Дірілді өлшеудің және талдаудытң қарапайым қүралдары
1. ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Дірілді өлшеудің және талдаудытң қарапайым қүралдары
1.1.2 Маниторинг және диагностиканың стационерлы жүйесі
1.1.3 Мониторинг және диагностиканың портативті жүйелері
1.1.4 Зерттеуші аспаптар және жүйелер
1.2 Құбырдағы кемістікті анықтайтын автоматтандырылған кешендер
1.2.1 Құбырдағы сызыкты бөлігінің рентгендік дефектоскопиясы
1.2.2 Құбырдың магнитографиялық дефектоскопиясы
1.2.3 Қүбырдың сызаттану жағдайын бақылау
1.2.4 Құбырдың қабырғасындағы ақауды бақылау
1.2.5 Қүбырдың көлденең осінің кисаюын бақылау
1.2.6 Қүбырдың қабырғасының бүлінуін кабылдау
1.2.7 Құбырларды визуальды бағалау әдістері
КОНТСРУКЦИЯЛЫҚ БӨЛІМ
2.1 Кұбыр ішінде автономды қозғалатын және ультрадыбыстың сауал талдағыш аппаратурасының таситын аспак көлік бұйымның мәні
2.2 Бұйым формуласы
2.3 Құбырда қозғалуға арналған движительды жасап шығару
1.1 Дірілді өлшеудің және талдаудытң қарапайым қүралдары
1.1.2 Маниторинг және диагностиканың стационерлы жүйесі
1.1.3 Мониторинг және диагностиканың портативті жүйелері
1.1.4 Зерттеуші аспаптар және жүйелер
1.2 Құбырдағы кемістікті анықтайтын автоматтандырылған кешендер
1.2.1 Құбырдағы сызыкты бөлігінің рентгендік дефектоскопиясы
1.2.2 Құбырдың магнитографиялық дефектоскопиясы
1.2.3 Қүбырдың сызаттану жағдайын бақылау
1.2.4 Құбырдың қабырғасындағы ақауды бақылау
1.2.5 Қүбырдың көлденең осінің кисаюын бақылау
1.2.6 Қүбырдың қабырғасының бүлінуін кабылдау
1.2.7 Құбырларды визуальды бағалау әдістері
КОНТСРУКЦИЯЛЫҚ БӨЛІМ
2.1 Кұбыр ішінде автономды қозғалатын және ультрадыбыстың сауал талдағыш аппаратурасының таситын аспак көлік бұйымның мәні
2.2 Бұйым формуласы
2.3 Құбырда қозғалуға арналған движительды жасап шығару
Қүралдары апаттық қорғаныстың және рұқсат етілетін бақылау жүйелері болып табылады. Стандартты жиілік жолағындағы діріл ығысуының немесе діріл жылдамдығының шамаларын өлшеу олардың міндетті функциясы болып табылады, мысалы 2-ден 1000 Гц ке дейін немесе 10-нан 1000 Гц ке дейін. Бүл үшін аспап кұрамында стандартты амплтуда -жиілікті сипаттамасы бар кең жолақты сүзбе пайдаланылады. Сүзбенің кең жолағы бақыланатын қондырғының діріліне шығыс синалының тез әрекет етуін қамтамасыз етеді, бүдан ол апатың қорғаныс жүйелерін іске қосу жылдамдығына қойылатын талаптардан басқа, дірілден қорғау кұрылғыларына техникалық қүжаттармен орнатылатын мәнге дейін құрылғының жалған іске қосылу мүмкіндігін төмендету мақсатымен сенімділік бойынша жоғарғы талап қойылады.
"Виконт" фирмасының дірілдің рүқсат етілітінін бақылау және "Васт" фирмасының діріл сигналы бойынша апаттық қорғаныстың (сигнализациясы) карапайым жүйесі үшін карапайым аспаптың түрі келтірілген. Өкінішке орай аналогты өлшеуіш техника негізінде жасалған көптеген діріл өлшеуіштердің сенімділігі және АЖС-нің қалыптылығы төмен, ал діріл қорғанысының бірнеше жүйесі жалған іске қосылу ықтималдығы бойынша талаптарды қамтамасыз етпейді.
Өндірістегі еңбек қауіпсіздігі бойынша стандарттармен қондырғының дірілін рұқсат еткен бақылауы регламенттелген, ол бірнеше жиілік жолақтарыда келтірілуі мүмкін: 0.8- ден 80 Гц дейін немесе 8-ден ІОООГц -ке дейін (қалдық қүралдар үшін). Бүл мақсат үшін дірілді бақылау құралдарында дірілді жеке қарау мүмкіндігі қарастырылған, мысалы, өндірісті қауіпсіздікте діріл сияқты акустикалык шудың да бақылауы бірге жүргізіледі, сол себепті рүқсат етілетін бақылау қүралының кейбіреуінде. дірілді және шуды өлшеудің паралельді немесе өзара ауыстырылымды арналары бар. Кей кезде дірілді үш шекті өлшеуіш түрлендіргіштермен немесе топтык түрлендіргіштермен жұмыс істеуге мүмкіндік беретін, кірісінде дірілдің бірнеше түрлендіргіштері бар діріл өлшегіштер кездеседі.
"Виконт" фирмасының дірілдің рүқсат етілітінін бақылау және "Васт" фирмасының діріл сигналы бойынша апаттық қорғаныстың (сигнализациясы) карапайым жүйесі үшін карапайым аспаптың түрі келтірілген. Өкінішке орай аналогты өлшеуіш техника негізінде жасалған көптеген діріл өлшеуіштердің сенімділігі және АЖС-нің қалыптылығы төмен, ал діріл қорғанысының бірнеше жүйесі жалған іске қосылу ықтималдығы бойынша талаптарды қамтамасыз етпейді.
Өндірістегі еңбек қауіпсіздігі бойынша стандарттармен қондырғының дірілін рұқсат еткен бақылауы регламенттелген, ол бірнеше жиілік жолақтарыда келтірілуі мүмкін: 0.8- ден 80 Гц дейін немесе 8-ден ІОООГц -ке дейін (қалдық қүралдар үшін). Бүл мақсат үшін дірілді бақылау құралдарында дірілді жеке қарау мүмкіндігі қарастырылған, мысалы, өндірісті қауіпсіздікте діріл сияқты акустикалык шудың да бақылауы бірге жүргізіледі, сол себепті рүқсат етілетін бақылау қүралының кейбіреуінде. дірілді және шуды өлшеудің паралельді немесе өзара ауыстырылымды арналары бар. Кей кезде дірілді үш шекті өлшеуіш түрлендіргіштермен немесе топтык түрлендіргіштермен жұмыс істеуге мүмкіндік беретін, кірісінде дірілдің бірнеше түрлендіргіштері бар діріл өлшегіштер кездеседі.
1. ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Дірілді өлшеудің және талдаудытң қарапайым қүралдары
Қүралдары апаттық қорғаныстың және рұқсат етілетін бақылау жүйелері
болып табылады. Стандартты жиілік жолағындағы діріл ығысуының немесе діріл
жылдамдығының шамаларын өлшеу олардың міндетті функциясы болып табылады,
мысалы 2-ден 1000 Гц ке дейін немесе 10-нан 1000 Гц ке дейін. Бүл үшін
аспап кұрамында стандартты амплтуда -жиілікті сипаттамасы бар кең жолақты
сүзбе пайдаланылады. Сүзбенің кең жолағы бақыланатын қондырғының діріліне
шығыс синалының тез әрекет етуін қамтамасыз етеді, бүдан ол апатың қорғаныс
жүйелерін іске қосу жылдамдығына қойылатын талаптардан басқа, дірілден
қорғау кұрылғыларына техникалық қүжаттармен орнатылатын мәнге дейін
құрылғының жалған іске қосылу мүмкіндігін төмендету мақсатымен сенімділік
бойынша жоғарғы талап қойылады.
"Виконт" фирмасының дірілдің рүқсат етілітінін бақылау және "Васт"
фирмасының діріл сигналы бойынша апаттық қорғаныстың (сигнализациясы)
карапайым жүйесі үшін карапайым аспаптың түрі келтірілген. Өкінішке орай
аналогты өлшеуіш техника негізінде жасалған көптеген діріл өлшеуіштердің
сенімділігі және АЖС-нің қалыптылығы төмен, ал діріл қорғанысының бірнеше
жүйесі жалған іске қосылу ықтималдығы бойынша талаптарды қамтамасыз
етпейді.
Өндірістегі еңбек қауіпсіздігі бойынша стандарттармен қондырғының
дірілін рұқсат еткен бақылауы регламенттелген, ол бірнеше жиілік
жолақтарыда келтірілуі мүмкін: 0.8- ден 80 Гц дейін немесе 8-ден ІОООГц -ке
дейін (қалдық қүралдар үшін). Бүл мақсат үшін дірілді бақылау құралдарында
дірілді жеке қарау мүмкіндігі қарастырылған, мысалы, өндірісті
қауіпсіздікте діріл сияқты акустикалык шудың да бақылауы бірге жүргізіледі,
сол себепті рүқсат етілетін бақылау қүралының кейбіреуінде. дірілді және
шуды өлшеудің паралельді немесе өзара ауыстырылымды арналары бар. Кей кезде
дірілді үш шекті өлшеуіш түрлендіргіштермен немесе топтык
түрлендіргіштермен жұмыс істеуге мүмкіндік беретін, кірісінде дірілдің
бірнеше түрлендіргіштері бар діріл өлшегіштер кездеседі.
Дірілді талдау күрделілігімен күй индикаторының функциясымен аткаратын
аспаптардың ерекшелігі жоқ. Мүндай аспаптың ерекшелігі бақыланатын аспаптың
бір ықтималды ақау көрсеткішін ертерек тауып алау болып табылады. Көптеген
ақаулардан, бір жағынан діріл бойынша карапайым және әсерлі бақыланатын, ал
басқа жағынан бақыланатын кондырғының апат алдындағы күйінде тез таралатын
және кез келген ақаулар тізбегінде болатын ақаулар таңдалынады.
Дірілді диагностикада жалпы жалғыз пайдалынатын аспап подшибниктің күй
индикаторы болып табылады. Подшибниктердің күй индикаторы әдетте жетекті
кең жиілікті жолағындағы ультрадыбысты дірілді өлшейді. Бүл жолақтың
орталықты жиілігі әр түрлі аспапта әртүрлі болуы мүмкін: 20 – 30 кГц бастап
100кГц- тен жоғары мәндерге жетеді. Әдетте ультрадыбысты дірілдің орташа
квадратты мәні (соққылы импульстердің қуаты) және пик фактор немесе крест
фактор шамасы бакыланады(жаңғыс соққылы импульстердің пішіні ). Өлшеу
қарапайымдылығы және алынатын ақпараттың жетімділігі бүл аспаптарды қызмет
көрсету персоналына арнайы дайындықсыз пайдалануға мүмкіндік береді, ал
штатты емес жағдайды тапқан кезде дірілді күрделі зерттеу үшін мамандарды
шақырады. Күй индикаторы қауіпті емес бірлік ақау пайда болған кездегі
сияқты, апат алдындағы тез үлғаятын ақаулардың да пайда болған кезіндегі
бірдей ақпарат береді, олардың көмегімен подшибниктердің күйін бақылауды
жиі өткізген дұрыс, 3-5 тәулікте бір реттен аз емес [1].
"Меткатам" фирмасында шығарылған подшибниктің, күй индикаторының бір
нүсқасы кейінгі жылдары төмен жиілікті діріл бойынша қондырғының рүқсат
етілген бақылаудың және ультрадыбыс бойынша сорып алу подшибниктердің
күй индикаторының функцияларын біріктіретін.
аспаптар және жүйелер жиі пайда бола бастайды. Апаттық қорғаныс жүйесі
мысал бола алады, оның косымша функциясы діріл бойынша сорып алу
подшибниктерінің күйін бақылау болып табылады.
1.1.2 Маниторинг және диагностиканың стационерлы жүйесі
Талдаудің күрделі түрлері дірілді маниторинг құралдарында пайдалануы
мүмкін. Дірілді маниторинг құралдарының негізгі қызметі қондырғы дірілінің
қайтарымсыз өзгерістерін табу және олардың даму жылдамдығын болжау болып
табылады. Маниторинг кұралымен шешілуі мүмкін қосымша есепке байқалынған
өзгерістердің себебін анықтауды жатқызуға болады. Бұл есеп арнайы
експерттік бағдарламаларды пайдаланумен және маниторинг нәтижелерін
талдайтын экспертпен шешіледі.
Дірілді маниторинг құралдары қорғанысты немесе болжағыш маниторинг
жүйелеріне біріктіріледі. Маниторинг аумағының көптеген кұрылымдық және
жұмыстық параметрлері туралы ақпаратты пайдаланатын корғанысты маниторинг
жүйедегі жеке діріл арналары баскаларынан жиі қолданылады. Мүндай жүйеде
әдетте стандартты контроллер көмегімен дірілдің қарапайым талдауы
жүргізіледі. Тек кейбір жағдайда ғана стандартты жиілік жолағындағы діріл
шамасынан басқа 1-2 кГц жиілік жолағындағы дірілдің спектральды талдауын
орындайды. Әдетте мұндай талдау сапасына койылатын талаптар техникалық
құралға койылатыннан төмен. Қорғанысты маниторинг жүйедегі дірілді
арналардың шығыс мәліметтерінің күрылымы, тәртіп бойынша автоматты бақылау
және басқару жүйелерінің стандарттарымен анықталады[1].
Әдетте тек өлшеу және дірілді талдау арналады, бар айналатын кұрылғының
"болжайтын дірілді" маниторинг жүйелерінің негізін спектральды талдау
құрайды. Мүндай жүйелердің спектральды талдау кұралдарына бір сірә жоғарғы
талаптар қойылады: жоғарғы жиілігі 1000-2000Гц мәндерімен шектелуі
мүмкін, бірақта ол 20Гц шамасына дейін жиі. өседі. Осыны ескеріп дірілді
өлшеуіш түрлендіргіштердің типі таңдалынады. Сигналдарды спектральды талдау
кезінде оның артыуын ескермегендегі динамикалық аумакқа койылатын талаптар
10 деңгейінде жатыр және АЦП колданумен 20 дан көпке жетеді. өлшеуіш жәсм
ччсне талдағыш трактының сызықтығы 0.1 пайыздан төмен болмау керек.
Айналымды қондырғының дірілін спектральды талдау дамыған ақаулардың
жартысынан көбін анықтауға мүмкіндік береді және осы негізде бақыланатын
қондьтрғының апат алдында интенсивті дамудағы ақаулар тізбегінің бірге
біреуін өткізбейді. Дәл осы себептен дірілді маниторинг жүйелері апаттың
алдын алудың әсерлі кұралы болып табылады, ал оның кұрамында экспертті
диагностикалық бағдарламаны пайдалану қондырғының тоқтауының себептерін
табуға және оларды тез жоюға мүмкіндік береді.
Бірақта істен шығуға дейін кондырғылардың барлық акауларын табуға
мүмкіндік бермейді. Бұл факт ұзақ уақытқа апатсыз жұмысын болжауға нағыз
мүмкіндік бермейді, өлшеу 5-10 күннен аспайтын периодты маниторингті
жүйелерді пайдалануға жеткілікті. Сондықтан дірілді маниторингті әсерлі
жүйелердің көпшілігін қондырғыда штатты орнатады және дірілді өлшеуді аз
уақыт аралықтары арқылы жүргізіді.
Дірілді маниторинг жүйелердің стационарлы орындалуы дірілді талдау
кұралдарына қойылатын талаптарды ауыстырады. Біріншіден, талдағышты
пішініне және пайдаланатын қуатқа қатаң талаптардың болмауы персональды
компютерлердің базасындағы талдағыштарды кең пайдалануға мүмкіндік береді.
Сигналдарды компьютерлі талдау талдаудің кез келген түрін аперативті
өткізуге мүмкіндІк береді, сондықтан маниторингтің көптеген стационарлы
жүйелері керек кезде қондырғының қалыпты немесе өтпелі режимдеріндегі
дірілді талдайды және оның іске қосылуы кезінде Дірілді талдаудің көп
шекті және синхронды түрін пайдалану диагностиканың
экспертті жүйелерінің әсерлігін жоғарлатуға мүмкіндік.
береді және қондырғының дірілді күйін болжауды іске асырады. Маниторингтің
стационарлы жүйелерінде диагностикалык мүмкіндіктерді шектейтін жалғыз
фактор дірілді бақылаудің соңғы нүктелер саны болып табылады, олардың
әрқайсысына өлшегіш түрлендіргіштер стеционарлы орнатылады.
Маниторингтің диагностикалық мүмкіндіктерін кеңейту үшін стационарлы
жүйелер кондырғының кез келген нүктесіндегі дірілді өлшейтін ауыспалы
қосымша арнамен жиі біріктіріледі, онда өлшеу уақытына өлшегіш түрлендіргіш
орнатылуы мүмкін. Бұл үшін мәліметтерді қарапайым жинағыштар немесе дірілді
ауыспалы талдағыштар бар.
Қосымша мәліметтерді алып, эксперт ( диагностикалық бағдарлама ) байқау
есебінің бөлігін емес , көптеген ақауларды шеше алады және олардың дамуының
5-10 күннен көп уақытқа болжай алады. Ендеше маниторингтің стационарлы
жүйесі не үшін қажет егер диагностикалық өлшеулер арасындағы мерзімін 2-3
айға жеткізу мүмкіндігі бар диагностиканың ауысымды жүйесін пайдаланған
экономикалық тиімді болғанда деген сұрақ туады[2].
Тәжрибе көрсеткендей маниторингтің стационарлы жүйесі біріншіден қызмет
көрсететін персоналымен басқарылатын көп режимді маңызды кондырғылар үшін
қажет. Персоналдың қателігі басқарылатын қондырғының ақауларының өте тез
дамуының жиі себебі болып табылады, оларды өз уақытында апаттың алдын алу
үшін лезде табу қажет (ротордың 2-3 айналымы кезінде )
Қызмет көрсететін персоналдың қауіпті қателерін табу үшін бақылаудің
көптеген нүктелеріндегі дірілді өлшеу қажет емес. Бақылаудың барлық таңдап
алынған нүктелеріндегі дірілді талдау кез келген апаттың қорғаныс
жүйелерінің кезкелгендегідей паралельді жүргізу қажет. Дірілді бақылаудың
барлық нүктелеріндегі, соның ішінде апатық қорғанысқа пайдаланылатын
нүктелердегі диагностикалык ақпаратты өлшеулер арсындағы үлкен уақыт
аралығымен тізбектей алуға болады.
Айналмалы қондырғының күйін бакылау үшін пайдаланылатын бір режимді
қондырғының диагоностикасы және маниторингінің стационарлы жүйесі басқаша
кұрылады. Біріншіден, мұндай жүйелерде негізгі акцент аз уақыт арлықтары
арқылы өлшеуді қажет етпейтін терең диагностикаға жасалынады, бүл жүйені
анағүрлым арзандатады. Екіншіден, маниторинг және диагностика есептері
тәуелсіз шешіледі. Бүл үшін дірілді қарапайым маниторнгті өлшеулер жиі
орындалады, және бұл аралықтар алғашқы өлшеу бойынша анықталатын аумақтың
нағыз күйінен тәуелді. Маниторингтің және диагностиканың мұндай стационарлы
жүйесінің кұрылымы діріл талдауы және өлшеу жүйесінің құрылымынан
ерекшеленбейді [3].
Кез келген дірілді маниторинг және диагностикалы стационарлы жүйенің
құрамына кіретін дірілдің вертуальды талдағышы, сигналдарды талдаудің
негізгі түрін орындауы керек. Сонымен қатар тәжрибелі оператордың дірілдің
қайтімсіз өзгерістерінің себептерін нақтылау үшін және ақаулардың түрлері
үшін арнайы талдау түрлерін орындау мүмкіндіктері болу қажет.
Жұмыстың типтік режимдегі кондырғының дірілді маниторингі кезіндегі
талдаудің негізгі түрлеріне келесіні жатқызуға болады:
* Стандартты жиілік жолақтарындағы діріл деңгейін өлшеу;
* Кең жолақты мысалы траекторын талдау;
* Төмен жиілікті және орта жиілікті дірілдің тар жолақты спектральды
талдауы;
* Периодты өлшеулердің статистикалық талдауы;
* Сырғу подшибниктердегі жоғарғы айналымды валдің
тербелу пішінін анықтау; айналмалы кондырғының терең диагностикасы
кезінде талдаудің негізгі түрлеріне келесілерді жатқызуға болады:
• Жиіліктердің кеңейтілген аумақтағы дірілдің тар жолақты
спектральдің талдауы.
* Алдын ала жолактың сүзбемен шыңарылған кездейсок
жоғары жиілікті дірілдің тар жолақты спектральды талдауы;
* Диагностикалык параметрлердің өлшеу нәтижелерін
статистикалық топты талдау;
Маниторинг жэне диагностика үшін талдаудің қосымша түрлеріне
келесілерді жатқызуға болады;
* Жұмыстың өтпелі режимдеріндегі дірілдің синхронды
спектральды талдау;
* Дірілді өзара спектральді талдау;
* Тестілі ұйытқулармен қыздырылатын өзіндік ауытқуларды
талдау;
* Машинаның айналу жиілігінде бакылау нүктелеріндегі
ауыткулардың амплитудасын және фазасын аныктаумен корпустың
ауытқу пішінін талдау;
* Оның жұмыс істеу қабілетін және алынған нәтижелердіңдұрыстығын
анықтау үшін маниторинг жәнедиагностиканың
өзіндік стационарлы жүйелердің бақыланатын параметрін
талдау;
Әдетте діріл сигналін виртуальды талдағыш кұрылымы жағынан компьютерден
және оның шығысындағы екі тізбектелген қүрылғьтдан тұрады. Біріншісі
өлшеуіш түрлендіргіштердің қолдауын қамтамасыз етеді және олардың қорегінен
түрады. Екінші қүрылғы аналогты сигналды сандық тізбекке түрлендіреді және
оны компьютор жадысына жіберіді. Дірілді турлендіргіштен басқа оның
жиілігін талдау үшін айналым датчиктеріде пайдалынады, олар осы
құрьілғылармен қолданады. Құрылғының ені мен түрі де көптеген арнайы
формалармен шығады [4].
Айтылған қүрылғылар сырттқы болуы мүмкін, онда мәліметтерді тасымалдау
стандартты байланыс интерфейсы арқылы іске асады, мысалы USB- порты.
Ақпаратты тасымалдау жылдамдығы бойынша шектеулер үшін. Ортакқ қорек
көзінен қоректенетін және ақпаратты компьютер шинасына тасымалдайтын
компьютерге кіргізілетін құрылғылар жиі пайдалынады.Кейбір құрылыстың және
экспертті диагностикалы фирмалармен жеткізілетін әртүрлі экспертті
бағдарлама үшін, діріл сигналын талдаудың баска түрлері кажет болуы мүмкін.
1.1.3 Мониторинг және диагностиканың портативті жүйелері
Стационарлы жүйемен бірге экспертті немесе автоматты диагностикалық
бағдарламаларме қамтамасызетілген маниторинг және диагностиканың ауысымды
портативті жүйелері де кең қолданылады. Бұл жүйелерді екі негізгі классқа
бөлуге болады -диагностиканы дайындаға эксперт орындауға есептелген
экспертті бағдарламалары бар маниторингтің кеңейтілген жүйелері, автоматты
диагностикалық және оның күйін болжайтын бағдарламалары бар типті
қондырғыны превентивті диагностикалык кызмет ету жүйелері.
Ауысымды жүйесінің құрамына ауыр өндірістік жағдайларда дірілді талдауді
және өлшеуді қамтамасыз ететін портативті аспап, мәліметтер базасы бар және
сигналдарды талдаудың бір қатар операциясын орындайтын компьютер, сонымен
қатар алынған диагностикалық ақпаратты өңдейтін экспертті немесе
диагностиканың автоматты бағдарламасы кіреді.
Бұдан басқа мұндай жүйенің құрамына диагностика нәтижелері бойынша
қондырғымен орындалатын сервисті жұмыстар үшін арналған аспаптар жиі
кіреді, оны теңестіру және орталықтандыру үшін. Аспап және маниторинг
бағдарламасы арасындағы сигналдарды талдау функциясын бөлу шегі жүйенің
маңызды көрсеткіші болып табылады. Кей кезде талдау функциясын аткармайтын
аспаптар кездеседі, олар тек дірілдің уақытына сигналдарын жинайды. Мұндай
аспаптарда дірілді өлшеу жеріндегі сигналдарды өлшеу сапасын жазу мүмкін
емес болғандықтан, олар кең таралмаған. Уақыттың және жиілік аумақтағы
талдау операциясы жеріндежүргізетін мәліметтер жинағышы-анализаторлар жиі
қолданылады, өлшеулер нәтижелерінің және статистикалық талдауы маниторинг
жәе диагностика бағдарламалармен орындалады. Орнында жүргізілетін
маниторинг, кей кезде диагностика операцияларын орындайтын аспаптар бар,
олар бақылау нысанасының күйін алдын ала талдауды береді. Мұндай талдау
кеңейтілген диагностикалы бағдарламаны компьютерде орындалады [4] [6].
Нақты аспаптардың мүмкіндігін талдайтын компьютердегіге қарағанда,
портативті аспаптарда есептеу жылдамдығы және көлемі біршама төмен.
Портативті жүйелердегі шектеулерді жою үшін көптеген аспаптар "on line"
режиміндегі дербес компьютермен жүмыс істеуі мүмкін, компьютерге сигналды
талдаудің күрделі түрлеріне артады.
Аспаптардың бір бөлігінің айналымдар және діріл датчиктері тобына сигнал
коммутаторының кірісіне қосылу мүмкіндігі бар, яғни әртүрлі сынақтарды
жүргізу уақытына маниторинг және диагностика портативті стационарлы жүйесін
жинауға мүмкіндік береді [5].
Мұндай мүмкіндіктің қондырғының диагностикалы және мониторингі
"квазистоционарлы" жүйелерде ерекше мәні бар. Бүл жағдайда өлшеуіш
түрлендіргіштер бақылау нысанасына енгізілуі мүмкін, ол байланыс желілері
аспапты қосуға мүмкін болатын жерге шығырылады (коммутациялы блок). Дәл
осындай тәсілмен кәсіпорындарда маниторинг және диагностиканың стационарлы
жүйелерді этап бойынша құруға болады, бірінші этапқа тек өлшеуіш
түрлендіргіштерді стационарлы орнатумен шектеліп бір бірімен алшақтағы
қондырғылардың маниторинг және диагностикасына кететін шығынды азайтуға қол
жетеді, егер өлшеуді портативті кұралдары бар бірнеше операторлар жүргізсе,
ол өлшеу нәтижелері маниторинг және диагностика үшін бағдарламалық
қамсыздандырылған бір компьютерге келіп түседі. Бұл есептің оңды шешу үшін
кейбір аспаптарға өлшеудің нәтижелері автоматты берілетін және маниторинг
диагностика нәтижелері қабыданатын электронды байланыс желілерін қолдау
қүралдары, және келесі өлшеулерді орындауға тапсырма енгізеді.
Портативті аспаптардың біреуі айтылған талаптарды қанағаттандыратын СД-12М
діріл талдағышы келтірілген. Сол жерде осы талдағыш базасындағы портативті
стационарлы жүйенің жалпы түрі көрсетілген [10].
Дірілді өлшеу жерінде портативті аспаптың орындауға міндетті шдаудің
минимум операциялары болады. Бүл маниторинг және терең диагностиканың
есептерін шешу үшін алдында айтылған дірілді талдаудің негізгітүрлері.
Маниторниг үшін арналған талдаудің барлык негізгі түрлері барлық жүмыс
істеу аумағының жиілігіндегі 0,5-ІГц-тен 25-30кГц дейін, дірілдің тар
жолақты спектрлерін өлшеу нәтижелері бойынша есептік жолмен орындалуы
мұмкін. Олар бойынша стандартты жиілік жолақтарындағы діріл шамасын анықтау
үшін, сонымен қатар валдың орбиті үлкен есептік куатты қажет етпейді, яғни
олар аспапта есептелінуі мүмкін.
Жоғарғы жиілікті кездейсоқ дірілдің спектрін міндетті диагностикалы
өлшеулерді талдау түрі нақты уақытта шығаратьш портативті аспаптардың
кейбіреуі ғана орындайды. Бұл нақты уақытта жоғары жиілікті дірілді
сүзбеяеу амалын тек куатты стандартты процессор немесе тек арнайы сигналды
процессор орындай алатындығымен байланысты.
Портативті аспаптарда қуатты процессорлар қорек көзі бойынша
шектеулерден пайдаланылмайды, ал казіргі кездегі сигналды процессорлар
барлық портативті талдағыштарға орнатылмайды. Портативті аспаптарға
процессорлар көмегімен орнатылған бірнеше мегабайт мәнді сигналдардың
таңдаулы спектрін тұрғызу үшін алдын ала жинақталған массивті өңдеу үшін,
бр массивтің жинақталған уақытынан бірнеше есе артық уакыт қажет. Бұл
мәлімет өндірісті орындалған бір платаны компьютерлер
базасында жасалынған санды аспаптарды пайдалану мүмкіндігін бір шама
шектейді, мысалы әртүрлі елдердің көптеген эксперттерімен кеңінен
пайдалынатын фирмасынан тараған аспап.
Дірілді өлшеу нәтижелерін статистикалық талдаудың
негізгі операцияларының біреуі компьютерге мәліметтерді тасымалдағаннан
кейін орындалуы мүмкін, себебі орындалған өлшеулердің сапасын бакылау үшін
пайданылмайды. Мәліметгердің сандык жинағышы -бір плп\аталы өндірістік
компьютордың негізіндегі "Диагностик кұрал" фирмасымен шығарылған
талдағыш.Талдаудің көрсетілген негізгі түрлерін орындайтын дірілдің
портативті жинағыш талдаушылардың ішінен масса өлшемдік, энергетикалык жэне
кұндылык көрсеткіштерінщ нашарлаусіз жоғарыда көрсетілген талдау түрлерінің
көптеген түрлерінде орындай түрлеріне көңіл көп бөлінеді. Бір қатар
фирмалар дірілдің портативті талдағыштарын шығарады, ол үшін біркорпуста
АЦП платасы және өлшеуіш түрлендіргіштің қолдау платасы бар жоғарлатылған
қуатты қорек көзімен және ортақ шинамен біріктірілген поіеЬоок типті дербес
компьютердің элементтері пайдалынады.
Мұндай талдағыштардың бір қатар артықшылықтары мен бірге кемшіліктері де
бар, оларға үлке масса өлшемді көрсеткіштерді, шектелген сенімділікті және
аккумуляторды зарядтамай үзіліссіз жүмыс ұзақтығын жатқызуға болады.
Сонымен қатар есептік техниканың портативті құралдарының үнемі дамуы осы
тәрізді талдағышының моральді тез қартайыуын аныктады.
Портативті талдағыштің дірілді мониторинг бойынша ұлтаралық
стандарттармен қарастырылған талдаудің негізгі түрлерін қамтамасыз ететін
онын сипаттамаларын уақыт бойынша түрақтылығы маңызды көрсеткіші болып
табылады. Ең алдымен бүл 2-1000Гц және 10-ІОООГц жиілік жолақтарындағы
діріл ығысыуының және діріл жылдамдығының шамаларын өлшеуге жатады.
Көптеген қазіргі талдағыштарда бүл үшін діріл үдемесінін түрлендіргіштері
уақыт және сырткы жағдай бойынша бар сигналдың электронды интеграторлары,
мысалы температура өзгергеде , тұрақтылығы жоқ сипаттамалы электронды
сүзбелер пайдалынады. Осыны ескеріп талдағыштарды шығаратын фирмалар
,интегралдаудың және сүзбелеудің санды әдісіне көшті, бірақта көбісі
өлшеудін жоғары динамикалық аумағын сақтай алмады. Кеңейтілген
маниторинг және диагностика есептеріне стандартты өлшемдердің
кеңейтілген динамикалық аумағы қажет (60 дб -дан аз емес), мұны кез келген
санды портативті діріл талдағыштары қамтамасыз ете алмайды [9].
1.1.4 Зерттеуші аспаптар және жүйелер
Дірілді маниторинг және диагностика есептерінің ішінде талдаушы
аспаптардың мүмкіндігі жетпейтін арнайы зерттеулерді жүргізуді талап ететін
шешімдер кездеседі. Сондықтан аспап шығаратын жеке фирмалар сигналдарда
кеңінен талдау үшін арналған техникалық құралдарды шығарады, әртүрлі
тәсілдермен ары қарай талдауы бар аспаптың жадысына щ сигналдарды алдын ала
жазуды қамтамасыз етеді.
Зерттеуші аспаптардың және жүйелердің ерекшеліктері келесілер болып
табылады:
* Ақпараттың үлкен массивті еске сақтау мүмкіндігі, соның ішінде
ақпаратты шығынсыз және тежеусіз өлшенетін
сигналдар;
* Әртүрлі физикалық процестерді өлшеуіш түрлендіргіштердің
шығысынан сигналдарды паралельді талдау және жазу
мүмкіндігі бар көп арналылық;
• Сигналды талдаудың көптеген түрлерін орындау мүмкіндігі;
Мұндай аспаптардың және жүйелердің көбісі виртуалды талдағыштар негізінде
құрылады, яғни өлшеуіш түрлендіргіштің әркелкі түрлерін жолдайтын шығыс
құрылғылары бар компьютерлерден әртүрлі аспаптарда және жүйелердегі
өлшеудің паралельді арналарының саны екеуден бірнеше ондыққа ауысуы
мүмкін. Мұндай арналардың жиілік аумағының жиілік шегі негізгі үш
фактормен анықталады - өлшеуіш түрлендіргіштердің жиілікті аумағымен,
жүйені қоректеу бойынша шектеумен және оның бағасымен. барлық жиілік
аумағындағы (~0.5Гц-тен -ЗОкГц дейін) дірілді өлшейтін паралельді
арналардың типтік саны, диагносткалық есептерді шығарғанда, пайдаланатын,
4-8 құрайды. Өлшенетін сигналдардың жиілік аумағының жоғарғы шегі 4 есе
төмендеген кезде, өлшеудің паралельді саны шамамен екі есе артуы мүмкін
[8].
Егер өлшеуіш түрлендіргіштерді қолдайтын қондырғылардан санды ақпаратты
тасымалдау сыртқы байланыс арналары арқылы, мысалы ІІ8В порты арқылы өтсе,
зерттеуіш жүйелердегі паралельді арналардың саны төмендейді. Бірақта
ақпаратты компьютерге тасымалдау жылдамдығы үзіліссіз өседі, және олар
жақын арада зерттеуіш виртуальді жүйелердегі әртүрлі процесстерді өлшеудің
паралельді арналардың санын анықтауды тоқтатады.Осылайша виртуальды
талдағыш негізіндегі дірілді талдау және өлшеудің техникалық зерттеуіш
жүйелерінде үш негізгі конструктивті нүсқа болады. Біріншіден стандартты
компьютерге енгізілген екі плата бар, оның біреуінде басқарылатын күшейткіш
антилайзингті сүзбелері бар бірнеше сызықты аналогты шығыстары бар, ал
екіншісі ортақ шина бойынша компьютордың жадысына мәліметтерді
тасымалдайтын көп кірісті аналогты санды түрлендіргіш. Әрқашанда рогіаЫе
компьютері болып табылатын платалы компьютерден басқа, жүйеге зерттелінетін
қондырғыдағы бақылау нуктелерінің сонымен анықталатын кіріс саны бар сыртқы
коммутатор кіреді. Екінші нүсқа компьюторден және өзінің қорек көзі бар
сыртқы құрылғыдан тұрады, ол жоғарыда айтылған біріншілік түрлендіргіштерді
қолдау,сигналдар коммутациясы, олардың келісімділік қызметін атқарады, жэне
де антиалайзингті сүзбелеуді, өзіндік АЦП түрлендіру және стандартты
интерфейс бойынша санды ақпаратты тасымалдау. Жүйенің екінші нұсқасында
басқаларына қарағанда поіебоок типті компьютерлер жиі пайдаланылады,бұл
сыртқы қорек көзісіз өрістік шарттарды жүйені бірнеше уакытқа пайдалануға
мүмкіндік береді.
Және үшінші нұсқа ретінде конструктивті поіеЬоок және бір аспаптың
корпусында шығыс кұрылғысын біріктіретін діріл талдағышын санауға бол а д ы
Көптеген зерттеуіш виртуальды талдағыштарда өлшеудің бірнеше паралельді
арналары бар (төрт аналогты және соншама сандық), бүл барлык жұмыс
аумағындағы сигналдарды жазуға мүмкіндік береді. Бірақта паралельді өлшеуіш
арналардың саны көп болуы керек, мысалы ірі машиналардың тоқтау және іске
қосьтлу режимін талдау, зерттеулік есептері бар, бірақта өлшенетін
сигналдардың жиілік аумағы біршама қысқаруы мұмкін. Мұндай есептерді шешу
үшін стандартты интерфейс бойынша, әдетте компьтердің ІІ8В -порты арқылы
санды ақпаратты тасымалдауы бар сигналдарды паралельді қабылдайтын арнайы
көпкірісті қүрылғысы пайданылуы мүмкін [7].
Дірілді және басқа процестерді виртуалды талдағыштар негізіндегі зерпеуіш
жүйелерде қондырғыны функциональды және тестілі диагностика шегінде
сигналдарды талдау үшін кең мүмкіндіктері бар,сонымен қатар
конструкциялардың механикалық жүйелердің модельді талдауы ушін,олардың
мүмкіншіліктері виртуальды талдағыштардан төмен болған жағдайларда да
талдауыш аспаптарға қызығушылық кем болмайды. Мұндай қызыгушылықтың себебі
тек апаттық режимде жұмыс істеу қабілеттігі ғана шес, сонымен қатар ауыр
өндірістік жағдайларда да, жүмыс істеу қабілеттігі болып табылады. Одан
төмен емес маңызды ерекшелігі, мұндай аспапты шығаратын фирмалар әртүрлі
қондырылардың маниторингі және диагностикасы үш бағдарламасы қамтамасыз
етуді белсенді дамытуда, бұл тек техникалық құралдардың шектелген
номенклатурасымен бірге болады. Ал маниторингтің және диагностиканың
есептерді шешудің әсердің пайдаланушыға бар барлық техникалық кұралдарының
және бағдарламаны қамтамасыз етудің мүмкіндігінен тәуелді.
Айтылғанмен байланысты белгілі қызығушылықты дірілді өндірістік талдаудың
көмегімен паралельді талдау мүмкіндіктерін кеңейтетін техникалық қүралдар
келтіреді. Оларға мысалы көп кірісті жалғаулар жатады.
Бірақта көп қызығушылық өндірістік талдағыш негізінде, жиналынатын
ортативті стационарлы жүйеге байөқалынады, ол компьютерге,
кіріс коммутаторына қосылған кез келген түрлендіргіштен сигналдың
талдау нәтижесін және керек кезде сигналдың өзін тасымалдай алады [8].
1.2 Құбырдағы кемістікті анықтайтын автоматтандырылған кешендер
Қазіргі кезде қолданылатын диагностикалық әдіс пен аспаптар арқылы мұнай
кұбырындағы ақауды көрсете алады, бірақта ақау аймағын анықтай алмайды.
Диагностика жүйесінде ондай әдістер мен аспаптар тек қана бірінші қадамда
қарастырылады, мысалы, сызықты баланс әдісі т.б. диагностиканың екінші
қадамына ақау табудың тереңірек әдістері мен аспаптар қолданылуы керек.
Кейбір мұндай аспаптар қазір ғана өмірде асырылып жатыр. Мысалы, зонд
құралдарды қолданатын әдістер. КейбІр здістер әлі тәжрибелі зерттеу
сатысында. Мысалы акустикалық әмиссия сигналдардың талдауына негізделген
ерекше әдіс. Екінші диагностикалық этапта қолданылған барлық әдістер
қайтару кезінде әр түрлі параметрді өлшеу нәтижесінде объектінің тасу
кезіндегі жағдайы жайлы ақпараттың жинауға мүмкіндік береді.
Кемістіктің пайда болуы (құбыр қабырғасының жарылуы) мұнай құбырдың бір
түрінен екіншісіне әкеп соғады. Мұнай кұбырының техникалық жағдайын жұмыс
істеуге қабілетті, жұмыс істеуге қабілетсіз, бұзылған және шеткі деп
сипаттама береді. Әрбір осындай жағдайдағы параметр жиынтығы сипаттайды.
Тікелей параметр жағдайын өлшегенде, әдетте қиын болып келеді. Олар
өлшенетін параметрлер арқылы анықталады, ондай жағдайды белгі деп атайды.
Бұл - шығын, мұнай кұбырындағы әртүрлі қиылысудағы өндірістің қотару
кысымын айтады. Көбінесе әртүрлі параметр жағдайының өзгеруінен тек бір
белгі өзгеріске ұшырайды, осыдан күрделі параметрлер арасындағы және жағдай
белгілерінің байланысын көрсетеді. Кейбір мұнай құбырының жағдайы ( кеміп
қалудің пайда болуы ) өндіріс жағдай параметрмен сипатталады. Осы жағдайда
белгілер кеңістігі мұнай кұбырынан қотару параметріне-
қысым,шығын,температура ж.т.с.с. кұралады.
Белгілер жағдайының негізгі сипаттамасын өлшеу мүмкін болу керек.
Абсолютты қателік диагноз процесінде белгі сипаттаманың өлшемі оның
лиапазон өзгеруінен кем болмау керек. Сөйтіп мұнай құбыр жағдайының
өзгерісі оның тоқтауына алып келмейді, келесі мақсатта объект жағдайының
белгі бағалауын орнату.Техникалық жағдайдың жалпы белгісі мұнай құбырдағы
техникалық нормасының бақылауға алынған қотару режим параметрінің ауып
кетуі жатады. Бұл белгіні методикалық түрде қолдану өте оңай, бірақта қиын
сүраққа жауап іздеуге тура келеді, ол сұрақтар ақпараттар параметрдің санын
таңдауменен параметр үшін техникалық норма бойынша есептеу әдісті ойлап
табу.
Келесі мақсатымыз алгоритм диагносткасымен орындалатын нысанның
техникалық жағдай диагоз жасау әдістің таңдау модел қүрудің бірнеше тәсілі
бар, олар белгі жағдайын және параметр жағдайын байланыстырады. Оларға
алгоритмдерді: детерминалған нысан моделінің ықтималдығы; комбинарлы нысан
моделі; нысан жагдайының физикалық қүбылыс туралы ақпараттар сипаттау
негізінде қолданылады. Мүнда көп тараған және қолданылатын диагностика
түріне нысанның жағдайы туралы ақпарат алушының физикалық жағдайы жатады.
Бұл диагностика әдістерді нақты ісүралмен немесе жүйемен жүзеге асырылады.
Кейбір мұнайқүбырды диагностикалау тек кұралдар арқылы жүзеге асырылады,
мысалы құбырдағы қабырғаның тұтас еместігін зонды дефектоскоп көмегімен
ғана анықтайды. Осы әдістердің әрі қарай дамуына патентты талдаумен
техникалық ақпаратқа карағанда кейін одан әрі ақпараттала түседі. Осындай
жағдаймен соңғы кезде автономды зонды қүрылғыны колданатын сызықты мұнай
құбырының жүмыс істейтін бөлігін диагностикалайтын қүралдар шыға бастады,
олар көптеген физикалық құбылысты жүзеге асырады, соның ішінде акустикалық
кеміп кетуді табу әдісі жатады. Қазіргі кезде мемлекетімізде мұнай
кұбырының жүмыс істейтін сызықты бөлігін диагностикалау элі алғашқы этапта.
Стационарлы жүйе жэне ЭЕМ -нің көмегімен техикалық жағдайын диагностикалау
мүлде жоқ деп айтуға болады. Мұнай кұбырын тасу кезінде оған нормативті —
техникалық құжаттарында техникалық талаптар койылады. Егер тасу кезінде осы
нормативті - техникалық талаптар бойынша қандай да бір ақау байқалса, онда
осы ақауды тауып, жөндеп оны алғашқы жағдайға әкелу керек. Практика кезінде
бұл мәселені шешу үшін кұбырдағы жұмыс істейтін сызықты бөлігін тоқтатпай,
жұмыстың ақауын тексеріп, жұмыс қабілеттігін, дұрыс жұмыс істеуін және
ақауды тауып тексеру жатады. Жұмыстағы мұнай кұбырдың сызықты бөлігін
ақаусыз екендігін герметикалык сипаттамасы көрсетеді [11].
Мұнай құбыры қазір жұмыс істеп, дұрыс функцияланып бірақта ақау болуыда
мүмкін, себебі құбырдағы сызықты бөлігінің коррозияға ұшыраған жарықтары,
микрожарықтардан мұнай құбырының мүнайдың аз кеміп кетуі болып отырады,
мұнай құбыры әдеттегідей жұмыс істегенмен нормативті техникалық құжатта
көрсетілген герметикалык қасиеті бұзылады. Осындай аз жер астындағы кұбыр
қабырғасында авариялық жағдайдың көзі болып саналады.
Осы айтылғаннан, жұмыс істейтын мұнайқұбырының сызықты бөлігін
диагностикалаудың негізгі мақсатына герметика және құбырдың коррозияға
ұшыраған қабырғаның ақаулы орнын табу.
1.2.1 Құбырдағы сызыкты бөлігінің рентгендік дефектоскопиясы
Магистральды құбыр тасу және монтажды - құрылыс жұмысының барлық түріне
инструменталды диагностикалық жаңа технологикалық қуралдар жасауда көп мән
бөлінген, дефектоскопиямен дефектография облысындағы жасалған жұмыстардың
ішінде электромагнитті әдіс, гаммасәулелі, ультрадыбысты және тағыда басқа
жатады.
Сваркалық қосудың сапалық бақылауына арналған импульсті рентгендік
апараттар кең қолданылады. Соның өзінде негізгі тіреуі рентгендік сәуле
арқылы тесу әдісін автоматтандыру болып табылады. Импульсті рентген-
апараттан артықшылығына олардың массасы мен габаритінің кішілігінде,
Нұршашудың жоғары өтімділігі сонмен бірге азуақыт қолданылуыжеңіл
қолданылуы мен ремонтау жатады. Бұл панорамды базасында өзімен-өзі жүретін
автоматты рентгендік кұрылғыны үлкен құбырдағы сварканың тігісін бақылауға
арнап жасауға болады.
Батыс Германия фирмасы "Зейферт" автоматандырылған өзімен өзі жүретін
рентгенді аппараттардың бірқатар сериясын өңдеп шығарыпты. Бұл аппаратарды
уламетрі 1020 дан 1420 мм сварлы киылысудың ішінде жарықтандыру үшін
қолданады. Құбарға кіре алатын мүндай аппаратың моноблогы бір муфтамен
қосылған екі секциядан тұрады.
Алдыңғы секцияда рентгендік құбыр орналасқан (250 кВ,5Ма) ол шасидың
өзінше орталықтанатындай орнатылған, онда құбырдың ішіндегі кұбыр орнын
қарап отырады. Артқы секция жетекті узел бар, коректену көзі, электрлік
параметрмен автоматика регуляторы. Аппарат кұбыр бойымен 18ммин журіп
өтеді, кұбырдың қиылысу радиусын қиыншылықсыз өтеді және 20° шеінгі жоғары
дөңге көрсете алады. Аппаратты сварлы тігісті автоматты түрде байқайты
күрылғымен рентгендік құбыр бекітілген, онымен сварлы жіптің өсі бойымен
рентгендік сәуле ±6 мм нақтылықпен жібіеріді. Құрылғыны толық массасы (
1420мм құбырүшін) 330кг болып келеді. Бұл кұрылғы -40° +60° шейінгі
температуралық диапазрнды кұрайды [12].
Француз компаниясы "Компаний Женераль де Радиоложи" қүбырды сваркалаудың
автоматты жүйесін ұсынады. Бүл өзімен қозалатын "2448 модельді" рентгендік
аппарат 610мм -1220мм дейінгі құбырдың ішінде сваркалық түйісуін рентгендік
жарықтандырумен айналысуды құбырдың 1,6 км не жетеді, болмаса 140 сваркалық
түйісудің рентгендік суретін жасауға болады. "2448 модельде" сварлы жіпті
анықтайтын датчиктер қарастырылған, сонымен қатар керекті кеңістікте
жарықтандыру жүргізі алады. Рентгендік аппаратты сырттан түрып каманда
аппаратпен басқаруға болады. "2448 модель" аппараты моноблокты рентген
құбырдан түрады жэне оның механикалық отсектің ориентация блогынан
тұрады, онда генераторлық кұрылғымен батареялык комплектісінен және
сырттай баскару пультінен тұрады. Техникалық мәліметтері: рентгендік
трубкасы-225кв,3 Ма ;жетек секциясынын ұзындығы -810мм ; батарей
секциясының ұзындылығы -Ю40мм;генераторлы секциясының ұзындылығы -920мм;
орташа жылдамдық ауыстыруы-18ммин тұрады [12].
1.2.2 Құбырдың магнитографиялық дефектоскопиясы
Жатқызылған және көмілген құбырларға сынак өткізгенде, рентгенографиялық
пленканы құбырдың бетіне орналастырудың мүмкіншілігінің жоқтығынан,
құбырдың қабырғаларының және сваркалық тігістерінің жағдайын магниттік және
электромагниттік бақылау әдістерін пайдаланады. Магнитографиялық
дефектоскоптардың жарыққа шығару, пайдаға асыру жұмыстары көптеген елдерде
жүргізіледі.
Америка компаниясы " Натурал Гәз Пайплайн " 1968 жылы тұңғыш рет
магнитографиялық бақылау өлшеу аппаратурасымен жабдықталып, іске қосылған
магистральды кұбырдың жағдайын бақылап тексеретін поршенді қолданған. Осы
аппаратпен диаметры 600мм құбырды тексерген. Бақылау кұрылғысымен
жабдықталған магнитті поршенмен құбырдың ішін тексеругеде оның коррозия
орнын тауып қалпына келтіру жұмыстарын орындайды. Құбыррдың жағдайын
магнитографиялық тексеру әдісін қолдану кең таралған. әлемнің алдыңғы
қатарлы компаниялары тіреу поршеннен қүрастырылған типтес кұрылғылар жасап
шығарады. Құбырды бақылау кұрылғысы бар магнитті поршенмен гидростатикалық
тексеру бір бірін толықтырыады. Гидростатикалық тексерумен құбырдың қысымды
көтеру кабілеті байқайды, бірақта бұл тексерумен құбыр бойынан коррозия мен
басқа да кемістіктерді табалмайды. Магнитті тексеру коррозия орнын және
металдың бүлінуін анықтайды, бірақта тігіс бойындағы жарықты немесе
сваркіленген дөңгелек тігістің кемістерін анықтай алмайды. Құбырдың
сваркалық тігісіндегі және құбыр металының шіруі неғізінен болатын
жарықты анықтау үшін, қазіргі кезде ультрадыбысты бақылау өлшегіш
дефектоскопиялык кұрылғыларды қолданады, бұл кұрылғылар өздігінен жүрмейтін
тіреу поршенінен және бақылау нәтижесін тіркеп алған кұрылғыдан тұрады.
Құбырдың пайда болған жарықты анықтаудың кепілді кұралы болып бақылау өлшеу
поршенін жіберу алдындағы тексеру жатады. Бірақта бұл әдіс үшін жүмыстағы
қүбырдың жұмысын тоқтату керек. Ол құбырдың белгілі бір жерінде поршенді
жіберіп және қабылдап алатын камера орнатылады.қүбырдың ішкі жағдайын
магнитографиялық бақылау әдісі келесілерден тұрады: кұбырда екі ішкі
дөңгелек магнит магнит өрісін туғызады. Құбыр қабырғасының жіңішкейіуінен
құбры қабырғасынан магнит өрісінің "кеміп қалуы" пайда болады (1-ші
сурет).Дөңгелек формалы катушкадан кұралған магнит өрісі датчиктер магнит
өрісінің кеміп қалған жерінен өткенде белгілі бір сигналды жібереді.
Информацияны жөндеу және еске сақтайтын мүмкіншілігі бар электрондык жазу
жабдықтарынан инструментальды бөліміне сигнал барады. Поршен өз жұмысын
аяқтаған кезде шағын жолақ лентасы шығарылады да берілгендер өңделеді.
Қазіргі кезде " Natural Gas Pipeline " компаниясы әмбебап муфтамен
қосылға үшсекциондық поршенде жасалған электромагниттық дефектоскоптың
қондыру үлкен диаметрлік қүбырларды бақылу үшін шығарылады. Үлкен
ұзындығына қарағанда мұндай поршень қүбырларды бұрылыс жерде жүре алады.
Алдыңғы сеция жетегінен түрады, онда екі киғаш сақина бар (поршень деп
аталатын) және сол арқылы барлық қондыру кұбырдың ішінде жүре алады. Бүл
бөлімде электр төгымен электр магниттерді және электржабдықтарды қамтамасыз
ететін аккумуляторлар орнатылған. Орталық секция магнит және датчиктерден
түрады, бұл секция магнит жолақтардың щеткасымен қүбырда ұсталынады. Артқы
секция злектрондық және жазу жабдықтармен өткен жолдың арақашықтығын
сақтайтын қондырушымен жабдықталған. Бұл секция орташа секцияда түрған екі
жетексіз сақиналармен қосылады. Бақылау нәтижесі диаграммалық жорыкқа
сезгіш қағазға жазылады [11].
Мүмкін және басқа тіреу әдісі, мысалы көп каналды магнит лентасына
жазу.Әрбір датчик өз сигналды бір каналмен жібереді, бұл синал лиаграммада
бір сызықпен жазылады. Сызықтың аномалдық амплитудасы кұбыр кабырғасының
калыңдығы жіңішкелінуіне сәйкес дөңгелек сварлық тігістер және ориентир өз
сызықтар жазады. Олар басқаларға карағанда тік орналасады. Сөйтіп олар
құбырдың аномальдық жерді табуді көмектеседі. Екі датчиктермен шеңбер
бойымен бекітілген катушка датчиктермен жабдыкталған. Бұл катушкалар
кұбырғының сырт жағында 1,6 км интервал мен орнатылған журықты магниттерден
сигнал алу үшін пайдаланады. Олар сигналды екі тіркеу каналына жібереді
және диаграммада жазады. Қатар клапандар және орнатылған жері белгілі басқа
жабдыктар диаграммада жазылған дефект орнын тапканда көмектеседі.
Арақашықтығын есептейтін канал счетчиктен сигналды беруі үшін пайдаланады,
ол анықтайды және поршеннің жүруін жазады. Қүбырдың аномальдық құбылыс
жүретін жердің ең жақын отметкідан жетерілген қүбырдан бекітілген.
Арақашықтық счетчигі поршеньнің жылдамдығын тіркейді және берілгендерді
автоматтандырылған бақылау үшін жібереді. Бүл поршеннің мөлшерлі қозғалысын
қамтамасыз етеді және біртүрлі амплитудалық қүбылыстардың диаграммалық
жазуларын алу үшін. Диаграмманың астындағы жағында ориентация нышыны өз
жазуын жазады және поршеньнің айналуын басқарады, бұл кемістің айналуда
жатқан орнын табуға көмектеседі [13][14].
Магнитографтың бакқылау өлшеу қондырғының кұрғақ газ ағында жылдамдығы 5-
10 мг (нақты жылдамдығы 6 мг). Мұндай жүру жылдамдықта тербеліс болмайды
және поршеннің бұзылуын мүмкіндігі келмейді. ұзын кұбырғыларда жылдамдык
әдетте іске қосу клапанның тесігінің көлемін өзгертумен жөнге салынады.
Іске қосу клапанның азайтқан стационарсыз газдың тұруында поршеннің
жылдамдық сигналдарын беруін тоқтатуға арналған. Үйлесімді поршеннің
жылдамдығын анықтау үшін жол бойында тұрған кедергілерді және
поршенді сынауға болатын мүмкіншілік бермеу үшін ең басында макет
жіберіледі.
Ұқсас қондырғыны Американ "АМФ Тюбоскоуп" фирмасы өңдеп шығарады. Бүл
"Лайналы" қондырғысы аспаптармен жабдықтармен жабдықталан поршень ретінде
болып табылады. Ол газ қысымы арқылы қырдың ішінде жүреді. Оны іске қосу
үшін жер қозу жұмыстары және демонтаж жүмыстары қажет болмайды. " Лайналы "
коррозия орындарының көлемін, нүктелі коррозияны механикалык зақым келген
жерлерді табу үшін пайдаланады.
Қондырғының жұмысы құбырдың қабырғасына бағытталған. Магнит өрісінің
пайдалануына негізделген. Қиратылған жерлер және басқа кедір - бұдырлар
аспаптың магни өрісін өзгертеді. өзгерістердің берілуі пленкаға жазылады.
Содан кейін диаграмма қүрастырылады, ол диаграммада және нүктелі
коррозиялардың орындарымен, дәрежесін көрсетеді.
Фирма аспапты екі модификациясында үсынады - үш және бес секциялы. Үш
секциялы " Лайналы " дың келесі жабдықтары бар:
Бірінші немесе жетекті секциясында электрбатарейлермен таяныш секциялар
орналасады; Екінші немесе аспаптық секциясында бүкіл қүбыр шеңберінде бүкіл
датчиктер орналасқан, олар магнит өрісінің өзгерісін аныктайды.
Үшінші немесе аспапты секциясында электронды жабдықтар , тіркеу жуестері
және арақашықтық мөлшерлеу дөңгелектері орналасқан. Бүл кондырулар шағын
диаметрлі қүбырлардың бақылауына арналған.
Поршен ішкі және сыртқы коррозияны, механикалық зақьшдарды, тігістің
ақауларын, еніп кету жерін, құбырдың тармақтарының және басқаларды
анықтайды. Қүндырғының үзындығы-2,7м. Секциялар өзара байланысқан жалғаушы
элементпен қосылған, олар кондырғыға әртүрлі бұрылыстарды өтеуге мүмкіндік
береді [14].
Үлкен диаметрлы қабырғаға бессекциялы қондырғы "Лайналы" пайдаланылады.
"Лайналы" системасының бірінші сециясы жетік секция деп аталады.
Поршеннің сақиналарыньщ көмегімен ұсталынатын, қүбырдың ікі кабырғасымен
тығыз байланыс жасайды және затты қотару арқасында кұрылғының қозғалу
мүмкіншілігін береді. сақиналардың ортасыында орналасқан дефектерді
анықтайтын кұрал қайнап бекітілген тігістерді, муфталарды және магниттік
көрсеткіштерді басып өтеді. Екінші секция трубалардан магнит өткізеді және
тексеру колоткаларын үстап тұратын мамгнит. Магнит кұбырларда болат
щеткалардың көмегімен сақталады. Щеткалар құбырдың кабырғасына магниттік
жазықтық пайда болуы үшін қызмет етеді. Қүбырды түгел байқап ажыратын
датчиктер колоткада орналасқан. Құбыр қабырғасының қалыңдағы өзгерістер
аспаптық цехке датчиктер арқылы беріледі. Басып өткен жолды өлшейтын үшінші
секция құбрырдың басы мен соңында поршеннің сақиналары арқылы жүзеге асады.
Сол сияқты қорытылған болаттан жасалған дөңгелектер де құбырдың ішкі
жағындағы арақашықтықты анықтайды. Төртінші - батарея цехі, "Лайнолог "ты
30 сағат бойы энергиямен қамтамасыз етеді. Артқы жағында орналасқан манжет
бұл қүбырдың тепе- теңдігін сақтайды. Бесінші тіркейтін секция да құбырдың
ішіндегі манжет арқылы жүзеге асады. Бұл бөлікте магнитофон мен
электорондық құрал сайман бар. "Лайналы" кондырғысының артықшылығы белгілі
бір кемістерді қауіпті шегіне жеткізбей тап басуы, қысымның үлғаюы мен
кішірейіуін бағалау, катодтық корғауды жақсы үйымдастыра білуі, құбырдың
қалпын үнемі тіркеуі. Аралары 900м - 1,6км болатын құбырды бақылау үшін
үлкен таға іспеттес магнит орналастырады, олар картаға зерттеліп
түсіріледі. "Лайналы" орнынан козғалғанда бақылау нысандарының (жер
бетіндегі бақылау нүктелері)көмегімен коррозияның орнын тап басуға болады.
Клапандар мен фланқылар өзіне тән нысандар ретінде пайдаланылады. Поршеннің
ұзындығына сай жасалған ұялар (ловушка) бақылау поршенін іске қосу мен
қабылдау үшін пайдаланады. Бақылау поршенін іск қоспас бүрын макетін
өткізеді. "Лайналы" макеті іске қосылған бір жолы поршенді
ақау болғандықтан құбырда кептеліп қалған болатын. Осы бөлікті анықтау үшін
кондыргының артқы жағы "Хит" датчигімен ауыстырылады.
Тіркеу лентасындағы алынған мәліметтерді анализдеу үшін мына
жағдайларды білу шарт [15].
Кемістердің қайда екенін аныктау үшін кұбырға магниттік сілтегіш
орнатылады, олар үлкен амплитуда туғызады, олар бірнеше бақылау каналынан
өтеді, қосарланған каналды да басып өтеді. Механикалык муфталар мен
сақиналар тігісі барлық бақылау каналдарына вертикаль бағытта индикация
береді. Муфталардың индикацияның линиясы сақина тігісінің линиясынан қалың.
Муфтаның үстіндегі құйма қүбырлар бар каналдарға индикация береді
қосындының әр жағынан орташа амплитудагы екі белгі пайда болады. Трубаның
қүйма қосындысын көрсететін индикация муфтаның қосындысының индикациясынан
төмен болады. Тоқталған жерлер аралары бірдей бақылау каналдарына орташа
амплитудағы индикация береді. Шағын жамау да осындай коррозиялы учаскілерге
дәл жоғардағыдай индикация көрсетеді. Қүбырдың жоғарғы жағындағы магнит -
тік сілтемелер аз ғана коррозияны емес әрі үлкен, әрі қалың етіп индикация
линияларын анықтайды. Қондырғыда шиберлер арақашықтығы бірдей екі белгі
арқылы анықталады. Орналастырған жамаудың индикациясының амплитудасы
клапанның индикациясының амплитудасынан жоғары емес.
Сыртқы нүктелік коррозия бір немесе бірнеше канал арқылы анықталады.
Коррозияның ең бір жалпы түрі, қүбырдың өзінікі немесе жамаудан болған деп
бөлінеді. Коррозияның тереңдігі өлшеуіш арқылы бақылау каналдарының
вертикалі бойынша жүргізіледі. Ең соңғы жүйелеу мен анализ қолмен өлшенеді.
Бұл жүмыстың кемшілігі маманның ұзақ уақыт айналысыуынан дәлдіктен
ауытқиды. Сондықтан ЭЕМ -ді жүйелеу мен анализ жүмысына пайдалану мәселесін
шешу керек.
" Алберта Гэс Трэнк Лайн " деген Канадалық фирма қүбырлардың коррозиясын
және мехаиалық ақауларды анықтау максатымен электромагниттік
бақылаупоршендерін зерттеу жүмыстарын жұргізуде. Сынақ әртүрлі
деңгейдегі ақауларды ұзындығы 30м болатын қүбырда жүргізілген. Бұл алынған
көрсеткіштер басқа ірі фирмалардың көрсеткішімен салыстырған. 1948 жылдан
бергі 300 ақау зерттелді. Екі түрлі бақылау поршенінің жұмысы анализге
түсті. Сигналдардың әртүрлі амплитудасы(нүктелік коррозиянын формасына
сай)кемістердің размерлерімен орнын анықтауға кедергі болатындығы
анықталған [18].
Коррозия сигналының амплитуда тербелісі әртүрлі болмас үшін поршеннен өту
жылдамдығы тұрақты болуы керек. Бүл жүк басып тұрған және өте қиын
географиялық жағдайларда орналасқан құбырларды алсақ ең үлкен мәселе болып
отыр. Жылдамдығы 2-ден 17 метрсағатқа дейін өзгеріп отырса, кейде газдың
көлемі поршенді козғалысқа түсіруге күші жетпей калады. Жылдамдықтың
өзгеріп тұруы да бағдарламадағы тексеру бойынша өтті. Қүбырды мұқият
қарағанда дәлдік өте маңызды орын алады.18 немесе 21метр қателесу дегеніміз
өте қымбатқа түскен болар еді, ол жағдайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Дірілді өлшеудің және талдаудытң қарапайым қүралдары
Қүралдары апаттық қорғаныстың және рұқсат етілетін бақылау жүйелері
болып табылады. Стандартты жиілік жолағындағы діріл ығысуының немесе діріл
жылдамдығының шамаларын өлшеу олардың міндетті функциясы болып табылады,
мысалы 2-ден 1000 Гц ке дейін немесе 10-нан 1000 Гц ке дейін. Бүл үшін
аспап кұрамында стандартты амплтуда -жиілікті сипаттамасы бар кең жолақты
сүзбе пайдаланылады. Сүзбенің кең жолағы бақыланатын қондырғының діріліне
шығыс синалының тез әрекет етуін қамтамасыз етеді, бүдан ол апатың қорғаныс
жүйелерін іске қосу жылдамдығына қойылатын талаптардан басқа, дірілден
қорғау кұрылғыларына техникалық қүжаттармен орнатылатын мәнге дейін
құрылғының жалған іске қосылу мүмкіндігін төмендету мақсатымен сенімділік
бойынша жоғарғы талап қойылады.
"Виконт" фирмасының дірілдің рүқсат етілітінін бақылау және "Васт"
фирмасының діріл сигналы бойынша апаттық қорғаныстың (сигнализациясы)
карапайым жүйесі үшін карапайым аспаптың түрі келтірілген. Өкінішке орай
аналогты өлшеуіш техника негізінде жасалған көптеген діріл өлшеуіштердің
сенімділігі және АЖС-нің қалыптылығы төмен, ал діріл қорғанысының бірнеше
жүйесі жалған іске қосылу ықтималдығы бойынша талаптарды қамтамасыз
етпейді.
Өндірістегі еңбек қауіпсіздігі бойынша стандарттармен қондырғының
дірілін рұқсат еткен бақылауы регламенттелген, ол бірнеше жиілік
жолақтарыда келтірілуі мүмкін: 0.8- ден 80 Гц дейін немесе 8-ден ІОООГц -ке
дейін (қалдық қүралдар үшін). Бүл мақсат үшін дірілді бақылау құралдарында
дірілді жеке қарау мүмкіндігі қарастырылған, мысалы, өндірісті
қауіпсіздікте діріл сияқты акустикалык шудың да бақылауы бірге жүргізіледі,
сол себепті рүқсат етілетін бақылау қүралының кейбіреуінде. дірілді және
шуды өлшеудің паралельді немесе өзара ауыстырылымды арналары бар. Кей кезде
дірілді үш шекті өлшеуіш түрлендіргіштермен немесе топтык
түрлендіргіштермен жұмыс істеуге мүмкіндік беретін, кірісінде дірілдің
бірнеше түрлендіргіштері бар діріл өлшегіштер кездеседі.
Дірілді талдау күрделілігімен күй индикаторының функциясымен аткаратын
аспаптардың ерекшелігі жоқ. Мүндай аспаптың ерекшелігі бақыланатын аспаптың
бір ықтималды ақау көрсеткішін ертерек тауып алау болып табылады. Көптеген
ақаулардан, бір жағынан діріл бойынша карапайым және әсерлі бақыланатын, ал
басқа жағынан бақыланатын кондырғының апат алдындағы күйінде тез таралатын
және кез келген ақаулар тізбегінде болатын ақаулар таңдалынады.
Дірілді диагностикада жалпы жалғыз пайдалынатын аспап подшибниктің күй
индикаторы болып табылады. Подшибниктердің күй индикаторы әдетте жетекті
кең жиілікті жолағындағы ультрадыбысты дірілді өлшейді. Бүл жолақтың
орталықты жиілігі әр түрлі аспапта әртүрлі болуы мүмкін: 20 – 30 кГц бастап
100кГц- тен жоғары мәндерге жетеді. Әдетте ультрадыбысты дірілдің орташа
квадратты мәні (соққылы импульстердің қуаты) және пик фактор немесе крест
фактор шамасы бакыланады(жаңғыс соққылы импульстердің пішіні ). Өлшеу
қарапайымдылығы және алынатын ақпараттың жетімділігі бүл аспаптарды қызмет
көрсету персоналына арнайы дайындықсыз пайдалануға мүмкіндік береді, ал
штатты емес жағдайды тапқан кезде дірілді күрделі зерттеу үшін мамандарды
шақырады. Күй индикаторы қауіпті емес бірлік ақау пайда болған кездегі
сияқты, апат алдындағы тез үлғаятын ақаулардың да пайда болған кезіндегі
бірдей ақпарат береді, олардың көмегімен подшибниктердің күйін бақылауды
жиі өткізген дұрыс, 3-5 тәулікте бір реттен аз емес [1].
"Меткатам" фирмасында шығарылған подшибниктің, күй индикаторының бір
нүсқасы кейінгі жылдары төмен жиілікті діріл бойынша қондырғының рүқсат
етілген бақылаудың және ультрадыбыс бойынша сорып алу подшибниктердің
күй индикаторының функцияларын біріктіретін.
аспаптар және жүйелер жиі пайда бола бастайды. Апаттық қорғаныс жүйесі
мысал бола алады, оның косымша функциясы діріл бойынша сорып алу
подшибниктерінің күйін бақылау болып табылады.
1.1.2 Маниторинг және диагностиканың стационерлы жүйесі
Талдаудің күрделі түрлері дірілді маниторинг құралдарында пайдалануы
мүмкін. Дірілді маниторинг құралдарының негізгі қызметі қондырғы дірілінің
қайтарымсыз өзгерістерін табу және олардың даму жылдамдығын болжау болып
табылады. Маниторинг кұралымен шешілуі мүмкін қосымша есепке байқалынған
өзгерістердің себебін анықтауды жатқызуға болады. Бұл есеп арнайы
експерттік бағдарламаларды пайдаланумен және маниторинг нәтижелерін
талдайтын экспертпен шешіледі.
Дірілді маниторинг құралдары қорғанысты немесе болжағыш маниторинг
жүйелеріне біріктіріледі. Маниторинг аумағының көптеген кұрылымдық және
жұмыстық параметрлері туралы ақпаратты пайдаланатын корғанысты маниторинг
жүйедегі жеке діріл арналары баскаларынан жиі қолданылады. Мүндай жүйеде
әдетте стандартты контроллер көмегімен дірілдің қарапайым талдауы
жүргізіледі. Тек кейбір жағдайда ғана стандартты жиілік жолағындағы діріл
шамасынан басқа 1-2 кГц жиілік жолағындағы дірілдің спектральды талдауын
орындайды. Әдетте мұндай талдау сапасына койылатын талаптар техникалық
құралға койылатыннан төмен. Қорғанысты маниторинг жүйедегі дірілді
арналардың шығыс мәліметтерінің күрылымы, тәртіп бойынша автоматты бақылау
және басқару жүйелерінің стандарттарымен анықталады[1].
Әдетте тек өлшеу және дірілді талдау арналады, бар айналатын кұрылғының
"болжайтын дірілді" маниторинг жүйелерінің негізін спектральды талдау
құрайды. Мүндай жүйелердің спектральды талдау кұралдарына бір сірә жоғарғы
талаптар қойылады: жоғарғы жиілігі 1000-2000Гц мәндерімен шектелуі
мүмкін, бірақта ол 20Гц шамасына дейін жиі. өседі. Осыны ескеріп дірілді
өлшеуіш түрлендіргіштердің типі таңдалынады. Сигналдарды спектральды талдау
кезінде оның артыуын ескермегендегі динамикалық аумакқа койылатын талаптар
10 деңгейінде жатыр және АЦП колданумен 20 дан көпке жетеді. өлшеуіш жәсм
ччсне талдағыш трактының сызықтығы 0.1 пайыздан төмен болмау керек.
Айналымды қондырғының дірілін спектральды талдау дамыған ақаулардың
жартысынан көбін анықтауға мүмкіндік береді және осы негізде бақыланатын
қондьтрғының апат алдында интенсивті дамудағы ақаулар тізбегінің бірге
біреуін өткізбейді. Дәл осы себептен дірілді маниторинг жүйелері апаттың
алдын алудың әсерлі кұралы болып табылады, ал оның кұрамында экспертті
диагностикалық бағдарламаны пайдалану қондырғының тоқтауының себептерін
табуға және оларды тез жоюға мүмкіндік береді.
Бірақта істен шығуға дейін кондырғылардың барлық акауларын табуға
мүмкіндік бермейді. Бұл факт ұзақ уақытқа апатсыз жұмысын болжауға нағыз
мүмкіндік бермейді, өлшеу 5-10 күннен аспайтын периодты маниторингті
жүйелерді пайдалануға жеткілікті. Сондықтан дірілді маниторингті әсерлі
жүйелердің көпшілігін қондырғыда штатты орнатады және дірілді өлшеуді аз
уақыт аралықтары арқылы жүргізіді.
Дірілді маниторинг жүйелердің стационарлы орындалуы дірілді талдау
кұралдарына қойылатын талаптарды ауыстырады. Біріншіден, талдағышты
пішініне және пайдаланатын қуатқа қатаң талаптардың болмауы персональды
компютерлердің базасындағы талдағыштарды кең пайдалануға мүмкіндік береді.
Сигналдарды компьютерлі талдау талдаудің кез келген түрін аперативті
өткізуге мүмкіндІк береді, сондықтан маниторингтің көптеген стационарлы
жүйелері керек кезде қондырғының қалыпты немесе өтпелі режимдеріндегі
дірілді талдайды және оның іске қосылуы кезінде Дірілді талдаудің көп
шекті және синхронды түрін пайдалану диагностиканың
экспертті жүйелерінің әсерлігін жоғарлатуға мүмкіндік.
береді және қондырғының дірілді күйін болжауды іске асырады. Маниторингтің
стационарлы жүйелерінде диагностикалык мүмкіндіктерді шектейтін жалғыз
фактор дірілді бақылаудің соңғы нүктелер саны болып табылады, олардың
әрқайсысына өлшегіш түрлендіргіштер стеционарлы орнатылады.
Маниторингтің диагностикалық мүмкіндіктерін кеңейту үшін стационарлы
жүйелер кондырғының кез келген нүктесіндегі дірілді өлшейтін ауыспалы
қосымша арнамен жиі біріктіріледі, онда өлшеу уақытына өлшегіш түрлендіргіш
орнатылуы мүмкін. Бұл үшін мәліметтерді қарапайым жинағыштар немесе дірілді
ауыспалы талдағыштар бар.
Қосымша мәліметтерді алып, эксперт ( диагностикалық бағдарлама ) байқау
есебінің бөлігін емес , көптеген ақауларды шеше алады және олардың дамуының
5-10 күннен көп уақытқа болжай алады. Ендеше маниторингтің стационарлы
жүйесі не үшін қажет егер диагностикалық өлшеулер арасындағы мерзімін 2-3
айға жеткізу мүмкіндігі бар диагностиканың ауысымды жүйесін пайдаланған
экономикалық тиімді болғанда деген сұрақ туады[2].
Тәжрибе көрсеткендей маниторингтің стационарлы жүйесі біріншіден қызмет
көрсететін персоналымен басқарылатын көп режимді маңызды кондырғылар үшін
қажет. Персоналдың қателігі басқарылатын қондырғының ақауларының өте тез
дамуының жиі себебі болып табылады, оларды өз уақытында апаттың алдын алу
үшін лезде табу қажет (ротордың 2-3 айналымы кезінде )
Қызмет көрсететін персоналдың қауіпті қателерін табу үшін бақылаудің
көптеген нүктелеріндегі дірілді өлшеу қажет емес. Бақылаудың барлық таңдап
алынған нүктелеріндегі дірілді талдау кез келген апаттың қорғаныс
жүйелерінің кезкелгендегідей паралельді жүргізу қажет. Дірілді бақылаудың
барлық нүктелеріндегі, соның ішінде апатық қорғанысқа пайдаланылатын
нүктелердегі диагностикалык ақпаратты өлшеулер арсындағы үлкен уақыт
аралығымен тізбектей алуға болады.
Айналмалы қондырғының күйін бакылау үшін пайдаланылатын бір режимді
қондырғының диагоностикасы және маниторингінің стационарлы жүйесі басқаша
кұрылады. Біріншіден, мұндай жүйелерде негізгі акцент аз уақыт арлықтары
арқылы өлшеуді қажет етпейтін терең диагностикаға жасалынады, бүл жүйені
анағүрлым арзандатады. Екіншіден, маниторинг және диагностика есептері
тәуелсіз шешіледі. Бүл үшін дірілді қарапайым маниторнгті өлшеулер жиі
орындалады, және бұл аралықтар алғашқы өлшеу бойынша анықталатын аумақтың
нағыз күйінен тәуелді. Маниторингтің және диагностиканың мұндай стационарлы
жүйесінің кұрылымы діріл талдауы және өлшеу жүйесінің құрылымынан
ерекшеленбейді [3].
Кез келген дірілді маниторинг және диагностикалы стационарлы жүйенің
құрамына кіретін дірілдің вертуальды талдағышы, сигналдарды талдаудің
негізгі түрін орындауы керек. Сонымен қатар тәжрибелі оператордың дірілдің
қайтімсіз өзгерістерінің себептерін нақтылау үшін және ақаулардың түрлері
үшін арнайы талдау түрлерін орындау мүмкіндіктері болу қажет.
Жұмыстың типтік режимдегі кондырғының дірілді маниторингі кезіндегі
талдаудің негізгі түрлеріне келесіні жатқызуға болады:
* Стандартты жиілік жолақтарындағы діріл деңгейін өлшеу;
* Кең жолақты мысалы траекторын талдау;
* Төмен жиілікті және орта жиілікті дірілдің тар жолақты спектральды
талдауы;
* Периодты өлшеулердің статистикалық талдауы;
* Сырғу подшибниктердегі жоғарғы айналымды валдің
тербелу пішінін анықтау; айналмалы кондырғының терең диагностикасы
кезінде талдаудің негізгі түрлеріне келесілерді жатқызуға болады:
• Жиіліктердің кеңейтілген аумақтағы дірілдің тар жолақты
спектральдің талдауы.
* Алдын ала жолактың сүзбемен шыңарылған кездейсок
жоғары жиілікті дірілдің тар жолақты спектральды талдауы;
* Диагностикалык параметрлердің өлшеу нәтижелерін
статистикалық топты талдау;
Маниторинг жэне диагностика үшін талдаудің қосымша түрлеріне
келесілерді жатқызуға болады;
* Жұмыстың өтпелі режимдеріндегі дірілдің синхронды
спектральды талдау;
* Дірілді өзара спектральді талдау;
* Тестілі ұйытқулармен қыздырылатын өзіндік ауытқуларды
талдау;
* Машинаның айналу жиілігінде бакылау нүктелеріндегі
ауыткулардың амплитудасын және фазасын аныктаумен корпустың
ауытқу пішінін талдау;
* Оның жұмыс істеу қабілетін және алынған нәтижелердіңдұрыстығын
анықтау үшін маниторинг жәнедиагностиканың
өзіндік стационарлы жүйелердің бақыланатын параметрін
талдау;
Әдетте діріл сигналін виртуальды талдағыш кұрылымы жағынан компьютерден
және оның шығысындағы екі тізбектелген қүрылғьтдан тұрады. Біріншісі
өлшеуіш түрлендіргіштердің қолдауын қамтамасыз етеді және олардың қорегінен
түрады. Екінші қүрылғы аналогты сигналды сандық тізбекке түрлендіреді және
оны компьютор жадысына жіберіді. Дірілді турлендіргіштен басқа оның
жиілігін талдау үшін айналым датчиктеріде пайдалынады, олар осы
құрьілғылармен қолданады. Құрылғының ені мен түрі де көптеген арнайы
формалармен шығады [4].
Айтылған қүрылғылар сырттқы болуы мүмкін, онда мәліметтерді тасымалдау
стандартты байланыс интерфейсы арқылы іске асады, мысалы USB- порты.
Ақпаратты тасымалдау жылдамдығы бойынша шектеулер үшін. Ортакқ қорек
көзінен қоректенетін және ақпаратты компьютер шинасына тасымалдайтын
компьютерге кіргізілетін құрылғылар жиі пайдалынады.Кейбір құрылыстың және
экспертті диагностикалы фирмалармен жеткізілетін әртүрлі экспертті
бағдарлама үшін, діріл сигналын талдаудың баска түрлері кажет болуы мүмкін.
1.1.3 Мониторинг және диагностиканың портативті жүйелері
Стационарлы жүйемен бірге экспертті немесе автоматты диагностикалық
бағдарламаларме қамтамасызетілген маниторинг және диагностиканың ауысымды
портативті жүйелері де кең қолданылады. Бұл жүйелерді екі негізгі классқа
бөлуге болады -диагностиканы дайындаға эксперт орындауға есептелген
экспертті бағдарламалары бар маниторингтің кеңейтілген жүйелері, автоматты
диагностикалық және оның күйін болжайтын бағдарламалары бар типті
қондырғыны превентивті диагностикалык кызмет ету жүйелері.
Ауысымды жүйесінің құрамына ауыр өндірістік жағдайларда дірілді талдауді
және өлшеуді қамтамасыз ететін портативті аспап, мәліметтер базасы бар және
сигналдарды талдаудың бір қатар операциясын орындайтын компьютер, сонымен
қатар алынған диагностикалық ақпаратты өңдейтін экспертті немесе
диагностиканың автоматты бағдарламасы кіреді.
Бұдан басқа мұндай жүйенің құрамына диагностика нәтижелері бойынша
қондырғымен орындалатын сервисті жұмыстар үшін арналған аспаптар жиі
кіреді, оны теңестіру және орталықтандыру үшін. Аспап және маниторинг
бағдарламасы арасындағы сигналдарды талдау функциясын бөлу шегі жүйенің
маңызды көрсеткіші болып табылады. Кей кезде талдау функциясын аткармайтын
аспаптар кездеседі, олар тек дірілдің уақытына сигналдарын жинайды. Мұндай
аспаптарда дірілді өлшеу жеріндегі сигналдарды өлшеу сапасын жазу мүмкін
емес болғандықтан, олар кең таралмаған. Уақыттың және жиілік аумақтағы
талдау операциясы жеріндежүргізетін мәліметтер жинағышы-анализаторлар жиі
қолданылады, өлшеулер нәтижелерінің және статистикалық талдауы маниторинг
жәе диагностика бағдарламалармен орындалады. Орнында жүргізілетін
маниторинг, кей кезде диагностика операцияларын орындайтын аспаптар бар,
олар бақылау нысанасының күйін алдын ала талдауды береді. Мұндай талдау
кеңейтілген диагностикалы бағдарламаны компьютерде орындалады [4] [6].
Нақты аспаптардың мүмкіндігін талдайтын компьютердегіге қарағанда,
портативті аспаптарда есептеу жылдамдығы және көлемі біршама төмен.
Портативті жүйелердегі шектеулерді жою үшін көптеген аспаптар "on line"
режиміндегі дербес компьютермен жүмыс істеуі мүмкін, компьютерге сигналды
талдаудің күрделі түрлеріне артады.
Аспаптардың бір бөлігінің айналымдар және діріл датчиктері тобына сигнал
коммутаторының кірісіне қосылу мүмкіндігі бар, яғни әртүрлі сынақтарды
жүргізу уақытына маниторинг және диагностика портативті стационарлы жүйесін
жинауға мүмкіндік береді [5].
Мұндай мүмкіндіктің қондырғының диагностикалы және мониторингі
"квазистоционарлы" жүйелерде ерекше мәні бар. Бүл жағдайда өлшеуіш
түрлендіргіштер бақылау нысанасына енгізілуі мүмкін, ол байланыс желілері
аспапты қосуға мүмкін болатын жерге шығырылады (коммутациялы блок). Дәл
осындай тәсілмен кәсіпорындарда маниторинг және диагностиканың стационарлы
жүйелерді этап бойынша құруға болады, бірінші этапқа тек өлшеуіш
түрлендіргіштерді стационарлы орнатумен шектеліп бір бірімен алшақтағы
қондырғылардың маниторинг және диагностикасына кететін шығынды азайтуға қол
жетеді, егер өлшеуді портативті кұралдары бар бірнеше операторлар жүргізсе,
ол өлшеу нәтижелері маниторинг және диагностика үшін бағдарламалық
қамсыздандырылған бір компьютерге келіп түседі. Бұл есептің оңды шешу үшін
кейбір аспаптарға өлшеудің нәтижелері автоматты берілетін және маниторинг
диагностика нәтижелері қабыданатын электронды байланыс желілерін қолдау
қүралдары, және келесі өлшеулерді орындауға тапсырма енгізеді.
Портативті аспаптардың біреуі айтылған талаптарды қанағаттандыратын СД-12М
діріл талдағышы келтірілген. Сол жерде осы талдағыш базасындағы портативті
стационарлы жүйенің жалпы түрі көрсетілген [10].
Дірілді өлшеу жерінде портативті аспаптың орындауға міндетті шдаудің
минимум операциялары болады. Бүл маниторинг және терең диагностиканың
есептерін шешу үшін алдында айтылған дірілді талдаудің негізгітүрлері.
Маниторниг үшін арналған талдаудің барлык негізгі түрлері барлық жүмыс
істеу аумағының жиілігіндегі 0,5-ІГц-тен 25-30кГц дейін, дірілдің тар
жолақты спектрлерін өлшеу нәтижелері бойынша есептік жолмен орындалуы
мұмкін. Олар бойынша стандартты жиілік жолақтарындағы діріл шамасын анықтау
үшін, сонымен қатар валдың орбиті үлкен есептік куатты қажет етпейді, яғни
олар аспапта есептелінуі мүмкін.
Жоғарғы жиілікті кездейсоқ дірілдің спектрін міндетті диагностикалы
өлшеулерді талдау түрі нақты уақытта шығаратьш портативті аспаптардың
кейбіреуі ғана орындайды. Бұл нақты уақытта жоғары жиілікті дірілді
сүзбеяеу амалын тек куатты стандартты процессор немесе тек арнайы сигналды
процессор орындай алатындығымен байланысты.
Портативті аспаптарда қуатты процессорлар қорек көзі бойынша
шектеулерден пайдаланылмайды, ал казіргі кездегі сигналды процессорлар
барлық портативті талдағыштарға орнатылмайды. Портативті аспаптарға
процессорлар көмегімен орнатылған бірнеше мегабайт мәнді сигналдардың
таңдаулы спектрін тұрғызу үшін алдын ала жинақталған массивті өңдеу үшін,
бр массивтің жинақталған уақытынан бірнеше есе артық уакыт қажет. Бұл
мәлімет өндірісті орындалған бір платаны компьютерлер
базасында жасалынған санды аспаптарды пайдалану мүмкіндігін бір шама
шектейді, мысалы әртүрлі елдердің көптеген эксперттерімен кеңінен
пайдалынатын фирмасынан тараған аспап.
Дірілді өлшеу нәтижелерін статистикалық талдаудың
негізгі операцияларының біреуі компьютерге мәліметтерді тасымалдағаннан
кейін орындалуы мүмкін, себебі орындалған өлшеулердің сапасын бакылау үшін
пайданылмайды. Мәліметгердің сандык жинағышы -бір плп\аталы өндірістік
компьютордың негізіндегі "Диагностик кұрал" фирмасымен шығарылған
талдағыш.Талдаудің көрсетілген негізгі түрлерін орындайтын дірілдің
портативті жинағыш талдаушылардың ішінен масса өлшемдік, энергетикалык жэне
кұндылык көрсеткіштерінщ нашарлаусіз жоғарыда көрсетілген талдау түрлерінің
көптеген түрлерінде орындай түрлеріне көңіл көп бөлінеді. Бір қатар
фирмалар дірілдің портативті талдағыштарын шығарады, ол үшін біркорпуста
АЦП платасы және өлшеуіш түрлендіргіштің қолдау платасы бар жоғарлатылған
қуатты қорек көзімен және ортақ шинамен біріктірілген поіеЬоок типті дербес
компьютердің элементтері пайдалынады.
Мұндай талдағыштардың бір қатар артықшылықтары мен бірге кемшіліктері де
бар, оларға үлке масса өлшемді көрсеткіштерді, шектелген сенімділікті және
аккумуляторды зарядтамай үзіліссіз жүмыс ұзақтығын жатқызуға болады.
Сонымен қатар есептік техниканың портативті құралдарының үнемі дамуы осы
тәрізді талдағышының моральді тез қартайыуын аныктады.
Портативті талдағыштің дірілді мониторинг бойынша ұлтаралық
стандарттармен қарастырылған талдаудің негізгі түрлерін қамтамасыз ететін
онын сипаттамаларын уақыт бойынша түрақтылығы маңызды көрсеткіші болып
табылады. Ең алдымен бүл 2-1000Гц және 10-ІОООГц жиілік жолақтарындағы
діріл ығысыуының және діріл жылдамдығының шамаларын өлшеуге жатады.
Көптеген қазіргі талдағыштарда бүл үшін діріл үдемесінін түрлендіргіштері
уақыт және сырткы жағдай бойынша бар сигналдың электронды интеграторлары,
мысалы температура өзгергеде , тұрақтылығы жоқ сипаттамалы электронды
сүзбелер пайдалынады. Осыны ескеріп талдағыштарды шығаратын фирмалар
,интегралдаудың және сүзбелеудің санды әдісіне көшті, бірақта көбісі
өлшеудін жоғары динамикалық аумағын сақтай алмады. Кеңейтілген
маниторинг және диагностика есептеріне стандартты өлшемдердің
кеңейтілген динамикалық аумағы қажет (60 дб -дан аз емес), мұны кез келген
санды портативті діріл талдағыштары қамтамасыз ете алмайды [9].
1.1.4 Зерттеуші аспаптар және жүйелер
Дірілді маниторинг және диагностика есептерінің ішінде талдаушы
аспаптардың мүмкіндігі жетпейтін арнайы зерттеулерді жүргізуді талап ететін
шешімдер кездеседі. Сондықтан аспап шығаратын жеке фирмалар сигналдарда
кеңінен талдау үшін арналған техникалық құралдарды шығарады, әртүрлі
тәсілдермен ары қарай талдауы бар аспаптың жадысына щ сигналдарды алдын ала
жазуды қамтамасыз етеді.
Зерттеуші аспаптардың және жүйелердің ерекшеліктері келесілер болып
табылады:
* Ақпараттың үлкен массивті еске сақтау мүмкіндігі, соның ішінде
ақпаратты шығынсыз және тежеусіз өлшенетін
сигналдар;
* Әртүрлі физикалық процестерді өлшеуіш түрлендіргіштердің
шығысынан сигналдарды паралельді талдау және жазу
мүмкіндігі бар көп арналылық;
• Сигналды талдаудың көптеген түрлерін орындау мүмкіндігі;
Мұндай аспаптардың және жүйелердің көбісі виртуалды талдағыштар негізінде
құрылады, яғни өлшеуіш түрлендіргіштің әркелкі түрлерін жолдайтын шығыс
құрылғылары бар компьютерлерден әртүрлі аспаптарда және жүйелердегі
өлшеудің паралельді арналарының саны екеуден бірнеше ондыққа ауысуы
мүмкін. Мұндай арналардың жиілік аумағының жиілік шегі негізгі үш
фактормен анықталады - өлшеуіш түрлендіргіштердің жиілікті аумағымен,
жүйені қоректеу бойынша шектеумен және оның бағасымен. барлық жиілік
аумағындағы (~0.5Гц-тен -ЗОкГц дейін) дірілді өлшейтін паралельді
арналардың типтік саны, диагносткалық есептерді шығарғанда, пайдаланатын,
4-8 құрайды. Өлшенетін сигналдардың жиілік аумағының жоғарғы шегі 4 есе
төмендеген кезде, өлшеудің паралельді саны шамамен екі есе артуы мүмкін
[8].
Егер өлшеуіш түрлендіргіштерді қолдайтын қондырғылардан санды ақпаратты
тасымалдау сыртқы байланыс арналары арқылы, мысалы ІІ8В порты арқылы өтсе,
зерттеуіш жүйелердегі паралельді арналардың саны төмендейді. Бірақта
ақпаратты компьютерге тасымалдау жылдамдығы үзіліссіз өседі, және олар
жақын арада зерттеуіш виртуальді жүйелердегі әртүрлі процесстерді өлшеудің
паралельді арналардың санын анықтауды тоқтатады.Осылайша виртуальды
талдағыш негізіндегі дірілді талдау және өлшеудің техникалық зерттеуіш
жүйелерінде үш негізгі конструктивті нүсқа болады. Біріншіден стандартты
компьютерге енгізілген екі плата бар, оның біреуінде басқарылатын күшейткіш
антилайзингті сүзбелері бар бірнеше сызықты аналогты шығыстары бар, ал
екіншісі ортақ шина бойынша компьютордың жадысына мәліметтерді
тасымалдайтын көп кірісті аналогты санды түрлендіргіш. Әрқашанда рогіаЫе
компьютері болып табылатын платалы компьютерден басқа, жүйеге зерттелінетін
қондырғыдағы бақылау нуктелерінің сонымен анықталатын кіріс саны бар сыртқы
коммутатор кіреді. Екінші нүсқа компьюторден және өзінің қорек көзі бар
сыртқы құрылғыдан тұрады, ол жоғарыда айтылған біріншілік түрлендіргіштерді
қолдау,сигналдар коммутациясы, олардың келісімділік қызметін атқарады, жэне
де антиалайзингті сүзбелеуді, өзіндік АЦП түрлендіру және стандартты
интерфейс бойынша санды ақпаратты тасымалдау. Жүйенің екінші нұсқасында
басқаларына қарағанда поіебоок типті компьютерлер жиі пайдаланылады,бұл
сыртқы қорек көзісіз өрістік шарттарды жүйені бірнеше уакытқа пайдалануға
мүмкіндік береді.
Және үшінші нұсқа ретінде конструктивті поіеЬоок және бір аспаптың
корпусында шығыс кұрылғысын біріктіретін діріл талдағышын санауға бол а д ы
Көптеген зерттеуіш виртуальды талдағыштарда өлшеудің бірнеше паралельді
арналары бар (төрт аналогты және соншама сандық), бүл барлык жұмыс
аумағындағы сигналдарды жазуға мүмкіндік береді. Бірақта паралельді өлшеуіш
арналардың саны көп болуы керек, мысалы ірі машиналардың тоқтау және іске
қосьтлу режимін талдау, зерттеулік есептері бар, бірақта өлшенетін
сигналдардың жиілік аумағы біршама қысқаруы мұмкін. Мұндай есептерді шешу
үшін стандартты интерфейс бойынша, әдетте компьтердің ІІ8В -порты арқылы
санды ақпаратты тасымалдауы бар сигналдарды паралельді қабылдайтын арнайы
көпкірісті қүрылғысы пайданылуы мүмкін [7].
Дірілді және басқа процестерді виртуалды талдағыштар негізіндегі зерпеуіш
жүйелерде қондырғыны функциональды және тестілі диагностика шегінде
сигналдарды талдау үшін кең мүмкіндіктері бар,сонымен қатар
конструкциялардың механикалық жүйелердің модельді талдауы ушін,олардың
мүмкіншіліктері виртуальды талдағыштардан төмен болған жағдайларда да
талдауыш аспаптарға қызығушылық кем болмайды. Мұндай қызыгушылықтың себебі
тек апаттық режимде жұмыс істеу қабілеттігі ғана шес, сонымен қатар ауыр
өндірістік жағдайларда да, жүмыс істеу қабілеттігі болып табылады. Одан
төмен емес маңызды ерекшелігі, мұндай аспапты шығаратын фирмалар әртүрлі
қондырылардың маниторингі және диагностикасы үш бағдарламасы қамтамасыз
етуді белсенді дамытуда, бұл тек техникалық құралдардың шектелген
номенклатурасымен бірге болады. Ал маниторингтің және диагностиканың
есептерді шешудің әсердің пайдаланушыға бар барлық техникалық кұралдарының
және бағдарламаны қамтамасыз етудің мүмкіндігінен тәуелді.
Айтылғанмен байланысты белгілі қызығушылықты дірілді өндірістік талдаудың
көмегімен паралельді талдау мүмкіндіктерін кеңейтетін техникалық қүралдар
келтіреді. Оларға мысалы көп кірісті жалғаулар жатады.
Бірақта көп қызығушылық өндірістік талдағыш негізінде, жиналынатын
ортативті стационарлы жүйеге байөқалынады, ол компьютерге,
кіріс коммутаторына қосылған кез келген түрлендіргіштен сигналдың
талдау нәтижесін және керек кезде сигналдың өзін тасымалдай алады [8].
1.2 Құбырдағы кемістікті анықтайтын автоматтандырылған кешендер
Қазіргі кезде қолданылатын диагностикалық әдіс пен аспаптар арқылы мұнай
кұбырындағы ақауды көрсете алады, бірақта ақау аймағын анықтай алмайды.
Диагностика жүйесінде ондай әдістер мен аспаптар тек қана бірінші қадамда
қарастырылады, мысалы, сызықты баланс әдісі т.б. диагностиканың екінші
қадамына ақау табудың тереңірек әдістері мен аспаптар қолданылуы керек.
Кейбір мұндай аспаптар қазір ғана өмірде асырылып жатыр. Мысалы, зонд
құралдарды қолданатын әдістер. КейбІр здістер әлі тәжрибелі зерттеу
сатысында. Мысалы акустикалық әмиссия сигналдардың талдауына негізделген
ерекше әдіс. Екінші диагностикалық этапта қолданылған барлық әдістер
қайтару кезінде әр түрлі параметрді өлшеу нәтижесінде объектінің тасу
кезіндегі жағдайы жайлы ақпараттың жинауға мүмкіндік береді.
Кемістіктің пайда болуы (құбыр қабырғасының жарылуы) мұнай құбырдың бір
түрінен екіншісіне әкеп соғады. Мұнай кұбырының техникалық жағдайын жұмыс
істеуге қабілетті, жұмыс істеуге қабілетсіз, бұзылған және шеткі деп
сипаттама береді. Әрбір осындай жағдайдағы параметр жиынтығы сипаттайды.
Тікелей параметр жағдайын өлшегенде, әдетте қиын болып келеді. Олар
өлшенетін параметрлер арқылы анықталады, ондай жағдайды белгі деп атайды.
Бұл - шығын, мұнай кұбырындағы әртүрлі қиылысудағы өндірістің қотару
кысымын айтады. Көбінесе әртүрлі параметр жағдайының өзгеруінен тек бір
белгі өзгеріске ұшырайды, осыдан күрделі параметрлер арасындағы және жағдай
белгілерінің байланысын көрсетеді. Кейбір мұнай құбырының жағдайы ( кеміп
қалудің пайда болуы ) өндіріс жағдай параметрмен сипатталады. Осы жағдайда
белгілер кеңістігі мұнай кұбырынан қотару параметріне-
қысым,шығын,температура ж.т.с.с. кұралады.
Белгілер жағдайының негізгі сипаттамасын өлшеу мүмкін болу керек.
Абсолютты қателік диагноз процесінде белгі сипаттаманың өлшемі оның
лиапазон өзгеруінен кем болмау керек. Сөйтіп мұнай құбыр жағдайының
өзгерісі оның тоқтауына алып келмейді, келесі мақсатта объект жағдайының
белгі бағалауын орнату.Техникалық жағдайдың жалпы белгісі мұнай құбырдағы
техникалық нормасының бақылауға алынған қотару режим параметрінің ауып
кетуі жатады. Бұл белгіні методикалық түрде қолдану өте оңай, бірақта қиын
сүраққа жауап іздеуге тура келеді, ол сұрақтар ақпараттар параметрдің санын
таңдауменен параметр үшін техникалық норма бойынша есептеу әдісті ойлап
табу.
Келесі мақсатымыз алгоритм диагносткасымен орындалатын нысанның
техникалық жағдай диагоз жасау әдістің таңдау модел қүрудің бірнеше тәсілі
бар, олар белгі жағдайын және параметр жағдайын байланыстырады. Оларға
алгоритмдерді: детерминалған нысан моделінің ықтималдығы; комбинарлы нысан
моделі; нысан жагдайының физикалық қүбылыс туралы ақпараттар сипаттау
негізінде қолданылады. Мүнда көп тараған және қолданылатын диагностика
түріне нысанның жағдайы туралы ақпарат алушының физикалық жағдайы жатады.
Бұл диагностика әдістерді нақты ісүралмен немесе жүйемен жүзеге асырылады.
Кейбір мұнайқүбырды диагностикалау тек кұралдар арқылы жүзеге асырылады,
мысалы құбырдағы қабырғаның тұтас еместігін зонды дефектоскоп көмегімен
ғана анықтайды. Осы әдістердің әрі қарай дамуына патентты талдаумен
техникалық ақпаратқа карағанда кейін одан әрі ақпараттала түседі. Осындай
жағдаймен соңғы кезде автономды зонды қүрылғыны колданатын сызықты мұнай
құбырының жүмыс істейтін бөлігін диагностикалайтын қүралдар шыға бастады,
олар көптеген физикалық құбылысты жүзеге асырады, соның ішінде акустикалық
кеміп кетуді табу әдісі жатады. Қазіргі кезде мемлекетімізде мұнай
кұбырының жүмыс істейтін сызықты бөлігін диагностикалау элі алғашқы этапта.
Стационарлы жүйе жэне ЭЕМ -нің көмегімен техикалық жағдайын диагностикалау
мүлде жоқ деп айтуға болады. Мұнай кұбырын тасу кезінде оған нормативті —
техникалық құжаттарында техникалық талаптар койылады. Егер тасу кезінде осы
нормативті - техникалық талаптар бойынша қандай да бір ақау байқалса, онда
осы ақауды тауып, жөндеп оны алғашқы жағдайға әкелу керек. Практика кезінде
бұл мәселені шешу үшін кұбырдағы жұмыс істейтін сызықты бөлігін тоқтатпай,
жұмыстың ақауын тексеріп, жұмыс қабілеттігін, дұрыс жұмыс істеуін және
ақауды тауып тексеру жатады. Жұмыстағы мұнай кұбырдың сызықты бөлігін
ақаусыз екендігін герметикалык сипаттамасы көрсетеді [11].
Мұнай құбыры қазір жұмыс істеп, дұрыс функцияланып бірақта ақау болуыда
мүмкін, себебі құбырдағы сызықты бөлігінің коррозияға ұшыраған жарықтары,
микрожарықтардан мұнай құбырының мүнайдың аз кеміп кетуі болып отырады,
мұнай құбыры әдеттегідей жұмыс істегенмен нормативті техникалық құжатта
көрсетілген герметикалык қасиеті бұзылады. Осындай аз жер астындағы кұбыр
қабырғасында авариялық жағдайдың көзі болып саналады.
Осы айтылғаннан, жұмыс істейтын мұнайқұбырының сызықты бөлігін
диагностикалаудың негізгі мақсатына герметика және құбырдың коррозияға
ұшыраған қабырғаның ақаулы орнын табу.
1.2.1 Құбырдағы сызыкты бөлігінің рентгендік дефектоскопиясы
Магистральды құбыр тасу және монтажды - құрылыс жұмысының барлық түріне
инструменталды диагностикалық жаңа технологикалық қуралдар жасауда көп мән
бөлінген, дефектоскопиямен дефектография облысындағы жасалған жұмыстардың
ішінде электромагнитті әдіс, гаммасәулелі, ультрадыбысты және тағыда басқа
жатады.
Сваркалық қосудың сапалық бақылауына арналған импульсті рентгендік
апараттар кең қолданылады. Соның өзінде негізгі тіреуі рентгендік сәуле
арқылы тесу әдісін автоматтандыру болып табылады. Импульсті рентген-
апараттан артықшылығына олардың массасы мен габаритінің кішілігінде,
Нұршашудың жоғары өтімділігі сонмен бірге азуақыт қолданылуыжеңіл
қолданылуы мен ремонтау жатады. Бұл панорамды базасында өзімен-өзі жүретін
автоматты рентгендік кұрылғыны үлкен құбырдағы сварканың тігісін бақылауға
арнап жасауға болады.
Батыс Германия фирмасы "Зейферт" автоматандырылған өзімен өзі жүретін
рентгенді аппараттардың бірқатар сериясын өңдеп шығарыпты. Бұл аппаратарды
уламетрі 1020 дан 1420 мм сварлы киылысудың ішінде жарықтандыру үшін
қолданады. Құбарға кіре алатын мүндай аппаратың моноблогы бір муфтамен
қосылған екі секциядан тұрады.
Алдыңғы секцияда рентгендік құбыр орналасқан (250 кВ,5Ма) ол шасидың
өзінше орталықтанатындай орнатылған, онда құбырдың ішіндегі кұбыр орнын
қарап отырады. Артқы секция жетекті узел бар, коректену көзі, электрлік
параметрмен автоматика регуляторы. Аппарат кұбыр бойымен 18ммин журіп
өтеді, кұбырдың қиылысу радиусын қиыншылықсыз өтеді және 20° шеінгі жоғары
дөңге көрсете алады. Аппаратты сварлы тігісті автоматты түрде байқайты
күрылғымен рентгендік құбыр бекітілген, онымен сварлы жіптің өсі бойымен
рентгендік сәуле ±6 мм нақтылықпен жібіеріді. Құрылғыны толық массасы (
1420мм құбырүшін) 330кг болып келеді. Бұл кұрылғы -40° +60° шейінгі
температуралық диапазрнды кұрайды [12].
Француз компаниясы "Компаний Женераль де Радиоложи" қүбырды сваркалаудың
автоматты жүйесін ұсынады. Бүл өзімен қозалатын "2448 модельді" рентгендік
аппарат 610мм -1220мм дейінгі құбырдың ішінде сваркалық түйісуін рентгендік
жарықтандырумен айналысуды құбырдың 1,6 км не жетеді, болмаса 140 сваркалық
түйісудің рентгендік суретін жасауға болады. "2448 модельде" сварлы жіпті
анықтайтын датчиктер қарастырылған, сонымен қатар керекті кеңістікте
жарықтандыру жүргізі алады. Рентгендік аппаратты сырттан түрып каманда
аппаратпен басқаруға болады. "2448 модель" аппараты моноблокты рентген
құбырдан түрады жэне оның механикалық отсектің ориентация блогынан
тұрады, онда генераторлық кұрылғымен батареялык комплектісінен және
сырттай баскару пультінен тұрады. Техникалық мәліметтері: рентгендік
трубкасы-225кв,3 Ма ;жетек секциясынын ұзындығы -810мм ; батарей
секциясының ұзындылығы -Ю40мм;генераторлы секциясының ұзындылығы -920мм;
орташа жылдамдық ауыстыруы-18ммин тұрады [12].
1.2.2 Құбырдың магнитографиялық дефектоскопиясы
Жатқызылған және көмілген құбырларға сынак өткізгенде, рентгенографиялық
пленканы құбырдың бетіне орналастырудың мүмкіншілігінің жоқтығынан,
құбырдың қабырғаларының және сваркалық тігістерінің жағдайын магниттік және
электромагниттік бақылау әдістерін пайдаланады. Магнитографиялық
дефектоскоптардың жарыққа шығару, пайдаға асыру жұмыстары көптеген елдерде
жүргізіледі.
Америка компаниясы " Натурал Гәз Пайплайн " 1968 жылы тұңғыш рет
магнитографиялық бақылау өлшеу аппаратурасымен жабдықталып, іске қосылған
магистральды кұбырдың жағдайын бақылап тексеретін поршенді қолданған. Осы
аппаратпен диаметры 600мм құбырды тексерген. Бақылау кұрылғысымен
жабдықталған магнитті поршенмен құбырдың ішін тексеругеде оның коррозия
орнын тауып қалпына келтіру жұмыстарын орындайды. Құбыррдың жағдайын
магнитографиялық тексеру әдісін қолдану кең таралған. әлемнің алдыңғы
қатарлы компаниялары тіреу поршеннен қүрастырылған типтес кұрылғылар жасап
шығарады. Құбырды бақылау кұрылғысы бар магнитті поршенмен гидростатикалық
тексеру бір бірін толықтырыады. Гидростатикалық тексерумен құбырдың қысымды
көтеру кабілеті байқайды, бірақта бұл тексерумен құбыр бойынан коррозия мен
басқа да кемістіктерді табалмайды. Магнитті тексеру коррозия орнын және
металдың бүлінуін анықтайды, бірақта тігіс бойындағы жарықты немесе
сваркіленген дөңгелек тігістің кемістерін анықтай алмайды. Құбырдың
сваркалық тігісіндегі және құбыр металының шіруі неғізінен болатын
жарықты анықтау үшін, қазіргі кезде ультрадыбысты бақылау өлшегіш
дефектоскопиялык кұрылғыларды қолданады, бұл кұрылғылар өздігінен жүрмейтін
тіреу поршенінен және бақылау нәтижесін тіркеп алған кұрылғыдан тұрады.
Құбырдың пайда болған жарықты анықтаудың кепілді кұралы болып бақылау өлшеу
поршенін жіберу алдындағы тексеру жатады. Бірақта бұл әдіс үшін жүмыстағы
қүбырдың жұмысын тоқтату керек. Ол құбырдың белгілі бір жерінде поршенді
жіберіп және қабылдап алатын камера орнатылады.қүбырдың ішкі жағдайын
магнитографиялық бақылау әдісі келесілерден тұрады: кұбырда екі ішкі
дөңгелек магнит магнит өрісін туғызады. Құбыр қабырғасының жіңішкейіуінен
құбры қабырғасынан магнит өрісінің "кеміп қалуы" пайда болады (1-ші
сурет).Дөңгелек формалы катушкадан кұралған магнит өрісі датчиктер магнит
өрісінің кеміп қалған жерінен өткенде белгілі бір сигналды жібереді.
Информацияны жөндеу және еске сақтайтын мүмкіншілігі бар электрондык жазу
жабдықтарынан инструментальды бөліміне сигнал барады. Поршен өз жұмысын
аяқтаған кезде шағын жолақ лентасы шығарылады да берілгендер өңделеді.
Қазіргі кезде " Natural Gas Pipeline " компаниясы әмбебап муфтамен
қосылға үшсекциондық поршенде жасалған электромагниттық дефектоскоптың
қондыру үлкен диаметрлік қүбырларды бақылу үшін шығарылады. Үлкен
ұзындығына қарағанда мұндай поршень қүбырларды бұрылыс жерде жүре алады.
Алдыңғы сеция жетегінен түрады, онда екі киғаш сақина бар (поршень деп
аталатын) және сол арқылы барлық қондыру кұбырдың ішінде жүре алады. Бүл
бөлімде электр төгымен электр магниттерді және электржабдықтарды қамтамасыз
ететін аккумуляторлар орнатылған. Орталық секция магнит және датчиктерден
түрады, бұл секция магнит жолақтардың щеткасымен қүбырда ұсталынады. Артқы
секция злектрондық және жазу жабдықтармен өткен жолдың арақашықтығын
сақтайтын қондырушымен жабдықталған. Бұл секция орташа секцияда түрған екі
жетексіз сақиналармен қосылады. Бақылау нәтижесі диаграммалық жорыкқа
сезгіш қағазға жазылады [11].
Мүмкін және басқа тіреу әдісі, мысалы көп каналды магнит лентасына
жазу.Әрбір датчик өз сигналды бір каналмен жібереді, бұл синал лиаграммада
бір сызықпен жазылады. Сызықтың аномалдық амплитудасы кұбыр кабырғасының
калыңдығы жіңішкелінуіне сәйкес дөңгелек сварлық тігістер және ориентир өз
сызықтар жазады. Олар басқаларға карағанда тік орналасады. Сөйтіп олар
құбырдың аномальдық жерді табуді көмектеседі. Екі датчиктермен шеңбер
бойымен бекітілген катушка датчиктермен жабдыкталған. Бұл катушкалар
кұбырғының сырт жағында 1,6 км интервал мен орнатылған журықты магниттерден
сигнал алу үшін пайдаланады. Олар сигналды екі тіркеу каналына жібереді
және диаграммада жазады. Қатар клапандар және орнатылған жері белгілі басқа
жабдыктар диаграммада жазылған дефект орнын тапканда көмектеседі.
Арақашықтығын есептейтін канал счетчиктен сигналды беруі үшін пайдаланады,
ол анықтайды және поршеннің жүруін жазады. Қүбырдың аномальдық құбылыс
жүретін жердің ең жақын отметкідан жетерілген қүбырдан бекітілген.
Арақашықтық счетчигі поршеньнің жылдамдығын тіркейді және берілгендерді
автоматтандырылған бақылау үшін жібереді. Бүл поршеннің мөлшерлі қозғалысын
қамтамасыз етеді және біртүрлі амплитудалық қүбылыстардың диаграммалық
жазуларын алу үшін. Диаграмманың астындағы жағында ориентация нышыны өз
жазуын жазады және поршеньнің айналуын басқарады, бұл кемістің айналуда
жатқан орнын табуға көмектеседі [13][14].
Магнитографтың бакқылау өлшеу қондырғының кұрғақ газ ағында жылдамдығы 5-
10 мг (нақты жылдамдығы 6 мг). Мұндай жүру жылдамдықта тербеліс болмайды
және поршеннің бұзылуын мүмкіндігі келмейді. ұзын кұбырғыларда жылдамдык
әдетте іске қосу клапанның тесігінің көлемін өзгертумен жөнге салынады.
Іске қосу клапанның азайтқан стационарсыз газдың тұруында поршеннің
жылдамдық сигналдарын беруін тоқтатуға арналған. Үйлесімді поршеннің
жылдамдығын анықтау үшін жол бойында тұрған кедергілерді және
поршенді сынауға болатын мүмкіншілік бермеу үшін ең басында макет
жіберіледі.
Ұқсас қондырғыны Американ "АМФ Тюбоскоуп" фирмасы өңдеп шығарады. Бүл
"Лайналы" қондырғысы аспаптармен жабдықтармен жабдықталан поршень ретінде
болып табылады. Ол газ қысымы арқылы қырдың ішінде жүреді. Оны іске қосу
үшін жер қозу жұмыстары және демонтаж жүмыстары қажет болмайды. " Лайналы "
коррозия орындарының көлемін, нүктелі коррозияны механикалык зақым келген
жерлерді табу үшін пайдаланады.
Қондырғының жұмысы құбырдың қабырғасына бағытталған. Магнит өрісінің
пайдалануына негізделген. Қиратылған жерлер және басқа кедір - бұдырлар
аспаптың магни өрісін өзгертеді. өзгерістердің берілуі пленкаға жазылады.
Содан кейін диаграмма қүрастырылады, ол диаграммада және нүктелі
коррозиялардың орындарымен, дәрежесін көрсетеді.
Фирма аспапты екі модификациясында үсынады - үш және бес секциялы. Үш
секциялы " Лайналы " дың келесі жабдықтары бар:
Бірінші немесе жетекті секциясында электрбатарейлермен таяныш секциялар
орналасады; Екінші немесе аспаптық секциясында бүкіл қүбыр шеңберінде бүкіл
датчиктер орналасқан, олар магнит өрісінің өзгерісін аныктайды.
Үшінші немесе аспапты секциясында электронды жабдықтар , тіркеу жуестері
және арақашықтық мөлшерлеу дөңгелектері орналасқан. Бүл кондырулар шағын
диаметрлі қүбырлардың бақылауына арналған.
Поршен ішкі және сыртқы коррозияны, механикалық зақьшдарды, тігістің
ақауларын, еніп кету жерін, құбырдың тармақтарының және басқаларды
анықтайды. Қүндырғының үзындығы-2,7м. Секциялар өзара байланысқан жалғаушы
элементпен қосылған, олар кондырғыға әртүрлі бұрылыстарды өтеуге мүмкіндік
береді [14].
Үлкен диаметрлы қабырғаға бессекциялы қондырғы "Лайналы" пайдаланылады.
"Лайналы" системасының бірінші сециясы жетік секция деп аталады.
Поршеннің сақиналарыньщ көмегімен ұсталынатын, қүбырдың ікі кабырғасымен
тығыз байланыс жасайды және затты қотару арқасында кұрылғының қозғалу
мүмкіншілігін береді. сақиналардың ортасыында орналасқан дефектерді
анықтайтын кұрал қайнап бекітілген тігістерді, муфталарды және магниттік
көрсеткіштерді басып өтеді. Екінші секция трубалардан магнит өткізеді және
тексеру колоткаларын үстап тұратын мамгнит. Магнит кұбырларда болат
щеткалардың көмегімен сақталады. Щеткалар құбырдың кабырғасына магниттік
жазықтық пайда болуы үшін қызмет етеді. Қүбырды түгел байқап ажыратын
датчиктер колоткада орналасқан. Құбыр қабырғасының қалыңдағы өзгерістер
аспаптық цехке датчиктер арқылы беріледі. Басып өткен жолды өлшейтын үшінші
секция құбрырдың басы мен соңында поршеннің сақиналары арқылы жүзеге асады.
Сол сияқты қорытылған болаттан жасалған дөңгелектер де құбырдың ішкі
жағындағы арақашықтықты анықтайды. Төртінші - батарея цехі, "Лайнолог "ты
30 сағат бойы энергиямен қамтамасыз етеді. Артқы жағында орналасқан манжет
бұл қүбырдың тепе- теңдігін сақтайды. Бесінші тіркейтін секция да құбырдың
ішіндегі манжет арқылы жүзеге асады. Бұл бөлікте магнитофон мен
электорондық құрал сайман бар. "Лайналы" кондырғысының артықшылығы белгілі
бір кемістерді қауіпті шегіне жеткізбей тап басуы, қысымның үлғаюы мен
кішірейіуін бағалау, катодтық корғауды жақсы үйымдастыра білуі, құбырдың
қалпын үнемі тіркеуі. Аралары 900м - 1,6км болатын құбырды бақылау үшін
үлкен таға іспеттес магнит орналастырады, олар картаға зерттеліп
түсіріледі. "Лайналы" орнынан козғалғанда бақылау нысандарының (жер
бетіндегі бақылау нүктелері)көмегімен коррозияның орнын тап басуға болады.
Клапандар мен фланқылар өзіне тән нысандар ретінде пайдаланылады. Поршеннің
ұзындығына сай жасалған ұялар (ловушка) бақылау поршенін іске қосу мен
қабылдау үшін пайдаланады. Бақылау поршенін іск қоспас бүрын макетін
өткізеді. "Лайналы" макеті іске қосылған бір жолы поршенді
ақау болғандықтан құбырда кептеліп қалған болатын. Осы бөлікті анықтау үшін
кондыргының артқы жағы "Хит" датчигімен ауыстырылады.
Тіркеу лентасындағы алынған мәліметтерді анализдеу үшін мына
жағдайларды білу шарт [15].
Кемістердің қайда екенін аныктау үшін кұбырға магниттік сілтегіш
орнатылады, олар үлкен амплитуда туғызады, олар бірнеше бақылау каналынан
өтеді, қосарланған каналды да басып өтеді. Механикалык муфталар мен
сақиналар тігісі барлық бақылау каналдарына вертикаль бағытта индикация
береді. Муфталардың индикацияның линиясы сақина тігісінің линиясынан қалың.
Муфтаның үстіндегі құйма қүбырлар бар каналдарға индикация береді
қосындының әр жағынан орташа амплитудагы екі белгі пайда болады. Трубаның
қүйма қосындысын көрсететін индикация муфтаның қосындысының индикациясынан
төмен болады. Тоқталған жерлер аралары бірдей бақылау каналдарына орташа
амплитудағы индикация береді. Шағын жамау да осындай коррозиялы учаскілерге
дәл жоғардағыдай индикация көрсетеді. Қүбырдың жоғарғы жағындағы магнит -
тік сілтемелер аз ғана коррозияны емес әрі үлкен, әрі қалың етіп индикация
линияларын анықтайды. Қондырғыда шиберлер арақашықтығы бірдей екі белгі
арқылы анықталады. Орналастырған жамаудың индикациясының амплитудасы
клапанның индикациясының амплитудасынан жоғары емес.
Сыртқы нүктелік коррозия бір немесе бірнеше канал арқылы анықталады.
Коррозияның ең бір жалпы түрі, қүбырдың өзінікі немесе жамаудан болған деп
бөлінеді. Коррозияның тереңдігі өлшеуіш арқылы бақылау каналдарының
вертикалі бойынша жүргізіледі. Ең соңғы жүйелеу мен анализ қолмен өлшенеді.
Бұл жүмыстың кемшілігі маманның ұзақ уақыт айналысыуынан дәлдіктен
ауытқиды. Сондықтан ЭЕМ -ді жүйелеу мен анализ жүмысына пайдалану мәселесін
шешу керек.
" Алберта Гэс Трэнк Лайн " деген Канадалық фирма қүбырлардың коррозиясын
және мехаиалық ақауларды анықтау максатымен электромагниттік
бақылаупоршендерін зерттеу жүмыстарын жұргізуде. Сынақ әртүрлі
деңгейдегі ақауларды ұзындығы 30м болатын қүбырда жүргізілген. Бұл алынған
көрсеткіштер басқа ірі фирмалардың көрсеткішімен салыстырған. 1948 жылдан
бергі 300 ақау зерттелді. Екі түрлі бақылау поршенінің жұмысы анализге
түсті. Сигналдардың әртүрлі амплитудасы(нүктелік коррозиянын формасына
сай)кемістердің размерлерімен орнын анықтауға кедергі болатындығы
анықталған [18].
Коррозия сигналының амплитуда тербелісі әртүрлі болмас үшін поршеннен өту
жылдамдығы тұрақты болуы керек. Бүл жүк басып тұрған және өте қиын
географиялық жағдайларда орналасқан құбырларды алсақ ең үлкен мәселе болып
отыр. Жылдамдығы 2-ден 17 метрсағатқа дейін өзгеріп отырса, кейде газдың
көлемі поршенді козғалысқа түсіруге күші жетпей калады. Жылдамдықтың
өзгеріп тұруы да бағдарламадағы тексеру бойынша өтті. Қүбырды мұқият
қарағанда дәлдік өте маңызды орын алады.18 немесе 21метр қателесу дегеніміз
өте қымбатқа түскен болар еді, ол жағдайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz