғыштығының, қимыл
белсенділігінің, мезгіл-мезгіл селсоқтануының, енжарлануының негізі болады.
Қыз балаларда мұндай жағдайлардың көрінуі етеккір циклі басталардан біраз
бұрын немесе осы цикл кезінде байқалады.
Жыныстық толысу мен дене күші дамуындағы өзгерістердің жаңа
психологиялық құрылымдардың пайда болуында бірталай маңызы бар. Біріншіден,
жеткіншектің өзі анық сезетін бұл өзгерістер оны объективті тұрғыдан
ересекке айналдырады және оның өзінің ересектігін сезінуінің (өзінің
ересектерге ұқсастығын түсіну негізінде) басталуына негіз болады.
Екіншіден, жыныстық толысу басқа жынысқа ден қоюдың дамуына, жаңа
түйсіктердің, сезімдердің, толғаныстардың шығуына себепші болады. Өзімен
өзі болу жеткіншектің жаңа түйсінулер мен толғаныстарына ден қоюы, бұлардың
оның өмірінде алатын орны жеткіншек өмірінің кең әлеуметтік жағдайлары мен
нақтылы дара жағдайларына, оның тәрбиеленуі мен қарым-қатынасының
ерекшеліктеріне қарай анықталады. Үлкендерге арналған кітаптар мен
кинофильмдер де теріс ықпал жасауы мүмкін. Осының бәрі, сондай-ақ махаббат
пен жыныс проблемалары туралы жолдастарымен әңгімелесулер адамдардың қарым-
қатынасының интимдік жағына көбірек көңіл бөлудің, эротикалық ойысушылықтар
мен ерте сексуалдылықтың дамуына апарып соғады. Қыз болсын, ұл болсын
жеткіншектерде алғашқы романтикалық сезімдердің оянуы— қалыпты құбылыс.
Жеткіншектің организмінде болатын елеулі өзгерістер ұзақ уақыт бойы осы
кезеңдегі жеткіншектер ерекшеліктер мен дамуының сыналу құбылыстарының
биологиялық шарттастығы туралы әр түрлі теорияларға негіз болды. Мұндай
ұғым біздің ғасырымыздың алғашқы ширегінде үстем болды. Биогенетикалық
универсализмнің негізін салушылар С.Холл мен З.Фрейд болды. Олар
жеткіншектің дағдарысы мен өзіне тән ерекшеліктері комплексін биологиялық
шарттастығы себепті болмай қоймайтын әрі универсал құбылыс деп
санады[25,26].
20 ғасырдың 20-30 - жылдарында әр түрлі елдерде нақты зерттеулер
жинақталғандықтан биогенетикалық универсализмге қарама-қарсы бағыт күш ала
бастады, ал бұл зерттеулерде жеткіншектің жеке басының кейбір қасиеттерінің
оның әлеуметтік қатыстылығына тәуелділігі көрсетілді. Осындай теориялық
бағыттылық советтік психологиядағы (оның қалыптасу кезеңінде) бірқатар
зерттеулерде де болды. Қиын жеткіншектерді тәрбиелеу практикасының елеулі
маңызы болды; мәселен, А.С.Макаренкода мұндай жеткіншектер қысқа мерзім
ішінде түзелетін еді[26].
Биогенетикалық универсализм теорияларына американ антропологтары
(этнографтары) күшті соққы берді; олар адамда табиғаттан не
мәдениеттен, яғни өмірмен дамудың нақты қоғамдық-тарихи жағдайларынан
болатын не екенін анықтау үшін қарадүрсін цивилизациялар деп аталатындарды
зерттеді. Самоа аралындағы жеткіншектерді зерттеген М.Мид жеткіншектік
шақта дағдарыстар мен дау-жанжалдардың болмай қоймайтындығы туралы
түсініктің қисынсыздығын дәлелдеді, сөйтіп олардың биологиялық емес,
әлеуметтік шарттастығын көрсетті. Мид Самоадағы жеткіншек қыз балалардың
балалықтан ересектікке үйлесімді, дау-жанжалсыз өтетінін байқады да
балалардың тіршілік жағдайларын, тәрбиеленуі мен айналадағылармен қарым-
қатынастарының ерекшеліктерін егжей-тегжейлі сипаттап жазды. Қыз балалардың
жеткіншектік шағын Мид балалық және ересектік көзбен салыстырғанда тұтас
алғанда неғұрлым, жақсы және ерікті кезең деп бағалады. Кейініректе ол қыз
балада жыныстық толысудың басталуы, біріншіден, оның өзі үшін төтенше
субъективтік маңызы болмауы және мүлдем дерлік еленбей өтіп кетуі мүмкін
екенін және, екіншіден, қыз баланың өмірінде оның әр түрлі маңызы болуы
мүмкін екенін де көрсетіп берді: бір жағдайда жыныстық толысудың басталуы
оны бой жетті деп тауып, некелесу салтанатына қамданудың белгісі болуы
мүмкін, ал басқа жағдайларда оның праволары мен міндеттері ғана өзгереді
[27].
Антропологтардың зерттеулерінде жеткіншектік кезеңнің ұзақтығы әр түрлі
болуы және бірнеше аймен шектелуі мүмкін екені анықталды. Балаларды "Эдип
комплексінің" міндеттілігі туралы пайымдау да теріске шығарылып,
жеткіншектің инициациядан кейін алатын ересектік статусына арнайы әзірлік
жағдайында да, сондай-ақ бұл статустың талаптарын біртіндеп меңгергенде де
жеткіншек ер балаларда дағдарыстың болмау мүмкіндігі анықталды.
Антрополог Р. Бенедикт балалықтан ересектікке өтудің екі типін бөліп
көрсетті: 1) үздіксіз және 2) баланың балалық шағында оқып үйренгені мен
ересектің ролі жүзеге асыру үшін қажетті іс-әрекет тәсілдері мен түсініктер
арасында үзілістер болатын типі. Өтудің бірінші типі балалар мен
ересектерге арналған бірқатар маңызды нормалар мен талаптардың ұқсастығы
жағдайларында болады. Мұндай жағдайларда даму бірқалыпты өтеді, бала
ересектік іс-әрекет тәсілдеріне біртіндеп үйренеді де, ересектің статусының
талаптарың орындауға даяр болып шығады. Өтудің екінші типі балалар мен
ересектерге қойылатын мәнді талаптарда болған кезде байқалады (Бенедикт пен
Мид оны қазіргі заманғы американ қоғамына және өнеркәсібі жоғары дамыған
елдерге тән деп санады). Мұндай жағдайларда балалықтан ересектікке өту әр
түрлі қиыншылықтармен қабаттасып, оның өзіне тән нәтижесі болады - ресми
кемелділікке жеткен кезде ересектің ролін атқаруға дайын болмау келіп
шығады. Балалықтан ересектікке өтетін жол, деп атап көрсетті Бенедикт, әр
түрлі қоғамдарда әркелкі болады және оның ешқайсысы да кемелділікке
жеткізетін табиғи соқпақ деп қарастырылмайды.
Антропологтар зерттеулерінің теориялық маңызы зор. Бала өмірінің нақты
әлеуметтік жағдайларына:
1) жеткіншектік кезеңнің ұзақтығына;
2) дағдарыстың, талас-тартыстың, қиыншылықтардың болуына;
3) балалықтан ересектікке өтудің өзінің сипатына қарай анықталатыны
дәлелденді. Бүл зерттеулерден фрейдизмге қарама-қарсы, адамдағы табиғи
дүние әлеуметтік болғандықтан ондағы табиғи дүниені әлеуметтік дүниеге
қарсы қоюға болмайды деген қорытынды шығады.
Антропологтар жеткіншектік шақты бала өзінің қоғамдағы орнына жетер
жолда болатын, оның ересектердің қоғамдық өміріне өтуі жүзеге асатын кезең
деп қарады. Бұл идеяны дамытуда К.Левин (АҚШ) ерекше орын алады, ол
жеткіншектің қазіргі қоғамдағы жағдайы мен балалықтан ересектікке талас-
тартыспен өтуіне талдау жасауды жалғастырды. Ол қоғамда ересектер тобы мен
балалар тобының бар екенін, әрқайсысының өзіне тән артықшылықтары
болатындықтан олардың бір-бірінен бөлінгендігін, жеткіншектік кезеңде
баланың балалар тобынан ересектер тобына қарай ілгерілейтінін атап
көрсетті.
Жеткіншекте ересектер тобына өтуге және үлкендердің балаларда жоқ кейбір
артықшылықтарымен пайдалануға деген ұмтылысы болады. Алайда ересектер оны
әлі қабылдамағандықтан ол топтар арасындағы жағдайда болып шығады.
Қиыншылықтардың деңгейі мен талас-тартыстардың болуын Левин қоғамда балалар
тобы мен ересектер тобының қатаң бөлінуіне және жеткіншектер топтарының
аралығындағы жағдайда болатын кезеңінің ұзақтығына байланысты етіп қояды.
Левиннің жеткіншектің өз орнын таппауы туралы идеясын қазіргі уақытта
Д.Коулмен және басқа шетел психологтары дамытуда, олар жеткіншектердің
ерекше бір субмәдениеті бар дегенді, яғни ересектер қоғамында
жеткіншектер қоғамы бар дегенді айтады.
Л.С.Выготский жастарды зерттеуде жаңа проблемалар: санадағы негізгі жаңа
құрылымды бөліп көрсету және дамудың әлеуметтік жағдайын анықтау қажеттігін
қойды, бұл жағдай әрбір шақта бала мен ортаның арасындағы қатынастардың
қайталанбас жүйесі болып табылады. Ол осы қатынастар жүйесін қайта құру
өтпелі шақтағы дағдарыстың басты мазмұнын құрайды деп пайымдады[14,11-б].
Сонымен, жеткіншектік кезеңдегі дағдарысты түсіндіруде теориялық ой-
пікірдің дамуы жеткіншектік кезеңнің көріністері мен өтуінің ерекшеліктері
жеткіншектің өмірі мен дамуының нақты әлеуметтік жағдайларымен, оның ересек
адамдар дүниесіндегі қоғамдық жағдайымен анықталатынын көрсететін
қорытындылардың біртіндеп жинақталуы болды.
Адамның психикалық қасиеттерін зерттеп, оның қыр-сырына түсінуге
қызығушылық адам өмірінде барлық уақытта үлкен орын алады. Адам өзі өмір
сүретін ортаның қасиеттерін, тірі табиғат қасиеттерін, жеке тұлға
ерекшеліктерін зерттеуді ежелде басталған. Қазіргі кезде жер бетінде
өмірдің пайда болуы, олардың эволюциялық дамуы заңдылықтарын түсінгеніне
сүйене отырып, өсімдіктер мен жануарлардың көптеген табиғатта жоқ жаңа
қасиеттері бар түрлерін адамдар жасап шығарып жатыр. Дегенмен адам өзінің,
психикалық ерекшеліктерін әлі де болса терең және жан-жақты танып біліп
алуға шамасы келген жоқ.
Психофизиологиялылық зерттеулер нәтижесінде барлық жекелік қасиеттердің
көптеген ерекшеліктерін сандық және сапалық жағынан толық бағалауға, сол
қасиеттердің дамуы нормада, немесе одан ауытқуы бар екенін бағалауға
мүмкіндік жасалған. Жеке тұлға, оның психикалық қасиеттерінің
ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда зерттеу және оны анықтау әдістемелерін жасау
19 ғасырдың ортасынан басталып қазірге дейін жетілдіруде. Осы зерттеулер
нәтижесінде жеке тұлға анықтамалары, адамдардың жекелік ерекшеліктеріне
байланысты оларды типологиялау, әр адамның жан дүниесінің профилін жасау
т.б. өте күрделі зерттеу жүргізуге арналған әдістемелер қалыптасты.
1.3 Мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды психологиялық тұрғыда талдау
ХІХ-ғ. - педагогика және психология тарихында жанұяны эксперименталды
зерттеудің бастамасы болды. Соңғы жылдары қазіргі жанұя мінездемелері бар
диссертация жұмыстары жасалып, көптеген монография, ғылыми еңбектер
жинақтары жазылған. Эксперименталдық жұмыстардың көптеген бөлігі теория
үшін маңызды, бірақ нақты отбасы тәрбиесі сұрақтарын зерттеуге бағытталған:
адамгершілік - еріктік сапалар (Дуброва В.П., Тагирова Л.И.), қамқорлық
қатынас (Хоменко И.С.), баланың және ата-аналардың өзіндік бағалауы
арасындағы байланыс (М.М.Абрелева). Ата-аналардың педагогикалық
мәдениетінің жоғарылау жолдарымен, бала тәрбиесіндегі оқыту - тәрбие
мекемелері мен отбасының ара қатынасы (Зверева. О.Л.), оның әрекетінің
коррекциясы жете зерттелген (Бабунова Е.С., Безлюдная К.И).
Алайда, қиын тәрбиеленудің пайда болуына тек ата-аналар, педагогтар,
отбасы және балалар ұжымы ғана емес, сонымен қатар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Жалпы психология
кафедрасы меңгерушісі
________ п.ғ.д., профессор Торыбаева Ж.З.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қиын балаларды тәрбиелеу
5В010300 – Педагогика және психология мамандығы
Орындаған:
Дүйсенова Қарлыға
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.д., профессор м.а.
Мұсабекова Г.Т.
Түркістан - 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Қиын бала және оның пайда болу
себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2 Жеткіншек жас кезеңінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...12
1.3 Мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды психологиялық тұрғыда
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... 29
2.1 Қиын балаларды психодиагностикалау жолдары,
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Қиын балаларды тәрбиелеу және коррекциялау жолдары,
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . ... ... ... ... ... ... ... ...63
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі. Қазіргі таңда Қазақстан
Республикасы мемлекетінде жас балалар және жасөспірімдер арасында (ұрлық,
бұзықшылық, зорлық-зомбылық) саны артуда. Үлкендер тәрбиесі қиын
балалармен қалай жұмыс істеу керектігі жайлы жан-жақты ізденістер үстінде.
Бұл тек біздің облысымыздаң ғана емес, бүкіл Республика бойынша өзекті
мәселенің біріне айналып отыр. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдаған жолдауында Біз аға ұрпақты, ана
мен баланы, жастарды қамқорлық пен ілтипатқа бөлейтін әлеуметтік
бағдарланған қоғам, ел халқының барлық жолдары тұрмысының жоғары сапасы
мен алдыңғы қатарлы әлеуметтік стандарттарын қамтамасыз ететін қоғам
құрамыз [1]-деген. Бұл, яғни бәсекеге қабілетті ел болу үшін жас ұрпақты
тәрбиелей білуіміз керектігі.
Тәрбие ұғымы мәнді де мағыналы ұғым, Әл-Фарабидің Тәрбиесіз берілген
білім - ол адамзаттың қас жауы[2] дегені дәл бүгінгі күнге айтылған
секілді.
Қоғамымызда жыл өткен сайын қылмыс жасаушылардың жасы жасарып,
нашақорлық, жезөкшелік, девиантты тәртіптегі балалар саны өсіп отыр.
Сондықтан қазір жалпы білім беретін мектепте қиын баланы қайта тәрбиелеу
мәселесі – аса өзекті педагогикалық әрі әлеуметтік проблемаға айналды.
Қазіргі уақытта дәрігер, психологтар және инспекторлардың есебінде
осындай балалардың пайызы жоғары болып отыр. Бұл қоғамның алға басуына өз
кесірін тигізетін де белгілі. Осы жоғарыда айтылып өткен қиын балалармен
жұмыс жасау бүгінгі күннің қажетті және өзекті ісі болып табылады.
Жас ұрпақ тәрбиесі, жастардың рухани және дене дамуына байланысты
қамқорлық - қоғамымыздың маңызды мәселелерінің бірі. Бұл талап өзгеріссіз
Қазақстан Республикасының үкімет құжаттарында, президент Н.А. Назарбаевтың
баяндамаларында көрініс табады . Бұл - үлкен мемлекеттік мәнге ие. Үкімет
шешімі мұғалімдер, ата-аналар мен тәрбиешілердің жас ұрпақты тәрбиелеу
әдістері мен формаларын нығайтуын көздейді. Бұл жағдайда педагогикалық ұжым
қиын деп аталатын балаларға ерекше көңіл бөлуі тиіс.
Оқушылардың осы категориясымен тәрбие жұмысының тиімділігі үш міндеттің,
яғни баланың жеке тұлғасын меңгеру, қиын аталуының факторларын анықтау,
тербиелеуші күштердің сақтандыру жеке түзету іскерлігі жүйесін өңдеумен
тығыз байланысты. Соңғы кездегі ғылым және тәжірибе адамдарының ой-
толғаулары мен күштерінің құралы да осы болып табылады.
Әдебиеттер талдауы қиын оқушылармен жұмыста педагогикалық ұжым, оның
ішінде педагог-психолог үлкен рөл атқаратындығын көрсетті. Мұғалім қоғам
алдында жас ұрпақ тәрбиесінің сапалы болуына жауап береді. Мұны
Ы.Алтынсарин[3], Н.К.Крупская[4], А.С.Макаренко[5], К.Д.Ушинский[6],
К.Д.Шацкий[7] және т.б. қолдады.
Егер бұрын педагогикалық әдебиеттерде мұғалімдердің қиын оқушылармен
күресінің қажеттілігіне көңіл бөлінсе, ал соңғы он жылдықтағы зерттеулер
қиын тәрбиеленетін оқушылардың алдын алудың, тәрбиелік-сақтандыру және
түзету жұмыстарының ғылыми негізделген формаларын, педагогикалық
ұйымдастырудың жүйесін тұрақты іздеумен ерекшеленеді.
Осыған байланысты мектеп мұғалімдерін теориялық негізделген, тәрбиелік -
сақтандыруға бағытталған тәжірибелері бар зерттеулер қызықтырады. Олардың
ішінде А.А. Алемаскин, В.Н. Аванесова, А.С. Белкин, Э.П. Костяшкин, А.И.
Кочетов, А.К. Қарабаев, О.В. Крушельницкая, Н.Л. Пряжников, Н.В. Элиасберг
және т.б. зерттеулері ерекше мәнге ие.
Қазақстанда қиын балаларды тәрбиелеу мәселесімен Г.А. Уманов[8], Л.К.
Керимов[9], Е.Батталханов [10],А.Байтабанова[11] т.б. ғалымдар айналысқан.
Қиын балалармен жұмысты мектепте негізінен сынып жетекшісі мен психолог
бірігіп жүргізеді.
Балалар дамуындағы жас кезеңдерінің ерекшеліктерін ескеру - мектептің
алдында тұрған күрделі проблемалардың бірі. Өйткені, мектепте оқитын
шағында балалар өмірінде ерекше орын алатын жеткіншек жасында ағзада қайта
құру процестері жүреді. Психолог оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере
отырып, оларға дер кезінде қажетті психологиялық көмек көрсетуі керек.
Мектеп психологтары осы салада жүргізетін жұмыс мазмұнын анықтау үшін
жеткіншек жас кезеңінің ерекшеліктерін және әр баланың өзінің алдында
тұрған қиындықтарын зерттеп, мән- мағынасына толық түсініп алуы қажет.
Жеткіншек жастағы балалардың жас ерекшеліктерінің психологиялық
негіздерін зерттеушілер Р.Байярд, Д. Байярд [12], Т.В. Драгунова [13], А.Е.
Личко [14], М. Кле [15], М. Реттер [16], Л.С. Выготский [17], П.М. Якобсон
[18], И.С. Кон [19] т.б. осы кезеңде бала ағзасында болатын көптеген
физологиялық процестер олардың жан қасиеттеріне күрделі әсерін тигізетінін
дәлелдеген. Психологиялық қызметті ұйымдастыру үлгілері және балаларды
зерттеуге пайдаланылатын әдіс – тәсілдер жүйесі қазіргі жан – жақты
зерттелінуде. Оның негізін құрушылар И.В. Дубровина, З.А. Малькова, В.М.
Вульфсон, К.Р. Рональдо, Г.Б. Родионов, И.А. Соколова, А.С. Овчинников,
И.О. Татур, М.Р. Битянова, Л.И. Прихожан, Р.С. Немов, В.Г. Гильбух, Е.И.
Рогов, Р. Римский, С. Римская т.б. ғалымдар өз еңбектерінде психолог
қызметінің мақсаты мен міндеттері, психологиялық қызметтің мазмұны мен
зерттеу жүргізуде пайдаланылатын әдістемелер анықталған. Бұл ұсыныстардың
негізгі қағидалары мектеп психологиялық қызметінде кеңінен қолданылып жүр.
Сонымен қатар, әр жас кезеңінің өзіне тән көптеген ерекшіліктері бар.
Жеткіншек жас кезеңі психолог қызметінде ерекше орын алатындығы
дәлелденген.
Жеткіншек жас кезеңі өтпелі кезең, қиын жас, пубертаттық жас
деген аттармен аталып, осы кезде балалардың ересектікке өтуіндегі
проблемалары көрсетілді. Бұл проблемалардың барлығы осы жас кезеңінде
өтетін психофизиологиялық өзгерістер, жыныстық жетілу процестерімен
байланысты. Мектеп психологтары осы қиындықтардың теориялық негіздеріне
қанық болғанымен, оларға әр баланың алдында тұрған проблемаларды ескере
отырып, оларға дәл және тиімді көмек көрстеуге, әр баланың проблемасының
ерекшіліктеріне толық түсінуге негіз болатын қазақ тіліндегі оқулықтар мен
әдістемелік құралдардың тапшылықтары қосымша кедергі болып отыр. Сондықтан,
әр психолог жұмысқа даярлықты өзінің шамасы келгеніше толық қамтуға тырысуы
керек.
Зерттеу мақсаты: қиын балаларды тәрбиелеуді теориялық тұрғыдан негіздеу
және оның тиімді әдіс-тәсілдерін ұсыну.
Зерттеу нысаны: қиын балаларды тәрбиелеу.
Зерттеу пәні: педагог-психологтың қиын балаларды тәрбиелеу бойынша
жұмыс жүйесі.
Зерттеу міндеттері:
- тақырып бойынша педагогикалық, психологиялық, әдістемелік еңбектерді
теориялық талдау;
- қиын бала ұғымының мәнін ашып, анықтама беру;
- қиын балалардың шығу себептерін зерттеу;
- мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды психологиялық тұрғыда талдау;
- қиын балаларды тәрбиелеудің психодиагностикалық және коррекциялық
әдістемелерін анықтап, эксперимент арқылы тиімділігін тексеру.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы:
- қиын балаларды тәрбиелеудің теориялық негіздері анықталды;
- қиын бала ұғымының мәні ашылып, анықтама берілді;
- қиын балалардың шығу себептері айқындалды;
- мінез-құлқында қиындығы бар оқушылар психологиялық тұрғыда талданды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: қиын балаларды тәрбиелеудің
психодиагностикалық және коррекциялық әдістемелері анықталып, реттеліп,
жүйеге келтірілді. Қиын балалармен жұмыс істеу әдістемесін мектепте педагог-
психолог жұмысында пайдалануға болады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: тұлғаның өз өмірінің
субъекті туралы, тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру, қиын балаларды
тәрбиелеу туралы философиялық, педагогикалық, психологиялық зерттеулер,
тәрбие туралы үкімет бағдарламалары т.б.
Зерттеу әдістері: тақырыпқа орай әдебиеттерді талдау, бақылау, әңгіме,
анкета, эксперимент т.б.
Зерттеу базасы: Түркістан қаласындағы М.Әбенқызы атындағы мектеп.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыс 9 кестемен, 2 суретпен өрнектелген.
1 ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қиын бала және оның пайда болу себептері
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын бала ұғымы 1920-30 жылдары пайда бола
бастады (П.П.Блонский)[18]. Бастапқыда ғылым саласында емес, күнделікті
өмірде қолданылып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып, 1950-60 жылдардың басында
қайтадан қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми сөздіктерге нақты
орын алып отыр.
Қиын бала ұғымын барлығымыз естіп жүрміз, бірақ бұл терминнің
артында не жатыр? Қоғамдық тәртіп сақшылары үшін – ол тәртіп бұзушы,
мұғалім үшін – ол басқа оқушыларға жағымсыз әсер ететін шартсыз көшбасшы,
тәрбиеші үшін – ол белсенді, бағынбайтын сотқар бала.
Сөз етіп отырған бұл мәселе әрдайым социолог, психолог, юрист, дәрігер,
педагог мамандардың зейінін өзіне аударып, оларды алаңдатып отыратын үлкен
мәселе екенін айтып өту керек.
Орыс ғалымы П.П. Блонский бала психикасының өзгермелі екендігін
түсіндірді: Қиын бала, бұл ең алдымен кәдімгі бала, оған табиғи қарапайым
тұқымқуалаушылық тән. Айырмашылығы, ол педагогикалық қараусыз қалған.
Сондықтан, оны дені сау қараусыз қалған бала ретінде тәрбиелеу керек
-деді. Ол: Қиын баланы дұрыс бағаламаудан сақтандырады, қиын балаларды
анықтауда көп нәрсе мұғалімнің өзіне, оның көзқарасына байланысты,- дейді
[18, 236-б].
Қиындықпен тәриелену мәселесі Г.А.Фортунатовтың (1935 ж) еңбектерінде
зерттелген[19]. Өзінің зерттеулерінде қиын бала ұғымына былайша түсінік
беріп, оларға үлгермеушілер мен тәрбие ықпалына көнбейтін балаларды
жатқызады. Қиын балаларға ол психикалық жапа шеккендерді жатқызады.
Г.А.Фортунатов қиын балаларға тек анықтама беріп қана қоймай, ондай
балалардың пайда болуының себептеріне түсіндіреді және осындай себептің
екі тобын табады. Бірінші топқа ол ескінің әсерін, ал екіншіге оларды
қиналатын ішкі дау-жанжалдарды жатқызады. Дау-жанжалдардың тууы негізінде
балаларда көбінесе мынадай мінез-бітістер: қозушылық, ұстамдылық, кейде
ақылға сыймайтын қасарғыштық, кекшілдік, мейірімсіздік тағы басқа пайда
болады.
Қиын балалар дегеніміз кімдер? — деген сұраққа, былай жауап беруге
болады: Олар мектеп тарапынан ерекше, қосымша бақылауды талап ететін,
тәрбиелеуге қарсылық білдіретін балалар. Сонымен қоса, білім деңгейі
төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын, мұғалімдердің талабын
орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен,сыныптастарымен үнемі тіл табыса
алмайтын, ол кейде психикалық дамуы, ойлау қабілеті кейін қалған, ашуланшақ
(әр түрлі жүйке ауруларына шалдыққан) балаларды қиын балалар қатарына
жатқызуға болады.
Жалпы алғанда, былай айтсақ болады: қиын бала - педагогикалық тұрғыда
қараусыз қалған, мінез-құлқында, жүріс-тұрысында ауытқушылықтары бар бала.
Қиын балалар намысқой келеді, олар бір нәрсеге өзінің жарамсыз
екенін сезіп тұрады және сол себептен қиянат жасауға физикалық күшін
жұмсап, маған бәрі жоғарыдан төмен қарайды, мені адам екен деп санамайды,
мен оларға көрсетемін, - деп саналы түрде ой тұжырымдап өзін-өзі
сендіреді.
Ұзақ мерзімді дау-жанжал баланы қиын атандырып ғана қоймайды, сонымен
бірге оның жүйке-жүйесінің бұзылуына себепші болуы мүмкін (психоневроз).
Балаларда ішкі дау-жанжалдың ықпалынан сыртқы дүниеге, қоршаған ортаға
деген сенімсіз, тіпті жауластық сияқты қатынастар пайда болады.
Л.С.Выготский қиындықпен тәрбиеленумен күресудің нақты жолын анықтап
берді. Өзінің Қиын балалық шақтың педагогикалық клиникасы және дамудың
диагностикасы (1936ж.) еңбегінде ол былай жазады: Жеке адамның
күйзелісімен күресу, оның себептерін жою жолымен, білім бірлігімен, дамуына
жағдай жасау арқылы[20]. да нәтижеге жетуге болады. Л.С.Выготский жеке
адам тәрбиесі психологиясының маңызды бір мәселесі – аффектілі-қажеттілік
ортасымен сананың байланысын көтерді.
Қиын оқушыларды ғалымдар екі топқа бөледі: біріншісі - тән
кемтарлығы және жан-жарақаты бар оқушылар; екіншісі - отбасында, мектепте
тәрбиелеуден шет қалған, жеке басын қалыптастыруда сыртқы кері
факторлардың, әлеуметтік жағдайдың әсері болған және өтпелі кезеңнің
күрделілігінен мінезі дұрыс қалыптаспай қалған оқушылар (1-суретке сәйкес).
Сурет 1. Мінез-құлқында қиыншылығы бар оқушылар
Жоғарыдағы тән кемтарлығынан пайда болатын қиын балалар өзін
көпшіліктен аулақ ұстайды да, жалғыздыққа бой алдырады. Осының салдарынан
мінез-құлқы тез өзгеріп, психикалық ауытқулар пайда бола бастайды. Бұл кей
кездерде трагедиялық жағдайларға алып келіп жатады. Мұны дер кезінде
байқап, алдын алмаса ушығып кететін процес. Міне, осындай оқыс жағдайлардың
алдын алу үшін ата-ана мен ұстаздар қауымы оқушыны жіті бақылап, оның
тәрбиесіне, іс-әрекетіне, сондай-ақ, мінез-құлқына ерекше мән беруі
міндетті.
Ал отбасында, мектепте тәрбиеден шет қалған қиын балалардың мінез-
құлқындағы қиыншылықты жеңу де оңайға соқтырмасы анық. Бұл проблемаларды
болдырмау үшін ең алдымен оқушымен күнделікті жүйелі жұмыс жүргізіліп тұруы
абзал. Мектепте болсын, үйде болсын оқушыға түрлі тапсырмалар беріп, оны
орындау барысын қадағалап тұрса, баланың басқа жағымсыз іс-әрекеттер
жасауға уақыты бола бермейді. Мұнан шығатын қорытынды - баланы үнемі
бақылауда ұстап, мінез-құлқына жіті көңіл -бөліп отырса, ешқандай
қиындықтың болмайтыны шүбәсіз. Қазіргі кездегі біздің қоғамда бұл жағы
ақсап жатады да, көше кезген бұзық балалардың көбеюіне әкеп соқтырады.
Ғалымдардың бірқатары қиын балалардың пайда болуын өмірдің қолайсыз
және әлеуметтік-биологиялық факторлармен байланыстырады.
Бала мінез-құлқының қиын болып келуі бірнеше факторға байланысты:
Биологиялық фактор – анасының баласына жүкті кезінде денсаулығы дұрыс
болмағандықтан, бала туғаннан жүйке ауруымен көп ауырады. Соның салдарынан
жүйке жүйесі бұзылған ықылас қою, еске сақтау, қабылдау қарқыны кешеуілдеп
дамып, сылбыр, баяу қозғалады. Сонымен қатар, әйел жүкті кезінде бір
нәрседен жарақатталудан, уланғыш заттар зияны әдеттердің (ішімдікке салыну,
темекі тарту) әсерінен болады. Ұжымдық іс-шараларға қатысқысы келмейді,
сабақ соңына дейін толық шыдап отыра алмай кетіп қалады. Жеке басының жақсы
сапалары ашылмай қалған.
Үйшілік факор – жанұяда бала тәрбиесіне араласпаушылықтың әсерінен
үйден безіп, көше кезіп, сыртқы ортаның жағымсыз ықпалына түсіп жазықсыз
бала қылмысқа ілікгеді. Баланың мұндай жағдайынан ата-анасы бейхабар.
Баласының мінез-құлық ерекшелігіндегі өзгерістерді дер кезінде байқамаған.
Мәселен, рухани байлықтан материалдық байлықтың жоғары тұрған қазіргі
нарық заманында, көп жағдайда ата-аналардың өз балаларына көбірек көңіл
бөлуге уақыты мен мүмкіндігі бола бермейді де, бар жауапкершілікті
мұғалімдерге жүктей салады. Міне, мектептегі қиын балалардың саны осындай
жауапсыздықтан арта түсетіндігін шегелеп айтқымыз келеді. Біздің ұтылып
отырған жеріміз де осы. Себебі, бүгінгі көпшілік ата-ананың ұғымы бойынша,
баласының қарны тоқ, көйлегі көк болса болды, білімге, тәрбиеге назар
аудармау белең алып барады.
Сонымен қатар, тұлғаның қалыптасуына кері әсерін тигізетін тағы бір
жайт—баланың әкесі мен шешесінің көзқарасы бір-бірімен сәйкес келмеуі.
Соның кесірінен бала ата-анасының біреуінің ғана тәрбиесін көріп, яғни
толық емес отбасында тәрбиеленеді. Мұндай жанұяларда сотқар балалардың
тәрбиеленіп шығуы қазіргі таңда үйреншікті жайға айналғандай. Бұл жағын
таратып айтпаса да түсінікті. Себебі, отбасындағы ата-ананың толық болмауы
бала тәрбиесіне айтарлықтай зиянын келтіреді. Мәселен, ұл бала тәрбиесінде
әкенің орны ерекше деген секілді. Біздің анықтауымызша, ата-анасының
мейірімін көрмеген бала көбінесе мейірімсіз, ызалы, құрбыларымен дұрыс
қарым-қатынас жасай алмайды, кейде тұйық, шектен тыс ұялшақ болады. Ал ата-
анасының шектен тыс мейірімінде өскен бала өзімшіл, нәзік, тым төзімсіз,
екіжүзді болуы мүмкін, яғни отбасы тәрбиесі адам өмірінде өте маңызды.
Географиялық фактор – бірінші қауіпті экологиялық аймақта ұзақ уақыт
өмір сүрген жергілікті экологияның әсерінен ананың, баланың денсаулығы өте
нашар, бірнеше дәрігерлік тіркеуде тұрады. Қалаға көшіп келудегі бірден-бір
себеп–жергілікті экологияның әсерінен баланың ананың денсаулығының
нашарлауы.
Ұсақ әлеуметтік фактор – баланың өміріндегі қолайсыз жағдайлардан (ата-
ананың көп жанжалдасуы, ұрып-соғу т.б.) дұрыс тәрбие бермеуден және ананың
жүкті кезінде көп уайымға салынуынан болады.
Кейде қиын бала жоқ деп жатамыз. Кейбір отбасында жалғыз бала болады
да, оны тым еркелетіп өсіреді. Мұндай балалар өзін басқалардан артық
санайды. Балада менсінбеушілік басым болады, "Қиын" жеткіншектерде жалған
құндылық, қоғамға қарсылық көрсететін терең тұлғалық өзгерістер байқалады.
Бала тәрбиесінде аса мұқияттылықпен мән беретін жайттардың бірі -
баланың шектен тыс ерке немесе шолжаң болып кетпеуін қадағалау. Ерке өскен
бала әдетте ешкімді тыңдағысы келмейді де, түрлі қиындықтарға тап болады.
Өзінше шешім қабылдай алмай, түрлі қылмыстар жасауы әбден мүмкін. Көп
жағдайда төбелесуге бір табан жақын тұратын сотқар балалар да осылардан
шығады. Сонымен қатар шылым, алкогольдік ішімдіктерге әуестенгіш болып
келеді. Мадақтау мен мәпелеуде өскен бала ешқандай күш жұмсамай көзге
түскісі келіп тұрады. Олар өздігінен ештеңеге қол жеткізе алмайды.
Үлкендердің эмоциялық қақпайлауы салдарынан кінәмшілдік сезімдері
қалыптасады.
Сонымен қатар осыған қарама-қарсы болып келетін енжар балалар да мектеп
қабырғасында бүгінгі күндері көптеп кездесіп жүр. Енжар балалар әдетте
ынтасыздық, алаңғасарлық сияқты бала бойындағы түрлі қасиеттер негізінде
пайда болады да, өзін қоршаған ортадағы адамдардан аулақ ұстауға
дағдыланады.
Олар үшін біреулермен байланысқа түсу қиындық тудырады, ұжымдық
түрдегі жұмыстар әсер етеді, өзіне сенімсіздік көрсетеді,-дейді
В.Г.Степанов[20].
Ал И.А. Невский қиын баланың пайда болуы отбасындағы, мектептегі
жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен деп түсіндірді[21].
Яғни, ата-ана тарапынан, мектеп қабырғасынан жылулық сезінбеген,
мейірімділік көрмеген оқушы өмірде өзінің ешкімге қажетсізбін деп есептеп,
ашуланшақ, агрессивті, қатыгез болып өседі. Қиын оқушының пайда болу
себептерін анықтағанда, біріншіден отбасындағы тәрбиеге, ал екіншіден
мектептегі оқу-тәрбие мәселесіне аса көңіл бөлеміз. Өйткені, көптеген
психолог ғалымдардың зерттеулеріне жүгінетін болсақ, оқушылардың мінез-
құлқындағы қиындықтардың пайда болу себептерін отбасындағы дұрыс тәрбие
бермеудің салдарынан болатындығын анықтады:
1) отбасының әлеуметтік және экономикалық жағдайы;
2) ата-ананың баласына немқұрайлы қарауы;
3) қараусыз қалған бала немесе шектен тыс қамқорлық.
Қазіргі кездегі жас ата-аналар өсіп келе жатқан баласын аса тым
еркелетіп өсіріп жатыр десек те қателеспейтін шығармыз. Аса тым артық
мадақтау мен шектен тыс мәпелеуде өскен бала ешқандай күш жұмсамай-ақ көзге
түскісі келеді, егер мұғалім ескерту айтатын жағдайда жылай салатын әлсіз,
өздігінен еш нәрсеге қол жеткізе алмайтын, ерке болып, өзбеттілігі
қалыптаспаған бала болып өседі. Сонымен бірге Үйлену оңай, отбасын құру
қиын деп ата-бабамыз айтқандай қазіргі жастарымыздың отбасылық өмірге
дайын еместігінен, немқұрайлы қарағандықтан қара көзді балалар толық емес
отбасында немесе жетім балалар үйінде тәрбиеленіп жатыр. Не анасының
жылылығын, не әкесінің мейірімділігін, тәрбиесін көрмей өскен баланың
психикасы жарақатталып, қиын балалар санының қатарына қосылады.
Сондықтан Қиын бала қайдан пайда болды? - деген сұраққа жауап
бермес бұрын, отбасымыздағы ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынасты, ата-
ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты ретке келтіріп алғанымыз дұрыс
сияқты. Алайда, бұрынғы ата-бабамыз мұра қылып қалдырып кеткен отбасындағы
баланы тәрбиелеу стильдерін қайта жаңғыртатын болсақ та қателеспеген болар
едік. Бұл қоғамдағы, отбасындағы көптеген мәселелердің шешілуін біраз
жеңілдететіні сөзсіз деп ойлаймыз.
Мектептегі оқу-тәрбие жұмысындағы кемшіліктердің де бала тәрбиесіне
кері әсер етері даусыз. Олардың бірнеше түрін атап өтсек, мына
төмендегідей:
1. Тәртіп бұзуға бейім тұратын оқушылардың дер кезінде анықтап,
олармен алдын ала жұмыстар жүргізбеу.
2. Мектеп ұжымының осы мәселеде алаңсыз болуы немесе жүйелі
жұмыстың болмауы. Мектептегі өзін-өзі басқару жұмысының дұрыс
жүрмеуі.Сыныптан тыс, мектептен тыс өтілетін іс-шаралардың
сапасының төмен екендігі.Тәрбиесі қиын балалардың отбасыларымен
қарым-қатынастың нашар ұйымдастырылуы.
3. Девиантты мінезді оқушылармен дұрыс қарым-қатынас орната білмеу
немесе мұғалімдер мен тәрбиешілердің кәсіби деңгейінің
төмендігі.
4. Кейбір мұғалімдердің сабақ беру әдісінің төмен болуының
әсерінен оқушылардың сабаққа қызықпауы, үлгерімнің нашарлығы,
сөз жоқ, оқышылардың тәртібін әлсіреді және ол мұғалімдердің де
беделін төмендетеді.
5. Кейбір мұғалімдердің педагогикалық этиканы білмеуі немесе
сақтамауы оқушыларды өзіне қарсы қоюға әкеліп соғады да, ұзаққа
созылған шиеленісті туғызады.
Көшедегі кездейсоқ топтардың оқушының теріс мінезін
қалыптастырудағы қосар үлесі де аз емес. Өйткені, қазір көшелерді,
аймақтарды белгілі бір топтардың бөліп алып, сол жерлерде билік
жүргізілетіні ешкімге де құпия емес.Олар өз түсініктері бойынша өмір сүреді
және өз қатарын өзі сияқтылармен толықтырып отырады. Ал олар сол ортада
өздерін еркін әрі ыңғайлы сезінеді. Себебі, отбасында, мектептегі
қағидалары мен адами құндылықтары өздерінше қалыптасқан. Сондықтан қоғамдық
мораль мен нормалар олардың түсінігіне сай келмейді. Олардың
еліктейтіндері: түрмедегі беделділер, зоршылық пен тонаушылық ерлік
істері. Ендеше қоғамға жат құмар ойыны, ішкілік ішу, дөрекі сөйлеу,
нашақорлықпен, жезөкшелікпен айналысу олардың күнделікті қатардағы
тірліктері іспетті. Нәтижеде отбасындағы тәрбиенің нашарлығы мен мектептегі
тәрбие беру ісінің дұрыс олға қойылмауының кесірінен девиантты мінезді
балалар тәртіп бұзушылардан көше тәртібін қабылдайды. Сөйтіп, ақырында
кәдімгі қылмыскерлерге айналады. Егер бала жақсы өнеге көрсеткен адамдармен
араласса, бұл жақсы нәтиже береді. Өкінішке қарай, бала жаман қылықтарға да
еліктейді. Мұғалім балалардың бұл ерекшеліктерін пайдаланып отырса, оларға
тиісті ықпал алады.
Тәрбиесі қиын балалардың пайда болуына бірден - бір себепші болатын
және жағымсыз жағдай туғызатын - отбасы тәрбиесі. Оның бастылары:
- біріншіден, баланың күнделікті жүріс-тұрыстарын қадағаламау;
-екіншіден, баланың бар жағдайын жасау, яғни мұң-мұқтажын толығымен
орындау;
- үшіншіден, жастайынан еңбектену әдет-дағдыларын қапыптастырмау;
- төртіншіден, отбасындағы жағдай және отбасының әлеуметтік жағдайы.
Отбасындағы тәрбиеден кеткен кемшіліктер мектеп жағдайында одан да
бетер шиеленісе түсетіндігі айқын. Себебі, мектепте кейбір мұғалімдер
баланың жеке басын сыйламай, педагогикалық этикаға жат қылықтар көрсетеді.
Мұғалімдер мен қиын балалардың арасындағы қарым-қатынас жүйесіндегі
кемшіліктерді төмендегіше топтауға болады:
Мораль белгілерімен заң нормаларын ұстамауға бейімділігі бар оқушыларды
алдын-ала айқындай алмау. Оқушылардың дара ерекшеліктеріне, адамгершілік
қасиеттерінің ауытқу себептеріне толық көңіл аудармауы. Ұжым арасындағы
қарым-қатынастардағы кемшіліктерді жоймау, балалардың бос уақыттарын тиімді
үйымдастырмауы.
Тәрбиесі "қиын" оқушылармен тіл табыса алмауы, яғни жеке педагогикалық
ықпалдар жасай алмаудан барып, педагогтық этикаға жатпайтын тәсілдерді
қолдану: ұрсу, әрбір қылықтарын талдауға алу, орынсыз жазалау, қандай бір
жөнсіз әрекеттер болсын оны сол балаға жабу, кемсіту, т.б. Дұрыс
қолданылмаған шара жасөспірімдердің ыза кегін туғызып, балаға кері әсерін
тигізеді.
3. Кейбір педагогтардың психологиялық тұрғыдан балалармен жұмыс
жүргізуге дайындығының жеткіліксіздігі, өз пәндерінен білімдерінің
таяздығы, тәрбие жүмыстарын ұйымдастыру мен өткізуде кәсіби шеберлік
дәрежесінің төмен болуы да себеп болады.
Қиын оқушылардың проблемаларын шешуде мұғалім ең басты оқушылармен
психологиялық түйіспе (контакт) орната білуі керек. Себебі, қандай бір
педагогикалық ықпалдар жасалмасын, олар баланың ішкі жан дүниесімен
сабақтасып жатуы тиіс.
1.2 Жеткіншек жас кезеңінің ерекшеліктері
Қазіргі кезде оқымыстыларды тәрбие қиындығы пайда болудың көпшілігі
жеткіншек шақта болатыны толғандырады (Андрущенко Т.Ю., Карабекова Н.В.,
Невский И.А., Сенько В.В., Уманов Г.А., Л.К.Керимов, Филонов А.И. және
т.б.). Олардың зерттеулері бойынша, орта мектеп жасындағы оқушылардың
психика организмнің дамуы күрделі кезеңнен өтетіндігі белгілі:
- организмде терең биологиялық қайта құрылу болады;
- бала психикалық әрекетінің үйлеспеушілігі қатты көрінеді (ойын-оқу);
- баланың қоршаған адамдармен қатынас жүйесі тез өзгереді.
Мұндай баланың жастық ерекшеліктері тәрбиенің жаңа жағдайында көбінесе,
оның іс-әрекетінің қалыптасуына кері әсер етеді, жанжалды жағдайда ортамен
қатынастағы қайшылықтарға әкеледі. Алшақтық, сенімсіздік, психологиялық
тұрақсыздық және т.б. тәрбие қиындығын туындататын көптеген теріс
құбылыстар пайда болады.
Өсіп келе жатқан бала өмірінде жеткіншектік кезең қиын әрі өте маңызды
сыналатын кезең. Бұл кезеңді бұлай бағалау, біріншіден, бала ағзасында осы
уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге байланысты. Жеткіншек жас
кезеңнің ерекшеліктерін зерттеушілер Р.Байярд, Д.Байярд, Т.В.Драгунова,
А.Е.Личко, М.Кле, М.Реттер, Л.С.Выготский, П.М.Якобсон, И.С.Кон т.б. осы
жас кезеңінде балаларға ерекше көңіл бөлу керек екендігін атап өткен.
Өйткені, осы жас шағында жүретін өзгерістер кейде баланың бұрынғы
ерекшеліктерін, мүдделері мен қарым-қатынастарын, өмірге деген көзқарасын
түбірінен өзгертетін сипатта болады. Мұның өзі біршама қысқа мерзімде өтеді
де, көбінесе күтпеген жерден даму процесі секірмелі қауырт сипат алады.
Екіншіден, болып жатқан өзгерістер бір жағынан жеткіншектің өзінде әр түрлі
елеулі субъективтік қиыншылықтар болуымен қабаттасады, ал үшінші жағынан,
баланың шешуін талап ететін объективті қиыншылықтарымен ұштасады. Жеткіншек
ересектердің ықпалына көне қоймайды, онда тіл алмаудың, қарсылық пен
наразылықтың әр түрлі формалары шығады (қиқарлық, дөрекілік, қарсылық,
тентектік, бүкпелік, тұйықтық).
Жеткіншектік кезеңнің шектері шамамен балалардың орта мектептің 5-8
сыныптарында оқитын кезеңімен сәйкес келеді де, 11-12 жастан 14—15 жасқа
дейінгі аралықты қамтиды, бірақ жеткіншектік жастың іс жүзінде басталуы 5
сыныпқа көшумен тура келмей, бір жыл ерте не кеш болуы да мүмкін.
Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны психологияда
"өтпелі", "бетбұрыс", "қиын", "сыналатын" кезең атауларында бейнеленген.
Бұл атауларда осы жастарда болатын, өмірдің бір дәуірінен екіншісіне өтумен
байланысты даму процестерінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылған. Балалық
шақтан ересектікке өту кезеңінде дене, ақыл-ой, адамгершілік, әлеуметтік
дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен өзіне тән ерекшелігі болады.
Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады, ағзаның, сана-
сезімнің, үлкендермен және жолдастарымен қарым-қатынасының, олармен
әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің, мүдделерінің, танымдық және оқу іс-
әрекетінің, мінез-құлыққа, іс-әрекет пен қарым-қатынасқа арқау болатын
моральдық-этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік
элементтері пайда болады.
А.Е.Личконың айтуы бойынша, жеткіншектің жеке басы дамуының аса маңызды
факторы - оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі; ол белгілі бір
үлгілер мен игіліктерді, үлкендермен және жолдастарымен, ақырында өзіне
қанағаттанарлық қарым-қатынас орнатуға (өзінің жеке басы мен өзінің
болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру әрекеттерін
жобалау) бағытталады [14,23-б.].
Алайда, жаңаның қалыптасу процесі біраз уақытқа созылады және көптеген
жағдайларға байланысты болады. Осы себепке байланысты "өтпелі кезеңнің"
жүруі әр балада әркелкі болуы мүмкін. Мұның өзі, бір жағынан, жеткіншекте
балалық пен ересектіктің қатар болуымен ал, екінші жағынан, сол бір
ғана паспорттық жастағы жеткіншектерде ересектіктің түрлі жақтарының даму
дәрежесіндегі елеулі айырмашылықтардың болуымен анықталады. А.А.Бодалев
[22] қазіргі мектеп окушыларының өміріндегі жағдайларды екі түрлі жай
сәттерінің болуымен байланысты деп түсіндіреді. Олар:
1) ересектіктің дамуын тежейтін жайлар: балалардың көбінде басқалардай
тұрақты және байыпты міндеттер болмай тек оқумен ғана шұғылдануы; көптеген
ата-аналардың балаларды тұрмыстағы еңбектен, қынжылыстардан, қорғаштауға,
түгелдей қамқорлыққа алуға тырысуы;
2) ересектендіретін жайлар мазмұны сан алуан мәліметтердің орасан зор
тасқыны; көптеген ата-аналардың бос уақытының аздығы және осының салдары
ретінде балалардың дербестікке ерте жетуі; жолдастарымен қарым-қатынастың
жедел дамуы; дене күші дамуымен жыныстық толысудың акселерациясы.
Осының бәрі ересектіктің дамуын анықтайтын алуан түрлі жағдайлар
жасайды, осыдан келіп оның белгілі бір жақтары дамуының алуан түрлі
көріністері мен елеулі айырмашылықтары келіп шығады. Мәселен, 7 сыныпта бет-
пішіні мен мүдделері әлі балаға ұқсас ер балалар да бар, сонымен қатар
ересектер өмірінің қайсыбір жақтарына ортақтасқан өте ересек балалар да
бар; өздігінен білім алып жүрген интеллектуалдар да бар, бірақ, сонымен
қатар, оқу материалының өзін өздігінен игере білмейтін жеткіншектер де бар;
болашаққа деген жоспары айқын емес мектеп оқушылары бар, ал болашақ
мамандығына саналы түрде даярлана бастағандар да бар; кейбір қыз балалардың
бар ойлағаны сән қуу мен ер балалар ғана, басқалары бұған онша мән
бермейді; кейбір балалар үйінде нағыз қолғанат-жәрдемшілер болса, енді
біреулері әбден ерке болып кеткен, тіпті тұрмыстағы қарапайым жұмыстарға да
ебі жоқ.
Л.Колбергтің пікірі бойынша[23], жеткіншектердің ересектігінің
дамуындағы жалпы бағыт әр түрлі және әрбір бағыттың көптеген варианттары
болуы мүмкін. Мәселен, қайсыбір интеллектуал үшін өмірде ең бастысы кітап
пен білім болады, қоршағандардың барлығы оны әлі нәресте десе, енді бірі
нағыз интеллектуал, үйде электроника туралы мақалаларды оқып,
радиотехникамен, компьютермен әуестенсе, ал екіншісі сабақта түк
бітірместен, модадан қалып қоймаумен төтенше шұғылданып, өмірдің мәнін
шаштараз туралы мәселеге айналдырып отыратын ересек жасөспірімдер.
Үшіншілерін интеллектуалды ересектіктің сыртқы көріністері онша
қызықтырмайды, бірақ ол шешесінің сүйеніші, өзін ерлік қасиеттерге
тәрбиелейді. Қыз балаларға келгенде, осы қыздардың пікірінше, өзін балаша
ұстайды, галстугін тартқылап, шаштарын ұйпалап кетеді. Осы үш вариантта
ересектіктің дамуы әр қилы болады да, бұл орайда мазмұны әр түрлі өмірлік
игіліктер қалыптасады: біреуі үшін маңыздының енді біреуіне құны жоқ болып
шығады. Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы адамның жеке басының моральдық
дамуы және барлық құндылықтардың жалпы бағыты белгіленетіндігі.
Жеткіншектік кезеңдегі дамудың сыналу көріністерінің пайда болуында
биологиялық және әлеуметтік жайлардың ролі туралы теориялық талас ұзақ
уақыттан бері болып келеді. Өйткені осы жас кезеңінде жеткіншектердің
дамуындағы позитивтік әсерлер адамның болашағына үлкен әсерін тигізеді.
Жеткіншектің дамуындағы биологиялық фактор проблемасы баланың
организмінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына түбегейлі
өзгерістердің болуынан туындайды, дене күшінің дамуында жаңа кезең
басталып, жыныстық жетілу процесі өрістейді. Бұлардың бәрінің сыртында
организмнін морфологиялық және физиологиялық қайта құрылу процестері
тұрады.
Организмнің қайта құрылуы эндокриндік жүйедегі өзгерістерден басталады.
Гипофиздің, әсіресе оның алдыңғы бөлігінің қызметі күшейеді, ал мұның
гормондары талшықтардың өсуіне және ішкі секрецияның басқа да өте маңызды
бездерінін, (қалқан жыныс, бүйрек үсті бездерінің) қызметіне қолайлы жағдай
жасайды. Олардың қызметі жеткіншектің организмінде көптеген өзгерістер,
соның ішінде неғұрлым анық көрінетін өзгерістер туғызады (жыныс
органдарының дамуы және екінші жыныстық белгілердің көрінуі). Бұл процестер
қыз балаларда 11 —13 жаста, ер балаларда 13 —15 жаста неғұрлым жедел
жүреді. Дене күшінің толысуы мен жыныстық жетілудің: акселерациясы байқалып
отырған қазіргі уақытта кейбір қыз балалар 10—11, ер балалар 12—13 жаста
жыныстық жетілудің бастапқы сатысында болады.
Бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы шеңберінің өсуі -
жеткіншек шақтағы дене толысуының өзіне тән жағдайлары, бұлар күрт өсу
деген ерекше терминмен белгіленеді. Осының нәтижесінде баланың пішінімен
салыстырғанда жеткіншектің пішіні өзгереді: дененің пропорциясы ересек
адамға тән пропорцияға жақындайды. Бас сүйегінің бет бөлігінің жедел
жетілуі нәтижесінде бет әлпеті де өзгереді. Жеткіншек жасындағы жылдарда
омыртқа жылдық өсуінде бойдың ұзару қарқынынан қалып қояды. 14 жасқа дейін
омыртқалар арасындағы кеңістік әлі шеміршекпен толы болады да, ұзақ уақыт
бойы сыңаржақ салмақ түскен немесе шамадан тыс күш түскен жағдайларда
омыртқа қисайып кетуге бейім тұрады. Дене түзілісінің неғұрлым көбірек
бұзылуы 11 —15 жаста болады, дегенмен нақ осы жаста мұндай кемшіліктерді
түзеу де одан кейінгі кездердегіден оңай болады. 20—21 жаста жамбас
сүйектерінің бекуі аяқталады (қыз балалардың жыныс органдары осы
сүйектердің аралығында болады). Өте биіктен секірген кезде бұл
сүйектердің тайып кетуі мүмкін, ал биік өкшелі аяқ киім кигенде
жамбастың формасы өзгеріп, мұның кейінгі босану функциясына зиянды әсері
болуы мүмкін.
Бұлшық еттің және бұлшық ет күшінің неғұрлым жедел артуы жыныстық
жетілудің аяғында болады. Бұлшық еттің дамуы ер балаларда еркектер типінде,
ал қыз балаларда әйелдер типінде болады, осыдан келіп әр жыныстың
өкілдерінде еркектерге тән немесе әйелдерге тән белгілер қалыптасады, бірақ
бұл процестің аяқталуы жеткіншектік шақтан өткеннен кейін болады.
Бұлшық ет күшінің артуынан жеткіншектің дене күшінің мүмкіндіктері
ұлғаяды. Мұны ер балалардың өздері де ұғынады және олардың әрқайсысы үшін
оның үлкен маңызы бар. Алайда ересектерге қарағанда жеткіншектің бұлшық
еттері тез шаршайды, сондықтан ұзақ уақыт жұмыс- істейтін қабілеті әлі
болмайды, спортпен және дене еңбегімен шұғылданған кезде мұны ескеріп отыру
керек. Мотор аппаратының қайта құрылуымен қатар көбіне қозғалыстардағы
үйлесім жоғалады, өз денесін дұрыс ұстай білмеушілік шығады (шамадан тыс
көп қозғалу, олардың жете үйлестірілмеуі, жалпы ебедейсіздік,
қолапайсыздық). Бұдан күйзеле қынжылу, өзіне сенімсіздік секілді жайлар
туындауы мүмкін. Алайда 6—7 жастан 13—14-ке дейінгі шақ -көптеген қозғалыс
сапалары оптимальды дамитын, қозғалыс функцияларының бірқатар көрсеткіштері
жедел артып жетілетін кезең. Сондықтан спортта жетістіктерге жету
мүмкіндіктері де артады.
Әр түрлі мүшелер мен талшықтардың өсуі жүректің қызметіне шамадан тыс
талаптар қояды. Жүрек те өседі, әрі қан тамырларына қарағанда тез өседі.
Мұның өзі жүрек-қан тамырлары жүйесінің қызметіндегі функциялық
бұзылулардың себебі болып, жүректің қағуы қан қысымының артуы, бастың ауруы
бастың айналуы, тез шаршау түрінде көрінуі мүмкін.
Жеткіншектік шақта организмнің ішкі ортасында белсенді қызмет атқаратын
ішкі секреция бездері жүйесіндегі өзгерістерге байланысты күрт ауысулар
болады, осының өзінде қалқан бездері мен жыныс бездерінің гармондары, атап
айтқанда, зат алмасудың катализаторлары болып табылады. Эндокриндік және
нерв жүйелері функциялық жағынан өзара байланысты болғандықтан,
жеткіншектік шақ, бір жағынан, энергияның қауырт, өсуімен, ал екінші
жағынан патогендік әсерлерге деген сезімталдықтың артуымен сипатталады.
Сондықтан ақыл-ой немесе дене күшінің қажуы, ұзақ уақыт нервіге күш түсу,
аффектілер, күшті эмоциялық толғаныстар (қорқыныш, ыза, реніш) эндокриндік
қолайсыздықтар (етеккір циклінің уақытша тоқтауы, гипертиреоздың дамуы)
және нерв жүйелерінің функциялық бұзылуларына себеп болуы мүмкін. Олар тез
шамданғыштықтан, тежегіш механизмдердің әлсіздігінен, тез шаршаудан,
ұмытшақтық пен аңғалдықтан, жұмысқа өнімділіктің төмендеуінен, ұйқының
бұзылуынан байқалады. Жеткіншектік шақта эндокриндік және нерв жүйелерінің
қызметіндегі балалық шақта болатын тепе-теңдік бұзылады да, жаңа тепе-
теңдік енді ғана қалыптаса бастайды. Бұл қайта құрылу жеткіншектің ішкі
жағдайларына, әсерлеріне, көңіл күйіне әсер етіп, оның жалпы
ұшқалақтылығының, ашуланшақтығының, шамданғыштығының, қозғыштығының, қимыл
белсенділігінің, мезгіл-мезгіл селсоқтануының, енжарлануының негізі болады.
Қыз балаларда мұндай жағдайлардың көрінуі етеккір циклі басталардан біраз
бұрын немесе осы цикл кезінде байқалады.
Жыныстық толысу мен дене күші дамуындағы өзгерістердің жаңа
психологиялық құрылымдардың пайда болуында бірталай маңызы бар. Біріншіден,
жеткіншектің өзі анық сезетін бұл өзгерістер оны объективті тұрғыдан
ересекке айналдырады және оның өзінің ересектігін сезінуінің (өзінің
ересектерге ұқсастығын түсіну негізінде) басталуына негіз болады.
Екіншіден, жыныстық толысу басқа жынысқа ден қоюдың дамуына, жаңа
түйсіктердің, сезімдердің, толғаныстардың шығуына себепші болады. Өзімен
өзі болу жеткіншектің жаңа түйсінулер мен толғаныстарына ден қоюы, бұлардың
оның өмірінде алатын орны жеткіншек өмірінің кең әлеуметтік жағдайлары мен
нақтылы дара жағдайларына, оның тәрбиеленуі мен қарым-қатынасының
ерекшеліктеріне қарай анықталады. Үлкендерге арналған кітаптар мен
кинофильмдер де теріс ықпал жасауы мүмкін. Осының бәрі, сондай-ақ махаббат
пен жыныс проблемалары туралы жолдастарымен әңгімелесулер адамдардың қарым-
қатынасының интимдік жағына көбірек көңіл бөлудің, эротикалық ойысушылықтар
мен ерте сексуалдылықтың дамуына апарып соғады. Қыз болсын, ұл болсын
жеткіншектерде алғашқы романтикалық сезімдердің оянуы— қалыпты құбылыс.
Жеткіншектің организмінде болатын елеулі өзгерістер ұзақ уақыт бойы осы
кезеңдегі жеткіншектер ерекшеліктер мен дамуының сыналу құбылыстарының
биологиялық шарттастығы туралы әр түрлі теорияларға негіз болды. Мұндай
ұғым біздің ғасырымыздың алғашқы ширегінде үстем болды. Биогенетикалық
универсализмнің негізін салушылар С.Холл мен З.Фрейд болды. Олар
жеткіншектің дағдарысы мен өзіне тән ерекшеліктері комплексін биологиялық
шарттастығы себепті болмай қоймайтын әрі универсал құбылыс деп
санады[25,26].
20 ғасырдың 20-30 - жылдарында әр түрлі елдерде нақты зерттеулер
жинақталғандықтан биогенетикалық универсализмге қарама-қарсы бағыт күш ала
бастады, ал бұл зерттеулерде жеткіншектің жеке басының кейбір қасиеттерінің
оның әлеуметтік қатыстылығына тәуелділігі көрсетілді. Осындай теориялық
бағыттылық советтік психологиядағы (оның қалыптасу кезеңінде) бірқатар
зерттеулерде де болды. Қиын жеткіншектерді тәрбиелеу практикасының елеулі
маңызы болды; мәселен, А.С.Макаренкода мұндай жеткіншектер қысқа мерзім
ішінде түзелетін еді[26].
Биогенетикалық универсализм теорияларына американ антропологтары
(этнографтары) күшті соққы берді; олар адамда табиғаттан не
мәдениеттен, яғни өмірмен дамудың нақты қоғамдық-тарихи жағдайларынан
болатын не екенін анықтау үшін қарадүрсін цивилизациялар деп аталатындарды
зерттеді. Самоа аралындағы жеткіншектерді зерттеген М.Мид жеткіншектік
шақта дағдарыстар мен дау-жанжалдардың болмай қоймайтындығы туралы
түсініктің қисынсыздығын дәлелдеді, сөйтіп олардың биологиялық емес,
әлеуметтік шарттастығын көрсетті. Мид Самоадағы жеткіншек қыз балалардың
балалықтан ересектікке үйлесімді, дау-жанжалсыз өтетінін байқады да
балалардың тіршілік жағдайларын, тәрбиеленуі мен айналадағылармен қарым-
қатынастарының ерекшеліктерін егжей-тегжейлі сипаттап жазды. Қыз балалардың
жеткіншектік шағын Мид балалық және ересектік көзбен салыстырғанда тұтас
алғанда неғұрлым, жақсы және ерікті кезең деп бағалады. Кейініректе ол қыз
балада жыныстық толысудың басталуы, біріншіден, оның өзі үшін төтенше
субъективтік маңызы болмауы және мүлдем дерлік еленбей өтіп кетуі мүмкін
екенін және, екіншіден, қыз баланың өмірінде оның әр түрлі маңызы болуы
мүмкін екенін де көрсетіп берді: бір жағдайда жыныстық толысудың басталуы
оны бой жетті деп тауып, некелесу салтанатына қамданудың белгісі болуы
мүмкін, ал басқа жағдайларда оның праволары мен міндеттері ғана өзгереді
[27].
Антропологтардың зерттеулерінде жеткіншектік кезеңнің ұзақтығы әр түрлі
болуы және бірнеше аймен шектелуі мүмкін екені анықталды. Балаларды "Эдип
комплексінің" міндеттілігі туралы пайымдау да теріске шығарылып,
жеткіншектің инициациядан кейін алатын ересектік статусына арнайы әзірлік
жағдайында да, сондай-ақ бұл статустың талаптарын біртіндеп меңгергенде де
жеткіншек ер балаларда дағдарыстың болмау мүмкіндігі анықталды.
Антрополог Р. Бенедикт балалықтан ересектікке өтудің екі типін бөліп
көрсетті: 1) үздіксіз және 2) баланың балалық шағында оқып үйренгені мен
ересектің ролі жүзеге асыру үшін қажетті іс-әрекет тәсілдері мен түсініктер
арасында үзілістер болатын типі. Өтудің бірінші типі балалар мен
ересектерге арналған бірқатар маңызды нормалар мен талаптардың ұқсастығы
жағдайларында болады. Мұндай жағдайларда даму бірқалыпты өтеді, бала
ересектік іс-әрекет тәсілдеріне біртіндеп үйренеді де, ересектің статусының
талаптарың орындауға даяр болып шығады. Өтудің екінші типі балалар мен
ересектерге қойылатын мәнді талаптарда болған кезде байқалады (Бенедикт пен
Мид оны қазіргі заманғы американ қоғамына және өнеркәсібі жоғары дамыған
елдерге тән деп санады). Мұндай жағдайларда балалықтан ересектікке өту әр
түрлі қиыншылықтармен қабаттасып, оның өзіне тән нәтижесі болады - ресми
кемелділікке жеткен кезде ересектің ролін атқаруға дайын болмау келіп
шығады. Балалықтан ересектікке өтетін жол, деп атап көрсетті Бенедикт, әр
түрлі қоғамдарда әркелкі болады және оның ешқайсысы да кемелділікке
жеткізетін табиғи соқпақ деп қарастырылмайды.
Антропологтар зерттеулерінің теориялық маңызы зор. Бала өмірінің нақты
әлеуметтік жағдайларына:
1) жеткіншектік кезеңнің ұзақтығына;
2) дағдарыстың, талас-тартыстың, қиыншылықтардың болуына;
3) балалықтан ересектікке өтудің өзінің сипатына қарай анықталатыны
дәлелденді. Бүл зерттеулерден фрейдизмге қарама-қарсы, адамдағы табиғи
дүние әлеуметтік болғандықтан ондағы табиғи дүниені әлеуметтік дүниеге
қарсы қоюға болмайды деген қорытынды шығады.
Антропологтар жеткіншектік шақты бала өзінің қоғамдағы орнына жетер
жолда болатын, оның ересектердің қоғамдық өміріне өтуі жүзеге асатын кезең
деп қарады. Бұл идеяны дамытуда К.Левин (АҚШ) ерекше орын алады, ол
жеткіншектің қазіргі қоғамдағы жағдайы мен балалықтан ересектікке талас-
тартыспен өтуіне талдау жасауды жалғастырды. Ол қоғамда ересектер тобы мен
балалар тобының бар екенін, әрқайсысының өзіне тән артықшылықтары
болатындықтан олардың бір-бірінен бөлінгендігін, жеткіншектік кезеңде
баланың балалар тобынан ересектер тобына қарай ілгерілейтінін атап
көрсетті.
Жеткіншекте ересектер тобына өтуге және үлкендердің балаларда жоқ кейбір
артықшылықтарымен пайдалануға деген ұмтылысы болады. Алайда ересектер оны
әлі қабылдамағандықтан ол топтар арасындағы жағдайда болып шығады.
Қиыншылықтардың деңгейі мен талас-тартыстардың болуын Левин қоғамда балалар
тобы мен ересектер тобының қатаң бөлінуіне және жеткіншектер топтарының
аралығындағы жағдайда болатын кезеңінің ұзақтығына байланысты етіп қояды.
Левиннің жеткіншектің өз орнын таппауы туралы идеясын қазіргі уақытта
Д.Коулмен және басқа шетел психологтары дамытуда, олар жеткіншектердің
ерекше бір субмәдениеті бар дегенді, яғни ересектер қоғамында
жеткіншектер қоғамы бар дегенді айтады.
Л.С.Выготский жастарды зерттеуде жаңа проблемалар: санадағы негізгі жаңа
құрылымды бөліп көрсету және дамудың әлеуметтік жағдайын анықтау қажеттігін
қойды, бұл жағдай әрбір шақта бала мен ортаның арасындағы қатынастардың
қайталанбас жүйесі болып табылады. Ол осы қатынастар жүйесін қайта құру
өтпелі шақтағы дағдарыстың басты мазмұнын құрайды деп пайымдады[14,11-б].
Сонымен, жеткіншектік кезеңдегі дағдарысты түсіндіруде теориялық ой-
пікірдің дамуы жеткіншектік кезеңнің көріністері мен өтуінің ерекшеліктері
жеткіншектің өмірі мен дамуының нақты әлеуметтік жағдайларымен, оның ересек
адамдар дүниесіндегі қоғамдық жағдайымен анықталатынын көрсететін
қорытындылардың біртіндеп жинақталуы болды.
Адамның психикалық қасиеттерін зерттеп, оның қыр-сырына түсінуге
қызығушылық адам өмірінде барлық уақытта үлкен орын алады. Адам өзі өмір
сүретін ортаның қасиеттерін, тірі табиғат қасиеттерін, жеке тұлға
ерекшеліктерін зерттеуді ежелде басталған. Қазіргі кезде жер бетінде
өмірдің пайда болуы, олардың эволюциялық дамуы заңдылықтарын түсінгеніне
сүйене отырып, өсімдіктер мен жануарлардың көптеген табиғатта жоқ жаңа
қасиеттері бар түрлерін адамдар жасап шығарып жатыр. Дегенмен адам өзінің,
психикалық ерекшеліктерін әлі де болса терең және жан-жақты танып біліп
алуға шамасы келген жоқ.
Психофизиологиялылық зерттеулер нәтижесінде барлық жекелік қасиеттердің
көптеген ерекшеліктерін сандық және сапалық жағынан толық бағалауға, сол
қасиеттердің дамуы нормада, немесе одан ауытқуы бар екенін бағалауға
мүмкіндік жасалған. Жеке тұлға, оның психикалық қасиеттерінің
ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда зерттеу және оны анықтау әдістемелерін жасау
19 ғасырдың ортасынан басталып қазірге дейін жетілдіруде. Осы зерттеулер
нәтижесінде жеке тұлға анықтамалары, адамдардың жекелік ерекшеліктеріне
байланысты оларды типологиялау, әр адамның жан дүниесінің профилін жасау
т.б. өте күрделі зерттеу жүргізуге арналған әдістемелер қалыптасты.
1.3 Мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды психологиялық тұрғыда талдау
ХІХ-ғ. - педагогика және психология тарихында жанұяны эксперименталды
зерттеудің бастамасы болды. Соңғы жылдары қазіргі жанұя мінездемелері бар
диссертация жұмыстары жасалып, көптеген монография, ғылыми еңбектер
жинақтары жазылған. Эксперименталдық жұмыстардың көптеген бөлігі теория
үшін маңызды, бірақ нақты отбасы тәрбиесі сұрақтарын зерттеуге бағытталған:
адамгершілік - еріктік сапалар (Дуброва В.П., Тагирова Л.И.), қамқорлық
қатынас (Хоменко И.С.), баланың және ата-аналардың өзіндік бағалауы
арасындағы байланыс (М.М.Абрелева). Ата-аналардың педагогикалық
мәдениетінің жоғарылау жолдарымен, бала тәрбиесіндегі оқыту - тәрбие
мекемелері мен отбасының ара қатынасы (Зверева. О.Л.), оның әрекетінің
коррекциясы жете зерттелген (Бабунова Е.С., Безлюдная К.И).
Алайда, қиын тәрбиеленудің пайда болуына тек ата-аналар, педагогтар,
отбасы және балалар ұжымы ғана емес, сонымен қатар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz