ҚР-ғы экономикалық өсу және өндірістің тиімділігін арттырудың негіздері
Мазмұны
Кіріспе
Ι.бөлім.Қоғамның әл.ауқатын қамсыздандырудағы экономикалық өсу теориялары
1.1 Экономикалық өсудің буржуазиялық және қазіргі заманғы теориялары
1.2 Экономикалық өсу, мәні және оның факторлары
ΙΙ.бөлім.ҚР.ғы экономикалық өсу және өндірістің тиімділігін арттырудың негіздері
2.1 ҚР.ның экономикалық өсуді қамтамасыз ететін индустриялы.инновациялық саясаты
2.2 Қазақстандағы өнеркәсіптік өндірістің тиімділігін арттыру
2.3 Жаңа технологиялық өндірістердің дамуы мен өндірілуінің тиімділігі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Ι.бөлім.Қоғамның әл.ауқатын қамсыздандырудағы экономикалық өсу теориялары
1.1 Экономикалық өсудің буржуазиялық және қазіргі заманғы теориялары
1.2 Экономикалық өсу, мәні және оның факторлары
ΙΙ.бөлім.ҚР.ғы экономикалық өсу және өндірістің тиімділігін арттырудың негіздері
2.1 ҚР.ның экономикалық өсуді қамтамасыз ететін индустриялы.инновациялық саясаты
2.2 Қазақстандағы өнеркәсіптік өндірістің тиімділігін арттыру
2.3 Жаңа технологиялық өндірістердің дамуы мен өндірілуінің тиімділігі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан ХХІ ғасырдың баспалдағында нарықтық эконономикаға бейімделіп, көптеген жетістіктерге қол жеткізіп дүениежүзіне таныла бастады. Жақын арада Президентіміз Н. Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауында өтпелі кезеңде жетістіктерімізді атап, осы уақыттағы және болашақтағы ұстанатын жолымызды, яғни экономика салаласындағы атқаратын қызметінің негізгі мақсаттары мен міндеттерін айқындап көрсетті. Қазазстан экономикалық әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында айқындалған стратегиялық бағдарламаның негізінде, біз жас буын оқымыстылар, ғалымдар өз үлестерін аянбай қосатыны белігілі.
Ұлттық экономикамыздың жеткен жетістіктерімен қоса әліде болса, шешілмеген осал тұстарымызда баршылық. Біздің борышымыз Қазазқстанның өркениетті, бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына қосылуы үшін аянбай еңбек етуімізді талап етеді. Қазіргі экономоикалық өсу, қоғамдағы әл-ауқаттылық жағдайы, өндірістік тиімділік бүгінгі күнннің өзекті мәселесі. Ғылыми салада бүгінгі жаңа теориялық ізденістерін тереңдетіп жетілген және жетілмеген тұстарына көңіл бөліп одан ары дамытуға өз үлестерімізді қосуға атсалысқанымыз жөн деп санаймын. Негізгі мақсат экономикалық өсудің теориялық бағыттарына көңіл бөле отырып қазіргі нақтылы жұмыс істеп тұрған нарықтық экономиканы одан ары жетілідіуімізді қажет етеді. Экономикалық өсудің мәнін, ұғымын, нысандарын талдап және оның факторларын экономикалық тиімді жүргізу туралы анықтауы болып табылады. Экономикалық өсуді қамтамасыз етуде Қазақстаннның экономикасы үшін келесі маңызды мәселелерді қарастырған дұрыс. Алдымен әлемдік тәжірибелерге сүйеніп ғылыми жетістіктерінің альтернативті нұсқаларына көңіл бөліп, біздің ұлттық экономикамызды ерекшелік қасиеттеріне баса назар аудара отырып тұрақты әлеуметтік экономикалық дамуды қамтамасыз ету керек.
Бүгін экономикалық өсудің негізгі көзі елдің шикізат әлеуетін пайдалану болып отыр. Өткен шақпен салыстырғанда өндіру көлесмін екі-үш есе ұлғайтуға қол жеткіздік. Бүгінгі Қазақстан тұрақты, тиімді әрі сенімді әріптес екеніне барша әлемге аян, ақиқат.
Алдымыздағы міндетіміз экономикалық дамуды жеделдетуіміз үшін экономиканы диверсификациялауға бағытталған индустриялық-инновациялық стратегияны іске асыру. Экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін:
- еліміздегі джәне өңірдегі бекем тұрақтылықты нығайту;
- өңірлік және халықаралық ынтымақтастықты дамыту;
- жаһандану талаптарына сәйкес экономиканы серпінді дамыту;
- шикізаттық емес секторларды ілгерілетуге баса ден қою;
- жаңа технологияларды дамыту қажет.
«Экономикалық өсу теориялары»шеңберіндегі бірқатар теориялар, атап айтар болсақ;
1. Харрод-Домардың моделі;
2. Экономикалық өсудің неоклассикалық бағыты;
3. Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты;
4. Өсудің қазіргі заманғы,жаңа теориялары және т.б негізі болып табылады.
Қазақстан ХХІ ғасырдың баспалдағында нарықтық эконономикаға бейімделіп, көптеген жетістіктерге қол жеткізіп дүениежүзіне таныла бастады. Жақын арада Президентіміз Н. Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауында өтпелі кезеңде жетістіктерімізді атап, осы уақыттағы және болашақтағы ұстанатын жолымызды, яғни экономика салаласындағы атқаратын қызметінің негізгі мақсаттары мен міндеттерін айқындап көрсетті. Қазазстан экономикалық әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында айқындалған стратегиялық бағдарламаның негізінде, біз жас буын оқымыстылар, ғалымдар өз үлестерін аянбай қосатыны белігілі.
Ұлттық экономикамыздың жеткен жетістіктерімен қоса әліде болса, шешілмеген осал тұстарымызда баршылық. Біздің борышымыз Қазазқстанның өркениетті, бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына қосылуы үшін аянбай еңбек етуімізді талап етеді. Қазіргі экономоикалық өсу, қоғамдағы әл-ауқаттылық жағдайы, өндірістік тиімділік бүгінгі күнннің өзекті мәселесі. Ғылыми салада бүгінгі жаңа теориялық ізденістерін тереңдетіп жетілген және жетілмеген тұстарына көңіл бөліп одан ары дамытуға өз үлестерімізді қосуға атсалысқанымыз жөн деп санаймын. Негізгі мақсат экономикалық өсудің теориялық бағыттарына көңіл бөле отырып қазіргі нақтылы жұмыс істеп тұрған нарықтық экономиканы одан ары жетілідіуімізді қажет етеді. Экономикалық өсудің мәнін, ұғымын, нысандарын талдап және оның факторларын экономикалық тиімді жүргізу туралы анықтауы болып табылады. Экономикалық өсуді қамтамасыз етуде Қазақстаннның экономикасы үшін келесі маңызды мәселелерді қарастырған дұрыс. Алдымен әлемдік тәжірибелерге сүйеніп ғылыми жетістіктерінің альтернативті нұсқаларына көңіл бөліп, біздің ұлттық экономикамызды ерекшелік қасиеттеріне баса назар аудара отырып тұрақты әлеуметтік экономикалық дамуды қамтамасыз ету керек.
Бүгін экономикалық өсудің негізгі көзі елдің шикізат әлеуетін пайдалану болып отыр. Өткен шақпен салыстырғанда өндіру көлесмін екі-үш есе ұлғайтуға қол жеткіздік. Бүгінгі Қазақстан тұрақты, тиімді әрі сенімді әріптес екеніне барша әлемге аян, ақиқат.
Алдымыздағы міндетіміз экономикалық дамуды жеделдетуіміз үшін экономиканы диверсификациялауға бағытталған индустриялық-инновациялық стратегияны іске асыру. Экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін:
- еліміздегі джәне өңірдегі бекем тұрақтылықты нығайту;
- өңірлік және халықаралық ынтымақтастықты дамыту;
- жаһандану талаптарына сәйкес экономиканы серпінді дамыту;
- шикізаттық емес секторларды ілгерілетуге баса ден қою;
- жаңа технологияларды дамыту қажет.
«Экономикалық өсу теориялары»шеңберіндегі бірқатар теориялар, атап айтар болсақ;
1. Харрод-Домардың моделі;
2. Экономикалық өсудің неоклассикалық бағыты;
3. Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты;
4. Өсудің қазіргі заманғы,жаңа теориялары және т.б негізі болып табылады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Костюк В.К «История экономических учений» М-1997 г. 57 бет
2. Х. Худокормов В. «История экономических учений» -М. 1994г., 237 бет
3. А.Смит. Исследования о природе и причинах богатства народов.М: 1991, Курс предпринимательства В. Я. Горфинкель, В.А. Швандер – М.1997 г. «Экономика».
4. А.С. Храпунов. «Региональная экономика г.Алматы». –А. 2000г.
5. Тургинбаева С.А. Менеджмент в малом бизнесе. Алматы. 2000г.
6. Оразәлі Сәбден. XXΙ ғасырға қандай экономикамен кіреміз. – Алматы: Қазақстан, 1997. – 192 б.
7. Баймұратов О. Национальная экономическая система. – Алматы: Атамұра, 2001. –С.192
8. Ахметгалиев Б. 10 лет: Казахстан и интеграция. – Алматы: Атамұра, 2001. – С.192
9. Аубәкіров Я.А. Экономикалық теория. (авторлармен бірлесе) Алматы, 1999. – 78б
10. Алиев О.Ж. Общая теория и структура предмета теоретической экономики как научной дисциплины. Алматы, 2002. – 111б.
11. Рикардо Д. Соч. Т.» М, Госполитиздат, 1955, с. 89
12. Человеческое развитие в Казахстане. – учебник / под общ. Ред. Н.К. Мамырова и Ф.Акчуры. – Алматы: Экономика, 2003. – С10
13. К. Маркс, Ф.Энгельс. Соч. Т.46, ч2,с221
14. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. Пер. С англ. М., Дело ЛТД. М: 1992г. с56
15. Иноземцев В. Структурирование общественного производства в системе постиндустриальных координат (методолого – теоретические аспекты). – РЭЖ, 1997, 11-12, с59-68
1. Костюк В.К «История экономических учений» М-1997 г. 57 бет
2. Х. Худокормов В. «История экономических учений» -М. 1994г., 237 бет
3. А.Смит. Исследования о природе и причинах богатства народов.М: 1991, Курс предпринимательства В. Я. Горфинкель, В.А. Швандер – М.1997 г. «Экономика».
4. А.С. Храпунов. «Региональная экономика г.Алматы». –А. 2000г.
5. Тургинбаева С.А. Менеджмент в малом бизнесе. Алматы. 2000г.
6. Оразәлі Сәбден. XXΙ ғасырға қандай экономикамен кіреміз. – Алматы: Қазақстан, 1997. – 192 б.
7. Баймұратов О. Национальная экономическая система. – Алматы: Атамұра, 2001. –С.192
8. Ахметгалиев Б. 10 лет: Казахстан и интеграция. – Алматы: Атамұра, 2001. – С.192
9. Аубәкіров Я.А. Экономикалық теория. (авторлармен бірлесе) Алматы, 1999. – 78б
10. Алиев О.Ж. Общая теория и структура предмета теоретической экономики как научной дисциплины. Алматы, 2002. – 111б.
11. Рикардо Д. Соч. Т.» М, Госполитиздат, 1955, с. 89
12. Человеческое развитие в Казахстане. – учебник / под общ. Ред. Н.К. Мамырова и Ф.Акчуры. – Алматы: Экономика, 2003. – С10
13. К. Маркс, Ф.Энгельс. Соч. Т.46, ч2,с221
14. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. Пер. С англ. М., Дело ЛТД. М: 1992г. с56
15. Иноземцев В. Структурирование общественного производства в системе постиндустриальных координат (методолого – теоретические аспекты). – РЭЖ, 1997, 11-12, с59-68
Мазмұны
Кіріспе
Ι-бөлім.Қоғамның әл-ауқатын қамсыздандырудағы экономикалық өсу теориялары
1.1 Экономикалық өсудің буржуазиялық және қазіргі заманғы теориялары
1.2 Экономикалық өсу, мәні және оның факторлары
ΙΙ-бөлім.ҚР-ғы экономикалық өсу және өндірістің тиімділігін арттырудың
негіздері
2.1 ҚР-ның экономикалық өсуді қамтамасыз ететін индустриялы-инновациялық
саясаты
2.2 Қазақстандағы өнеркәсіптік өндірістің тиімділігін арттыру
2.3 Жаңа технологиялық өндірістердің дамуы мен өндірілуінің тиімділігі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан ХХІ ғасырдың баспалдағында нарықтық эконономикаға
бейімделіп, көптеген жетістіктерге қол жеткізіп дүениежүзіне таныла
бастады. Жақын арада Президентіміз Н. Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауында
өтпелі кезеңде жетістіктерімізді атап, осы уақыттағы және болашақтағы
ұстанатын жолымызды, яғни экономика салаласындағы атқаратын қызметінің
негізгі мақсаттары мен міндеттерін айқындап көрсетті. Қазазстан
экономикалық әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында айқындалған
стратегиялық бағдарламаның негізінде, біз жас буын оқымыстылар, ғалымдар өз
үлестерін аянбай қосатыны белігілі.
Ұлттық экономикамыздың жеткен жетістіктерімен қоса әліде болса,
шешілмеген осал тұстарымызда баршылық. Біздің борышымыз Қазазқстанның
өркениетті, бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына қосылуы үшін аянбай еңбек
етуімізді талап етеді. Қазіргі экономоикалық өсу, қоғамдағы әл-ауқаттылық
жағдайы, өндірістік тиімділік бүгінгі күнннің өзекті мәселесі. Ғылыми
салада бүгінгі жаңа теориялық ізденістерін тереңдетіп жетілген және
жетілмеген тұстарына көңіл бөліп одан ары дамытуға өз үлестерімізді қосуға
атсалысқанымыз жөн деп санаймын. Негізгі мақсат экономикалық өсудің
теориялық бағыттарына көңіл бөле отырып қазіргі нақтылы жұмыс істеп тұрған
нарықтық экономиканы одан ары жетілідіуімізді қажет етеді. Экономикалық
өсудің мәнін, ұғымын, нысандарын талдап және оның факторларын экономикалық
тиімді жүргізу туралы анықтауы болып табылады. Экономикалық өсуді
қамтамасыз етуде Қазақстаннның экономикасы үшін келесі маңызды мәселелерді
қарастырған дұрыс. Алдымен әлемдік тәжірибелерге сүйеніп ғылыми
жетістіктерінің альтернативті нұсқаларына көңіл бөліп, біздің ұлттық
экономикамызды ерекшелік қасиеттеріне баса назар аудара отырып тұрақты
әлеуметтік экономикалық дамуды қамтамасыз ету керек.
Бүгін экономикалық өсудің негізгі көзі елдің шикізат әлеуетін
пайдалану болып отыр. Өткен шақпен салыстырғанда өндіру көлесмін екі-үш есе
ұлғайтуға қол жеткіздік. Бүгінгі Қазақстан тұрақты, тиімді әрі сенімді
әріптес екеніне барша әлемге аян, ақиқат.
Алдымыздағы міндетіміз экономикалық дамуды жеделдетуіміз үшін
экономиканы диверсификациялауға бағытталған индустриялық-инновациялық
стратегияны іске асыру. Экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін:
- еліміздегі джәне өңірдегі бекем тұрақтылықты нығайту;
- өңірлік және халықаралық ынтымақтастықты дамыту;
- жаһандану талаптарына сәйкес экономиканы серпінді дамыту;
- шикізаттық емес секторларды ілгерілетуге баса ден қою;
- жаңа технологияларды дамыту қажет.
Экономикалық өсу теорияларышеңберіндегі бірқатар
теориялар, атап айтар болсақ;
1. Харрод-Домардың моделі;
2. Экономикалық өсудің неоклассикалық бағыты;
3. Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты;
4. Өсудің қазіргі заманғы,жаңа теориялары және т.б негізі болып табылады.
Ι-бөлім.Қоғамның әл-ауқатын қамсыздандырудағы экономикалық өсу теориялары
1.1 Экономикалық өсудің буржуазиялық және қазіргі заманғы теориялары
Кез-келген қоғамның гүлденуінде немесе құлпырауында маңызды роль
ойнайтын ұзақ мерзімді экономикалық өсуді қамтамасыз ету проблемалары сонау
меркантилистер теориясында үлкен орынға ие болған. Буржуазиялық
әдебиеттерде соғыстан кейінгі жылдарда алдыңғы орынды алған бұл теориның
таралуының обьективті негізгі – социализімнің
күшеюімен екі әлемдік жүйелердің экономикалық жарысы
болып табылады. Экономикалық қарқынының проблемасы имперализнің колониалды
жүйесінің қалауымен байланысты өрши түсті, дамушы елдердің экономикалық
артта қалуның алдын алу міндеті жас ұлттық мемлекеттерде өндірістің өсу
қарқынымен байланысты.
Экономикалық өсу тақырыбы аясындағы мәселердің өзектілігі - өсу
теориясының таралуның негізінде терең және ішкі себептердің жатуында:
алдыңғы қатарлы қатарлы дамыған елдерде экономикалық даму қарқының
баяулауы,жұмыссыздықтың асқыну, мемлекеттік монополистік капитализнің
күшеюі – мұның бәрі ұдайы өндіріс темпі, экономикалық өсу, өрлеу
проблемарын алға тартты.
Экономикалық өсу теорияларышеңберіндегі бірқатар теориялар, атап
айтар болсақ;
1. Харрод-Домардың моделі;
2. Экономикалық өсудің неоклассикалық бағыты;
3. Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты;
4. Өсудің қазіргі заманғы,жаңа теориялары және т.б негізі болып
табылады.
Нақты бір өсу қарқынына жетуді көздеген кез-келген ел нақты
теорияларды арқа етері сөзсіз. Әрине барлық теорияны дұрыс, сәтті
практикалық қолданысқа ие деп айту өте қиын...
Қазіргі экономикалық теорияларда экономикалық өсу терияларының негізін
ағымын экономисті Рой Харрод пен американдық экономист Евсей Домар салды.
Халықаралық экономикалық теория еңбегінде Харрод сыртқы сауда
мультипликаторы концепциясын тұжырымдады. Экономикалық цикл кітабында ол
экономикалық циклге кейнстік анықтама береді,яғни оның себебі
мультипликатор иен акселератордың арақатынасы дейді. Дәл осы ара қатынас
Харродты эконмикалық өсу аясын зерттеуге әкелді,бұл туралы ол ең алғаш
1939ж Динамика теориясының очеркі атты мақаласында жарияланды, ал
кейініректе бұл туралы 1948 –жылы Эконмикалық динамика теория кітабында
мәлімдеді.
Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты. Экономикалық өсудің
неокейнстік теориялары Кейнс теориясының сыны процесінде паайда болды. Бұл
теория дағдарыстың жағдайдағ экономика негізінде қалыптасты. Ол техникалық
прогрестен, халықтың өсуінен абстракцияланды. Алайда, оның қолдануы қысқа
мерзімге есептелді. ҒТП, бұзыла бастады, сөйтіп одан абстрациялану мүмкін
болмай қалды. Капиталистік елдердің дамудың әркелділігі қушейе түті.
Германия, Франция, жапония, Италия елдерінде өсудің жоғары темпі
байқалды.Бұл жағдай мұқият түсіңдіруді талап етті, ал Кейнс теорисы мұндай
мәселені шешуге қабілетсіз болды.
Экономикалық өсу теориялар әртүрлі коньюктуралық жағ дайға жарамды,
жалпы ұдайы өндіріс теориясын жасауға талпыныспен түсіндіріледі.
Неокейнстіктер экономикалық саясаттың басты мақсаты- толық жұмысбастылыққа
жету болуы тиісдейді. Оладың пікірінше, осындай жолмен жұмыспен қамту
мәселесін шешуге болады. Буржуазиялық әдебиеттерде соғыстан кейінгі
жылдарда алдыңғы орындарды алған бұл теорияның таралуының обьективті
негізгі – социализмнің күшеюі екі әлемдік жүйелердің эканомикалық жарысы
болып табылады. Американ эконоисті Э.Домар халықаралық конфликт өсу
проблемасын өмір сүрудің шарты етеді дейді.
Экономикалық даму темпі проблемасы имперализмнің колониалды
жүйесінің құлауымен байланысты өрши түстіғ дамушы елдердіңэкономикалық
артта қалуының алдын алу міндеті жас ұлттық мемлекеттерде өндірістің өсу
темпімен байлаысты.
Өсу теориясының таралуның негізінде терең және ішкі себептер жатыр
алдыңғы қатарлы капиталистікелдерде экномикалық даму темпінің баяулауы,
жұмыссыздықтың асқынуы, мемлекеттік монополистік капитализмнің қүшеюуі –
мұның бәрі капиталистік ұдайы өндіріс темпі проблемасын алға тартты.
Экономикалық өсудің неокейнстік теориясының мазмұны. Бұл
концпекциялардың Дж.М. Кейнстің көзқарастары болды, яғни капиталистік
экономиканың стихиялы механизмі сұраныс пен ұсыныс арасындығы тепе-теңдікті
қамтамасыз ете алмайды, нәтижесінде адамдардың және материялдық ресуртардың
толық емес жұмысбастылығы орын алады, капиталистік экономиканың
тұрақтылығына жету үшін тиімді сұраныс проблемасының маңызы зор тиімді
сұранысты анықтайтын факторларға әсер ете отырып, экономиканы мемлекеттік
реттеу капиталистік экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз ететін жағдайда.
Неокейнстіктердің негігі проблемасы- өткізу проблемасы болып
табылад, яғни егер сұраныстың қозғалыундағы өндірістік ресурстардың толық
тұтынылуын қамтамасыз етсе, онда экономика динамикалық тепе-тең жағдайда
болады. Тиімді сұраныстың өзгеруі өндірістің нақты деңгейін және оның
потенциялды мүмкін деңгейден ауытқуын анықтайды. Ұлттық табыстың өсуі
(ұлттық табыстан сұраныс деңгейі тәуелді) кейнстіктердің пікірінше, капитал
қорлануының фунциясы болып табылады, ал капиталға сұраныс ұлттық табыстың
өсу темпімен анықтайды.
Экономикалық өсудің Неокейнстік моделіне маңызды орынды тұтыну мен
қорлану арасындағы сандық өзара байланысты қарастырулар алады.
Неокейнстіктер экономикалық өсудің басты
факторы ретінде инветицияны, басқаша сөзбен, капиталдың қорлану
нормасын санайды.Басқа да фактор ретінде өндірістің капитал сыйымдылығын
(капиталдың шығарылған өнімге қатынасы) атайды. Буржуазиялық экономистер
бұл коэффициенттіңиндустрияландыру кезінде артқанын кемелденген экономика
кезеңінде төмендегенін байқаған. Ал кейбір кейнстіктер бұл коэффифиент
үнемі тұрақты дейді.
Кейнстітер инвестицияларды екіге бөледі:
1. туынды – тұтынудың өсуінен пайда болған
2. тәуелсіз – техникалық прогреске, мемлект саясатына, халық санының
өсуіне негізделген.
Бұл жалпы алғанда, жасанды болып келеді. Тәуелсіз (автаномды)
инветитциялар шындығында тіпті тәуелсіз емес. Олар жалы капиталистік ұдайы
өндірістік, пайда нормасының қозғалысына тәуелді. Неокейнстік теорияда
қолдану прлблемасы жинақмен байланысты қарастырылады. Егер инвеститциялар
жинақтауға тең болса, онда эконмика қиыншылықтарды сезінбейді. Жинақтардың
инветитциялардан артып кетуі кәсіпорындардың жүктелмеуінен және
жұмыссыздыққа әкеледі. Инвеститциялардың сұраныстың жинақтардан артуы
бағалардың өсуіне әкеледі. Жалпы жинатау мен қорлану арасындағы пропорция
ұлттық табыты пайдалануды талдауда үлкен қызығушылық тудырады, Бірақ та
Неокейнстіктер осы 2 – дәрежелі байланыстардың көмегімен негізгі
экономикалық процестерді түсіндіруге тырысады. Өздерінің теориялық
талдулары арқылы олар өсу темпіне айтарлықтай түсіндірмелер береді. Мысалы
, Э Хансен АҚШ-тағы өндірістің өсу темпінің баяулауын соғыстан кейінгі
жылдарда жекекапитал салымдары мен тұтыну сұранысына әсер ететін автономды
күштерінің әсерінің әлсіреуімен түсіндіріледі. Оның ойынша, АҚШ-тың бүкіл
жүйесі инвеститциялық мүмкіндіктер баяу ұлғайып жатса да, жинақтаудың
өсуіне бағынады. Оның себебін ол тұтыну сұранысының жетіспеушілігінен ,
нәтижесінде күштерді толығымен пайдаланбаудан, капитал сыйымдылығ
коэффициенттің төмендеуінен , материялдық өндіріс сферасына қарағанда
капиталл сыйымдылығы төмен болатын қызмет көрсету сферасының ұлғаюынан
көреді.
Мультиплекатор мен акселятордың үйлеуі негінде циклдік кейнстік моделі
құрылған. Мұндағы негізгі мәселе – сұраныс мәселесі.
Жинақтау қорлануға теңестіріледі, өндірістік және өндірістік емес
инвестициялар арасында үнемі айырмашылық бола бермейді. Жұмыс істеушілердің
тұтынуы капиталистердің тұтынуымен теңестіріледі. Нақты тұтынудың орнына
психологиялық категория ретіндегі тұтынуға бейімділік келеді. Көптеген
формулалардың кемшілігі параметрлердің тұрақтылығы да болып табылады.
Мысалы, Харродта капитал сыйымдылығы коэффиценті тұрақты, ал негізінде ол
еңбек өнімділігінің өсуі мен техникалық прогрестің нәтижесінде өзгеріп
отырады. Бірқатар экономистер өсу формулаларын барынша қарапайымдауға қарсы
шығып, ұдайы өндіріс процесіне әсер ететін кейбір қосымша факторларды
ескере отырып, неғұрлым күрделі модельдер құрды. Олар еңбектің ролін, оның
өнімділігінің артуын, техникалық прогрестің ролін ескере бастады, капитал
салымдары құрылымдарының мақсатты өзгеруінің критерийлерін іздестіре
бастады. Бұлар көпфакторлы модельдер деп аталды.
Модельдеудегі жаңа момент – экономикалық өсудегі көп секторлы
модельдер жасау (ағылш. экономисті Р. Стоун) болды, мұнда өсу модельдері
баланстық кестелермен, шығын-өнім шығару моделімен үйлестірілді. Шығын-
өнім шығару моделі экономика салалары арасындағы байланысты көрсетуге
талпынады, ол шахматтық баланстық кесте түрінде құралады, онда әрнбір сала
екі реттен қатысады: өндіруші және сатып алушы ретінде.
Горизонтальды сызық бойымен әрбір салада өндірілген өнімдер мен
қызметтердің бөлінуі, ал вертикальді сызық бойымен сол саланың шығындары
көрсетіледі.
Экономикалық өсудің көпсекторлы моделін жасау экономикада құрылымдық
жылжуларды бейнелеуге, экономикалық бағдарламалау үшін және салалық
құрылымының өзгеруі үшін негіз болуға бағытталады. Бұл модельді қарастыру
буржуазиялық экономистердің нақтылыққа ұмтылуын көрсетеді, алда олар
танымал оң нәтижелерге жетті. Стационарлы қоғам моделінен бастаған олар өсу
моделіне өтті. Техникалық прогреске, ұлтттық табысты бөлуге, капитал-өнім
қатынасының өзгеруіне абстракциялана отырып, осы бағыттың экономистері
нәтижесінде осы факторларды модельде қамтыды. 1-модельде бір тауар, бір
өндіріс факторы қарастырылды. Келешекте сызықты бағдарламалау негізінде
басқа да факторлар қамтылды. Экономиканың әр түрлі секторларындағы капитал
салымдарының салыстырмалы тиімділігі проблемасын талдауда, математикалық
аппаратты жетілдіруде экономистер көптеген жетістіктерге жетті.
Алайда, модельдің мәнділігі осы модельдің негізінде жатқан ғылыми емес
экономикалық теорияның әсерінен төмендеді. Оларға шекті пайдалылық
теориясы, өндіріс факторлары теориясы, капитализм дамуындағы
дағдарыссыздығы теориясы объективті экономикалық процестердің мазмұнын
бейнелемейді. Ұлттық табысты құруда тек еңбек қана емес, сонымен қатар
капитал мен табиғи ресурстар да қатысатыны туралы тұжырымдаған өндіріс
факторларының теоретиктері сондай-ақ ұлттық табыстың өсу факторларының
нақты ролін дәлелдейді. Қоғамдағы барлық табыстардың сомасы ретіндегі
ұлттық табысты анықтау ұлттық табыстың мөлшері мен көздерінің құруына
әкеледі.
Мемлекеттің көмегімен дағдарыс пен жұмыссыздықты жоюға болатыны туралы
көзқарас тұрақты балансталған өсу моделі негізінде жатыр. Модельде
капитализмнің антогонистік қарама-қайшылығы, оның заңдылығы сыналады.
Көптеген маңызды әлеуметтік-экономикалық факторлар модеьде ешқандай
көрініс таппайды. Оларға таптық күрес, капиталдың қорлану көлеміне, жұмыс
күшінің құнына әсер ететін факторлар, ақшалай және нақты жалақы арасындағы
қатынас, т.б. жатады.
Неокейнстіктердің экономикалық өсуге болжау жасау. Болжаулар ретсіз
және конъюктураның өзгеруін алдын-ала болжау мақсатын көздеді. Ал қазірде
болжаулар экономикалық саясаттың міндеттерін шешу мақсатын көздейді: тиімді
экономикалық өсуді, толық жұмысбастылықты, инфляцияның алдын-алуды
қамтамасыз ету және т.б. Қазіргі экономистер және тұтас экономикалық
институттар жекелеген елдердің және әлемдік капиталистік экономиканың
экономикалық дамуын болжауға көп көңіл бөлуде. Мұндай болжамдар үш түрлі
болады:
- ұзақ мерзімді (10-25 жыл)
- орта мерзімді (3-5 жыл)
- қысқа мерзімді (1 жыл)
Қазіргі буржуазиялық саяси экономияның маңызды, жаңа элементтерінің
бірі ұзақ мерзімді болжамдар жасау болып табылады. Бұл бағыттағы
экономистер болжамдар жасауда екі түрлі әдісті қолданады. Біріншісі,
индивидуалды жоспарлар мен фирмалардың болжамына анкеталық сауалнамаларға
негізделген микроталдауға сүйенеді. Мұндай мәліметтер мемлекеттік секторға
қатысты мәліметтермен қосылады. Біруақытта мемлекеттік және жеке
индивидтердің жоспарлары құрылады. Мұндай әдістің кемшілігі сауалнама
жолымен алынған мәліметтердің күдіктілігі болып табылады, өйткені фирмалар
өздерінің нақты мақсаттары туралы хабарлап отыруға мүдделі емес. Жоспар
негізіне жеке кәсіпорындардың мүдделері жатады, бұл бүкіл экономика
аумағында ірі проблемаларды шешуде мемлекеттің араласуын шектейді.
Екінші әдіс макроэкономикалық талдауға негізделеді, яғни жалпы
мақсаттарды көздейді. Бұл үшін статистикалық мәліметтердің экстраполяциясы
мен эконометриялық әдістер қолданылады. Эконометрикалық әдістер
экономикалық айнымалылар арасындағы қатынастарды зерттеуге негізделеді.
Эконометрика өткен экономикалық әрекеттерді түсіндіреді және экономикалық
айнымалылар арасындағы өзара ықтимал байланыстарды сипаттайтын
математикалық теңдеулер құру жолымен болашақты анықтайды.
Болжауларда экономистер саяси экономияның барлық методологиялық
бастаулардың көрінісін тапты.
Неокейнстіктер капиталистік экономиканы реттеудің тікелей және жанама
әдістерін жасады. Экономикалық дамуға мемлекеттің жанама әсер ету
әдістеріне: салық саясаты, бюджеттік қаржыландыру, несиелік саясат,
амортизациялық аударымдар жатады. Әдебиеттерде бұл әдістер автоматты
тұрақтандырғыш, несиелік тұрақтандырғыш, институционалды тұрақтандырғыш
атауына ие болды.
Капиталистік елдер үкіметтері Кейнспен ұсынылған ссудалық пайызды
реттеуді кең қолданды. Ал қазір пайыз нормасының өзгеруі бірінші кезекте
негізгі капиталға капитал салымын қолдау үшін ұзақ мерзімді несиелеуге
қатысты жүргізіледі.
Американдық экономистер практикада қолданыс тапқан жеткіліксіз
қаржыландыру принципін алға тартты. Мұнымен байланысты реттелетін
инфляция белсенді экономикалық саясаттың қажетті элементі ретінде
қарастырылады. Мемлекеттік несие өндірістің салалық құрылымының өзгеруінде,
экспорттық салаларды ынталандыруда, экономиканың арта қалған салаларын
қолдауда, инфрақұрылымды дамытуда, техникалық прогресті алға тартуда
маңызды роль ойнай бастады.
Несиелік саясат аясында мемлекетпен жүргізілетін барлық іс-шаралардың
жиынтығы, мемлекеттің ссудалық капитал рыногындағы операцияларын,
коммерциялық банктердің міндетті резервтер нормасының өзгеруі, тұтыну және
ипотекалық несиелердің арзандауы немесе қымбаттауын қоса айтқанда, капитал
салымының динамикасына және оның құрылымына айтарлықтай әсер етеді. Алайда,
бұл саясат басқа да мемлекеттік-монополистік іс-шаралар секілді қарама-
қарсылық сипатқа ие. Бұл алдымен мемлекеттік қарыздың және инфляцияның
өсуімен байланысты.
Реттеу әдістерінің бірі – жеделдетілген амортизация болып табылады. Э.
Хансеннің пікірінше, амортизациялық аударымдардың өсуі инвестициялық
сұраныстың жалпы қысқаруының орнын толтыруы мүмкін. Амртизациялық
аударымдарды реттеу туралы ұсыныс белгілі объективті негізге ие.
Амортизация үлесі жалпы капиталист салымына артады және капитал салымдары
негізгі капиталды амортизациялау деңгейіне тәуелді. Жалпы, бұл тенденция
техникалық прогреспен байланысты. Капитализм жағдайында ол өндіріс өсуінің
төмен темпінде қорлану нормасының төмендеуі нәтижесінде күшейеді.
Жеделдетілген амортизация және корпорацияға салықтық жеңілдіктер
капитал салымдарын ынталандырады. Олар ең алдымен жаңа, әсіресе әскери
салымдарға әсер етеді, экспортқа жұмыс істейтін салалардың бәсекеге
қабілеттілігін арттырады. Мұндай шаралар монополия пайдасының өсуіне
әкеледі, жаңа салаларға капитал салымдарымен байланысты тәуекелді
төмендетеді. Сонымен қатар жеделдетілген амортизация және корпорацияға
салықтық жеңілдіктер салалардың дамуының әркелкілігін және олардың
арасындағы диспропорцияны күшейтеді. Негізгі қорлардың қызмет етуі
өзгеріссіз қалса да амортизациялық аударымдардың өсуі инвестициялық
сұраныстың жалпы қысқаруының орнын толтыра алмайды. Бұл яғни қандай да бір
уақыт арасында негізгі қорлар жаңартылып тұрады. Сонымен қатар
амортизациялық аударымдардың өсуі қайта қорлануға бағытталған таза
қорлануға сұранысты азайтады. Яғни инвестицияға кедергі болып тұрған
қарапсаттардың жеткіліксіздігі емес, нарықтың кемшілігі.
1960-70 ж.ж. буржуазиялық экономистер арасында мемлекет тарапынан
түзету шаралары балансталған және тұрақты өсу үшін жеткіліксіз деген
түсінік орын алады. Олардың назарын Франциядағы индикативті жоспарлау
тәжірибесі аударды. Ағылшын және американ экономистері мемлекеттік
жоспарлаудың қажеттігі туралы идеяны жиі айтатын болды.
Буржуазиялық экономистердің ойынша, жоспарлау өндіріс құралдарына
меншік сипатымен байланысты емес, және жоспарлы шаруашылықты жеке меншік
негізінде құруға болады. Бұл жасалған бағдарламалар экономикалық жағдайды
талдау мен кол жеткізуге тиісті мақсаттарды анықтауды қамтиды. Олар сондай-
ақ міндеттердің 2 типін құрайды: нақты, яғни ұлттандырылған салаларға
қатысты заңдық сиаптқа ие негізгі қызметтер мен өндіріс салалары бойынша
және басқа да барлық салалар үшін тапсырмалар. Мұндай жағдайда олар
кепілдемелік сипатқа ие.
Бағдарламалардың орындалуын қадағалау жанама сипатта. Сонда да
экономикалық бағдарламалау мемлекеттің экономикаға араласуына жаңа
мүмкіндіктер береді. Ол экономиканың өсу темпін арттыру, экономикадағы
құрылымдық жылжуларды ынталандыру міндеттерін алға тартады. Осымен
байланысты мақсатты реттеу шаралары жасалады. Бағдарламалау көмегімен
монополиялар пайдасын арттыра алады, еңбек етушілердің эксплуатациясын
күшейте алады.
Осылайша, біреулер өсу темпінің артуына пайдаға қатысты ұлттық табысты
қайта бөлу жолымен қол жеткізуге болады десе, басқалары өсу темпінің
артуына жалақыға қатысты ұлттық табысты қайта бөлу. Экономикалық өсудің
посткейнстік теориясының кейбір өкілдері өз теорияларын Маркстің ұдайы
өндірісті талдауымен байланыстырады. Негізінде олар қоғамдық өндірістің
бірінші және екінші бөлімшелерінің технико-экономикалық өзара байланысында
өсу мен бөлудің өзара байланысының негізін табуға тырысады.
Посткейнстіктердің жасаған қорытындылары экономикалық процестерді
бейнелейді және реакционды саясаттың негізделуі үшін қызмет етеді.
Экономикалық өсудің неоклассикалық теориясы. Экономикалық өсудің
неоклассикалық теориясының пайда болуы мен таралуы біріншіден, кейнстік
теорияға негізделген мемлекеттік – монополиялық реттеу (мемлекеттік
шығындардың өсуі, мемлекетік бюджет тапшылығы, инфляцияның күшеюі)
тәжірибесінің теріс салдарларымен, ал екіншіден, экономиканың даму темпі
жоғарылап, ал жұмыссыздық төмендейтін салыстырмалы жағымды конъюктурамен
түсіндіріледі. Осындай ортада өндірістің өсуі пайдаланылмаған күштер
есебінен ғана емес, сонымен қатар жаңа техника енгізу, еңбектің өнімділігін
арттыру есебінен де мүмкін екендігі туралы сұрақ туады. Үшіншіден, өсудің
кейнстік теориясы капитал жеткіліксіздігі мен жұмыс күшінің үлкен
ресурстары орын алатын дамушы елдер үшін ұсынылмаған.
Экономикалық өсудің неоклассикалық теориялары неокейнстік модельдерді
сынау процесінде пайда болды. Осылайша кейнстік модельдің кейбір нағыз
сезімтал белгілері алға тартылды 3:
- Бұл модельдерде өндірістің өсімі жаңа капитал салымдарының функциясы
ретінде қарастырылады, ал өсім пайдаланылмай қалған өндірістік күштерді
пайдалану үшін жаңа жұмысшыларды тартумен де қамтамасыз етіледі.
- Модельдер өндірістің капитал сыйымдылығының өзгеріссіздігінен дәлелдейді,
өндірістің екі немесе одан да көп капитал сыйымды әдістерінің арасында
таңдауға мүмкіндік бермейді.
Бұл теорияның көренкті өкілдері американ экономисті Р. Солоу және
ағылшын экономисті Дж. Мид. Бұл бағыттың өкілдері өндіріс факторларының
иелері шекті өніммен марапатталатын жағдайдағы еркін бәсеке тұпсырымына
сүйенеді. Олардың пікірінше өндіріс факторларының бағасына әсер ететін
еркін бәсеке механизмдері арқылы басты өндіріс факторларының толық
пайдаланылуына қол жеткізуге болады. Егер мысалы, капитал салымдарының
темпі өте жоғары болса, онда өндіріс құрал-жабдықтарына бағалар
жоғарылайды. Соңғысы капиталистерге капитал сыйымдылығын төмендетудің
шараларын іздестіруге мәжбүр етеді, бұл капитал бағасының төмендеуіне
әкеледі. Бұл теорияның тағы бір ерекшелігі – оның өсу факторы ретінде тек
капитал салымын ғана емес, басқа да компоненттерді – еңбек, табиғи
ресурстар, техникалық прогресс, т.б. қарастыруында. Соңғысы дербес факторы
ретінде немесе басқа факторлардың өнімділігіне әсер ету құралы ретінде
қамтылады.
Өсудің қазіргі теорияларының еркшелігі – олар өсуді тепе-теңдіктің
бұзылуы емес, қалыпты жағдай деп түсінуінде. Әңгіме, сұраныс пен ұысныс
сәйкес болатын балансталған өсу туралы болып отыр.
Еркін бәсекеден тыс балансталған өсу шарты – тұрақты ақша жүйесі болып
табылады. Сондықтан да неоклассикалық теорияның жақтаушылары мемлекеттің
экономикаға араласуын тұрақтылықты бұзудың факторы ретінде қарастыра
отырып, мемлекетік инфляциялық шығындарға қарсы шығады.
Неоклассикалық теория негізінде алтын ғасыр моделі жасалынды. Бұл
модельде ұлттық табыстағы жинақ үлесі тұрақты деп қабылданады, өсу темпі
техникалық прогресс пен өз алдына қызмет ететін халықтың көбеюіне тәуелді
және тұтынудың өсуіне, әл-ауқаттың артуына тәуелді емес.
Неоклассикалық теорияда негізгі рольді өндіріс факторларының бар болуы
және олардың тиімді пайдаланылуында потенциалды мүмкін өсу темпі проблемасы
пайда болды. Бұл Кобб-Дугластың өндірістік функциясында жақсы сипатталады.
Олар ең алғаш АҚШ-тың өндеу өнеркәсібінде өнім көлеміне капитал мен еңбек
шығындарының әсерін эмпирикалық жолмен анықтауға тырысты. Осыдан жасаған
олардың тұжырымы: өнім бір-бірін шексіз ауытыра алатын екі фактор – капитал
мен еңбектің функциясы болып табылады. Кіші квадраттар әдісін пайдалана
отырып, Кобб пен Дуглас өнім мен капитал еңбек шығындары арасында
статистикалық байланыс орнатты.
Кобб-Дуглас функциясы экономикалық өсудің жекелеген факторларының ролін
сандық бағалау жұмыстарына бастама болды. Ол екі бағытта жүзеге асады:
- өндіріс масштабына тәуелсіз факторларының тұрақты тиімділігі
алғышарттарынан бас тарту
- ұлттық табыстың өсуіне әсер ететін үшінші айнымалы ретінде, дербес фактор
ретінде техникалық прогрестің әсерін ескеру.
Бұл зерттелер практикалық қызығушылық тудырады, алайда өндірістік
функцияның теориялық негізі бұрынғыша шекті өнімділік теориясының
антиғылымдық постулаты болып қала береді.
Өсудің неоклассикалық теориясы сондай-ақ кемімелі табыстылық заңына,
шекті өнім категориясына негізделеді.
Неоклассикалық теорияның өкілдері өсудің көзі ретінде пайданың өсуін
айтады. Кәсіпорынның толық жүктелмеуінің, жұмыссыздықтың себебі
неоклассиктердің пікірінше, инвестиция мен техникалық прогрестің төмен
темпі, оның негізінде пайданың, техникалық жаңашылдыққа ынтаның төмендігі
жатыр. Бұл тезисте олардың практикалық қолданысқа ұсынылуы да негізделеді.
Олар жалақыны көтеруге, әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерге,
шығындардың көбеюіне бағытталған мемлекеттің шараларына қарсы шығады,
пайдаға салықты төмендетуді және жанама салықтарды ұлғайтуды ұсынады.
Өсудің неоклассикалық теориясының көтерілуі олардың техникалық
прогресті қамтуымен тығыз байланысты. Өзінің алғашқы вариантында бұл теория
ұлттық табысты бөлудегі өзгерістерді түсіндіре алмады. Оның өкілдері
өндіріс факторларының өсу темпіндегі өзгерістерді олардың шеткі өнімдерінің
өзгеруімен түсіндіреді. Бірақ та табысты бөлудегі қатынас бұрынғыша қалады.
Егер өзгеріс болатын болса, онда шекті өнімділік заңы әсер етпейді. Олар
бұған келіспейді. Сондықтан да олар ұлттық табысты бөлудегі пропорцияның
бұзылуының себебі техникалық прогресс екенін дәлелдеуге ұмтылды. Егер
техникалық прогресс капиталды-интенсивті сипатта болса, онда капиталдың
шекті өнімі мен пайда нормасы жалақыға қарағандатез өседі. Бұған тағы
ресурстарды алмастыру икемділігінің әсері қосылады.
Өсудің неоклассикалық теориясының қазіргі варианты – монетарлық теория
болып табылады. Бұл теориның авторлары М. Фридмен және Шварц 1869-1960 ж.ж.
АҚШ-тың монетарлық тарихы кітабында ұдайы өндіріс процесінің
тұрақсыздығының бұзылуының себебі ақша сферасындағы қозғалыстар болып
табылады және ұзақ мерзімді жоспарда ақшалардың тұрақсыздығы экономикалық
өсудің тұрақсыздығына әкеледі. Олардың ойынша, ақша массасының қысқаруы
экономикалық өсу темпінің баяулауына, ал көбеюі – жылдамдауына әкеледі.
Бірақ бұл теорияның осы тұжырымы нақты дәлелдеулерден шықпағандықтан, нақты
практикаға жақындығы төмен.
Экономикалық өсудің неоклассикалық теориясының тамыры өнімді өткізу
проблемасын ескермегендігінен тұрады. Бұл экономистер минималды шығындарда
максималды пайда алу мүмкіндігіде өндіріс шығындарына назар аудара отырып,
ұдайы өндіріс проблемасын бір жақты талдайды.Олар осы мақсаттарда жалақының
төмендеуі өткізу шарты мен сұраныстың азаюына әкелетінін ескермейді. Бұл
теория экономикалық дағдарыстарды ескермей, тұрақты тепе-теңдік
концепциясына негізделгендіктен, нақты өмірден мүлдем алыс.
Неоклассикалық бағытты сынауда посткейнстіктер белсенді араласады.
Мысалы, осы бағыттағы итальян экономисті Т. Сраффа еркін бәсекенің билік
етуі туралы тезистің әлсіздігін алға тартады, неоклассиктердің ұлттық
табысты әділетті болу және ресурстарды тиімді пайдалану арқылы максималды
пайда табуға ұмтылысын нәтижессіз дейді. Рикардоның құн теориясына сүйене
отырып, Сраффа неоклассиктердің табысты бөлу, шекті өнімділік, шекті
пайдалылық теорияларын сынға алады.
Жалпы экономикалық өсу проблемалары ертеден бері экономистердің
назарында болған. Солардың ішінен бес негізгі проблеманы атауға болады:
1. Экономикалық өсу факторлары
2. Қазіргі және болашақтағы тұтынудың арақатынасы және олардың өсу
темпіне әсері
3. Экономикалық өсу мен табыстарды бөлудің өзара әсерлесуі
4. Экономикалық өсудің тарихи тенденциясы
5. Тепе-тең (тұрақты, балансталған) өсу шарттары
Кез-келген державаның гүлденуінде немесе құлдырауында маңызды роль
ойнайтын ұзақ мерзімді экономикалық өсуді қамтамасыз ету проблемалары сонау
меркантилистер теориясында үлкен орынға ие болған.
Ағылшын классикалық мектебінің экономикалық өсудің жекелеген
маманданған теориялары болмады. Бірақ та ол ұлттық байлықтың өсу
факторларымен және оның табысты болуымен арақатынасымен анықталады.
Классиктердің бұл тақырып шеңберіндегі қысқаша тұжырымы келесідей:
байлықтың өсімі өндіріс факторларының көлемімен және олардың өнімділігімен
анықталады.
Р. Солоудың неоклассикалық өсу моделі. Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін өсу теориялары соғысқа дейінгі дағдарыстық кезеңмен салыстырғанда
басқаша дами бастады. 1950- жылдары көптеген батсы елдерінде тұрақты өсу
кезеңі басталды. 1950-жылдың ортасынан бастап, экономикалық өсу
теорияларының дамуының жаңа кезеңі басталды, ол 1970-ж дейін жалғасты. Осы
кезеңде басты рольді Р. Солоудың өсу моделі алды. Американ экономисті Р.
Солоу өзінің ғылыми жұмыстарын негізінен журанл мақалалары түрінде
жариялады. Басты еңбектері: Сызықты бағдарламалар және экономикалық
талдау, және Өсу теориялары. Солоу моделінің негізі оның экономикалық
өсу теориясына үлес мақаласында салынған. Ол Харрод-Домар моделіндегі
экономиканың тұрақсыздығының негізгі себебі өндіріс факторлары – еңбек пен
капитал арасындағы қатаң арқатынасты сипаттайтын капитал сыйымдылығының
тұрақты, белгіленген көлемі болып табылады. Мұндай жағдайда осы
факторлардың бірі жүктелмеген болып қалады. Неоклассикалық теорияның
принциптеріне сәйкес капитал мен еңбек арасындағы қатынас айнымалы болуы
тиіс.
Экономикалық өсудің қазіргі жаңа көзқарастарының сипаты. Ұзақ мерзімді
экономикалық өсудің себептерін түсіндіруде неоклассикалық талдаудың
әлсіздігі дәстүрлі теорияның көңілінің толмауына әкелді. Олардың жағдайына
сәйкес экономикада ұзақ уақыт мерзімде өсудің қандай да бір ішкі көздері
жоқ. Мұндағы талдау капитал мен еңбек ресурстарының арақатынасы ұзақ
мерзімді жоспарда тепе-теңдікке жететінін көрсетуге бағытталады. Мұндай
біржақты әдісте сыртқы шоктардың немесе техникалық прогрестің жоқтығы
нәтижесінде кез-келген экономиканы нольге әкеледі. Халықтың жан басына
шаққандағы ЖҰӨ - нің өсуі технологиялардың өзгеруінен пайда болатын уақытша
құбылыс ретінде қарастырылады. Мұндай теория әлемдік экономиканың әртүрлі
бөліктерінде ұзақ мерзімді экономикалық өсудің феноменін түсіндіре алмауы
таң қаларлық емес.
Дәстүрлі неоклассикалық модельге көңіл толмаушылық 1980-1990 ж.ж өсу
темпінде ел аралық айырмашылықтарда қарыздық дағдарыстың тереңдеуімен
күшейе түсті. Дәстүрлі теория бұл құбылыстарға қанағаттанарлық
түсіндірмелер бере алмады. Неоклассикалық сызбада техникалық прогрестің
себептерін көру мүмкін емес, себебі ол экономикалық субъектілердің шешіміне
мүлдем тәуелді емес. Капиталдың тапшылығы 3-әлемде инвестициялардың жоғарғы
рентабельділігіне әкеледі. Үлкен сыртқы қарыздары бар елдерге арналған
Әлемдік Банк пен Халықаралық валюталық қормен құрылған инвестициялардың
өсуіне еркін нарық құру саясаты бағытталады. Инвестициялардың өсуі,
күтілгендей, өмір деңгейі мен еңбек өнімділігінің өсуін тудыруы тиіс.
Алайда, сыртқы сауда мен ішкі нарықтың еркіндікте болуына қарамастан,
көптеген дамушы елдер стагнациядан шыға алмады және жаңа шетел
инвестицияларын тарта алмады, олар тіпті өз капиталының шетелге ағып
жатқанын да тоқтата алмады. Кедей елдерден бай елдерге капитал
құйылуларының мұндай табиғи емес бағыты өсудің жаңа теорияларының, соның
ішінде, әсіресе эндогенді өсу теориясының пайда болуына әкелді. Оның пайда
болуы даму теориясы аясында 90 ж. маңызды құбылыс болды.
Эндогенді өсу теориясы. Жаңа теория эндогенді өсуді – қоғамдық
өндіріспен басқарылатын елдегі экономикалық жүйені анықтайтын ЖҰӨ-нің
тұрақты артуын талдауға бағытталады.
Неоклассикалық теорияға қарағанда бұл модель ЖҰӨ-нің өсуін ұзақ
мерзімді тепе-теңдіктің табиғи өнімі ретінде қарастырады. Өсудің жаңа
теориясының басты мақсаты – факторлар мен өсу темпінде ел аралық алшақтықты
түсіндіру болып табылады.
Эндогенді өсу модельдері сырт көрінісі бойынша неоклассикалық теорияға
ұқсайды, бірақ қорытындылар жасауда олардан ерекшелінеді. Жалпы, эндогенді
өсу модельдері неоклассиктердің капиталдың кемімелі шекті өнімділігі туралы
алғышартын теріске шығарады, және көбінесе капитал салымдарының
рентабельділігіне әсер ететін сыртқы эффекттілерге көп көңіл бөледі.
Техникалық прогреске көп көңіл бөлінсе де бұл модельде ұзақ мерзімде ол
экономикалық өсудің жалғыз мүмкін себебі емес.
Дамуды жылдамдату үшін жинақтардың рөлін күшейте отырып, жаңа теория
дәстүрлі теорияға қарсы шығатын бірқатар қорытындылар жасады. Ең алдымен
сыртқы экономикалықбайланыстардың болмауынан елдер арасында өсу темпін
автоматты түзету мүмкін емес – олар өзгеріссіз қалады және елде техникалық
даму мен жинақтау деңгейіне тәуелді болады. Сонымен қатар бай және кедей
елдерде жан басына шаққандағы табыстар мен ішкі жинақ нормалары біркелкі
болмайды. Елде ұзақ мерзімді немесе уақытша тежелуінің асқынуы және елдің
экономикалық артта қалуына әкеледі.
Эндогенді өсу моделінің ең қызық аспектісі – кедей елдерден бай елдерге
жасанды капитал құйылымын түсіндіру, бұл өз кезегінде 1-ші және 3-әлем
елдеріндегі табыстық алшақтықты күшейтеді. Инвестициялардыңпотенциалды
жоғары рентабельділігі көбінесе адам капиталына (білім беру жүйесі),
инфрақұрылым мен НИОКР-ға комплементарлы инвестициялардың төмен деңгейімен
түсіндіріледі. Кедей елдер осы инвестиция түрлеріненсалыстырмалы тиімділігі
аздарын шығарып тастайды. Жеке инвестор өзі үшін жоғарыда аталған
сфераларға инвестиция салып, оған аз қолайлық келсе, онда ол инвестиция
салудан бас тартады, яғни еркін нарық механизмі комплементарлы
инвестициялардың қажетті деңгейін қамтамасыз етпейді.
Мұндай қосымша инвестициялар қоғамдық, сондай-ақ жеке пайда
әкелетіндіктен, мемлекет ресурстарды бөлуді жақсарта алады, өз есебінен
қоғамдық тауарлар мен қызметтер көрсетеді және бір уақытта жеке
инвестицияларды ынталандырады. Сондықтан да эндогенді өсу модельдері даму
процесінде мемлекеттің белсенді араласуын қолдайды.
У. Ростоу: экономикалық өсу стадиялары. Оның пайда болуы көбінесе 3-
әлемде сфералардың әсер етуі үшін болған 1950-60 ж.ж жүргізілген қарулы
соғыс кезеңіндегі саяси күреспен байланысты. Бұл теорияның ең көрнекті
өкілі американ экономисті және тарихшысы У. Ростоу болды. Оның теориясына
сәйкес әлсіз даму жағдайынан шығу кез келген ел өтуге тиісті стадиялар
немесе қадамдар сериясымен сипатталады. У. Ростоу өзінің Экономикалық өсу
стадиялары кітабында былай дейді: Кез келген қоғамның экономикалық
құрылғысы мына 5 түсініктің бірінің көмегімен түсіндіріледі:
1.Дәстүрлі қоғам
2. Жылдам даму үшін жасалған алғышарттардың жетілуі
3. Өзін өзі ұстап тұратын өсуге ұмтылу
4. Технологиялық кемелденуге ауысу
5. Бұқаралық тұтыну арасы
Бұл стадиялар сипаттамалық өасиетке ие болумен қатар және қазіргі қоғам
дамуының процестерін жалпылаумен қатар оларға өзіндік ішкі логика және
жалғасушылық тән, осылайша олар экономикалық өсудің бір теориясын құрайды.
Ростоу бойынша, барлық дамыған елдер тез дамудан өзін-өзі ұстап тұратын
өсуге өту стадиясынан өткен. Ал дамушы елдер қазірде дәстүрлі қоғам немесе
жылдам даму алғышартының жетілу стадиясында.
Жылдам дамуға өту үшін олар белгілі бір алғышарттарды орындауы қажет.
Сондай басты шарттардың бірі – экономикалық өсуді жылдамдату мақсатында
ішкі және шетелдік жинақтарды қозғалту.
Льюис моделі. Қазіргі жаңа экономикалық өсу теорияларының бірі – Нобель
сыйлығының иегері А. Льюистің моделі болып табылады. 1950 ж. Ортасында
құрылған Льюистің екі секторлы моделі 3-әлем елдерінің еңбек шығынды
экономикасы үшін маңызды теория болды.
Льюис моделінде әлсіз дамыған экономика 2 секторадан тұрады:
1. Натуралды ауыл шаруашылығымен, жабық қайта қоныстандыруымен және
еңбектің нөлдік шекті өнімділігімен сипатталатын дәстүрлі сектор.
Мұндай жағдай Льюиске осы секторда шығынды жұмыс күші түсінігін
енгізуге тура келді.
2. Әлсіз дамыған экономикада дәстүрлі сектормен қатар, жоғары өнімді
қазіргі индустриалды сектор да бар, оған қалалық өнеркәсіп
жатады. Қала өнеркәсібіне ауыл шаруашылығынан жұмыс күші
ақырындап жылжи бастайды. Модельде ауылдан қалаға жұмыс күшінің
миграциясына және индустриалды секторда жұмыспен қамту және
өндірістің өсуіне үлкен мән беріледі. Индустриалды секторда
миграция мен жұмысбастылық экономикалық өсуге тәуелді, ал ол өз
кезегінде капитал қорлануымен және өнеркәсіпке инвестиция
деңгейімен анықталады.Мұнда жалақы дәстүрлі сектордағы жұмысшының
орташа табысын бірнеше есемейді. Оның пікірінше, қаладағы жалақы
ауылдағыға қарағанда 30% -ке жоғары болу тиіс, өйткені олардың
арасындағы мұндай алшақтық миграцияны яғни жұмыс күшінің ауылдан
қалаға ауысуын ынталандырады.
Осы жұмыста қарастырылған негізгі теориялық бағыттардың, өкілдердің
көзқарастары мен пікірлерін келесі негіздерде қорытындылауға болады:
- Харрод пен Домар экономикалық өсуді тек бір ғана факторға – капитал
қорлануға тәуелді дейді. Харродтың пікірінше табыс көлемі 1-4% дейін өскен
жағдайда табыстағы жинақ үлесі де 4 есеге ұлғаяды дегенді мүлдем елестетуге
болмайды, яғни капитал қорлануы табысқа тәуелсіз.
- Неокейнстіктер бойынша, экономикалық тұрақтылыққа жетуде тиімді сұраныс
проблемасының маңызы зор, олардың алдындағы негізгі проблема -өткізу
проблемасы, яғни егер сұраныстың қозғалуындағы өндірістік ресурстардың
толық тұтынылуын қамтамасыз етсе,онда экономика динамикалық тепе-теңдік
жағдайда болады. Неокейнстіктің пікірінше ұлттық табыстың өсуі капитал
қорлануының функциясы болып табылады. Олар экономикалық өсудің басты
факторы – инвестициялар дейді.
- Неоклассиктер өсудің көзі ретінде пайданың өсуін айтады. Кәсіпорынның
толық жүктелмеуінің, жұмыссыздықтың себебі – инвестиция мен техникалық
прогрестің төмен темпі, осының негізінде пайданың, техникалық жаңашылдыққа
ынтаның төмендігі. Олар жалақыны көтеруге, әлеуметтік-экономикалық
қажеттіліктерге шығындардың көбеюіне қарсы шығады, пайдаға салықты
төмендетуді және жанама салықтарды ұлғайтуды ұсынады. Бұл теорияның
монетарлық бағытының пікірінше, ұзақ мерзімді жоспарда ақшалардың
тұрақсыздығы экономикалық өсудің тұрақсыздығына әкеледі. Ақша массасының
қысқаруы экономикалық өсу темпінің баяулауына, ал көбеюі – жылдамдауына
әкеледі. Осы бағыттың көрнекті өкілі Р. Солоу: пайыз ставкасы халық
санының өсу темпі мен бүкіл экономикалық өсу темпіне тең болуы тиіс
- Өсудің жаңа теориялары, соның ішінде эндогенді өсу теориясы
неоклассиктердің капиталдың кемімелі шекті өнімділігі туралы алғышартын
теріске шығарады және капитал салымдарының рентабельділігіне әсер ететін
сыртқы эффектілеріне көп көңіл бөледі. Экономикалық өсудің тежелуі – адам
капиталына, инфрақұрылым мен НИОКР–ға инвестициялардың төмендігі. Олар даму
процесінде мемлекеттің белсенді араласуын қолдайды.
Льюис өзінің екі секторлы моделінде дәстүрлі сектордан индустриалды
секторға өту мақсатында қала өнеркәсібінде (индустриалды) жалақыны 30% -ке
дейін көтеруді ұсынады.
Жалпы экономикалық өсу проблемаларын былайша көрсетуге болады:
- экономикалық өсу факторлары;
- қазіргі және болашақтағы тұтынудың арақатынасы және олардың өсу
темпіне әсері;
- экономикалық өсу мен табыстарды бөлудің өзара әсерлесуі
- экономикалық өсудің тарихи тенденциясы
- тепе-тең (тұрақты, балансталған) өсу шарттары
Осымен, біздің міндетіміз жоғарыда аталған териялардың негізінде
қазіргі кезде қоғамның әл-ауқатын көтеру мақсатында экономикалық өсуді жан-
жақты қарастырып, позитивті жақтарын ескерген жөн. Әрине әрбір ұлттық
экономиканың ерекшеліктеріне байланысты экономикалық өсуін қамтамасыз ету
үшін басты тетіктерінің қызметін оңтайлы іске асыру оңай шаруа емес.
Сондықтан да әлемдік тәжірибеге көңіл бөлу, жетістіктерге мән беру, алдағы
уақытты тұрақты дамудың кепілі болып табылады.
1.2 Экономикалық өсу, мәні және оның факторлары
Қажеттіліктердің жоғарлауы, дәстүрлі ресурстарды пайдалану, халық
санының өсуі екі бірегей міндетті: экономикалық өсу мен экономиканың
тиімділікті шешуді көздейді. Экономикалық өсу жасалынатын пайдалылықтардың
көлемінің көбеюі, яғни халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарлауы болып
табылады.
Өздігінен экономикалық өсу қарама-қайшылықтарға толы. Сөйтіп өндірістің
және материалды игіліктердің тұтынуының ұлғаюын олардың сапасы мен өмір
сүру жағдайының нашарлануының, тазартқыш құрылғыларды үнемдеудің арқасында
жүзеге асыруға болады, ал өндірістің уақытша өсуіне ресуртарды жемқорлықты
пайдаланудың нәтижесінде жетуге болады. Мұндай өсу не тұрақсыз, не мүлдем
мәнсіз болып келеді. Сондықтан экономикалық өсу әлеуметтік тұрақтылық пен
оптимизммен үйлескенде мән-мағынаға толы болады. Мұндай өсу бірқатар
салмақталған мақсаттарға жетуді көздейді: өмір сүрі ұзақтығын көбейту,
ауыруға шалдығу мен жарақаттану, мертігуге ұшырауды төмендету, білім беру
менмәдениет деңгейін жоғарлату, қажеттіліктерді толық қанағаттандыру мен
тұтынудың рационалдылығы, әлеуметтік тұрақтылық пен өз келешегіне деген
сенімділікті арттыру, кедейшілік пен өмір сүру деңгейлеріндегі
айырмашалықтарды жеңу, максималды жұмысбастылыққа жету, қоршаған ортаны
қорғау мен экологиялық қауіпсіздікті жоғарлату, қылиысты төмендету, т.с.с.
Экономикалық өсудің жолдары – бұл ұлғаймалы ұдайы өндірістің тарихи
қалыптасқан бастапқы жолы. Әрине өзінің біріншілігінің нәтижесінде ол
экономиканың бірқатар салаларын қамтитын көптеген мәселелерімен соқтығысты.
Ал бұл мәселелерді атап өту экономикалық қатынастардың кейінгі дамуында
болдырмау үшін маңызды. Экономикалық жағдайы боынаша алдыңғы қатарлы
елдермен салыстырғанда жан басына шаққандағы табыс деңгейі төмен, нашар
дамыған елдер әлемнің үлкен бөлігін құрайды. Бқұл елдер дами алады, бірақ
қазіргі кезде экономикалық дамығандардан артта қалып отыр. Бұл жерде
экономикалық өсудің экстенсивті жолы басым және олардың даму мәселелері
үлкен қызығушылықты тудырады.
Даму кілті басты төрт факторларға негізделген:
1. Халық
2. Табиғи ресурстар
3. Капитал жинақтау
4. Техника
Сондықтан экономикалық даму жағдайында осы факторлармен байланысты
сұрақтарды қарастыру қажет. Олар: табиғи ресурстарды пайдалануды жақсарту
және оны анықтау, халықтың жұмысбастылығы жайлы мәселелер, капитал
салымының техника экономикалық прогресі туралы негізін қамтиды.
Экономикалық өсудің категориясы кез-келген шаруашылық жүйелер кезінде
қоғамдық өндірістің маңызды сипаттамасы болып табылады.
Экономикалық өсу – уақыттың белгілі бір кезеңіндегі қоғамдық өнімді
сандық және сапалық жетілдіру болып табылады 1.
Экономикалық өсу уақыттың әрбір берілген бөлігінде ресурстар
шектеулігінің мәселелерін шешуді белгілі бір дәрежеде жеңілдетуді және адам
қажеттіліктерінің неғұрлым кең шеңберін қанағатттандыру мүмкіндігін
білдіреді.
Экономикалық өсу бір-бірімен тығыз байланысты екі әдіспен анықталып,
өлшенеді: белгілі бір уақыт аралығындағы айнымалы, не болмаса потенциалды
ЖҰӨ-нің көбеюі ретінде және белгілі бір уақыт аралығындағы кезеңнің жан
басына шаққандағы нақты ЖҰӨ-нің көбеюі ретінде екі анықтама да қолданыла
береді. Мысалы, егер басты назар саяси әскери потенциалының мәселелеріне
арналса, онда бірінші анықтама сәйкес келеді. Бірақ жеке елдермен
аймақтардағы халықтың өмір сүру деңгейін салыстыру кезінде екінші анықтама
сәйкес келеді. Сөйтіп Үндістанның ЖҰӨ-і Швейцарияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Ι-бөлім.Қоғамның әл-ауқатын қамсыздандырудағы экономикалық өсу теориялары
1.1 Экономикалық өсудің буржуазиялық және қазіргі заманғы теориялары
1.2 Экономикалық өсу, мәні және оның факторлары
ΙΙ-бөлім.ҚР-ғы экономикалық өсу және өндірістің тиімділігін арттырудың
негіздері
2.1 ҚР-ның экономикалық өсуді қамтамасыз ететін индустриялы-инновациялық
саясаты
2.2 Қазақстандағы өнеркәсіптік өндірістің тиімділігін арттыру
2.3 Жаңа технологиялық өндірістердің дамуы мен өндірілуінің тиімділігі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан ХХІ ғасырдың баспалдағында нарықтық эконономикаға
бейімделіп, көптеген жетістіктерге қол жеткізіп дүениежүзіне таныла
бастады. Жақын арада Президентіміз Н. Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауында
өтпелі кезеңде жетістіктерімізді атап, осы уақыттағы және болашақтағы
ұстанатын жолымызды, яғни экономика салаласындағы атқаратын қызметінің
негізгі мақсаттары мен міндеттерін айқындап көрсетті. Қазазстан
экономикалық әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында айқындалған
стратегиялық бағдарламаның негізінде, біз жас буын оқымыстылар, ғалымдар өз
үлестерін аянбай қосатыны белігілі.
Ұлттық экономикамыздың жеткен жетістіктерімен қоса әліде болса,
шешілмеген осал тұстарымызда баршылық. Біздің борышымыз Қазазқстанның
өркениетті, бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына қосылуы үшін аянбай еңбек
етуімізді талап етеді. Қазіргі экономоикалық өсу, қоғамдағы әл-ауқаттылық
жағдайы, өндірістік тиімділік бүгінгі күнннің өзекті мәселесі. Ғылыми
салада бүгінгі жаңа теориялық ізденістерін тереңдетіп жетілген және
жетілмеген тұстарына көңіл бөліп одан ары дамытуға өз үлестерімізді қосуға
атсалысқанымыз жөн деп санаймын. Негізгі мақсат экономикалық өсудің
теориялық бағыттарына көңіл бөле отырып қазіргі нақтылы жұмыс істеп тұрған
нарықтық экономиканы одан ары жетілідіуімізді қажет етеді. Экономикалық
өсудің мәнін, ұғымын, нысандарын талдап және оның факторларын экономикалық
тиімді жүргізу туралы анықтауы болып табылады. Экономикалық өсуді
қамтамасыз етуде Қазақстаннның экономикасы үшін келесі маңызды мәселелерді
қарастырған дұрыс. Алдымен әлемдік тәжірибелерге сүйеніп ғылыми
жетістіктерінің альтернативті нұсқаларына көңіл бөліп, біздің ұлттық
экономикамызды ерекшелік қасиеттеріне баса назар аудара отырып тұрақты
әлеуметтік экономикалық дамуды қамтамасыз ету керек.
Бүгін экономикалық өсудің негізгі көзі елдің шикізат әлеуетін
пайдалану болып отыр. Өткен шақпен салыстырғанда өндіру көлесмін екі-үш есе
ұлғайтуға қол жеткіздік. Бүгінгі Қазақстан тұрақты, тиімді әрі сенімді
әріптес екеніне барша әлемге аян, ақиқат.
Алдымыздағы міндетіміз экономикалық дамуды жеделдетуіміз үшін
экономиканы диверсификациялауға бағытталған индустриялық-инновациялық
стратегияны іске асыру. Экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін:
- еліміздегі джәне өңірдегі бекем тұрақтылықты нығайту;
- өңірлік және халықаралық ынтымақтастықты дамыту;
- жаһандану талаптарына сәйкес экономиканы серпінді дамыту;
- шикізаттық емес секторларды ілгерілетуге баса ден қою;
- жаңа технологияларды дамыту қажет.
Экономикалық өсу теорияларышеңберіндегі бірқатар
теориялар, атап айтар болсақ;
1. Харрод-Домардың моделі;
2. Экономикалық өсудің неоклассикалық бағыты;
3. Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты;
4. Өсудің қазіргі заманғы,жаңа теориялары және т.б негізі болып табылады.
Ι-бөлім.Қоғамның әл-ауқатын қамсыздандырудағы экономикалық өсу теориялары
1.1 Экономикалық өсудің буржуазиялық және қазіргі заманғы теориялары
Кез-келген қоғамның гүлденуінде немесе құлпырауында маңызды роль
ойнайтын ұзақ мерзімді экономикалық өсуді қамтамасыз ету проблемалары сонау
меркантилистер теориясында үлкен орынға ие болған. Буржуазиялық
әдебиеттерде соғыстан кейінгі жылдарда алдыңғы орынды алған бұл теориның
таралуының обьективті негізгі – социализімнің
күшеюімен екі әлемдік жүйелердің экономикалық жарысы
болып табылады. Экономикалық қарқынының проблемасы имперализнің колониалды
жүйесінің қалауымен байланысты өрши түсті, дамушы елдердің экономикалық
артта қалуның алдын алу міндеті жас ұлттық мемлекеттерде өндірістің өсу
қарқынымен байланысты.
Экономикалық өсу тақырыбы аясындағы мәселердің өзектілігі - өсу
теориясының таралуның негізінде терең және ішкі себептердің жатуында:
алдыңғы қатарлы қатарлы дамыған елдерде экономикалық даму қарқының
баяулауы,жұмыссыздықтың асқыну, мемлекеттік монополистік капитализнің
күшеюі – мұның бәрі ұдайы өндіріс темпі, экономикалық өсу, өрлеу
проблемарын алға тартты.
Экономикалық өсу теорияларышеңберіндегі бірқатар теориялар, атап
айтар болсақ;
1. Харрод-Домардың моделі;
2. Экономикалық өсудің неоклассикалық бағыты;
3. Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты;
4. Өсудің қазіргі заманғы,жаңа теориялары және т.б негізі болып
табылады.
Нақты бір өсу қарқынына жетуді көздеген кез-келген ел нақты
теорияларды арқа етері сөзсіз. Әрине барлық теорияны дұрыс, сәтті
практикалық қолданысқа ие деп айту өте қиын...
Қазіргі экономикалық теорияларда экономикалық өсу терияларының негізін
ағымын экономисті Рой Харрод пен американдық экономист Евсей Домар салды.
Халықаралық экономикалық теория еңбегінде Харрод сыртқы сауда
мультипликаторы концепциясын тұжырымдады. Экономикалық цикл кітабында ол
экономикалық циклге кейнстік анықтама береді,яғни оның себебі
мультипликатор иен акселератордың арақатынасы дейді. Дәл осы ара қатынас
Харродты эконмикалық өсу аясын зерттеуге әкелді,бұл туралы ол ең алғаш
1939ж Динамика теориясының очеркі атты мақаласында жарияланды, ал
кейініректе бұл туралы 1948 –жылы Эконмикалық динамика теория кітабында
мәлімдеді.
Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты. Экономикалық өсудің
неокейнстік теориялары Кейнс теориясының сыны процесінде паайда болды. Бұл
теория дағдарыстың жағдайдағ экономика негізінде қалыптасты. Ол техникалық
прогрестен, халықтың өсуінен абстракцияланды. Алайда, оның қолдануы қысқа
мерзімге есептелді. ҒТП, бұзыла бастады, сөйтіп одан абстрациялану мүмкін
болмай қалды. Капиталистік елдердің дамудың әркелділігі қушейе түті.
Германия, Франция, жапония, Италия елдерінде өсудің жоғары темпі
байқалды.Бұл жағдай мұқият түсіңдіруді талап етті, ал Кейнс теорисы мұндай
мәселені шешуге қабілетсіз болды.
Экономикалық өсу теориялар әртүрлі коньюктуралық жағ дайға жарамды,
жалпы ұдайы өндіріс теориясын жасауға талпыныспен түсіндіріледі.
Неокейнстіктер экономикалық саясаттың басты мақсаты- толық жұмысбастылыққа
жету болуы тиісдейді. Оладың пікірінше, осындай жолмен жұмыспен қамту
мәселесін шешуге болады. Буржуазиялық әдебиеттерде соғыстан кейінгі
жылдарда алдыңғы орындарды алған бұл теорияның таралуының обьективті
негізгі – социализмнің күшеюі екі әлемдік жүйелердің эканомикалық жарысы
болып табылады. Американ эконоисті Э.Домар халықаралық конфликт өсу
проблемасын өмір сүрудің шарты етеді дейді.
Экономикалық даму темпі проблемасы имперализмнің колониалды
жүйесінің құлауымен байланысты өрши түстіғ дамушы елдердіңэкономикалық
артта қалуының алдын алу міндеті жас ұлттық мемлекеттерде өндірістің өсу
темпімен байлаысты.
Өсу теориясының таралуның негізінде терең және ішкі себептер жатыр
алдыңғы қатарлы капиталистікелдерде экномикалық даму темпінің баяулауы,
жұмыссыздықтың асқынуы, мемлекеттік монополистік капитализмнің қүшеюуі –
мұның бәрі капиталистік ұдайы өндіріс темпі проблемасын алға тартты.
Экономикалық өсудің неокейнстік теориясының мазмұны. Бұл
концпекциялардың Дж.М. Кейнстің көзқарастары болды, яғни капиталистік
экономиканың стихиялы механизмі сұраныс пен ұсыныс арасындығы тепе-теңдікті
қамтамасыз ете алмайды, нәтижесінде адамдардың және материялдық ресуртардың
толық емес жұмысбастылығы орын алады, капиталистік экономиканың
тұрақтылығына жету үшін тиімді сұраныс проблемасының маңызы зор тиімді
сұранысты анықтайтын факторларға әсер ете отырып, экономиканы мемлекеттік
реттеу капиталистік экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз ететін жағдайда.
Неокейнстіктердің негігі проблемасы- өткізу проблемасы болып
табылад, яғни егер сұраныстың қозғалыундағы өндірістік ресурстардың толық
тұтынылуын қамтамасыз етсе, онда экономика динамикалық тепе-тең жағдайда
болады. Тиімді сұраныстың өзгеруі өндірістің нақты деңгейін және оның
потенциялды мүмкін деңгейден ауытқуын анықтайды. Ұлттық табыстың өсуі
(ұлттық табыстан сұраныс деңгейі тәуелді) кейнстіктердің пікірінше, капитал
қорлануының фунциясы болып табылады, ал капиталға сұраныс ұлттық табыстың
өсу темпімен анықтайды.
Экономикалық өсудің Неокейнстік моделіне маңызды орынды тұтыну мен
қорлану арасындағы сандық өзара байланысты қарастырулар алады.
Неокейнстіктер экономикалық өсудің басты
факторы ретінде инветицияны, басқаша сөзбен, капиталдың қорлану
нормасын санайды.Басқа да фактор ретінде өндірістің капитал сыйымдылығын
(капиталдың шығарылған өнімге қатынасы) атайды. Буржуазиялық экономистер
бұл коэффициенттіңиндустрияландыру кезінде артқанын кемелденген экономика
кезеңінде төмендегенін байқаған. Ал кейбір кейнстіктер бұл коэффифиент
үнемі тұрақты дейді.
Кейнстітер инвестицияларды екіге бөледі:
1. туынды – тұтынудың өсуінен пайда болған
2. тәуелсіз – техникалық прогреске, мемлект саясатына, халық санының
өсуіне негізделген.
Бұл жалпы алғанда, жасанды болып келеді. Тәуелсіз (автаномды)
инветитциялар шындығында тіпті тәуелсіз емес. Олар жалы капиталистік ұдайы
өндірістік, пайда нормасының қозғалысына тәуелді. Неокейнстік теорияда
қолдану прлблемасы жинақмен байланысты қарастырылады. Егер инвеститциялар
жинақтауға тең болса, онда эконмика қиыншылықтарды сезінбейді. Жинақтардың
инветитциялардан артып кетуі кәсіпорындардың жүктелмеуінен және
жұмыссыздыққа әкеледі. Инвеститциялардың сұраныстың жинақтардан артуы
бағалардың өсуіне әкеледі. Жалпы жинатау мен қорлану арасындағы пропорция
ұлттық табыты пайдалануды талдауда үлкен қызығушылық тудырады, Бірақ та
Неокейнстіктер осы 2 – дәрежелі байланыстардың көмегімен негізгі
экономикалық процестерді түсіндіруге тырысады. Өздерінің теориялық
талдулары арқылы олар өсу темпіне айтарлықтай түсіндірмелер береді. Мысалы
, Э Хансен АҚШ-тағы өндірістің өсу темпінің баяулауын соғыстан кейінгі
жылдарда жекекапитал салымдары мен тұтыну сұранысына әсер ететін автономды
күштерінің әсерінің әлсіреуімен түсіндіріледі. Оның ойынша, АҚШ-тың бүкіл
жүйесі инвеститциялық мүмкіндіктер баяу ұлғайып жатса да, жинақтаудың
өсуіне бағынады. Оның себебін ол тұтыну сұранысының жетіспеушілігінен ,
нәтижесінде күштерді толығымен пайдаланбаудан, капитал сыйымдылығ
коэффициенттің төмендеуінен , материялдық өндіріс сферасына қарағанда
капиталл сыйымдылығы төмен болатын қызмет көрсету сферасының ұлғаюынан
көреді.
Мультиплекатор мен акселятордың үйлеуі негінде циклдік кейнстік моделі
құрылған. Мұндағы негізгі мәселе – сұраныс мәселесі.
Жинақтау қорлануға теңестіріледі, өндірістік және өндірістік емес
инвестициялар арасында үнемі айырмашылық бола бермейді. Жұмыс істеушілердің
тұтынуы капиталистердің тұтынуымен теңестіріледі. Нақты тұтынудың орнына
психологиялық категория ретіндегі тұтынуға бейімділік келеді. Көптеген
формулалардың кемшілігі параметрлердің тұрақтылығы да болып табылады.
Мысалы, Харродта капитал сыйымдылығы коэффиценті тұрақты, ал негізінде ол
еңбек өнімділігінің өсуі мен техникалық прогрестің нәтижесінде өзгеріп
отырады. Бірқатар экономистер өсу формулаларын барынша қарапайымдауға қарсы
шығып, ұдайы өндіріс процесіне әсер ететін кейбір қосымша факторларды
ескере отырып, неғұрлым күрделі модельдер құрды. Олар еңбектің ролін, оның
өнімділігінің артуын, техникалық прогрестің ролін ескере бастады, капитал
салымдары құрылымдарының мақсатты өзгеруінің критерийлерін іздестіре
бастады. Бұлар көпфакторлы модельдер деп аталды.
Модельдеудегі жаңа момент – экономикалық өсудегі көп секторлы
модельдер жасау (ағылш. экономисті Р. Стоун) болды, мұнда өсу модельдері
баланстық кестелермен, шығын-өнім шығару моделімен үйлестірілді. Шығын-
өнім шығару моделі экономика салалары арасындағы байланысты көрсетуге
талпынады, ол шахматтық баланстық кесте түрінде құралады, онда әрнбір сала
екі реттен қатысады: өндіруші және сатып алушы ретінде.
Горизонтальды сызық бойымен әрбір салада өндірілген өнімдер мен
қызметтердің бөлінуі, ал вертикальді сызық бойымен сол саланың шығындары
көрсетіледі.
Экономикалық өсудің көпсекторлы моделін жасау экономикада құрылымдық
жылжуларды бейнелеуге, экономикалық бағдарламалау үшін және салалық
құрылымының өзгеруі үшін негіз болуға бағытталады. Бұл модельді қарастыру
буржуазиялық экономистердің нақтылыққа ұмтылуын көрсетеді, алда олар
танымал оң нәтижелерге жетті. Стационарлы қоғам моделінен бастаған олар өсу
моделіне өтті. Техникалық прогреске, ұлтттық табысты бөлуге, капитал-өнім
қатынасының өзгеруіне абстракциялана отырып, осы бағыттың экономистері
нәтижесінде осы факторларды модельде қамтыды. 1-модельде бір тауар, бір
өндіріс факторы қарастырылды. Келешекте сызықты бағдарламалау негізінде
басқа да факторлар қамтылды. Экономиканың әр түрлі секторларындағы капитал
салымдарының салыстырмалы тиімділігі проблемасын талдауда, математикалық
аппаратты жетілдіруде экономистер көптеген жетістіктерге жетті.
Алайда, модельдің мәнділігі осы модельдің негізінде жатқан ғылыми емес
экономикалық теорияның әсерінен төмендеді. Оларға шекті пайдалылық
теориясы, өндіріс факторлары теориясы, капитализм дамуындағы
дағдарыссыздығы теориясы объективті экономикалық процестердің мазмұнын
бейнелемейді. Ұлттық табысты құруда тек еңбек қана емес, сонымен қатар
капитал мен табиғи ресурстар да қатысатыны туралы тұжырымдаған өндіріс
факторларының теоретиктері сондай-ақ ұлттық табыстың өсу факторларының
нақты ролін дәлелдейді. Қоғамдағы барлық табыстардың сомасы ретіндегі
ұлттық табысты анықтау ұлттық табыстың мөлшері мен көздерінің құруына
әкеледі.
Мемлекеттің көмегімен дағдарыс пен жұмыссыздықты жоюға болатыны туралы
көзқарас тұрақты балансталған өсу моделі негізінде жатыр. Модельде
капитализмнің антогонистік қарама-қайшылығы, оның заңдылығы сыналады.
Көптеген маңызды әлеуметтік-экономикалық факторлар модеьде ешқандай
көрініс таппайды. Оларға таптық күрес, капиталдың қорлану көлеміне, жұмыс
күшінің құнына әсер ететін факторлар, ақшалай және нақты жалақы арасындағы
қатынас, т.б. жатады.
Неокейнстіктердің экономикалық өсуге болжау жасау. Болжаулар ретсіз
және конъюктураның өзгеруін алдын-ала болжау мақсатын көздеді. Ал қазірде
болжаулар экономикалық саясаттың міндеттерін шешу мақсатын көздейді: тиімді
экономикалық өсуді, толық жұмысбастылықты, инфляцияның алдын-алуды
қамтамасыз ету және т.б. Қазіргі экономистер және тұтас экономикалық
институттар жекелеген елдердің және әлемдік капиталистік экономиканың
экономикалық дамуын болжауға көп көңіл бөлуде. Мұндай болжамдар үш түрлі
болады:
- ұзақ мерзімді (10-25 жыл)
- орта мерзімді (3-5 жыл)
- қысқа мерзімді (1 жыл)
Қазіргі буржуазиялық саяси экономияның маңызды, жаңа элементтерінің
бірі ұзақ мерзімді болжамдар жасау болып табылады. Бұл бағыттағы
экономистер болжамдар жасауда екі түрлі әдісті қолданады. Біріншісі,
индивидуалды жоспарлар мен фирмалардың болжамына анкеталық сауалнамаларға
негізделген микроталдауға сүйенеді. Мұндай мәліметтер мемлекеттік секторға
қатысты мәліметтермен қосылады. Біруақытта мемлекеттік және жеке
индивидтердің жоспарлары құрылады. Мұндай әдістің кемшілігі сауалнама
жолымен алынған мәліметтердің күдіктілігі болып табылады, өйткені фирмалар
өздерінің нақты мақсаттары туралы хабарлап отыруға мүдделі емес. Жоспар
негізіне жеке кәсіпорындардың мүдделері жатады, бұл бүкіл экономика
аумағында ірі проблемаларды шешуде мемлекеттің араласуын шектейді.
Екінші әдіс макроэкономикалық талдауға негізделеді, яғни жалпы
мақсаттарды көздейді. Бұл үшін статистикалық мәліметтердің экстраполяциясы
мен эконометриялық әдістер қолданылады. Эконометрикалық әдістер
экономикалық айнымалылар арасындағы қатынастарды зерттеуге негізделеді.
Эконометрика өткен экономикалық әрекеттерді түсіндіреді және экономикалық
айнымалылар арасындағы өзара ықтимал байланыстарды сипаттайтын
математикалық теңдеулер құру жолымен болашақты анықтайды.
Болжауларда экономистер саяси экономияның барлық методологиялық
бастаулардың көрінісін тапты.
Неокейнстіктер капиталистік экономиканы реттеудің тікелей және жанама
әдістерін жасады. Экономикалық дамуға мемлекеттің жанама әсер ету
әдістеріне: салық саясаты, бюджеттік қаржыландыру, несиелік саясат,
амортизациялық аударымдар жатады. Әдебиеттерде бұл әдістер автоматты
тұрақтандырғыш, несиелік тұрақтандырғыш, институционалды тұрақтандырғыш
атауына ие болды.
Капиталистік елдер үкіметтері Кейнспен ұсынылған ссудалық пайызды
реттеуді кең қолданды. Ал қазір пайыз нормасының өзгеруі бірінші кезекте
негізгі капиталға капитал салымын қолдау үшін ұзақ мерзімді несиелеуге
қатысты жүргізіледі.
Американдық экономистер практикада қолданыс тапқан жеткіліксіз
қаржыландыру принципін алға тартты. Мұнымен байланысты реттелетін
инфляция белсенді экономикалық саясаттың қажетті элементі ретінде
қарастырылады. Мемлекеттік несие өндірістің салалық құрылымының өзгеруінде,
экспорттық салаларды ынталандыруда, экономиканың арта қалған салаларын
қолдауда, инфрақұрылымды дамытуда, техникалық прогресті алға тартуда
маңызды роль ойнай бастады.
Несиелік саясат аясында мемлекетпен жүргізілетін барлық іс-шаралардың
жиынтығы, мемлекеттің ссудалық капитал рыногындағы операцияларын,
коммерциялық банктердің міндетті резервтер нормасының өзгеруі, тұтыну және
ипотекалық несиелердің арзандауы немесе қымбаттауын қоса айтқанда, капитал
салымының динамикасына және оның құрылымына айтарлықтай әсер етеді. Алайда,
бұл саясат басқа да мемлекеттік-монополистік іс-шаралар секілді қарама-
қарсылық сипатқа ие. Бұл алдымен мемлекеттік қарыздың және инфляцияның
өсуімен байланысты.
Реттеу әдістерінің бірі – жеделдетілген амортизация болып табылады. Э.
Хансеннің пікірінше, амортизациялық аударымдардың өсуі инвестициялық
сұраныстың жалпы қысқаруының орнын толтыруы мүмкін. Амртизациялық
аударымдарды реттеу туралы ұсыныс белгілі объективті негізге ие.
Амортизация үлесі жалпы капиталист салымына артады және капитал салымдары
негізгі капиталды амортизациялау деңгейіне тәуелді. Жалпы, бұл тенденция
техникалық прогреспен байланысты. Капитализм жағдайында ол өндіріс өсуінің
төмен темпінде қорлану нормасының төмендеуі нәтижесінде күшейеді.
Жеделдетілген амортизация және корпорацияға салықтық жеңілдіктер
капитал салымдарын ынталандырады. Олар ең алдымен жаңа, әсіресе әскери
салымдарға әсер етеді, экспортқа жұмыс істейтін салалардың бәсекеге
қабілеттілігін арттырады. Мұндай шаралар монополия пайдасының өсуіне
әкеледі, жаңа салаларға капитал салымдарымен байланысты тәуекелді
төмендетеді. Сонымен қатар жеделдетілген амортизация және корпорацияға
салықтық жеңілдіктер салалардың дамуының әркелкілігін және олардың
арасындағы диспропорцияны күшейтеді. Негізгі қорлардың қызмет етуі
өзгеріссіз қалса да амортизациялық аударымдардың өсуі инвестициялық
сұраныстың жалпы қысқаруының орнын толтыра алмайды. Бұл яғни қандай да бір
уақыт арасында негізгі қорлар жаңартылып тұрады. Сонымен қатар
амортизациялық аударымдардың өсуі қайта қорлануға бағытталған таза
қорлануға сұранысты азайтады. Яғни инвестицияға кедергі болып тұрған
қарапсаттардың жеткіліксіздігі емес, нарықтың кемшілігі.
1960-70 ж.ж. буржуазиялық экономистер арасында мемлекет тарапынан
түзету шаралары балансталған және тұрақты өсу үшін жеткіліксіз деген
түсінік орын алады. Олардың назарын Франциядағы индикативті жоспарлау
тәжірибесі аударды. Ағылшын және американ экономистері мемлекеттік
жоспарлаудың қажеттігі туралы идеяны жиі айтатын болды.
Буржуазиялық экономистердің ойынша, жоспарлау өндіріс құралдарына
меншік сипатымен байланысты емес, және жоспарлы шаруашылықты жеке меншік
негізінде құруға болады. Бұл жасалған бағдарламалар экономикалық жағдайды
талдау мен кол жеткізуге тиісті мақсаттарды анықтауды қамтиды. Олар сондай-
ақ міндеттердің 2 типін құрайды: нақты, яғни ұлттандырылған салаларға
қатысты заңдық сиаптқа ие негізгі қызметтер мен өндіріс салалары бойынша
және басқа да барлық салалар үшін тапсырмалар. Мұндай жағдайда олар
кепілдемелік сипатқа ие.
Бағдарламалардың орындалуын қадағалау жанама сипатта. Сонда да
экономикалық бағдарламалау мемлекеттің экономикаға араласуына жаңа
мүмкіндіктер береді. Ол экономиканың өсу темпін арттыру, экономикадағы
құрылымдық жылжуларды ынталандыру міндеттерін алға тартады. Осымен
байланысты мақсатты реттеу шаралары жасалады. Бағдарламалау көмегімен
монополиялар пайдасын арттыра алады, еңбек етушілердің эксплуатациясын
күшейте алады.
Осылайша, біреулер өсу темпінің артуына пайдаға қатысты ұлттық табысты
қайта бөлу жолымен қол жеткізуге болады десе, басқалары өсу темпінің
артуына жалақыға қатысты ұлттық табысты қайта бөлу. Экономикалық өсудің
посткейнстік теориясының кейбір өкілдері өз теорияларын Маркстің ұдайы
өндірісті талдауымен байланыстырады. Негізінде олар қоғамдық өндірістің
бірінші және екінші бөлімшелерінің технико-экономикалық өзара байланысында
өсу мен бөлудің өзара байланысының негізін табуға тырысады.
Посткейнстіктердің жасаған қорытындылары экономикалық процестерді
бейнелейді және реакционды саясаттың негізделуі үшін қызмет етеді.
Экономикалық өсудің неоклассикалық теориясы. Экономикалық өсудің
неоклассикалық теориясының пайда болуы мен таралуы біріншіден, кейнстік
теорияға негізделген мемлекеттік – монополиялық реттеу (мемлекеттік
шығындардың өсуі, мемлекетік бюджет тапшылығы, инфляцияның күшеюі)
тәжірибесінің теріс салдарларымен, ал екіншіден, экономиканың даму темпі
жоғарылап, ал жұмыссыздық төмендейтін салыстырмалы жағымды конъюктурамен
түсіндіріледі. Осындай ортада өндірістің өсуі пайдаланылмаған күштер
есебінен ғана емес, сонымен қатар жаңа техника енгізу, еңбектің өнімділігін
арттыру есебінен де мүмкін екендігі туралы сұрақ туады. Үшіншіден, өсудің
кейнстік теориясы капитал жеткіліксіздігі мен жұмыс күшінің үлкен
ресурстары орын алатын дамушы елдер үшін ұсынылмаған.
Экономикалық өсудің неоклассикалық теориялары неокейнстік модельдерді
сынау процесінде пайда болды. Осылайша кейнстік модельдің кейбір нағыз
сезімтал белгілері алға тартылды 3:
- Бұл модельдерде өндірістің өсімі жаңа капитал салымдарының функциясы
ретінде қарастырылады, ал өсім пайдаланылмай қалған өндірістік күштерді
пайдалану үшін жаңа жұмысшыларды тартумен де қамтамасыз етіледі.
- Модельдер өндірістің капитал сыйымдылығының өзгеріссіздігінен дәлелдейді,
өндірістің екі немесе одан да көп капитал сыйымды әдістерінің арасында
таңдауға мүмкіндік бермейді.
Бұл теорияның көренкті өкілдері американ экономисті Р. Солоу және
ағылшын экономисті Дж. Мид. Бұл бағыттың өкілдері өндіріс факторларының
иелері шекті өніммен марапатталатын жағдайдағы еркін бәсеке тұпсырымына
сүйенеді. Олардың пікірінше өндіріс факторларының бағасына әсер ететін
еркін бәсеке механизмдері арқылы басты өндіріс факторларының толық
пайдаланылуына қол жеткізуге болады. Егер мысалы, капитал салымдарының
темпі өте жоғары болса, онда өндіріс құрал-жабдықтарына бағалар
жоғарылайды. Соңғысы капиталистерге капитал сыйымдылығын төмендетудің
шараларын іздестіруге мәжбүр етеді, бұл капитал бағасының төмендеуіне
әкеледі. Бұл теорияның тағы бір ерекшелігі – оның өсу факторы ретінде тек
капитал салымын ғана емес, басқа да компоненттерді – еңбек, табиғи
ресурстар, техникалық прогресс, т.б. қарастыруында. Соңғысы дербес факторы
ретінде немесе басқа факторлардың өнімділігіне әсер ету құралы ретінде
қамтылады.
Өсудің қазіргі теорияларының еркшелігі – олар өсуді тепе-теңдіктің
бұзылуы емес, қалыпты жағдай деп түсінуінде. Әңгіме, сұраныс пен ұысныс
сәйкес болатын балансталған өсу туралы болып отыр.
Еркін бәсекеден тыс балансталған өсу шарты – тұрақты ақша жүйесі болып
табылады. Сондықтан да неоклассикалық теорияның жақтаушылары мемлекеттің
экономикаға араласуын тұрақтылықты бұзудың факторы ретінде қарастыра
отырып, мемлекетік инфляциялық шығындарға қарсы шығады.
Неоклассикалық теория негізінде алтын ғасыр моделі жасалынды. Бұл
модельде ұлттық табыстағы жинақ үлесі тұрақты деп қабылданады, өсу темпі
техникалық прогресс пен өз алдына қызмет ететін халықтың көбеюіне тәуелді
және тұтынудың өсуіне, әл-ауқаттың артуына тәуелді емес.
Неоклассикалық теорияда негізгі рольді өндіріс факторларының бар болуы
және олардың тиімді пайдаланылуында потенциалды мүмкін өсу темпі проблемасы
пайда болды. Бұл Кобб-Дугластың өндірістік функциясында жақсы сипатталады.
Олар ең алғаш АҚШ-тың өндеу өнеркәсібінде өнім көлеміне капитал мен еңбек
шығындарының әсерін эмпирикалық жолмен анықтауға тырысты. Осыдан жасаған
олардың тұжырымы: өнім бір-бірін шексіз ауытыра алатын екі фактор – капитал
мен еңбектің функциясы болып табылады. Кіші квадраттар әдісін пайдалана
отырып, Кобб пен Дуглас өнім мен капитал еңбек шығындары арасында
статистикалық байланыс орнатты.
Кобб-Дуглас функциясы экономикалық өсудің жекелеген факторларының ролін
сандық бағалау жұмыстарына бастама болды. Ол екі бағытта жүзеге асады:
- өндіріс масштабына тәуелсіз факторларының тұрақты тиімділігі
алғышарттарынан бас тарту
- ұлттық табыстың өсуіне әсер ететін үшінші айнымалы ретінде, дербес фактор
ретінде техникалық прогрестің әсерін ескеру.
Бұл зерттелер практикалық қызығушылық тудырады, алайда өндірістік
функцияның теориялық негізі бұрынғыша шекті өнімділік теориясының
антиғылымдық постулаты болып қала береді.
Өсудің неоклассикалық теориясы сондай-ақ кемімелі табыстылық заңына,
шекті өнім категориясына негізделеді.
Неоклассикалық теорияның өкілдері өсудің көзі ретінде пайданың өсуін
айтады. Кәсіпорынның толық жүктелмеуінің, жұмыссыздықтың себебі
неоклассиктердің пікірінше, инвестиция мен техникалық прогрестің төмен
темпі, оның негізінде пайданың, техникалық жаңашылдыққа ынтаның төмендігі
жатыр. Бұл тезисте олардың практикалық қолданысқа ұсынылуы да негізделеді.
Олар жалақыны көтеруге, әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерге,
шығындардың көбеюіне бағытталған мемлекеттің шараларына қарсы шығады,
пайдаға салықты төмендетуді және жанама салықтарды ұлғайтуды ұсынады.
Өсудің неоклассикалық теориясының көтерілуі олардың техникалық
прогресті қамтуымен тығыз байланысты. Өзінің алғашқы вариантында бұл теория
ұлттық табысты бөлудегі өзгерістерді түсіндіре алмады. Оның өкілдері
өндіріс факторларының өсу темпіндегі өзгерістерді олардың шеткі өнімдерінің
өзгеруімен түсіндіреді. Бірақ та табысты бөлудегі қатынас бұрынғыша қалады.
Егер өзгеріс болатын болса, онда шекті өнімділік заңы әсер етпейді. Олар
бұған келіспейді. Сондықтан да олар ұлттық табысты бөлудегі пропорцияның
бұзылуының себебі техникалық прогресс екенін дәлелдеуге ұмтылды. Егер
техникалық прогресс капиталды-интенсивті сипатта болса, онда капиталдың
шекті өнімі мен пайда нормасы жалақыға қарағандатез өседі. Бұған тағы
ресурстарды алмастыру икемділігінің әсері қосылады.
Өсудің неоклассикалық теориясының қазіргі варианты – монетарлық теория
болып табылады. Бұл теориның авторлары М. Фридмен және Шварц 1869-1960 ж.ж.
АҚШ-тың монетарлық тарихы кітабында ұдайы өндіріс процесінің
тұрақсыздығының бұзылуының себебі ақша сферасындағы қозғалыстар болып
табылады және ұзақ мерзімді жоспарда ақшалардың тұрақсыздығы экономикалық
өсудің тұрақсыздығына әкеледі. Олардың ойынша, ақша массасының қысқаруы
экономикалық өсу темпінің баяулауына, ал көбеюі – жылдамдауына әкеледі.
Бірақ бұл теорияның осы тұжырымы нақты дәлелдеулерден шықпағандықтан, нақты
практикаға жақындығы төмен.
Экономикалық өсудің неоклассикалық теориясының тамыры өнімді өткізу
проблемасын ескермегендігінен тұрады. Бұл экономистер минималды шығындарда
максималды пайда алу мүмкіндігіде өндіріс шығындарына назар аудара отырып,
ұдайы өндіріс проблемасын бір жақты талдайды.Олар осы мақсаттарда жалақының
төмендеуі өткізу шарты мен сұраныстың азаюына әкелетінін ескермейді. Бұл
теория экономикалық дағдарыстарды ескермей, тұрақты тепе-теңдік
концепциясына негізделгендіктен, нақты өмірден мүлдем алыс.
Неоклассикалық бағытты сынауда посткейнстіктер белсенді араласады.
Мысалы, осы бағыттағы итальян экономисті Т. Сраффа еркін бәсекенің билік
етуі туралы тезистің әлсіздігін алға тартады, неоклассиктердің ұлттық
табысты әділетті болу және ресурстарды тиімді пайдалану арқылы максималды
пайда табуға ұмтылысын нәтижессіз дейді. Рикардоның құн теориясына сүйене
отырып, Сраффа неоклассиктердің табысты бөлу, шекті өнімділік, шекті
пайдалылық теорияларын сынға алады.
Жалпы экономикалық өсу проблемалары ертеден бері экономистердің
назарында болған. Солардың ішінен бес негізгі проблеманы атауға болады:
1. Экономикалық өсу факторлары
2. Қазіргі және болашақтағы тұтынудың арақатынасы және олардың өсу
темпіне әсері
3. Экономикалық өсу мен табыстарды бөлудің өзара әсерлесуі
4. Экономикалық өсудің тарихи тенденциясы
5. Тепе-тең (тұрақты, балансталған) өсу шарттары
Кез-келген державаның гүлденуінде немесе құлдырауында маңызды роль
ойнайтын ұзақ мерзімді экономикалық өсуді қамтамасыз ету проблемалары сонау
меркантилистер теориясында үлкен орынға ие болған.
Ағылшын классикалық мектебінің экономикалық өсудің жекелеген
маманданған теориялары болмады. Бірақ та ол ұлттық байлықтың өсу
факторларымен және оның табысты болуымен арақатынасымен анықталады.
Классиктердің бұл тақырып шеңберіндегі қысқаша тұжырымы келесідей:
байлықтың өсімі өндіріс факторларының көлемімен және олардың өнімділігімен
анықталады.
Р. Солоудың неоклассикалық өсу моделі. Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін өсу теориялары соғысқа дейінгі дағдарыстық кезеңмен салыстырғанда
басқаша дами бастады. 1950- жылдары көптеген батсы елдерінде тұрақты өсу
кезеңі басталды. 1950-жылдың ортасынан бастап, экономикалық өсу
теорияларының дамуының жаңа кезеңі басталды, ол 1970-ж дейін жалғасты. Осы
кезеңде басты рольді Р. Солоудың өсу моделі алды. Американ экономисті Р.
Солоу өзінің ғылыми жұмыстарын негізінен журанл мақалалары түрінде
жариялады. Басты еңбектері: Сызықты бағдарламалар және экономикалық
талдау, және Өсу теориялары. Солоу моделінің негізі оның экономикалық
өсу теориясына үлес мақаласында салынған. Ол Харрод-Домар моделіндегі
экономиканың тұрақсыздығының негізгі себебі өндіріс факторлары – еңбек пен
капитал арасындағы қатаң арқатынасты сипаттайтын капитал сыйымдылығының
тұрақты, белгіленген көлемі болып табылады. Мұндай жағдайда осы
факторлардың бірі жүктелмеген болып қалады. Неоклассикалық теорияның
принциптеріне сәйкес капитал мен еңбек арасындағы қатынас айнымалы болуы
тиіс.
Экономикалық өсудің қазіргі жаңа көзқарастарының сипаты. Ұзақ мерзімді
экономикалық өсудің себептерін түсіндіруде неоклассикалық талдаудың
әлсіздігі дәстүрлі теорияның көңілінің толмауына әкелді. Олардың жағдайына
сәйкес экономикада ұзақ уақыт мерзімде өсудің қандай да бір ішкі көздері
жоқ. Мұндағы талдау капитал мен еңбек ресурстарының арақатынасы ұзақ
мерзімді жоспарда тепе-теңдікке жететінін көрсетуге бағытталады. Мұндай
біржақты әдісте сыртқы шоктардың немесе техникалық прогрестің жоқтығы
нәтижесінде кез-келген экономиканы нольге әкеледі. Халықтың жан басына
шаққандағы ЖҰӨ - нің өсуі технологиялардың өзгеруінен пайда болатын уақытша
құбылыс ретінде қарастырылады. Мұндай теория әлемдік экономиканың әртүрлі
бөліктерінде ұзақ мерзімді экономикалық өсудің феноменін түсіндіре алмауы
таң қаларлық емес.
Дәстүрлі неоклассикалық модельге көңіл толмаушылық 1980-1990 ж.ж өсу
темпінде ел аралық айырмашылықтарда қарыздық дағдарыстың тереңдеуімен
күшейе түсті. Дәстүрлі теория бұл құбылыстарға қанағаттанарлық
түсіндірмелер бере алмады. Неоклассикалық сызбада техникалық прогрестің
себептерін көру мүмкін емес, себебі ол экономикалық субъектілердің шешіміне
мүлдем тәуелді емес. Капиталдың тапшылығы 3-әлемде инвестициялардың жоғарғы
рентабельділігіне әкеледі. Үлкен сыртқы қарыздары бар елдерге арналған
Әлемдік Банк пен Халықаралық валюталық қормен құрылған инвестициялардың
өсуіне еркін нарық құру саясаты бағытталады. Инвестициялардың өсуі,
күтілгендей, өмір деңгейі мен еңбек өнімділігінің өсуін тудыруы тиіс.
Алайда, сыртқы сауда мен ішкі нарықтың еркіндікте болуына қарамастан,
көптеген дамушы елдер стагнациядан шыға алмады және жаңа шетел
инвестицияларын тарта алмады, олар тіпті өз капиталының шетелге ағып
жатқанын да тоқтата алмады. Кедей елдерден бай елдерге капитал
құйылуларының мұндай табиғи емес бағыты өсудің жаңа теорияларының, соның
ішінде, әсіресе эндогенді өсу теориясының пайда болуына әкелді. Оның пайда
болуы даму теориясы аясында 90 ж. маңызды құбылыс болды.
Эндогенді өсу теориясы. Жаңа теория эндогенді өсуді – қоғамдық
өндіріспен басқарылатын елдегі экономикалық жүйені анықтайтын ЖҰӨ-нің
тұрақты артуын талдауға бағытталады.
Неоклассикалық теорияға қарағанда бұл модель ЖҰӨ-нің өсуін ұзақ
мерзімді тепе-теңдіктің табиғи өнімі ретінде қарастырады. Өсудің жаңа
теориясының басты мақсаты – факторлар мен өсу темпінде ел аралық алшақтықты
түсіндіру болып табылады.
Эндогенді өсу модельдері сырт көрінісі бойынша неоклассикалық теорияға
ұқсайды, бірақ қорытындылар жасауда олардан ерекшелінеді. Жалпы, эндогенді
өсу модельдері неоклассиктердің капиталдың кемімелі шекті өнімділігі туралы
алғышартын теріске шығарады, және көбінесе капитал салымдарының
рентабельділігіне әсер ететін сыртқы эффекттілерге көп көңіл бөледі.
Техникалық прогреске көп көңіл бөлінсе де бұл модельде ұзақ мерзімде ол
экономикалық өсудің жалғыз мүмкін себебі емес.
Дамуды жылдамдату үшін жинақтардың рөлін күшейте отырып, жаңа теория
дәстүрлі теорияға қарсы шығатын бірқатар қорытындылар жасады. Ең алдымен
сыртқы экономикалықбайланыстардың болмауынан елдер арасында өсу темпін
автоматты түзету мүмкін емес – олар өзгеріссіз қалады және елде техникалық
даму мен жинақтау деңгейіне тәуелді болады. Сонымен қатар бай және кедей
елдерде жан басына шаққандағы табыстар мен ішкі жинақ нормалары біркелкі
болмайды. Елде ұзақ мерзімді немесе уақытша тежелуінің асқынуы және елдің
экономикалық артта қалуына әкеледі.
Эндогенді өсу моделінің ең қызық аспектісі – кедей елдерден бай елдерге
жасанды капитал құйылымын түсіндіру, бұл өз кезегінде 1-ші және 3-әлем
елдеріндегі табыстық алшақтықты күшейтеді. Инвестициялардыңпотенциалды
жоғары рентабельділігі көбінесе адам капиталына (білім беру жүйесі),
инфрақұрылым мен НИОКР-ға комплементарлы инвестициялардың төмен деңгейімен
түсіндіріледі. Кедей елдер осы инвестиция түрлеріненсалыстырмалы тиімділігі
аздарын шығарып тастайды. Жеке инвестор өзі үшін жоғарыда аталған
сфераларға инвестиция салып, оған аз қолайлық келсе, онда ол инвестиция
салудан бас тартады, яғни еркін нарық механизмі комплементарлы
инвестициялардың қажетті деңгейін қамтамасыз етпейді.
Мұндай қосымша инвестициялар қоғамдық, сондай-ақ жеке пайда
әкелетіндіктен, мемлекет ресурстарды бөлуді жақсарта алады, өз есебінен
қоғамдық тауарлар мен қызметтер көрсетеді және бір уақытта жеке
инвестицияларды ынталандырады. Сондықтан да эндогенді өсу модельдері даму
процесінде мемлекеттің белсенді араласуын қолдайды.
У. Ростоу: экономикалық өсу стадиялары. Оның пайда болуы көбінесе 3-
әлемде сфералардың әсер етуі үшін болған 1950-60 ж.ж жүргізілген қарулы
соғыс кезеңіндегі саяси күреспен байланысты. Бұл теорияның ең көрнекті
өкілі американ экономисті және тарихшысы У. Ростоу болды. Оның теориясына
сәйкес әлсіз даму жағдайынан шығу кез келген ел өтуге тиісті стадиялар
немесе қадамдар сериясымен сипатталады. У. Ростоу өзінің Экономикалық өсу
стадиялары кітабында былай дейді: Кез келген қоғамның экономикалық
құрылғысы мына 5 түсініктің бірінің көмегімен түсіндіріледі:
1.Дәстүрлі қоғам
2. Жылдам даму үшін жасалған алғышарттардың жетілуі
3. Өзін өзі ұстап тұратын өсуге ұмтылу
4. Технологиялық кемелденуге ауысу
5. Бұқаралық тұтыну арасы
Бұл стадиялар сипаттамалық өасиетке ие болумен қатар және қазіргі қоғам
дамуының процестерін жалпылаумен қатар оларға өзіндік ішкі логика және
жалғасушылық тән, осылайша олар экономикалық өсудің бір теориясын құрайды.
Ростоу бойынша, барлық дамыған елдер тез дамудан өзін-өзі ұстап тұратын
өсуге өту стадиясынан өткен. Ал дамушы елдер қазірде дәстүрлі қоғам немесе
жылдам даму алғышартының жетілу стадиясында.
Жылдам дамуға өту үшін олар белгілі бір алғышарттарды орындауы қажет.
Сондай басты шарттардың бірі – экономикалық өсуді жылдамдату мақсатында
ішкі және шетелдік жинақтарды қозғалту.
Льюис моделі. Қазіргі жаңа экономикалық өсу теорияларының бірі – Нобель
сыйлығының иегері А. Льюистің моделі болып табылады. 1950 ж. Ортасында
құрылған Льюистің екі секторлы моделі 3-әлем елдерінің еңбек шығынды
экономикасы үшін маңызды теория болды.
Льюис моделінде әлсіз дамыған экономика 2 секторадан тұрады:
1. Натуралды ауыл шаруашылығымен, жабық қайта қоныстандыруымен және
еңбектің нөлдік шекті өнімділігімен сипатталатын дәстүрлі сектор.
Мұндай жағдай Льюиске осы секторда шығынды жұмыс күші түсінігін
енгізуге тура келді.
2. Әлсіз дамыған экономикада дәстүрлі сектормен қатар, жоғары өнімді
қазіргі индустриалды сектор да бар, оған қалалық өнеркәсіп
жатады. Қала өнеркәсібіне ауыл шаруашылығынан жұмыс күші
ақырындап жылжи бастайды. Модельде ауылдан қалаға жұмыс күшінің
миграциясына және индустриалды секторда жұмыспен қамту және
өндірістің өсуіне үлкен мән беріледі. Индустриалды секторда
миграция мен жұмысбастылық экономикалық өсуге тәуелді, ал ол өз
кезегінде капитал қорлануымен және өнеркәсіпке инвестиция
деңгейімен анықталады.Мұнда жалақы дәстүрлі сектордағы жұмысшының
орташа табысын бірнеше есемейді. Оның пікірінше, қаладағы жалақы
ауылдағыға қарағанда 30% -ке жоғары болу тиіс, өйткені олардың
арасындағы мұндай алшақтық миграцияны яғни жұмыс күшінің ауылдан
қалаға ауысуын ынталандырады.
Осы жұмыста қарастырылған негізгі теориялық бағыттардың, өкілдердің
көзқарастары мен пікірлерін келесі негіздерде қорытындылауға болады:
- Харрод пен Домар экономикалық өсуді тек бір ғана факторға – капитал
қорлануға тәуелді дейді. Харродтың пікірінше табыс көлемі 1-4% дейін өскен
жағдайда табыстағы жинақ үлесі де 4 есеге ұлғаяды дегенді мүлдем елестетуге
болмайды, яғни капитал қорлануы табысқа тәуелсіз.
- Неокейнстіктер бойынша, экономикалық тұрақтылыққа жетуде тиімді сұраныс
проблемасының маңызы зор, олардың алдындағы негізгі проблема -өткізу
проблемасы, яғни егер сұраныстың қозғалуындағы өндірістік ресурстардың
толық тұтынылуын қамтамасыз етсе,онда экономика динамикалық тепе-теңдік
жағдайда болады. Неокейнстіктің пікірінше ұлттық табыстың өсуі капитал
қорлануының функциясы болып табылады. Олар экономикалық өсудің басты
факторы – инвестициялар дейді.
- Неоклассиктер өсудің көзі ретінде пайданың өсуін айтады. Кәсіпорынның
толық жүктелмеуінің, жұмыссыздықтың себебі – инвестиция мен техникалық
прогрестің төмен темпі, осының негізінде пайданың, техникалық жаңашылдыққа
ынтаның төмендігі. Олар жалақыны көтеруге, әлеуметтік-экономикалық
қажеттіліктерге шығындардың көбеюіне қарсы шығады, пайдаға салықты
төмендетуді және жанама салықтарды ұлғайтуды ұсынады. Бұл теорияның
монетарлық бағытының пікірінше, ұзақ мерзімді жоспарда ақшалардың
тұрақсыздығы экономикалық өсудің тұрақсыздығына әкеледі. Ақша массасының
қысқаруы экономикалық өсу темпінің баяулауына, ал көбеюі – жылдамдауына
әкеледі. Осы бағыттың көрнекті өкілі Р. Солоу: пайыз ставкасы халық
санының өсу темпі мен бүкіл экономикалық өсу темпіне тең болуы тиіс
- Өсудің жаңа теориялары, соның ішінде эндогенді өсу теориясы
неоклассиктердің капиталдың кемімелі шекті өнімділігі туралы алғышартын
теріске шығарады және капитал салымдарының рентабельділігіне әсер ететін
сыртқы эффектілеріне көп көңіл бөледі. Экономикалық өсудің тежелуі – адам
капиталына, инфрақұрылым мен НИОКР–ға инвестициялардың төмендігі. Олар даму
процесінде мемлекеттің белсенді араласуын қолдайды.
Льюис өзінің екі секторлы моделінде дәстүрлі сектордан индустриалды
секторға өту мақсатында қала өнеркәсібінде (индустриалды) жалақыны 30% -ке
дейін көтеруді ұсынады.
Жалпы экономикалық өсу проблемаларын былайша көрсетуге болады:
- экономикалық өсу факторлары;
- қазіргі және болашақтағы тұтынудың арақатынасы және олардың өсу
темпіне әсері;
- экономикалық өсу мен табыстарды бөлудің өзара әсерлесуі
- экономикалық өсудің тарихи тенденциясы
- тепе-тең (тұрақты, балансталған) өсу шарттары
Осымен, біздің міндетіміз жоғарыда аталған териялардың негізінде
қазіргі кезде қоғамның әл-ауқатын көтеру мақсатында экономикалық өсуді жан-
жақты қарастырып, позитивті жақтарын ескерген жөн. Әрине әрбір ұлттық
экономиканың ерекшеліктеріне байланысты экономикалық өсуін қамтамасыз ету
үшін басты тетіктерінің қызметін оңтайлы іске асыру оңай шаруа емес.
Сондықтан да әлемдік тәжірибеге көңіл бөлу, жетістіктерге мән беру, алдағы
уақытты тұрақты дамудың кепілі болып табылады.
1.2 Экономикалық өсу, мәні және оның факторлары
Қажеттіліктердің жоғарлауы, дәстүрлі ресурстарды пайдалану, халық
санының өсуі екі бірегей міндетті: экономикалық өсу мен экономиканың
тиімділікті шешуді көздейді. Экономикалық өсу жасалынатын пайдалылықтардың
көлемінің көбеюі, яғни халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарлауы болып
табылады.
Өздігінен экономикалық өсу қарама-қайшылықтарға толы. Сөйтіп өндірістің
және материалды игіліктердің тұтынуының ұлғаюын олардың сапасы мен өмір
сүру жағдайының нашарлануының, тазартқыш құрылғыларды үнемдеудің арқасында
жүзеге асыруға болады, ал өндірістің уақытша өсуіне ресуртарды жемқорлықты
пайдаланудың нәтижесінде жетуге болады. Мұндай өсу не тұрақсыз, не мүлдем
мәнсіз болып келеді. Сондықтан экономикалық өсу әлеуметтік тұрақтылық пен
оптимизммен үйлескенде мән-мағынаға толы болады. Мұндай өсу бірқатар
салмақталған мақсаттарға жетуді көздейді: өмір сүрі ұзақтығын көбейту,
ауыруға шалдығу мен жарақаттану, мертігуге ұшырауды төмендету, білім беру
менмәдениет деңгейін жоғарлату, қажеттіліктерді толық қанағаттандыру мен
тұтынудың рационалдылығы, әлеуметтік тұрақтылық пен өз келешегіне деген
сенімділікті арттыру, кедейшілік пен өмір сүру деңгейлеріндегі
айырмашалықтарды жеңу, максималды жұмысбастылыққа жету, қоршаған ортаны
қорғау мен экологиялық қауіпсіздікті жоғарлату, қылиысты төмендету, т.с.с.
Экономикалық өсудің жолдары – бұл ұлғаймалы ұдайы өндірістің тарихи
қалыптасқан бастапқы жолы. Әрине өзінің біріншілігінің нәтижесінде ол
экономиканың бірқатар салаларын қамтитын көптеген мәселелерімен соқтығысты.
Ал бұл мәселелерді атап өту экономикалық қатынастардың кейінгі дамуында
болдырмау үшін маңызды. Экономикалық жағдайы боынаша алдыңғы қатарлы
елдермен салыстырғанда жан басына шаққандағы табыс деңгейі төмен, нашар
дамыған елдер әлемнің үлкен бөлігін құрайды. Бқұл елдер дами алады, бірақ
қазіргі кезде экономикалық дамығандардан артта қалып отыр. Бұл жерде
экономикалық өсудің экстенсивті жолы басым және олардың даму мәселелері
үлкен қызығушылықты тудырады.
Даму кілті басты төрт факторларға негізделген:
1. Халық
2. Табиғи ресурстар
3. Капитал жинақтау
4. Техника
Сондықтан экономикалық даму жағдайында осы факторлармен байланысты
сұрақтарды қарастыру қажет. Олар: табиғи ресурстарды пайдалануды жақсарту
және оны анықтау, халықтың жұмысбастылығы жайлы мәселелер, капитал
салымының техника экономикалық прогресі туралы негізін қамтиды.
Экономикалық өсудің категориясы кез-келген шаруашылық жүйелер кезінде
қоғамдық өндірістің маңызды сипаттамасы болып табылады.
Экономикалық өсу – уақыттың белгілі бір кезеңіндегі қоғамдық өнімді
сандық және сапалық жетілдіру болып табылады 1.
Экономикалық өсу уақыттың әрбір берілген бөлігінде ресурстар
шектеулігінің мәселелерін шешуді белгілі бір дәрежеде жеңілдетуді және адам
қажеттіліктерінің неғұрлым кең шеңберін қанағатттандыру мүмкіндігін
білдіреді.
Экономикалық өсу бір-бірімен тығыз байланысты екі әдіспен анықталып,
өлшенеді: белгілі бір уақыт аралығындағы айнымалы, не болмаса потенциалды
ЖҰӨ-нің көбеюі ретінде және белгілі бір уақыт аралығындағы кезеңнің жан
басына шаққандағы нақты ЖҰӨ-нің көбеюі ретінде екі анықтама да қолданыла
береді. Мысалы, егер басты назар саяси әскери потенциалының мәселелеріне
арналса, онда бірінші анықтама сәйкес келеді. Бірақ жеке елдермен
аймақтардағы халықтың өмір сүру деңгейін салыстыру кезінде екінші анықтама
сәйкес келеді. Сөйтіп Үндістанның ЖҰӨ-і Швейцарияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz