Жамбыл облысы
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНА ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМА
1.1. Облыстың географиялық орны, аумағы және шекаралары ... ... ... .. 5
1.2. Жамбыл облысының зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.3. Жер бедері оны қалыптастыратын факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.4. Жамбыл облысының климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.5. Ішкі сулары (өзендері, көлдері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.6. Топырақ, өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі
ландшафттардың құрамдас бөлігі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
II. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ ЛАНДШАФТТАРЫ ЖӘНЕ
ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АУДАНДАСТЫРУ
2.1. Жамбыл облысы аумағының ландшафттары ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
2.2. Физикалық.географиялық аудандастыру принциптері ... ... ... ... .. 36
2.3. Физикалық.географиялық аудандастырудың таксономиялық
бірліктері және оларға сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
III. ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАУМАЛДАР
3.1. Жамбыл облысының экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.2. Андасай мемлекттік табиғи зоологиялық қаумалы ... ... ... ... ... ... 55
3.3. «Берікқара шатқалы» мемлекеттік кешенді табиғи
қаумалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.4. «Қарақоңыз шатқалы» мемлекеттік табиғи ботаникалық
қаумалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНА ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМА
1.1. Облыстың географиялық орны, аумағы және шекаралары ... ... ... .. 5
1.2. Жамбыл облысының зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.3. Жер бедері оны қалыптастыратын факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.4. Жамбыл облысының климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.5. Ішкі сулары (өзендері, көлдері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.6. Топырақ, өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі
ландшафттардың құрамдас бөлігі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
II. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ ЛАНДШАФТТАРЫ ЖӘНЕ
ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АУДАНДАСТЫРУ
2.1. Жамбыл облысы аумағының ландшафттары ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
2.2. Физикалық.географиялық аудандастыру принциптері ... ... ... ... .. 36
2.3. Физикалық.географиялық аудандастырудың таксономиялық
бірліктері және оларға сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
III. ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАУМАЛДАР
3.1. Жамбыл облысының экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.2. Андасай мемлекттік табиғи зоологиялық қаумалы ... ... ... ... ... ... 55
3.3. «Берікқара шатқалы» мемлекеттік кешенді табиғи
қаумалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.4. «Қарақоңыз шатқалы» мемлекеттік табиғи ботаникалық
қаумалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
КІРІСПЕ
Жұмыстың көкейкестілігі: Кез-келген аймақтың физикалық-географиялық жағдайы сол жердің табиғи ландшафттасының структурасы мен ерекшелігіне және сондағы шаруашылық салаларының әсер етуіне байланысты дамиды. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері еліміздің қоғамдық өмірінде, саясатында, экономикасында, ғылыми-технологиялық саласында табыстарға жетті.
Соңғы жылдарда экономикалық қарқынды дамуы Қазақстан Республикасы 50 елдің қатарына жету міндеті қойылып отыр. Ел басының халыққа жолдауында бұл міндеттерді орындауға толық мүмкіндік бар екендігі аталды: саяси тұрақтылық, ұтымды географиялық жағдай, бай мәдени-тарихи мұра, ұлттық салт-дәстүр.
Экономиканың дамуында ғылымның маңызы үлкен. Физикалық-географиялық проблемасына қазіргі кезде көңіл кеңінен бөлінуде. Жақын және қашықтағы елдерде бұл проблемаға арналған еңбектер жылдан жылға көбеюде. Өйткені табиғатты және физикалық-географиялық комплекстерді (кешендерді) толық және терең зерттемей еліміздің табиғат ресурстарын шаруашылықта дұрыс пайдалануымыз мүмкін емес. Сондықтан, ғылыми физикалық-географиялық аудандастыру физикалық-географияның басты кезеңі.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Жамбыл облысының физикалық-географиялық жағдайына жан-жақты сипаттама бере отырып, ландшафттық заңдылықтарды анықтап, жекелеген аумақтардың табиғаттағы ерекшеліктерін көрсету, процестер және факторлар мен кешендер арасындағы байланысты зерттеу.
Қойылған мақсатымызға байланысты зерттеу:
1. Жамбыл облысының географиялық зерттелеу тарихы жазылды.
2. Геологиялық – геоморфологиялық заңдылықтары жазылды.
3. Геологиялық – геоморфологиялық зерттеулердің ландшафттарды түзудегі ролі.
4. Гидро – климаттық факторлардың климатқа тигізетін әсері.
5. Топырақ - өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі ландшафттардың құрамдас бөлігі.
6. Ландшафттар мен физикалық – географиялық аудандастыру проблемалары.
7. Табиғатты қорғау мәселесінде мемлекеттік қаумалдарға сипаттама берілді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Ұсынылып отырған дипломдық жұмыста Жамбыл облысы ландшафттары мен физикалық-географиялық аудандастырудың жүйесі берілді. Сол сияқты, облыс жеріндегі табиғаттың таксономиялық бірліктері жүйеге келтіріліп, оларға сипаттама берілді.
Жұмыстың практикалық маңызы: Физикалық-географиялық аудандастыру барлық уақытта ғылыми және практикалық мақсатқа жауап береді. Өйткені түрлі типтегі және масштабтағы территориялық табиғат комплекстерін (зона, провинция, аудан ж.т.б.) географиялық құрылымдарын терең зерттеу оның міндеті. Табиғат компоненттері бойынша аудандастыру (мысалы, топырақ, климат) жеткіліксіз. Жамбыл облысының ландшафттары мен физикалық-географиялық кешендеріне сипаттама бергенде, антропогендік және техногендік әрекеттен болған өзгерістер көрсетілді. Жамбыл облысы табиғаттын сипаттап, жергілікті ерекшелігін көрсеткен еңбек мектептер үшінде қажет. Өз облысының географиясын өткенде мұғалімдерге методикалық құрал болады. Осы тақырып құрылымын басқа аудандарды жазғанда үлгі ретінде алуға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көкейкестілігі: Кез-келген аймақтың физикалық-географиялық жағдайы сол жердің табиғи ландшафттасының структурасы мен ерекшелігіне және сондағы шаруашылық салаларының әсер етуіне байланысты дамиды. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері еліміздің қоғамдық өмірінде, саясатында, экономикасында, ғылыми-технологиялық саласында табыстарға жетті.
Соңғы жылдарда экономикалық қарқынды дамуы Қазақстан Республикасы 50 елдің қатарына жету міндеті қойылып отыр. Ел басының халыққа жолдауында бұл міндеттерді орындауға толық мүмкіндік бар екендігі аталды: саяси тұрақтылық, ұтымды географиялық жағдай, бай мәдени-тарихи мұра, ұлттық салт-дәстүр.
Экономиканың дамуында ғылымның маңызы үлкен. Физикалық-географиялық проблемасына қазіргі кезде көңіл кеңінен бөлінуде. Жақын және қашықтағы елдерде бұл проблемаға арналған еңбектер жылдан жылға көбеюде. Өйткені табиғатты және физикалық-географиялық комплекстерді (кешендерді) толық және терең зерттемей еліміздің табиғат ресурстарын шаруашылықта дұрыс пайдалануымыз мүмкін емес. Сондықтан, ғылыми физикалық-географиялық аудандастыру физикалық-географияның басты кезеңі.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Жамбыл облысының физикалық-географиялық жағдайына жан-жақты сипаттама бере отырып, ландшафттық заңдылықтарды анықтап, жекелеген аумақтардың табиғаттағы ерекшеліктерін көрсету, процестер және факторлар мен кешендер арасындағы байланысты зерттеу.
Қойылған мақсатымызға байланысты зерттеу:
1. Жамбыл облысының географиялық зерттелеу тарихы жазылды.
2. Геологиялық – геоморфологиялық заңдылықтары жазылды.
3. Геологиялық – геоморфологиялық зерттеулердің ландшафттарды түзудегі ролі.
4. Гидро – климаттық факторлардың климатқа тигізетін әсері.
5. Топырақ - өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі ландшафттардың құрамдас бөлігі.
6. Ландшафттар мен физикалық – географиялық аудандастыру проблемалары.
7. Табиғатты қорғау мәселесінде мемлекеттік қаумалдарға сипаттама берілді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Ұсынылып отырған дипломдық жұмыста Жамбыл облысы ландшафттары мен физикалық-географиялық аудандастырудың жүйесі берілді. Сол сияқты, облыс жеріндегі табиғаттың таксономиялық бірліктері жүйеге келтіріліп, оларға сипаттама берілді.
Жұмыстың практикалық маңызы: Физикалық-географиялық аудандастыру барлық уақытта ғылыми және практикалық мақсатқа жауап береді. Өйткені түрлі типтегі және масштабтағы территориялық табиғат комплекстерін (зона, провинция, аудан ж.т.б.) географиялық құрылымдарын терең зерттеу оның міндеті. Табиғат компоненттері бойынша аудандастыру (мысалы, топырақ, климат) жеткіліксіз. Жамбыл облысының ландшафттары мен физикалық-географиялық кешендеріне сипаттама бергенде, антропогендік және техногендік әрекеттен болған өзгерістер көрсетілді. Жамбыл облысы табиғаттын сипаттап, жергілікті ерекшелігін көрсеткен еңбек мектептер үшінде қажет. Өз облысының географиясын өткенде мұғалімдерге методикалық құрал болады. Осы тақырып құрылымын басқа аудандарды жазғанда үлгі ретінде алуға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Семенова М.И. Жамбыльская область. – Алматы: 2001
2. Историко-географический и культурно-экономический справочник. Жамбыльская область / Под ред. Ж.А. Аралбаева. – Тараз, 2009
3. Ердавлетов С.Р. Тараз – Аулие-Ата – Жамбыл. – Алматы: Казахстан, 2003
4. Жамбыл облысының энциклопедиясы. Тараз, 2003
5. Бейсенова Ә.С. Қазақстан табиғатын зерттеу және физикалық география идеяларының дамуы. – Алматы: Рауан, 1999
6. Рысдәулетов М. Амангелді газы оңтүстіктің экономикасын көтереді // Егемен Қазақстан. – 2000 – № 62-65
7. Агроклиматические ресурсы Жамбыльской области РК / Гидрометеоиздат. – Алматы, 2009
8. Спровочник по климату СНГ. Влажность воздуха, атмосферные осадки, снежный покров. Л.: Вып 18. часть 2. 2009
9. Спровочник по климату. Температура воздуха. РК. А.: 2006
10. Карпеков К.Д. Шу өзені. ҚҰЭ. – Алматы, 2007
11. Омаров Т.Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. – А.: Қазақстан, 2005
12. Филонец П.П. Очерки по георафии внутренних вод Центрального, Южного и Восточного Казахстана. – А.: Наука, 2001
13. Водные ресурсы Казахстана в новом тысячелетии. Обзор. Алматы, Серия публикаций ПРООН в Казахстане. 2004
14. Асинг И.А.,Орлова М.А. и др. Почвы Казахстана // Жамбыльская область. вып. 7. – Алматы: Наука, 2007
15. Экспликация земель Жамбылской области. ГосНПЦзам. Тараз: 1997
16. Арыстанғалиев С.А., Рамазанов Е.Р. Қазақстан өсімдіктері. – А.: Наука, 2007
17. Мұсағұлов Т., Мұқанов Б., Суворов Н. Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлары. – А.: 2007
18. Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. – Алматы: Ғылым, 2002
19. Карпеков К.Д., Абишев М.Н., Гельдыева Г.В., Дарьяев В.Т. Ландшафтная структура Казахстана // Динамика природных процессов равнинных и горных территорий Казахстана. А.: Наука, 2002
20. Исаченко А.Г. Ландшафты СНГ. – Изд. Лгу 2005
21. Карпеков К.Д. Қазақстанды физикалық-географиялық аудандастыру. ҚҰЭ. Алматы: 2000
22. Чигаркин А.В. Оснавные проблемы ландшафтоведения и охраны природы Казахстана. – КазГУ, 2004
23. Чигаркин А.В. Геоэкология и охрана природы Казахстана. А.: КазГУ, 2003
24. Чупахин В.М. Высотная зональность как основная закономерность ландшафтной дифференциации, ее взаймоотношения с широкой зональностью и регионалным особенностями. - А., 2008
25. Гвоздедцкий Н.А. Физико-географическое районирование СНГ. Азиатская часть. – Москва: Географиз, 2003
26. Михайлов Н.Н. Физико-географическое районирование (Уч. пособие). М.: Универ, 2001
27. Мурзаев Э.М. Схема физ-географического районирования Средней Азии / Изд. АНРК сер. Географ., 2003
28. Исаченко А.Г. Ландшафты СНГ. Изд. Лгу, 2005
29. Веселова Л.К. Морфоструктуры гор Юго-Восточного Казахстана // География пустынных и горных районов Казахстана, А.: Наука 2000
30. Абишев М.Н., Карпеков К.Д. Проблемы организации и размещения физико-географических стационаров на территории равнинного Казахстана // Развития географии в Казахстане: Материалы географического съезда. – Алматы: Наука, 2009
31. Гвоздецкий Н.А. ФГР гор Восточной и Юго-Восточной части Ср. Азии. // Географические исследования в Казахстане. Алматы: 2008
32. Григорев А.А. Природные условия Казахстана. М.: Изд-во АНРК, 2004
33. Карпеков К.Д. Бетпақдала. ҚҰЭ. Алматы, 2007
34. Карпеков К.Д. Шөл дала. ҚҰЭ. Алматы, 2007
35. Карпеков К.Д. Мойынқұм. ҚҰЭ. Алматы, 2007
36. Гвоздецкий Н.А., Николаев В.А. Казахстан. Очерки природы. М.: Мысль, 2001
37. Бейсенова Ә., Самақова А., Есполов Т., Шілдебаев Ж. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. – Алматы: Ғылым, 2004
38. Экологиялық ахуал // Ақ жол, 8 сәуір, 2006
39. Жамбыл облыстық аумақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасының мәліметтерінен. – Тараз, 2006 жылдың қорытындысы
40. Мамыров Н.К., Үпішев Е. Табиғатты пайдалану экономикасы. – Алматы, 2005
41. Жамбыл облыстық территориялық орман және биоресурстар басқармасының құжаттары 20.08.1998
42. Бектурганов Х. Экология и устойчивое развитие. Состояние диких животных в Жамбылской области. Июнь, 2003
43. Информационный экологический бюллетень Республики Казахстан. / По материалам Жамбылского областного управления экологии. Алматы: 1999
44. Информационный бюллетень по охране окружающей среды. Тараз, 1997
45. Тонкопий М.С. Проблемы Каратау-Жамбылского территориально-производственного комплекса на юге Казахстана. // Сборник кейсов по экономике природопользования. А: КазГУ, 1997
46. Жамбыл облысы әкімиятының табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу департаментінің мәліметтерінен, 2006
47. Сатылғанов Ж., Андасай қорғалымы. Бетпақдала бесігі, Сарарқаның есігі // Ақ жол, 28 қараша, 2006
48. Назарбеков Ж. Табиғатты қорғау қоғамдық ұйымдардың да міндеті // Ақ жол, 1 желтоқсан, 2007
49. Сайлаубеков Л. Табиғатты қорғау іс-шаралары // Жамбыл-Тараз. №12, 2006
50. Сатылғанов Ж. Экологиялық білімге баса мән берілсе // Егемен Қазақстан. №45-46, 2006
1. Семенова М.И. Жамбыльская область. – Алматы: 2001
2. Историко-географический и культурно-экономический справочник. Жамбыльская область / Под ред. Ж.А. Аралбаева. – Тараз, 2009
3. Ердавлетов С.Р. Тараз – Аулие-Ата – Жамбыл. – Алматы: Казахстан, 2003
4. Жамбыл облысының энциклопедиясы. Тараз, 2003
5. Бейсенова Ә.С. Қазақстан табиғатын зерттеу және физикалық география идеяларының дамуы. – Алматы: Рауан, 1999
6. Рысдәулетов М. Амангелді газы оңтүстіктің экономикасын көтереді // Егемен Қазақстан. – 2000 – № 62-65
7. Агроклиматические ресурсы Жамбыльской области РК / Гидрометеоиздат. – Алматы, 2009
8. Спровочник по климату СНГ. Влажность воздуха, атмосферные осадки, снежный покров. Л.: Вып 18. часть 2. 2009
9. Спровочник по климату. Температура воздуха. РК. А.: 2006
10. Карпеков К.Д. Шу өзені. ҚҰЭ. – Алматы, 2007
11. Омаров Т.Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. – А.: Қазақстан, 2005
12. Филонец П.П. Очерки по георафии внутренних вод Центрального, Южного и Восточного Казахстана. – А.: Наука, 2001
13. Водные ресурсы Казахстана в новом тысячелетии. Обзор. Алматы, Серия публикаций ПРООН в Казахстане. 2004
14. Асинг И.А.,Орлова М.А. и др. Почвы Казахстана // Жамбыльская область. вып. 7. – Алматы: Наука, 2007
15. Экспликация земель Жамбылской области. ГосНПЦзам. Тараз: 1997
16. Арыстанғалиев С.А., Рамазанов Е.Р. Қазақстан өсімдіктері. – А.: Наука, 2007
17. Мұсағұлов Т., Мұқанов Б., Суворов Н. Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлары. – А.: 2007
18. Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. – Алматы: Ғылым, 2002
19. Карпеков К.Д., Абишев М.Н., Гельдыева Г.В., Дарьяев В.Т. Ландшафтная структура Казахстана // Динамика природных процессов равнинных и горных территорий Казахстана. А.: Наука, 2002
20. Исаченко А.Г. Ландшафты СНГ. – Изд. Лгу 2005
21. Карпеков К.Д. Қазақстанды физикалық-географиялық аудандастыру. ҚҰЭ. Алматы: 2000
22. Чигаркин А.В. Оснавные проблемы ландшафтоведения и охраны природы Казахстана. – КазГУ, 2004
23. Чигаркин А.В. Геоэкология и охрана природы Казахстана. А.: КазГУ, 2003
24. Чупахин В.М. Высотная зональность как основная закономерность ландшафтной дифференциации, ее взаймоотношения с широкой зональностью и регионалным особенностями. - А., 2008
25. Гвоздедцкий Н.А. Физико-географическое районирование СНГ. Азиатская часть. – Москва: Географиз, 2003
26. Михайлов Н.Н. Физико-географическое районирование (Уч. пособие). М.: Универ, 2001
27. Мурзаев Э.М. Схема физ-географического районирования Средней Азии / Изд. АНРК сер. Географ., 2003
28. Исаченко А.Г. Ландшафты СНГ. Изд. Лгу, 2005
29. Веселова Л.К. Морфоструктуры гор Юго-Восточного Казахстана // География пустынных и горных районов Казахстана, А.: Наука 2000
30. Абишев М.Н., Карпеков К.Д. Проблемы организации и размещения физико-географических стационаров на территории равнинного Казахстана // Развития географии в Казахстане: Материалы географического съезда. – Алматы: Наука, 2009
31. Гвоздецкий Н.А. ФГР гор Восточной и Юго-Восточной части Ср. Азии. // Географические исследования в Казахстане. Алматы: 2008
32. Григорев А.А. Природные условия Казахстана. М.: Изд-во АНРК, 2004
33. Карпеков К.Д. Бетпақдала. ҚҰЭ. Алматы, 2007
34. Карпеков К.Д. Шөл дала. ҚҰЭ. Алматы, 2007
35. Карпеков К.Д. Мойынқұм. ҚҰЭ. Алматы, 2007
36. Гвоздецкий Н.А., Николаев В.А. Казахстан. Очерки природы. М.: Мысль, 2001
37. Бейсенова Ә., Самақова А., Есполов Т., Шілдебаев Ж. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. – Алматы: Ғылым, 2004
38. Экологиялық ахуал // Ақ жол, 8 сәуір, 2006
39. Жамбыл облыстық аумақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасының мәліметтерінен. – Тараз, 2006 жылдың қорытындысы
40. Мамыров Н.К., Үпішев Е. Табиғатты пайдалану экономикасы. – Алматы, 2005
41. Жамбыл облыстық территориялық орман және биоресурстар басқармасының құжаттары 20.08.1998
42. Бектурганов Х. Экология и устойчивое развитие. Состояние диких животных в Жамбылской области. Июнь, 2003
43. Информационный экологический бюллетень Республики Казахстан. / По материалам Жамбылского областного управления экологии. Алматы: 1999
44. Информационный бюллетень по охране окружающей среды. Тараз, 1997
45. Тонкопий М.С. Проблемы Каратау-Жамбылского территориально-производственного комплекса на юге Казахстана. // Сборник кейсов по экономике природопользования. А: КазГУ, 1997
46. Жамбыл облысы әкімиятының табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу департаментінің мәліметтерінен, 2006
47. Сатылғанов Ж., Андасай қорғалымы. Бетпақдала бесігі, Сарарқаның есігі // Ақ жол, 28 қараша, 2006
48. Назарбеков Ж. Табиғатты қорғау қоғамдық ұйымдардың да міндеті // Ақ жол, 1 желтоқсан, 2007
49. Сайлаубеков Л. Табиғатты қорғау іс-шаралары // Жамбыл-Тараз. №12, 2006
50. Сатылғанов Ж. Экологиялық білімге баса мән берілсе // Егемен Қазақстан. №45-46, 2006
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
І. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНА ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМА
1.1. Облыстың географиялық орны, аумағы және шекаралары ... ... ... ..
5
1.2. Жамбыл облысының зерттелу тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.3. Жер бедері оны қалыптастыратын факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.4. Жамбыл облысының климаттық жағдайлары
... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.5. Ішкі сулары (өзендері, көлдері)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
1.6. Топырақ, өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі
ландшафттардың құрамдас бөлігі ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
II. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ ЛАНДШАФТТАРЫ ЖӘНЕ
ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АУДАНДАСТЫРУ
2.1. Жамбыл облысы аумағының ландшафттары
... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
2.2. Физикалық-географиялық аудандастыру принциптері
... ... ... ... .. 36
2.3. Физикалық-географиялық аудандастырудың таксономиялық
бірліктері және оларға сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 37
III. ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАУМАЛДАР
3.1. Жамбыл облысының экологиялық жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 49
3.2. Андасай мемлекттік табиғи зоологиялық қаумалы
... ... ... ... ... ... 55
3.3. Берікқара шатқалы мемлекеттік кешенді табиғи
қаумалы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 58
3.4. Қарақоңыз шатқалы мемлекеттік табиғи ботаникалық
қаумалы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Жұмыстың көкейкестілігі: Кез-келген аймақтың физикалық-географиялық
жағдайы сол жердің табиғи ландшафттасының структурасы мен ерекшелігіне және
сондағы шаруашылық салаларының әсер етуіне байланысты дамиды. Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері еліміздің қоғамдық өмірінде,
саясатында, экономикасында, ғылыми-технологиялық саласында табыстарға
жетті.
Соңғы жылдарда экономикалық қарқынды дамуы Қазақстан Республикасы 50
елдің қатарына жету міндеті қойылып отыр. Ел басының халыққа жолдауында бұл
міндеттерді орындауға толық мүмкіндік бар екендігі аталды: саяси
тұрақтылық, ұтымды географиялық жағдай, бай мәдени-тарихи мұра, ұлттық салт-
дәстүр.
Экономиканың дамуында ғылымның маңызы үлкен. Физикалық-географиялық
проблемасына қазіргі кезде көңіл кеңінен бөлінуде. Жақын және қашықтағы
елдерде бұл проблемаға арналған еңбектер жылдан жылға көбеюде. Өйткені
табиғатты және физикалық-географиялық комплекстерді (кешендерді) толық және
терең зерттемей еліміздің табиғат ресурстарын шаруашылықта дұрыс
пайдалануымыз мүмкін емес. Сондықтан, ғылыми физикалық-географиялық
аудандастыру физикалық-географияның басты кезеңі.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Жамбыл облысының физикалық-
географиялық жағдайына жан-жақты сипаттама бере отырып, ландшафттық
заңдылықтарды анықтап, жекелеген аумақтардың табиғаттағы ерекшеліктерін
көрсету, процестер және факторлар мен кешендер арасындағы байланысты
зерттеу.
Қойылған мақсатымызға байланысты зерттеу:
1. Жамбыл облысының географиялық зерттелеу тарихы жазылды.
2. Геологиялық – геоморфологиялық заңдылықтары жазылды.
3. Геологиялық – геоморфологиялық зерттеулердің ландшафттарды түзудегі
ролі.
4. Гидро – климаттық факторлардың климатқа тигізетін әсері.
5. Топырақ - өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі ландшафттардың
құрамдас бөлігі.
6. Ландшафттар мен физикалық – географиялық аудандастыру проблемалары.
7. Табиғатты қорғау мәселесінде мемлекеттік қаумалдарға сипаттама
берілді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Ұсынылып отырған дипломдық жұмыста Жамбыл
облысы ландшафттары мен физикалық-географиялық аудандастырудың жүйесі
берілді. Сол сияқты, облыс жеріндегі табиғаттың таксономиялық бірліктері
жүйеге келтіріліп, оларға сипаттама берілді.
Жұмыстың практикалық маңызы: Физикалық-географиялық аудандастыру
барлық уақытта ғылыми және практикалық мақсатқа жауап береді. Өйткені түрлі
типтегі және масштабтағы территориялық табиғат комплекстерін (зона,
провинция, аудан ж.т.б.) географиялық құрылымдарын терең зерттеу оның
міндеті. Табиғат компоненттері бойынша аудандастыру (мысалы, топырақ,
климат) жеткіліксіз. Жамбыл облысының ландшафттары мен физикалық-
географиялық кешендеріне сипаттама бергенде, антропогендік және техногендік
әрекеттен болған өзгерістер көрсетілді. Жамбыл облысы табиғаттын сипаттап,
жергілікті ерекшелігін көрсеткен еңбек мектептер үшінде қажет. Өз облысының
географиясын өткенде мұғалімдерге методикалық құрал болады. Осы тақырып
құрылымын басқа аудандарды жазғанда үлгі ретінде алуға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНА ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМА
1.1. Облыстың географиялық орны, аумағы және шекаралары
Жамбыл облысы Орталық Азияның дәл ортасында, Евразия материгінің
терең қойнауында, Қазақстан Республикасының оңтүстігінде, мұхит-теңіздерден
шалғайда (3000 шақырым қашықтыта), қоңыржай климаттық белдеуде орналасқан.
Облыстың территориясы солтүстіктен- оңтүстікке қарай 410 км-ге, батыстан-
шығысқа қарай 520 км-ге созылып жатыр. Шу-Іле таулары мен Балқаштың батыс
жағалауы, Қаратау жотасы, Қырғыз Алатауы мен Бетпақдала арасында 420-22
және 46000 солтүстік ендік пен 68015 және 750 55 шығыс бойлық аралығында
орналасқан. Шу және Талас өзендерінің төменгі ағысын, оңтүстік – батысында
Қаратау жоталарын, оңтүстігінде Қырғыз Алатауы, Шығысында Шу – Іле таулары
аралығында осы таулардың беткейлерінен қоса Мойынқұм құмын алып жатыр.
Батысында оңтүстік Қазақстан облысымен, шығысында Алматы облысымен,
оңтүстігінде Қырғызстан Республикасымен, солтүстігінде Қарағанды облысымен
шектесіп жатыр.
Жамбыл облысы, алып жатқан ауданы, батыс Еуропаның Португалия, Грекия,
Голландия мемлекеттерінің ауданың қоса есептегендегі ауданнан артық немесе
үш Закавказье мен үш Балтық жағалауындағы мемлекеттердің ауданын қоса
есептергенде көлемге теңеседі.
Облыстың құрылған мерзімі 1939 ж. 14 қазанда Жамбыл облысы құрылды.
Жер көлемі 144,3 мың шаршы шақырым. Жамбыл облысы әкімшілік – аумақтық
бөлінісі жағынан 10 аудан және 4 қала (оның біреуі облыстық және
республикалық маңыздағы қала), 10 округтік ауылдар, 12 поселкелік пунктер,
367 ауылдар бар. Халық саны 01.01.11 ж. мәлімет бойынша 1001,01 мың адамды
құрады. Облыс орталығы – Тараз қаласы
1.2. Жамбыл облысының зерттелу тарихы
Облыс территориясын адамдар әлімсақтан бері мекендеген. Мұны палеолит
дәуіріндегі қоныстардың сақталған іздері дәлелдейді. Тас ғасырдың ең көне
ескерткіштері Қаратау маңынан табылып отыр. Қазақ жерінде бірте–бірте сақ
тайпаларының ірі одақтары пайда бола бастайды. Мал жайылымдарын өзгертіп
отыруға тура келеді. Сондықтан өзендердің Шу алқаптарын ғана емес, далалы
шөлейт жерлерді,Тянь-шаньның биік тауларын игеру де қолға алынды.
Біздің заманымызға дейінгі 3- ғасырмен біздің заманымыздың 3-ғасыры
аралығында тайпалардың ірі-ірі әрі тұрақты ерте тапттық бірлестіктері
құрыла бастады. Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда Үйсін, Сырдария мен Қаратау
өңірінде қанғұй (қаңлы) бірлестіктері өмір сүрді.
Сол уақыттан бастап Қытай саяхатшылары қазақ жері туралы мағлұмматар
жинауға кіріседі. Қытай саяхаттшылары жинаған географиялық деректердің бәрі
Орта Азия картасының негізіне алынды. Бұл карта үлкен Хан әулетінің
дәуірінде (б.з.б. 200жыл мен б.э.д 9-жылы) құрастырылған. Картада қанғұйдың
(Талас өзендерінің алқабы) жерлері көрсетілген.
Біздің заманымыздың 3- ғасырынан бастап, буддизм қанат жайған кезде
Қытайлардың Азия туралы географиялық мағлұматтары буддистердің саяхаттары
есебінен молықты. Мысалы: Сюань-Цзан (628-645) барған жерлердің ішінде Шу,
Талас өзендерінің аттары аталады. Сюань-Цзань Шу мен Талас өзендерінің
аралығындағы бірнеше қалада болған. Қытайда шыққан Таң әулетінің тарихында
сол қалалар атаулары келтірілген. Сюань –Цзанның баяндауы бойынша Талас
қаласы ірі сауда аралығына айналып, онда көптеген елдердің көпестері
жиналған. Қаланың аумағы 8-9 км \4-4,5 пи болған [1].
6-ғасырда Истемир қаған басқарған түрік әскерлері Іле,Шу өзнедерінің
кешіп өтіп, Мойынқұмды оңтүстігінен орағыта, мидай дала арқылы Қаратау
жотасына иек артқан. Талас өзенінің алқабындағы қалалардың аттарын
әлдеқайда толығырақ қамтып, олар жөнінде баяндаған.
Ортағасыр дәуірінде Қазақстан территориясы туралы географиялық және
картографиялық ұғымға көп жаңалықтар енгізілді. Сол кезде ашылған
территоялық жаңалықттың қатарында айқындалған деректер де бар. Шу
өзені,Талас алқабы, Шу-Іле, Тянь –Шань таулары туралы жалпы мағлұматтар
берілді. Тараз, Баласағұн, Барысхан, Бискент және басқа қалалар жөнінде
жазылды.
Жоғарыда айтылған Талас-Тараз 6-ғасырдан бері белгілі ежелгі қала, оны
манғолдар Янги деп кейінірек Әулиеата аталған. Қала Қараханиттер үстемдік
құрған кезде (10-12 ғ.ғ.) дәуірлеп өркендеген. 13-14 ғ.ғ. Талас –Тараз
қаласы манғол хандарының ордасы болған.
17 ғасырдың алғашқы ширегінде Ресей неғұрлым дәлме-дәл деректерге ие
болғанды. Бұл мәліметтер Үлкен чертеж кітабы мен Москва мемлекетінің
картасында бірсыпыра көрініс тапқан. Кітапта Қазақстан Территориясының
оңтүстік шығысында Жайық өзенінен бастап Есіл мен Сарысу өзендеріне,
Қаратау тауларына дейін көрсетілген. Сондай-ақ, осы атыраптағы негізгі
өзендер Сарысу т.б аталған.
Картада Қазақстаның таулары мен қыраттары бейнеленген. Қаратау
тауының ұзындығы 250 км деп көрсетілген.
Ремезов Барлық Сібір қалалары мен жерлерінің сызығы және Бүкіл
сусыз жер мен өтуі қиын тастақ даланың сызығы құрастырылған. Мұнда
бірқатар маңызды обьектілер көрсетілген. Мысалы: Талас, Шу, Сарысу,
көрсетілген. С.У. Ремезовтың жетістіктері мен кемшіліктері де болды.
Мысалы: Шу мен Талас өзендері бастауын Орталық Қазақстаннан алады - деген
шешімге келеді. С. У. Ремезов картада бірқатар өзендердің бойларында өсетін
өсімдік дүниесін көрсетуге тырысқан. Мысалы: Сарысу өзенінің жағасында
сексеуіл өседі деп мәлімдейді.
1717 ж. А.Бекович Черкаский Хиуаға аттанды. Экспедидция мүшелерінің
бірі – И. Ренат тұтқынан келгеннен кейін Қазақсттаның картасын жасады. Онда
Шу-Іле, Қаратау таулары бар [1, 2-3].
18 ғ-дың аяғында жасалған Я.Баувердің картасының бір ерекшелігі онда
су жүйелері толық бейнеленіп, негізгі өзен көлдерінің бәрі аталған. Сарысу
Шу сияақты кіші өзендер де бейнеленген.
Қазақстанның ішкі облыстарының табиғат жағдайларын суреттей келіп, М.
Поспелев пен Г. Бурнашев Орталық Қазақстан қыраттарының оңтүстік сілемдері
мен Шу өзені бойында Бетпақдала шөлі жатқанын анықтады. Олар Бетпақдаланың
оңтүстігінде Шу өзенінен ары солтүстіктен оңтүстіке қарай көсіліп құмайт
шөл (Мойынқұм) алып жатыр.
Атақты саяхатшы ғалым Г.Н Потаниннің әкесі Хорунжий Н.И. Потанин 1830
ж. Семей – Орталық Қазақстан – Бетпақдала Мойынқұм –Шымкент маршруты
бойынша саяхат жасады. Ол өз жазбаларында жолда 45 тау мен 20 өзен
кездескенін көрсеткен. Автор оларға қысқаша орографиялық және
гидрографиялық сипаттама берген. Шу өзені Ыстық көлден бастап
ақпайды,өзеннің бастауы Қырғыз Алатауында деп байлам жасаған.Н.И.
Потаниннің деректері ғылымда ашылған соңғы жаңалығы еді. 19 ғасырдың 40
жылдарында көптеген орыс экспедициялары Қазақстанға аттанды.
А.И. Шренк 1840-1843 жылдары Қазақтың ұсақ шоқылы аудандарында Сарысу
өзені, Бетпақдала мен Шу Іле тауларында болған.
1888 және 1889 жылдары геодезист Ю. А Шмидт Қазақтың ұсақ шоқыларының
оңтүстік – батыс шеті мен Шу өзені бойында болды. Ол жазба есебінде өзі
болған жерлердің өте-мөте құнды сипатамасын және Шу өзенінің картасын қоса
берген. Бұған қоса оның есебінде Саумалкөл көлінің, Сарысу көлінің, Сарысу
өзенінің, Бетпақдала шөлінің сипаттамасы бар.
Ыстықкөл мен Шу өзенінің арасындағы байланысты анықтау Іле Алатауында
П.П. Семенов жүргізген зерттеу жұмыстарының негізгі нәтижелерінің бірі.
1865 жылы 24 қырқүйекте Іле Алатауына алғашқы сапарында тауға Қастек
өзенінің бойымен Қаскелең өзенінің алқабы арқылы көтерілген саяхатшы
Суықтөбе шоқысына шығып, Шу өзенінің бүкіл алқабын тұңғыш рет көрді. Осы
сапарында саяхатшы сол уақытқа дейінгі жаңсақ пікірді жоққа шығарып, Шу
өзені басын Ыстықкөлден алмайтынын анықтады. Шын мәнісінде өзеннің Ыстықкөл
қырқаларын бойлай ағып, Боам шатқалына бағытын күрт өзгертетіні белгілі
болды.
Сөйтіп бірінші рет Н. Потанин ашқан жаңалық ғылымда дәлелденіп, әрі
қарай нақты шешімін тапты.
1864 жылы Северцев Тянь-Шань экспедидциясына аттанды. Өз сапарын
Верный қаласынан бастап Шымкен Әулиеата қалаларының төңірегін, Меркі
селосын зерттейді, Талас өзенінің басейініне зерттеу жүргізеді. Бұл
араларда ол өзендердің геологиялық жаратылысын, табиғи ерекшеліктерін,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесін зерттеді. Сонымен қатар, ол Қаратау
тауларына да сапар шекті.
Түркістан өлкесіне саяхат атты еңбегінде автор жануарлар мен
өсімдіктер дүниесінің сан түрлі екенін әрі олардың бір-бірінен
айырмашылығын қызыға баяндайды. Ол мың құбыла құлпырған қыр гүлдеріне, қол
ұсынса кісі бойы жетпейтін алып өсімдіктерге, жермен жексен тырбық
бұталарға қарап таңырқай зерттеді. Анда-санда жерде бір бұта ғана шыққан
таптақыр құз жартасты тау беткейлерімен қатар ол түгін тартсаң майы шығатын
қара топырақты жерлерге (Мерке атырабында) кезігеді. Н.А. Северцев бұл
құнарлы өңірлер тау арасында мұз дәуірінен қалған сары топырақты аңғарлар
деп қателесті.
1875 ж И.В. Мушкетов Тянь-Шаньның солтүстік шеті мен Жоңғар Алатауына
үлкен саяхат жасап, Әулиеата қаласының маңын, Александр жотасын, Сусамыр
өзенінің алқабын зерттеді.
Іле Қордай бойымен бастап солтүстіке қарай, Балқаш көліне дейін
Верный уезінің солтүстік - батыс бөлігін зерттеген. Г.М. Тумин осы өңірдің
геологиялық тарихы мен климат жағдайларына байланысты оның жері сұр
топырақты және құмдақ болып келетінін атап көрсетеді.
1909 ж С.С. Неуструев Әулиеата уезінде жұмыс істеді. Оның
экспедидциялары Талас өзенінің алабы мен атырауын, Талас тауларының
солтүстік шығыс беткейін, Қаратау жотасының шығыс бөлігін, Билікөл көлінің
табынан, Қырғыз жоталарының солтүстік беткейінен және Мойынқұм шөлін
зерттеді. Ол топырақ түзілу мәселелеріне назар аударады. Нәтижесінде ол
биік таулы жерлердің кәдімгі тегіс аймақтардың топырағын толық бейнелеп
жазды.
1922 ж Мойынқұм шөліне маршруттық свелка жүргізген Н.Л.
Корженевскийдің жетекшілік жасаған Мойынқұм экспедидциясы алғашқы
геоморфалогиялық мәліметтер берді.
Қазақстаның оңтүстік облыстарының кламатын зерттеуде 1921 ж
құрылғанан кейін 1925 ж Орта Азиялық деп аталған Түркістан
метеорологиялық институтта үлкен роль атқарды. Гидралогиядан алғашқы
арнаулы жұмыс ретінде Давыдовтың статьясын айтуға болады. Ол Әулиеата
округінің жер беті суларына шаруашылық және магистральдық тұрғыдан баға
береді.
Осы аймақтың өзендері мен көлдеріне Б. Х. Шлегель қысқа физикалық
географиялық сипаттама береді. Оның Орта Азияның су шаруашылығы еңбегінде
бассейіндерін, өзендердің типтерін, орташа жылдық шығынын анықтап береді.
20 жылдары Орта Азия мемлекеттік университеті Қазақстанның оңтүстік
облыстарына геобатаникалық зертеулер жүргізді.
1921 ж В.С. Титов пен И.И. Гранитов Верныйдан Шу- Іле тауларына саяхат
жасады. Сол жылы Аболин Ташкенттен Әулиеата уезіне саяхат жасады [2].
Бірінші жолы Бурный станциясы маңындағы құрғақ әр түрлі шөпті
өсімдіктерді зерттеді. Екінші саяхатында Папов қатысты. Экспедицияның
міндеті Түркістан АССР-ы Жер Наркомының тапсыруы бойынша Жуалы ауданына
егіншілікке байланысты топырақ ботаникалық зерттеу жүргізу болды.
1922 ж Талас өзені аңғарына топырақ – ботаникалық зерттеу болды. Оны
Е.П. Коровин жүргізді. Шымкент темір жолы бойымен Бішкекке дейін келді.
1925 ж ВЦИК-і ерекше комиссиясы тапсырмасымен және қаражатымен
Оңтүстік Қазақстанда жер игеруге байланысты құрылған Аболиннің жетекшілік
етуімен арнайы экспедиция Билікөл ауданын, Аса өзенінің төменгі ағысын
зерттеді.
1926 ж Аболиннің жетекшілігімен кең көлемде 2 бағытта зерттеу
жүргізді: Шу отряды (В.П. Дробов, Н.А. Бушков П.А. Гомолицский және Б.А.
Абдулин) Әулиеата уезінің шығысын, Алматы отряды (В. С. Титов, А,В. Мукля,
А. Ф. Иоффе) батысын зерттеді.
1927 ж осы экспедиция жұмысын жалғастырып, Талас бойын зерттеді. Бұл
экспедидциядан басқа САГУ-дың топырақ тану, геобатаника институты
ғалымдарының эспедидциясы да зерттеу жұмысын жүргізді. М.В. Культиасов,
Н.Г. Богданович құрамында болған экспедиция Жамбыл қаласы маңын зерттеді.
20 жылдың бас кезінде Түркістан ғылыми қоғамы мен орыс география
қоғамының Түркістан бөлімшесі Мойынқұм құмына экспедидция жасады.
Экспедиция аңдар мен құстардың коллекциясын жинады. Есептерінде
жануарлардың тізімін, олардың таралуын жазған.
1926 ж бірнеше экспедиция Қаратауда жұмыс істеді. Билікөл, Алакөл,
Ащыкөл, жағалауынан Кашкаров, Қаратаудың оңтүстік – батыс беткейін С.П.
Наумов, Л.В. Шапошникова және В. С. Камилев зерттеді. Есептерінде
рельефіне, климаты, топырақ өсімдік жамылғысына сипаттама жазды [3].
Қаратау – жаңа ірі рудалы аудан. Ол қазаннан кейін ашылды. Ащысай қорғасын,
мырыш кен орны туралы В.Н. Вебер дұрыс пікір айтты. Одан кейін ол жерлерде
Д.Н. Тарасов, В. Ф. Баспалов, Н. Л. Бублиенко, И.И. Мошкара жұмыс істеді.
Кіші Қаратауда 1936 ж жоғарғы сортты фосфорит кен орны зерттелді.
Қаратаудың құрлысында негізгі рольді төменгі полеозой жынысы
атқарады. 1931 жылдан бастап Бетпақдалада гидралогиялық зерттеу жұмыстарын
Д. И. Яковлев жүргізді. Үлкен жетістігі Шу ойысының үштік және бор
жыныстарындағы тұщы сулы артезиандарын ашты.
1.3. Жер бедері оны қалыптастыратын факторлар
Жамбыл облысының жер бедері жазық болып келеді. Тау массивтері
оңтүстігінен, шығыстан және оңтүстік батыстан қоршап жатыр. Оңтүстік
шығысында Кіндіктас тауы жатыр. Кіндітастың солтүстігінде Шоқпар және Қопа
ойысымен, оңтүстік, оңтүстік-батысында Шу оңғарымен шектелген. Ол бірнеше
массивтерге бөлінеді. Солтүстік-шығысында Қордай үстірті, шығысында Желтау
тауы, оңтүстік-шығысында Ырғайты, Ақалтас өзендері бассейндерінде Ырғайты
үстірті, батысында Аққойлық қыраты жатыр. Кіндіктас тауларының беті каньон
тәріздес аңғарлармен тілімделген. Шоқпар ойысының солтүстік батысында Шу,
Іле өзендерінің су айырығында Шу-Іле таулары жатыр. Оңтүстік батыс жағы
көтеріңкі Айтауда (1800 м) ол ұсақ шоқылардан тұрады. Солтүстік-батысында
Хантау (1053 м сұңқар) жалғасады. Одан әрі Желтау таулы үстірті жатыр.
Солтүстік-батысында Бетпақдалаға ұласады. Облыстың оңтүстігінде Қырғыз
Алатауы жатыр. Ол батысында Тектұрмас қыратынан басталады. Оның биіктігі
біртіндеп биіктей береді. 1000-3000 м (Мақпал шыңы 3685). Қырғыз Алатауының
батысында беткейлердің ассиметриясы жақсы байқалады. Солтүстік беткейі тік
және қысқа, оңтүстік беткейі ұзын және көлбеу. Қырғыз Алатауының жоталары
тек оңтүстік-шығысында ғана қар сызығынан жоғары көтеріледі (3000-3800 м).
Оңтүстік-батысында Қаратау жоталары жатыр. Ол солтүстік батысында 700
метрден, оңтүстік-шығыста 1000 метрге дейін көтерілді. 43040 Қаратау екіге
бөлінеді: Шығыс – кіші Қаратау және оңтүстік-батыс Қаратау.
Қартаудың рельефіне жергілікті халық жон деп атайтын суайырық жоталары
тән. Палезойдың әк тастарынан тұратын тау массивтерінде карсталық рельеф
формалары көп кездеседі. Қаратаудың оңтүстігіндегі тегістелген беткейден
Боралдай жотасы шығып тұрады. Оның суайырығы жіңішке. Бұл жотаның
беткейлері тік жартасты. Қаратауға солтүстік-шығысынан бордың үштік
дәуірдің сазды-құмды қабаттарынан тұратын тау алды жазығы жалғасып жатыр.
Мұнда рельефтің қыр деп аталатын формалары таралған, яғни, тік беткейлі,
төбесі тегістелген қалдық тау. Ол жазықтардан 30-50м көтеріліп тұрады.
Қазіргі Шу, Талас өзендерінің аңғарының рельефіне 2 терасса жайылмаға және
терассалы және Шу аңғарында жайылма терассасасы Қамқалы ауданында өсіп 10-
15 метрге жетеді. Үшарал маңында Таластың жайылмасы да осынша болады. Шу
аңғарының оңтүстігінде Мойынқұм құмы жатыр (абс. биіктігі 200-800 метр).
Мойынқұмның солтүстігі Шу маңы құмды жазық деп аталатын құм төбелер
мен жоталар солтүстік-шығыс бағытта созылып жатыр. Мойынқұмның орталық
бөлігі төбелі жоталы жазықтан тұрады. Рельефтің типтік элементі төбешіктер.
Ол төбешіктердің арасында төмен түскен аймақтар болады. Оңтүстік-шығыс және
солтүстік батыс бөлігінде төбешіктер жалдармен кезектесіп келіп өсімдік
жамылғысымен жамылған. Құм жазықтардың 10%-ын жауып жатыр. Оңтүстік-шығыс
Мойынқұм шөптің биік бөлігі. Ірі жалдардың биіктігі 20-40м-ге жетіп,
төбелер тізбегін құрайды. Мойынқұмның оңтүстік-шығысында құмдар 10-20% осы
жерден ағып жатқан Шу және Қорағаты өзендерінің аңғарының тереңдігі 40-60
м. Шудан солтүстікке қарай Бетпақдала жатыр. Облысқа оның оңтүстік-шығысы
ғана кіреді. Бетпақдаланың оңтүстігінде солтүстік батысқа созылған Жамбыл,
Қойжарылған, Майжарылған, Байқара, Шоғырлы таулары созылып жатыр. Батысында
төбелі-жоталы жазық жатыр. Солтүстігінде салыстырмалы биіктігі – 450 м,
оңтүстігінде 325-400 м. Оңтүстігінде Сарыой аңғарымен шектелген [1, 10-11].
Физикалық геологиялық процестерге және морфологиясына байланысты
рельефтің 3-типін; денудациялық-тектоникалық, денудациялық, аккумулиятифтік
рельеф типтерін бөліп қарастыруға болады. (Сваричевская З.А. және Колецкая
М.С.материялы бойынша).
Денудациялық-тектоникалық рельеф. Бұл категорияға барлық қатпарлы
құрылымдар жатады. Ол активті жаңа тектоникалық қозғалстың нәтижесінде
пайда болған. Беткейлердің морфологиясы мен абсолюттік биіктігіне қарай
рельефтің морфогенетикалық мынадай типьтерін бөліп қарастырамыз: биік
таулы, орта және аласа таулы рельеф.
Биік таулы рельефте мәнгі мұздықтар мен қардың зонасында жатқан
зоналарды айтуға болады. Оның ерекшелігі қарқынды тілімдену, салыстырмалы
биіктіктің үлкен амплетуда жасауы және мұздықты форманың көп таралу.
Жоталардың беткейлері тік,қатпарлы жоталар сызығы жіңішке. Өзен аңғарлары
тар шатқалдар жасайды.
Мұздықты рельеф формалары-карра порогтары, бүйірлік морреналар барлық
жерде тараған. Мұздықтардың еруіне байланысты өзендердің эрозиялық әрекеті
көтеріліп тұрған пенеплендердің одан әрі тілімденуіне алып келеді. Бұған
облыстың ең оңтүстік бөлігі кіреді.
Орта-биік рельеф. 1000 м-ден – 2000 м-ге дейінгі жоталарда дамыған.
Биік таулы рельефтен айырмашылығы, мұздықты форма жоқ, беткейлері
көлбеу,тілімденуі терең емес. Салыстырмалы биіктігінің амплетудасы (төбесі
мен түпкі аңғардың) 500-700 метрден сирек асады. Өзен аңғарлары U-тәрізді
болады. Аңғарлардың тереңдігі 800 м. болады.
Аласа таулы рельеф. Ертедегі денудациялық жазықтың аздап көтерілген
территориясын қамтиды. Рельефтің тілімдену тереңдігі, беткейлердің
морфологиясы әр жерде әр түрлі. Кіндіктаста, Шу, Іле тауларында суайырық
жоталары жатық беткейлі және қиыршық тасты саздақпен жабылған. Суайырық
беткейлері коньон тәрізді аңғарлармен тілімденген. Эрозия нәтижесінде жеке
участоктарда формасы жыныстардың морфологиялық құрамына байланысты ұсақ
шоқылар дамыған.Тау жоталарының беткейлері бойымен кен өзен аңғарларымен
бөлінген жатық қыраттар дамыған, жеке қыраттардың биіктігі 500 м. Қаратау
жоталары кейбір ерекшеліктерімен ерекшеленеді.Оның жота сызықтары
тілімделген. Беткейлері тік салыстырмалы рельефтің амплитудасы 600 м-ден
жоғары. Бос жыныстар жамылғысы тек өзен аңғарларынан көруге болады.
Денудациялы рельеф - аридті денудациялық жазықта, эрозиялық үстірттер
түрінде тараған. Олар тау массивтерімен аккумулиятивті жазықтардың
аралығындағы өтпелі баспалдақты қамтиды.Оған Бетпақдала және Қаратау
жотасымен Шу-Іле тауларының алдындағы қалдық қыраттар түрінде сақталған
тауалды еңіс жазықтарының участоктары жатады.
Аридті-денудациялық жазық пен эрозиялық үстірттердің ерекшелігі
фундамент жыныстарының терең жатпауына метеологиялық құрамы, геологилық
құрылысына байланысты. Жабын шөгінділердің қабаты қалың емес.Тек пласталы
жазықтарда ғана 100-деген метрге жетеді. Шу-Іле тауы мен Қаратау жотасында
денудациялық жазықтар тілімденулерге ұшыраған. Өзен аңғарлары торының
жиілігі оларды көлбеу беткейлі және жонды жеке қалдықтарға бөліп жібереді.
Бұл қалдықтардың беткейлері өз кезегінде жыра, арықтармен тілімделген.
Тереңдігі 30-50 метр болды. Тауға жақындаған сайын тереңдей беріп 200-300
метрге дейін жетеді. Өзен аралық тегістелген аймақ қиыршық таспен немесе
бес тәрізді саздақпен жабылған. Жондар негізгі өзен ағысына бағытталған.
Сорлы-дефлияциялық ойыстар Бетпақ даланың оңтүстігінде кездеседі. Олардың
түбі сортаңдармен және тақырлармен жабылған. Тереңдігі 40-50 м. Тауға
жақындаған сайын тереңдей беріп 200-300 м-ге дейін жетеді. Өзен аралық
тегістелген аймақ қиыршық таспен саздақпен жабылған. Жондар негізі өзен
ағысы бағытына бағытталған
Сорлы-дефляциялық ойыстар Бетпақ даланың оңтүстігінде кездеседі.
Олардың түбі сортаңдармен және тақырлармен жабылған. Тереңдігі 40-50 м.
Аккумулиятивті рельеф. Таулардың көтерілуімен бірге грабен немесе
синклинальдық ойыс түрінде төмен түскен үлкен алқаптарды көруге болады.
Оларға әр түрлі мезгілде пайда болған тау аралық ойыстарды жатқызуға
болады. Олардың бетіндегі шөгінді жыныстардың құрамы және олардың жату
жағдайы қазіргі жазық рельефтің сулы аккумулятивті шығу тегін анықтайды.
Аккумулятивті жазықтар жығу тегіне қарай пролювийлі, аллювийлі және көлдік-
аллювийлі болып бөлінеді. Тауалды жазықтары ысырындылы конустар мен
делювийлі шлейфтердің қосылунан түзілген пролювийлі жазықтарға жатады. Одан
төмен өзен аңғарларында аллювийлі жазықтар көлдердің жағалауларында
таралған. Пролювийлі еңіс жазықтар Шу-Сарысу ойысында жақсы байқалады.
Олардың беткейі, тау өзендерімен тілімделген. Тілімдену тереңдігі әр
түрлі,таудан ойыстың ортасына жақындаған сайын кішірейеді. Аллювиальді
жазықтар бетінің әлсіз көлбеулігімен, бірнеше өзен терассаларының болуымен
ерекшеленеді. Өзен аңғарларының 4 баспалдақты жайылма, 1,2,3 терассаларды
болады. Жоғарғы және орта 4-к дәуірдің жыныстарынан құралған 1-2 террасалар
кең алқаптарды алып жатыр. Ал 3-ші терасса Сарысу өзенінің бойында қалдық
түрінде кездеседі. Шу өзені аңғарында ол Мойынқұмның құмды массивінің көп
жерін алып жатыр. Ол 2-терассадан 10 метр биіктікте орналасқан. Терассаның
беті саздақпен жабылып, рельефтің аласа учаскелерінде топырақтың
мұздануынан тақырлар түзеді. Көлдік-аллювийлі жазық. Балқаш, Алакөл қазан
шұңқырын алып жатыр. Сонымен қатар майда көлдер аймағында таралған. Рельефі
жай толқынды, эолды аккумулияция процесімен,сорлы дефлияциямен, көлді
қазаншұнқырлармен күрделенген. Көлдердің маңын тегіс жазық алып жатыр [1,
12-16].
Жер бедерінің қалыптасу тарихы. Облыс аумағы бүкіл Қазақстан жеріндей
ұзақ уақыт бойы Жердің ішкі және сыртқы күштерінің әсер етуі нәтижесінде
қалыптасқан. Аумақты бірнеше рет теңіз басып, кейіннен құрлыққа айналып,
одан кейін қайта қайта теңіз суы астында қалып отырған. Жер бетінде таулар
пайда болып, кейіннен олар мүжіліп, жазыққа айналған. Мұндай күрделі
процестер ондаған, жүздеген миллион жылдар бойы қайталанып отырған. Соының
нәтижесінде облыс аумағында қазіргі жер бедері қалыптасқан. Қазіргі жер
бедерінің қалыптасуын 2 кезеңге бөлуге болады. Бұлар ерте мезозой-палеоген
және жаңа неоген төрттік кезеңдер. Полезойдағы қарқынды соңғы тектоникалық
қозғалыс әсеріне герцин дәуірінде облыс аумағының оңтүстігінде биік таулар
пайда болған. Кайнозой эрасының басында олар мүжіліп біржола құрлыққа
айналған. Жердің жаңа тарихының (кайнозойдан бастап) ұзақтығы 55-65 млн.
жылға созыған. Облыс аумағының қазіргі жер бедерінің қалыптасуы жер
қабығының альпілік қозғалысымен тығыз байланысты. Төрттік кезеңде жер
бетінің қалыптасуы одан әрі жалғасқан. Полеоген кезінде облыс аумағнда
тектоникалық қозғалыс өте баяу жүрген. Осы кезеңде облыстың солтүстігіндегі
ескі тау жүйелері бұзылып, жазық өңірлерге (Бетпақдала) айналған. Биік
таудың бұзылып ойпаттарға жиналуынан аккумулятивті жазықтар (Шу, Талас
өзендері алабы) пайда болған. Неогеннің басында жер қыртысында бірнеше
дүркін қозғалыстар болды. Бірақ олар облыс аумағына өзгеріс әкелмеді.
Неогеннің екінші бөлігінде (12-15 млн. жыл бұрын) облыс аумағында тау
массивтері қарқынды көтеріле бастады. Осы уақыттан бастап жаңа тектоникалық
қозғалыс жүріп, ірі тау жоталары (Қырғыз Алатауы, Талас Алатауы, Өгем
жотасы, т.б.) қалыптаса бастады. Тауаралық аңғарлар мен ірі өзен аңғарлары
пайда болды. Құм тақтатасты материалдар тау алады жазығы мен тау аралық
ойыстарға ысырылды. Жарылу және тілімдену нәтижесінде Шу өзенінің арналары
пайда болды. Облыс аумағында неоген кезеңінің аридтік климат үстем болған.
Облыс аумағын қамтыған сирек орман орнында шөл және қуаң дала қалыптаса
бастады. Төрттік кезеңде (1-1,2 млн. жыл бұрын) облыстың оңтүстігінде
мезгіл-мезгіл қарқынды көтерулер қайталанған. Бұрынғы түгелімен дерлік
жазық аумақтар бірнеше бөліктерге жарыла ажыратылды. Кейбірулері едәуір
биіктіктерге көтерілген. Кейде неогеннің түсті саз балшықтары тау
бастарында кездеседі. Жоталар биік таулық кейіпке келіп, биіктігі 3000-4000
м-ге жеткен. Тауаралық ойыстар айқындалып, тау алды тауаралық аңғарлар мен
қазаншұнқырлар қалыптасқан. Осы кезеңде Шу өзені жүйесі құрылған. Алғашқы
мұз басудан кейін қарқынды түрде терең шатқалдар жасап, облыстың
оңтүстігіндегі өзендердің (Қорағаты, Меркі, Аспара)арналары қалыптаса
бастаған. Қазіргі кезеңде неотектоникалық қозғалыс әлі жалғасуда. Қырғыз
Алатауы мен Талас Алатауындағы тау түзілу процестері де әлі тоқтаған жоқ.
Оған 2003 жылдың мамыр айында Тұрар Рысқұлов ауданында болған жер сілкінісі
дәлел (қ. Құландағы жер сілкінісі) [4].
Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары. Жамбыл облысының
релефінің күрделілігі минералдық ресурстарының алуан түрлілігі оның
геологиялық құрлысына байланысты. Полеозойға дейін облыс территориясында
қатпарлану процесі жүрді.
Кембриге дейінгі қабат 2 бөлікке бөлінеді:.
1. Ертедегі гнейстен, слюда кристалдық сланецтен тұрады
2. Алғашқының үстінде фимиттен сланецттен, кварциттен, иронордан тұрады.
Гнейстер комплексі Кіндіктастың батысынан табылады.(Аққұйлық үстірті).
Кіші Ақтауда ертедегі кембрийге дейінгі жыныстар тараған. Тянь – Шаньда
кембрий әлсіз болған, Қаратауда жақсы байқалған.
Мұнда ол Қараой свитасынан көрінеді. Каледон тау түзушісі кезінде
жаңа жоталар пайда болды.Кіндіктас тауларында камедон орогенезі кезінде
солтүстік - батыс бағытта жарылыс жүрді. Каледон орогенезі Қырғыз Алатуында
күшті байқалды.
Бетпақдалада мен Шу – Іле таулары бірнеше қырат тарға бөлініп кетті.
Каледондық тау түзілу қозғалысы вулкандық әрекеттің күшеюіне байланысты
болды. Девонның басында оңтүстік Қазақстанда теңіз суы түгелдей кейін
шегінді. Денудациялық процесттер жоталардың араласуына алып келді.
Карбонның ортасында интнсивті тау түзілу процесі жүрді. Орта және кейінгі
полеозойда жер қыртыстарының пластикалық участкасы болған. Шу – Іле
тауларында күмбез тәрізді қаттарлар құрылды [4].
Екінші фазасында ірі – ірі жарықшақтар жүрді. Бұл тектоникалық сызық
солтүстік – батыс бағытта созылып жатыр. Кіндіктаста қатпарланулар мен
жарықшақтар пайда болды. Қаратауда жоғарғы Карбон, пермге, триас жыныстары
жоқ. Бұл кезде оның бұрынғы құрушысын бұзған күмбез тәрізді қатпарланулар
жасаған герцин орогенезі жүрді. Одан кейін денудация күшті болды.
Юраның жыныстары Қаратауда кең тараған. Ол құнды, сланец, түрінде
болып, 2000 метр болып тереңдікке жеткен. Бордың жыныстары Шу өзені мен
Қамқалы көлінің бойында таралған, конгломерат құрамынан тұрады. Үштік
дәуірдің бірінші жартысында солтүстік Тянь – Шаньда тектоникалық процесттен
денудациялық процесс басым болды. Палеоген мен неогеннің текоросинда
қаттарланудың жаңа дәуірі басталып, Қазақстанның оңтүстік шығысының қазіргі
релефін түзді.
Тау массивтерінің интенсивтті көтерілісінен мұздануға байланысты,
жазықтағы мореналық жиналулар астау тәрізді аңғарлар ертедегі мұзданудың
іздері. Қаратаудағы ұнтақ жыныстар құнды сазды жыныстардан тұрып, бетін
қызыл канглеомерат, күлгін мергель жауып жатыр. Ұнтақ жыныстар Мойынқұмның
батысында кең тараған. Төрттік дәуірдің жыныстарының түзілуі тау
жоталарының бұзылуымен байланысты. Ол климаттық жағдайлардың өзгеруінен
болып отырады. Төртік жыныстың аллювийлі борпылдақ жыныстардан тұрады. Жер
қыртысының қозғалысы әлі де жүруде.
Пайдалы қазбалардан халық шаруашылығында фосфориттің маңызы зор. Оны
1936 ж геолог Машкара ашқан. Фосфарит өндіретін бассейін кіші Қаратаудың
солтүстік шығыс беткейінде 45 кен орнынан тұрады. Геологтар оны 3-ке
бөледі. Оңтүстік – шығыс, Орталық, Солтүстік – батыс. Оңтүстік-шығыста ең
ірі кен орындары: Шолақтау, Ақсай, Минсралдық химиялық құрамы бойынша
4–топқа бөлінеді: негізгі фосфорит, фосфотты кремнилі, төменгі фосфоритті
кремнилі.
Ақсай кен орны Қаратау кен – химия камбинатынан 40 км солтүстік –
батыста орналасқан. Фосфорит рудасы байытуды қажет етеді. Фосфоридты
ангридиді 24,5% Орталық фосфор басейіні (Ақсай, Алазар, Батырбай, Ақтас)
фосфориттінің сапасы төмен. Солтүстік батысы фосфор бассейінінің негізгі
бөлігі болып табылады [5].
Ірі кен орындары Жаңатас, Көксу, Көкжан, Үшбас, фосфор ангридиді 24-
25%. Кейбір биіктерінде 29-30%. Байытусыз ашық әдіспен өндіруге болады.
Бұдан басқа Қаратауда тас көмір, тенардит, миробимит, құрылыс материалдары
бар. Ақтаудада марганец граниттен тамды ізбесінің қосылуынан пайда болған.
Төменгі карбон және юранның жыныстарымен байланысты тас көмірдің
үлкен Бурыл (Жамбыл маңында) кен орны бар. Тас көмірдің 2 кен орны юраның
жыныстарында орналасқан. (Шоқпақ, Боралдай). Талас, Шудың төменгі
аңғарында, Балқаш көлі маңында ас тұзы бар. Мұндай көлдерге Ащыкөл, Тұзкөл
жатады. Қаратау жоталарында құрылыс материалдары: ізбес, мрамор, гранит,
саз кездеседі. Тамды ізбестері: Ақтау, Шолақтауда кездеседі. Өзен
аңғарларында Q дәуірдің саздары бар. Олардан кірпіш күйдіреді. Кен орындары
Асса, Михайловка. Цемент өндірісіне сазды известнияк, мириль қолданылады.
Ол қаратау, Үлкен Бурыл және Кіші Бурыл тауларында таралған. Шу – Іле
таулары да цемент шикі затына бай. Соның әсерінен Шу цемент заводы жұмыс
істейді.
Облыс жер қойнауында сондай-ақ ірі газ кен орындары (Амангелді,
Малдыбай, Алабай, Айрақты, Солтүстік Үшарал, Үшарал-Кемпіртөбе), мыс
(Шатыркөл, Жайсаң), қорғасын-мырыш (Родниковское), алтын (Ақбасқай), алмас
(Шу-Іле таулары),фосфорит (Қаратау өңірі), тас көмір (Талас- Қаратау
аралығы), астұзы, мыс семитра т.б.
Ақбақай алтын кені, Мойынқұм ауданындағы Мойынқұм ауылынан солтүстік-
шығысқа қарай 60 км жерде орналасқан. 1968 ж. Геолог Д. Дүйсенбеков ашқан.
Кен орны негізгі 5 тік құлайтын және 9 көлбеу жатқан желілерден тұрады.
Желілердің ұзындығы 250 м-ден 600 м-ге дейін, қалыңдығы бірнеше см-ден 1,5-
2 м-ге жетеді. Кен орнында алтынның 4 түрі кездеседі. Ақбақай алтын кені
Қазақстандағы ірі кен орны қатарына жатады, оның негізінде Ақбақай кен
байыту комбинаты салынған.
Амангелді газ кені, Талас ауданында, Тараз қаласынан солтүстікке қарай
165 км жерде орналасқан. Газ конденсаты құрылым сейсмикалық зерттеулер
арқылы 1947 жылы анықталған, 1975 жылы терең іздеу ұңғымасынан газ фонтаны
атылған. Төменгі пермь өнімді қабатындағы құрылымның өлшемі 13,5(7 км;
қалыңдығы 400 м шамасында. Өндірістік маңызды газ горизонттары төменгі
пермь – төменгі карбон шөгінділері қабатында жатыр. Газ кені қабаттанған
құрылымның биік төбешіктерінде шоғырланған, коллекторлары құмтастан,
алевролиттен,әктастан тұрады. Амангелді газ кен орнын игеру жұмыстарының
бірінші кезеңі 2003 жылы аяқталып, газ тұрғындарға беріле бастады.
Қазақстанның оңтүстік өңірін газбен жабдықтауда бұл кен орнының маңызы
ерекше [6].
1.4. Жамбыл облысының климаттық жағдайлары
Жамбыл облысы Орталық Азияның дәл ортасында Евразия материгінің терең
қойнауында, мұхит-теңіздерден шалғайда (3000 шақырым қашықтықта), қоңыржай
климаттық белдеуде орналасқан. Осы жағдай, облыс климатының шұғыл
континентальді болып қалыптасуына әсер етеді. Ал оның салдарын, облыстағы
ауа температурасының жылдық және тәуліктік тербелісінің шұғыл өзгертіп,
теңіз жағалауындағы елдермен салыстырғанда, салыстырмалы ылғалдық пен
бұлттылықтың төмен, құрғақшылықты болып қалыптасуынан көреміз. Ол кезегімен
территориямен жыл мезгілдерінің ішінде жауын-шашының әркелкі түсуімен шөл
ландшафттасы мен дамуына ықпал жасап отыр. Табиғаттың осы қасиеттері Жамбыл
облысындағы геожүйелердің антропогендік әрекеттерге төтеп бере алу
қабілетінің төмен, табиғи шөл басу мен аридтенуге бейім екендігін
көрсетеді.
Климаттық тұрғыдан облыс аумағының жазық өңірі Балқаш – Арал, Жоңғар
(Жетісу) – Шу – Іле және Қаратау - Қызылқұм климаттық облыстарына жатады
[7]. Олар өз тұрғысынан бірнеше климаттық аудандарға бөлінеді. Облыс
аумағын қамтитын аудандарға Орталық Қазақстан климаттық ауданының оңтүстік
бөлігі (Бетпақдала), Балқаш маңы климаттық ауданның батыс бөлігі (Балқаш
көлінің батысы), Мойынқұм климаттық ауданы, Талас аңғары климаттық ауданы,
Шу – Талас климаттық ауданы жатады. Одан басқа облыстың таулы өңірі – Батыс
Тянь – Шань таулы климаттық облысының Жуалы, Шығыс Қаратау, Солтүстік
Қырғыз және Шу – Іле климаттық аудандары кіреді. Жазық өңірлердегі
климаттық аудандарға, негізінен, қуаң климат тән. Облыстың аумағының басым
бөлгі ашық әрі жазық екенін ескерсек, жылдың суық айларында солтүстіктен
келетін Азиялық антициклонның ықпалы мол. Облыстың бұл өңіріне ылғалға мол
континенттік Сібір және арктикалық ауа массасы енеді.
Ылғалды ауа массасының қайталануы сирек, облыстың оңтүстігіне
жеткенше оның ылғалы азаяды. Климаттық аудандардың жалпы қасиеттеріне тән
нәрсе – қысым градиенті мен жел жылдамдығының күшеюі. Желдің жылдық орташа
жылдамдығы 3 – 4 мсек, Балқаш көлі маңында 4,5 – 5 м сек. Желдің баяу
жылдамдығы жаздың аяғы мен күздің басында байқалады. Ал жел жылдамдығының
максимумы қыстың 2 – ші жартысына келеді. Бұл кезде облыс аумағы арктикалық
шептің әсерінде болады, қысымдық градиент ұлғаяды. Ал жаз айларындағы жылы
ауа массасының жазыққа оңтүстіктен келетін ыстқ ауа массасының тез таралуы
нәтижесінде болады. Облыстың жазық өңіріндегі жылдық температура
амплетудасы 78 – 840 С, тәуліктік температура амплитудасы 20 – 300С.
Орталық Қазақстан климаттық ауданының облыс аумағына қарасты оңтүстік
бөлігінде (Сарысу және Мойынқұм аудандарының солтүстік бөлігі) климат қуаң
әрі ыстық. Бұл өңір теңіз денгейінен 400 – 600 м биіктікте. Мұнда ауа
массасы еркін ауысып отырады. Сондықтан орташа айлық ауа температурасының
жылдық амплитудасы 380С – қа жетеді, абсалюттік максимумы 900С. Бұл
көрсеткіш облыс аумағы ғана емес бүкіл оңтүстік Қазақстанның жазық
өңіріндегі ең үлкен амплитуда. Оған негізгі себеп – суық ауа массасының
еркін енуі және жергілікті жерде оның тез ысынуы. Қыс айларындағы ауа
температурасының орташа мөлшері – 14 – 120С. Ауданның солтүстік бөлігінің
жазық болуына байланысты Сібір және арктикалық ауа массасы еркін енеді де
қыс айларында кейде - 430С – 460С – қа дейін төмендейді. Мұнда қыс
айларындағы теріс температураның жиынтығы 1400 – 1500 0С – қа жетеді. Бұл
өңір облыстағы ең ұзақ қыс болатын өңір. Аязды күндердің ұзақтығы 160 – 170
күн. Тұрақты қар жамылғысы қараша айының 2 – он күндігінде қалыптасды.
Климаттық ауданда шығыс желдері басым және оның орташа жылдамдығы 6м сек –
ты құрайды. Қыстың екінші бөлігінде желдің жылдамдығыөзінің шегіне
жетеді.Көктемдегі соңғы үсік мамыр айының ортасында байқалады. Мұнда
көктемдегі температура оңтүстік аудандарға қарағанда 4–5 0С төмен. Ауданның
жазы оңтүстікке қарағанда біршама салқын. Шілде айының орташа температурасы
23 – 250С. Оңтүстік өңірлерге қарағанда жаз 20 – 25 күндей қысқа. Ыстық
күндер мамыр айының аяғында басталады. Оның ұзақтығы 80–100 күндей. Ыстық
кезеңдердің болуы Орталық Азиядан келетін термиялық депрессияға байланысты.
Күн сайын дерлік температура 400С – қа жетіп отырады, ал, максимум
температура 450С – та тіркелген. Жаз айында бұлтсыз ашық аспанда тәуліктік
орташа температура 18 – 250С – қа дейін жетеді. Жылдық жауын – шашынның 60%
- ы жылдың жылы кезеңінде (әсіресе көктем күз айларында) жауады. Күздің
бірінші жартысында күн ашық, жылы және құрғақ болады. Бірақ екіші
жартысында температура тез төмендейді, ауаның циклондық әрекеттері
күшейеді, қыркүйектің соңында алғашқы үсік жүреді. Ауданның климаттық
жағдайы маусымдық жайылымға (қысқы, көктемгі, күзгі) қолайлы.
Температуралық жағдай, ұзақ уақыттық вегетациялық кезең (170 – 180 күн)
және осы кезеңнің температура жиынтығы (3700 – 38000С) мұнда тары, бидай,
қант қызылшасы, мақтаның тез пісіп жетілетін сорттарын және бау – бақша
дақылдрын өсіруге қолайлы. Бірақ жауын-шашын аз болуы және тұрақты су
көздерінің болмауы қиындық туғызады.
Балқаш маңы климаттық ауданының батыс бөлігі облыстың Мойынқұм ауданы
аумағының солтүстік-шығысын қамтиды. Климаты құрғақ және жылы. Облыстың
басқа аумағына қарғанда мұнда ең суық ызғарлы қыс болады. Оған солтүстік-
шығыстағы Зайсан қазаншұңқырынан келетін суық ауа массасы себеп. Мұнда
қыста ашық күндер облыстың басқа аумағына қарағанда басым. Сондықтан, Күн
радиациясының мөлшері қиыр оңтүстік аудандардан кем емес. Қыс кезеңіндегі
қысымдық-циркуляциялық жағдай Сібір максимумы мен және антициклондарымен
анықталады. Антициклон нәтижесінде (ашық аспанды күндердің мол болуы) ауа
тез суынып, ауа температурасы өте тез төмендейді, Бұл аудан бойында қыс
айларының орташа температурасы қаңтар айының соңында байқалады. Мысалы,
Балқаш көлінің батысында (Құйған ауылы тұсында) орташа температура қаңтарда
- 200С-ты көрсетеді. Қыс оңтүстік аудандарға қарағанда 2 аптадай ұзақ
болады. Көктем оңтүстік аудандарға қарағанда 10-15 күн кейін басталады және
ол тәуліктік ауа температурасының өзгеріп отыруымен (23-240С) ерекшеленеді.
Наурыз айында кейде орташа айлық температура қалыптан 9-110С-қа дейін
өзгереді. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы 175-180 күндей, температура
жиынтығы бұл кезеңде 3300-35000С. Жаз айлары ыстық және қуаң. Шілде айының
орташа температурасы 23-240С. Ең ыстық күндерде температура 39-440С-қа
жетеді. Үсік мамыр айының ортасында да болуы мүмкін. Балқаштың бұл
бөлігінде облыс аумағындағы жауын-шашынның ең аз мөлшері (90-110 мм)
байқалады. Жауын-шашынның ең аз жауатын мезгіл-тамыз, қыркүйек айлары.
Тұрақты қар жамылғысы қарашаның аяғы-желтоқсанның басына келеді. Мұнда
желдің жылдамдығы 60-10 мсек және оның негізгі бағыты солтүстік-шығыс және
солтүтік. Боранды күндер аяғы және бүкіл ақпан айларында байқалады.
Әсіресе, көктем кездерінде қатты желдер жиі болып тұрады. Желдің жылдамдығы
кейде 20 мсек-қа жетеді. Бұл климаттық ауданның аумағын көктемгіжәне күзгі
жайылым ретінде ғана пайдаланады.
Мойынқұм климаттық ауданы толығымен дерлік облыстың орталық бөлігін
қамтиды. Аудан төбешікті-қырқалы келген Мойынқұм шөлін, Талас және
Шуөзендерінің төменгі шөлейтті және Қаратаудың солтүстік-шығыс бөлігін алып
жатыр. Ол ендік бағытта облыстың барлық ауданы арқылы өтеді. Өсімдік
жамылғысы, негізінен баялышты-жусанды және астық тұқымдасы аралас
бұйырғынды-жусанды келеді. Олар сол сортаңданған және сортаңды сұр
топырақта өседі. Грунт суы жақын жатқан ойысты және шалғынды жерлерде
жусаңды-сораңды, ши және әртүрлі астық тұқымдасты шөптесіндер өскен.
Климаттық аудан қоңыржай суық қысымен, ыстық жазымен, температуралық
айырмашылығымен және тәуліктік температурасының үлкен амплитудасымен (20-
300С) ерекшеленеді. Ауданның солтүстік жағы арктикалық ауа массасының және
Сібір антициклонының әсерінде болғанымен Орталық Қазақстан және Балқаш маңы
климаттық аудандарына қарағанда термиялық фоны жоғары. Әсіресе ол жылдың
суық кезеңдерінде байқалады. Мұнда қыс (қаңтар айының орташа температурасы
-8-120С) солтүстіктегі екі климаттық аудандарға қарағанда 4-50С-тай жылы.
Теріс температураның жиынтық мөлшері 600-8000С-ты құрайды. Балқаш маңы
климаттық ауданына қарағанда қыс бір айдай қысқа болады. Наурыз айының
басында немесе орта тұсында көктем басталады. Көктем бүкіл аудан бойында
бір мезгілде (климаттық ауданның ендік бағытта орналасуына байланысты)
дерлік байқалады. Сәуір айының ортасында үсік тоқтайды.Бірақ кейбір жылдары
ол сәуірдің аяғында да болуы мүмкін. Аудандағы аязсыз күннің орташа мөлшері
5,5айға (170 күндей) жетеді. Сәуір айының соңында жаз басталады. Оның
ұзақтығы 138-148 күнге жетеді. Шілде айының орташа температура мөлшері 25-
270С. Маусым айының ортасында тұрақты ыстық ауа райы орнығып, ол
қыркүйектің басына дейін созылады. Жаз кезеңіндегі температура жиынтығының
мөлшері 3000-32000С. Бұл кезеңде ауа ылғалдылығы өте төмен болады. Мысалы,
Ойық метеостанциясында 178 күнге созылатын ыстық кезеңдегі ауаның
салыстырмалы ылғалдылығы 30%-ды құрады. Қыркүек айының 3 он күндігінде күз
басталады. Ауа температурасының 10 0С-тан жоғары тұрақты кезеңі климаттық
ауданның солтүстігінде қазан айының басында, оңтүстікте қазанның соңында
болады. Күздегі үсік солтүстікте қыркүйектің соңында, оңтүстікте қазан
айының 1 он күндігінде болады. Қысқы кезең солтүстікте қараша айының
басында, оңтүстікте осы айдың соңында басталады. Жауын-шашынның орташа
мөлшері 120-200мм. Оңтүстіктің көтеріңкі келген бөлігінде жылдық жауын-
шашынның орташа мөлшері 280 мм-ге жетеді. Жауын-шашынның 50%-ға жуығы
жылдың жылы кезеңінде жауады. Оның 50%-ға жуығы сәуір-мамыр айларына
келеді. Мұнда тұрақты қар жамылғысы болмайды. Тек көтеріңкі келген қиыр
шығыс бөлігіндеоның қалыңдығы 10 см-ден аспайды. Аудандағы желдің басым
бағыты шығыс, солтүстікжәне солтүтік-шығысқа келеді. Тасты елді мекені
маңында солтүстік желдің жылдық қайталануы 51%-ды құраса, Ұланбел ауылы
маңында ол 60%-ға жетеді. Желдің орташа жылдық жылдамдығы 2,9-3,3 мсек.
Кейде оның жылдамды көктемде 20 мсек-қа жетеді. Аумақтың климаттық және
топырақтық жағдайына қарай көктемгі, күзгі және қысқы мал жайылымы ретінде
пайдаланады. Қысқы жайылым негізінен, Шу өзенінің құмды келген төменгі
ағысы мен Мойынқұмда болады. Тұрақты су көзінің болмауынан шөлдік жайылымды
толық пайдалануға мүмкіндік жоқ. Егін шаруашылығы суармалы жерлерде және
Шу, Талас өзендерінің жайылымдарында ғана бар. Шу аңғарының орта, төменгі
ағыстарында 100С-тан асатын температура жиынтығы 3460-38000 С-ты құрайды.
Шу-Талас климаттық ауданы облыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
І. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНА ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМА
1.1. Облыстың географиялық орны, аумағы және шекаралары ... ... ... ..
5
1.2. Жамбыл облысының зерттелу тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.3. Жер бедері оны қалыптастыратын факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.4. Жамбыл облысының климаттық жағдайлары
... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.5. Ішкі сулары (өзендері, көлдері)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
1.6. Топырақ, өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі
ландшафттардың құрамдас бөлігі ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
II. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ ЛАНДШАФТТАРЫ ЖӘНЕ
ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АУДАНДАСТЫРУ
2.1. Жамбыл облысы аумағының ландшафттары
... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
2.2. Физикалық-географиялық аудандастыру принциптері
... ... ... ... .. 36
2.3. Физикалық-географиялық аудандастырудың таксономиялық
бірліктері және оларға сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 37
III. ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАУМАЛДАР
3.1. Жамбыл облысының экологиялық жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 49
3.2. Андасай мемлекттік табиғи зоологиялық қаумалы
... ... ... ... ... ... 55
3.3. Берікқара шатқалы мемлекеттік кешенді табиғи
қаумалы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 58
3.4. Қарақоңыз шатқалы мемлекеттік табиғи ботаникалық
қаумалы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Жұмыстың көкейкестілігі: Кез-келген аймақтың физикалық-географиялық
жағдайы сол жердің табиғи ландшафттасының структурасы мен ерекшелігіне және
сондағы шаруашылық салаларының әсер етуіне байланысты дамиды. Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері еліміздің қоғамдық өмірінде,
саясатында, экономикасында, ғылыми-технологиялық саласында табыстарға
жетті.
Соңғы жылдарда экономикалық қарқынды дамуы Қазақстан Республикасы 50
елдің қатарына жету міндеті қойылып отыр. Ел басының халыққа жолдауында бұл
міндеттерді орындауға толық мүмкіндік бар екендігі аталды: саяси
тұрақтылық, ұтымды географиялық жағдай, бай мәдени-тарихи мұра, ұлттық салт-
дәстүр.
Экономиканың дамуында ғылымның маңызы үлкен. Физикалық-географиялық
проблемасына қазіргі кезде көңіл кеңінен бөлінуде. Жақын және қашықтағы
елдерде бұл проблемаға арналған еңбектер жылдан жылға көбеюде. Өйткені
табиғатты және физикалық-географиялық комплекстерді (кешендерді) толық және
терең зерттемей еліміздің табиғат ресурстарын шаруашылықта дұрыс
пайдалануымыз мүмкін емес. Сондықтан, ғылыми физикалық-географиялық
аудандастыру физикалық-географияның басты кезеңі.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Жамбыл облысының физикалық-
географиялық жағдайына жан-жақты сипаттама бере отырып, ландшафттық
заңдылықтарды анықтап, жекелеген аумақтардың табиғаттағы ерекшеліктерін
көрсету, процестер және факторлар мен кешендер арасындағы байланысты
зерттеу.
Қойылған мақсатымызға байланысты зерттеу:
1. Жамбыл облысының географиялық зерттелеу тарихы жазылды.
2. Геологиялық – геоморфологиялық заңдылықтары жазылды.
3. Геологиялық – геоморфологиялық зерттеулердің ландшафттарды түзудегі
ролі.
4. Гидро – климаттық факторлардың климатқа тигізетін әсері.
5. Топырақ - өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі ландшафттардың
құрамдас бөлігі.
6. Ландшафттар мен физикалық – географиялық аудандастыру проблемалары.
7. Табиғатты қорғау мәселесінде мемлекеттік қаумалдарға сипаттама
берілді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Ұсынылып отырған дипломдық жұмыста Жамбыл
облысы ландшафттары мен физикалық-географиялық аудандастырудың жүйесі
берілді. Сол сияқты, облыс жеріндегі табиғаттың таксономиялық бірліктері
жүйеге келтіріліп, оларға сипаттама берілді.
Жұмыстың практикалық маңызы: Физикалық-географиялық аудандастыру
барлық уақытта ғылыми және практикалық мақсатқа жауап береді. Өйткені түрлі
типтегі және масштабтағы территориялық табиғат комплекстерін (зона,
провинция, аудан ж.т.б.) географиялық құрылымдарын терең зерттеу оның
міндеті. Табиғат компоненттері бойынша аудандастыру (мысалы, топырақ,
климат) жеткіліксіз. Жамбыл облысының ландшафттары мен физикалық-
географиялық кешендеріне сипаттама бергенде, антропогендік және техногендік
әрекеттен болған өзгерістер көрсетілді. Жамбыл облысы табиғаттын сипаттап,
жергілікті ерекшелігін көрсеткен еңбек мектептер үшінде қажет. Өз облысының
географиясын өткенде мұғалімдерге методикалық құрал болады. Осы тақырып
құрылымын басқа аудандарды жазғанда үлгі ретінде алуға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНА ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМА
1.1. Облыстың географиялық орны, аумағы және шекаралары
Жамбыл облысы Орталық Азияның дәл ортасында, Евразия материгінің
терең қойнауында, Қазақстан Республикасының оңтүстігінде, мұхит-теңіздерден
шалғайда (3000 шақырым қашықтыта), қоңыржай климаттық белдеуде орналасқан.
Облыстың территориясы солтүстіктен- оңтүстікке қарай 410 км-ге, батыстан-
шығысқа қарай 520 км-ге созылып жатыр. Шу-Іле таулары мен Балқаштың батыс
жағалауы, Қаратау жотасы, Қырғыз Алатауы мен Бетпақдала арасында 420-22
және 46000 солтүстік ендік пен 68015 және 750 55 шығыс бойлық аралығында
орналасқан. Шу және Талас өзендерінің төменгі ағысын, оңтүстік – батысында
Қаратау жоталарын, оңтүстігінде Қырғыз Алатауы, Шығысында Шу – Іле таулары
аралығында осы таулардың беткейлерінен қоса Мойынқұм құмын алып жатыр.
Батысында оңтүстік Қазақстан облысымен, шығысында Алматы облысымен,
оңтүстігінде Қырғызстан Республикасымен, солтүстігінде Қарағанды облысымен
шектесіп жатыр.
Жамбыл облысы, алып жатқан ауданы, батыс Еуропаның Португалия, Грекия,
Голландия мемлекеттерінің ауданың қоса есептегендегі ауданнан артық немесе
үш Закавказье мен үш Балтық жағалауындағы мемлекеттердің ауданын қоса
есептергенде көлемге теңеседі.
Облыстың құрылған мерзімі 1939 ж. 14 қазанда Жамбыл облысы құрылды.
Жер көлемі 144,3 мың шаршы шақырым. Жамбыл облысы әкімшілік – аумақтық
бөлінісі жағынан 10 аудан және 4 қала (оның біреуі облыстық және
республикалық маңыздағы қала), 10 округтік ауылдар, 12 поселкелік пунктер,
367 ауылдар бар. Халық саны 01.01.11 ж. мәлімет бойынша 1001,01 мың адамды
құрады. Облыс орталығы – Тараз қаласы
1.2. Жамбыл облысының зерттелу тарихы
Облыс территориясын адамдар әлімсақтан бері мекендеген. Мұны палеолит
дәуіріндегі қоныстардың сақталған іздері дәлелдейді. Тас ғасырдың ең көне
ескерткіштері Қаратау маңынан табылып отыр. Қазақ жерінде бірте–бірте сақ
тайпаларының ірі одақтары пайда бола бастайды. Мал жайылымдарын өзгертіп
отыруға тура келеді. Сондықтан өзендердің Шу алқаптарын ғана емес, далалы
шөлейт жерлерді,Тянь-шаньның биік тауларын игеру де қолға алынды.
Біздің заманымызға дейінгі 3- ғасырмен біздің заманымыздың 3-ғасыры
аралығында тайпалардың ірі-ірі әрі тұрақты ерте тапттық бірлестіктері
құрыла бастады. Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда Үйсін, Сырдария мен Қаратау
өңірінде қанғұй (қаңлы) бірлестіктері өмір сүрді.
Сол уақыттан бастап Қытай саяхатшылары қазақ жері туралы мағлұмматар
жинауға кіріседі. Қытай саяхаттшылары жинаған географиялық деректердің бәрі
Орта Азия картасының негізіне алынды. Бұл карта үлкен Хан әулетінің
дәуірінде (б.з.б. 200жыл мен б.э.д 9-жылы) құрастырылған. Картада қанғұйдың
(Талас өзендерінің алқабы) жерлері көрсетілген.
Біздің заманымыздың 3- ғасырынан бастап, буддизм қанат жайған кезде
Қытайлардың Азия туралы географиялық мағлұматтары буддистердің саяхаттары
есебінен молықты. Мысалы: Сюань-Цзан (628-645) барған жерлердің ішінде Шу,
Талас өзендерінің аттары аталады. Сюань-Цзань Шу мен Талас өзендерінің
аралығындағы бірнеше қалада болған. Қытайда шыққан Таң әулетінің тарихында
сол қалалар атаулары келтірілген. Сюань –Цзанның баяндауы бойынша Талас
қаласы ірі сауда аралығына айналып, онда көптеген елдердің көпестері
жиналған. Қаланың аумағы 8-9 км \4-4,5 пи болған [1].
6-ғасырда Истемир қаған басқарған түрік әскерлері Іле,Шу өзнедерінің
кешіп өтіп, Мойынқұмды оңтүстігінен орағыта, мидай дала арқылы Қаратау
жотасына иек артқан. Талас өзенінің алқабындағы қалалардың аттарын
әлдеқайда толығырақ қамтып, олар жөнінде баяндаған.
Ортағасыр дәуірінде Қазақстан территориясы туралы географиялық және
картографиялық ұғымға көп жаңалықтар енгізілді. Сол кезде ашылған
территоялық жаңалықттың қатарында айқындалған деректер де бар. Шу
өзені,Талас алқабы, Шу-Іле, Тянь –Шань таулары туралы жалпы мағлұматтар
берілді. Тараз, Баласағұн, Барысхан, Бискент және басқа қалалар жөнінде
жазылды.
Жоғарыда айтылған Талас-Тараз 6-ғасырдан бері белгілі ежелгі қала, оны
манғолдар Янги деп кейінірек Әулиеата аталған. Қала Қараханиттер үстемдік
құрған кезде (10-12 ғ.ғ.) дәуірлеп өркендеген. 13-14 ғ.ғ. Талас –Тараз
қаласы манғол хандарының ордасы болған.
17 ғасырдың алғашқы ширегінде Ресей неғұрлым дәлме-дәл деректерге ие
болғанды. Бұл мәліметтер Үлкен чертеж кітабы мен Москва мемлекетінің
картасында бірсыпыра көрініс тапқан. Кітапта Қазақстан Территориясының
оңтүстік шығысында Жайық өзенінен бастап Есіл мен Сарысу өзендеріне,
Қаратау тауларына дейін көрсетілген. Сондай-ақ, осы атыраптағы негізгі
өзендер Сарысу т.б аталған.
Картада Қазақстаның таулары мен қыраттары бейнеленген. Қаратау
тауының ұзындығы 250 км деп көрсетілген.
Ремезов Барлық Сібір қалалары мен жерлерінің сызығы және Бүкіл
сусыз жер мен өтуі қиын тастақ даланың сызығы құрастырылған. Мұнда
бірқатар маңызды обьектілер көрсетілген. Мысалы: Талас, Шу, Сарысу,
көрсетілген. С.У. Ремезовтың жетістіктері мен кемшіліктері де болды.
Мысалы: Шу мен Талас өзендері бастауын Орталық Қазақстаннан алады - деген
шешімге келеді. С. У. Ремезов картада бірқатар өзендердің бойларында өсетін
өсімдік дүниесін көрсетуге тырысқан. Мысалы: Сарысу өзенінің жағасында
сексеуіл өседі деп мәлімдейді.
1717 ж. А.Бекович Черкаский Хиуаға аттанды. Экспедидция мүшелерінің
бірі – И. Ренат тұтқынан келгеннен кейін Қазақсттаның картасын жасады. Онда
Шу-Іле, Қаратау таулары бар [1, 2-3].
18 ғ-дың аяғында жасалған Я.Баувердің картасының бір ерекшелігі онда
су жүйелері толық бейнеленіп, негізгі өзен көлдерінің бәрі аталған. Сарысу
Шу сияақты кіші өзендер де бейнеленген.
Қазақстанның ішкі облыстарының табиғат жағдайларын суреттей келіп, М.
Поспелев пен Г. Бурнашев Орталық Қазақстан қыраттарының оңтүстік сілемдері
мен Шу өзені бойында Бетпақдала шөлі жатқанын анықтады. Олар Бетпақдаланың
оңтүстігінде Шу өзенінен ары солтүстіктен оңтүстіке қарай көсіліп құмайт
шөл (Мойынқұм) алып жатыр.
Атақты саяхатшы ғалым Г.Н Потаниннің әкесі Хорунжий Н.И. Потанин 1830
ж. Семей – Орталық Қазақстан – Бетпақдала Мойынқұм –Шымкент маршруты
бойынша саяхат жасады. Ол өз жазбаларында жолда 45 тау мен 20 өзен
кездескенін көрсеткен. Автор оларға қысқаша орографиялық және
гидрографиялық сипаттама берген. Шу өзені Ыстық көлден бастап
ақпайды,өзеннің бастауы Қырғыз Алатауында деп байлам жасаған.Н.И.
Потаниннің деректері ғылымда ашылған соңғы жаңалығы еді. 19 ғасырдың 40
жылдарында көптеген орыс экспедициялары Қазақстанға аттанды.
А.И. Шренк 1840-1843 жылдары Қазақтың ұсақ шоқылы аудандарында Сарысу
өзені, Бетпақдала мен Шу Іле тауларында болған.
1888 және 1889 жылдары геодезист Ю. А Шмидт Қазақтың ұсақ шоқыларының
оңтүстік – батыс шеті мен Шу өзені бойында болды. Ол жазба есебінде өзі
болған жерлердің өте-мөте құнды сипатамасын және Шу өзенінің картасын қоса
берген. Бұған қоса оның есебінде Саумалкөл көлінің, Сарысу көлінің, Сарысу
өзенінің, Бетпақдала шөлінің сипаттамасы бар.
Ыстықкөл мен Шу өзенінің арасындағы байланысты анықтау Іле Алатауында
П.П. Семенов жүргізген зерттеу жұмыстарының негізгі нәтижелерінің бірі.
1865 жылы 24 қырқүйекте Іле Алатауына алғашқы сапарында тауға Қастек
өзенінің бойымен Қаскелең өзенінің алқабы арқылы көтерілген саяхатшы
Суықтөбе шоқысына шығып, Шу өзенінің бүкіл алқабын тұңғыш рет көрді. Осы
сапарында саяхатшы сол уақытқа дейінгі жаңсақ пікірді жоққа шығарып, Шу
өзені басын Ыстықкөлден алмайтынын анықтады. Шын мәнісінде өзеннің Ыстықкөл
қырқаларын бойлай ағып, Боам шатқалына бағытын күрт өзгертетіні белгілі
болды.
Сөйтіп бірінші рет Н. Потанин ашқан жаңалық ғылымда дәлелденіп, әрі
қарай нақты шешімін тапты.
1864 жылы Северцев Тянь-Шань экспедидциясына аттанды. Өз сапарын
Верный қаласынан бастап Шымкен Әулиеата қалаларының төңірегін, Меркі
селосын зерттейді, Талас өзенінің басейініне зерттеу жүргізеді. Бұл
араларда ол өзендердің геологиялық жаратылысын, табиғи ерекшеліктерін,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесін зерттеді. Сонымен қатар, ол Қаратау
тауларына да сапар шекті.
Түркістан өлкесіне саяхат атты еңбегінде автор жануарлар мен
өсімдіктер дүниесінің сан түрлі екенін әрі олардың бір-бірінен
айырмашылығын қызыға баяндайды. Ол мың құбыла құлпырған қыр гүлдеріне, қол
ұсынса кісі бойы жетпейтін алып өсімдіктерге, жермен жексен тырбық
бұталарға қарап таңырқай зерттеді. Анда-санда жерде бір бұта ғана шыққан
таптақыр құз жартасты тау беткейлерімен қатар ол түгін тартсаң майы шығатын
қара топырақты жерлерге (Мерке атырабында) кезігеді. Н.А. Северцев бұл
құнарлы өңірлер тау арасында мұз дәуірінен қалған сары топырақты аңғарлар
деп қателесті.
1875 ж И.В. Мушкетов Тянь-Шаньның солтүстік шеті мен Жоңғар Алатауына
үлкен саяхат жасап, Әулиеата қаласының маңын, Александр жотасын, Сусамыр
өзенінің алқабын зерттеді.
Іле Қордай бойымен бастап солтүстіке қарай, Балқаш көліне дейін
Верный уезінің солтүстік - батыс бөлігін зерттеген. Г.М. Тумин осы өңірдің
геологиялық тарихы мен климат жағдайларына байланысты оның жері сұр
топырақты және құмдақ болып келетінін атап көрсетеді.
1909 ж С.С. Неуструев Әулиеата уезінде жұмыс істеді. Оның
экспедидциялары Талас өзенінің алабы мен атырауын, Талас тауларының
солтүстік шығыс беткейін, Қаратау жотасының шығыс бөлігін, Билікөл көлінің
табынан, Қырғыз жоталарының солтүстік беткейінен және Мойынқұм шөлін
зерттеді. Ол топырақ түзілу мәселелеріне назар аударады. Нәтижесінде ол
биік таулы жерлердің кәдімгі тегіс аймақтардың топырағын толық бейнелеп
жазды.
1922 ж Мойынқұм шөліне маршруттық свелка жүргізген Н.Л.
Корженевскийдің жетекшілік жасаған Мойынқұм экспедидциясы алғашқы
геоморфалогиялық мәліметтер берді.
Қазақстаның оңтүстік облыстарының кламатын зерттеуде 1921 ж
құрылғанан кейін 1925 ж Орта Азиялық деп аталған Түркістан
метеорологиялық институтта үлкен роль атқарды. Гидралогиядан алғашқы
арнаулы жұмыс ретінде Давыдовтың статьясын айтуға болады. Ол Әулиеата
округінің жер беті суларына шаруашылық және магистральдық тұрғыдан баға
береді.
Осы аймақтың өзендері мен көлдеріне Б. Х. Шлегель қысқа физикалық
географиялық сипаттама береді. Оның Орта Азияның су шаруашылығы еңбегінде
бассейіндерін, өзендердің типтерін, орташа жылдық шығынын анықтап береді.
20 жылдары Орта Азия мемлекеттік университеті Қазақстанның оңтүстік
облыстарына геобатаникалық зертеулер жүргізді.
1921 ж В.С. Титов пен И.И. Гранитов Верныйдан Шу- Іле тауларына саяхат
жасады. Сол жылы Аболин Ташкенттен Әулиеата уезіне саяхат жасады [2].
Бірінші жолы Бурный станциясы маңындағы құрғақ әр түрлі шөпті
өсімдіктерді зерттеді. Екінші саяхатында Папов қатысты. Экспедицияның
міндеті Түркістан АССР-ы Жер Наркомының тапсыруы бойынша Жуалы ауданына
егіншілікке байланысты топырақ ботаникалық зерттеу жүргізу болды.
1922 ж Талас өзені аңғарына топырақ – ботаникалық зерттеу болды. Оны
Е.П. Коровин жүргізді. Шымкент темір жолы бойымен Бішкекке дейін келді.
1925 ж ВЦИК-і ерекше комиссиясы тапсырмасымен және қаражатымен
Оңтүстік Қазақстанда жер игеруге байланысты құрылған Аболиннің жетекшілік
етуімен арнайы экспедиция Билікөл ауданын, Аса өзенінің төменгі ағысын
зерттеді.
1926 ж Аболиннің жетекшілігімен кең көлемде 2 бағытта зерттеу
жүргізді: Шу отряды (В.П. Дробов, Н.А. Бушков П.А. Гомолицский және Б.А.
Абдулин) Әулиеата уезінің шығысын, Алматы отряды (В. С. Титов, А,В. Мукля,
А. Ф. Иоффе) батысын зерттеді.
1927 ж осы экспедиция жұмысын жалғастырып, Талас бойын зерттеді. Бұл
экспедидциядан басқа САГУ-дың топырақ тану, геобатаника институты
ғалымдарының эспедидциясы да зерттеу жұмысын жүргізді. М.В. Культиасов,
Н.Г. Богданович құрамында болған экспедиция Жамбыл қаласы маңын зерттеді.
20 жылдың бас кезінде Түркістан ғылыми қоғамы мен орыс география
қоғамының Түркістан бөлімшесі Мойынқұм құмына экспедидция жасады.
Экспедиция аңдар мен құстардың коллекциясын жинады. Есептерінде
жануарлардың тізімін, олардың таралуын жазған.
1926 ж бірнеше экспедиция Қаратауда жұмыс істеді. Билікөл, Алакөл,
Ащыкөл, жағалауынан Кашкаров, Қаратаудың оңтүстік – батыс беткейін С.П.
Наумов, Л.В. Шапошникова және В. С. Камилев зерттеді. Есептерінде
рельефіне, климаты, топырақ өсімдік жамылғысына сипаттама жазды [3].
Қаратау – жаңа ірі рудалы аудан. Ол қазаннан кейін ашылды. Ащысай қорғасын,
мырыш кен орны туралы В.Н. Вебер дұрыс пікір айтты. Одан кейін ол жерлерде
Д.Н. Тарасов, В. Ф. Баспалов, Н. Л. Бублиенко, И.И. Мошкара жұмыс істеді.
Кіші Қаратауда 1936 ж жоғарғы сортты фосфорит кен орны зерттелді.
Қаратаудың құрлысында негізгі рольді төменгі полеозой жынысы
атқарады. 1931 жылдан бастап Бетпақдалада гидралогиялық зерттеу жұмыстарын
Д. И. Яковлев жүргізді. Үлкен жетістігі Шу ойысының үштік және бор
жыныстарындағы тұщы сулы артезиандарын ашты.
1.3. Жер бедері оны қалыптастыратын факторлар
Жамбыл облысының жер бедері жазық болып келеді. Тау массивтері
оңтүстігінен, шығыстан және оңтүстік батыстан қоршап жатыр. Оңтүстік
шығысында Кіндіктас тауы жатыр. Кіндітастың солтүстігінде Шоқпар және Қопа
ойысымен, оңтүстік, оңтүстік-батысында Шу оңғарымен шектелген. Ол бірнеше
массивтерге бөлінеді. Солтүстік-шығысында Қордай үстірті, шығысында Желтау
тауы, оңтүстік-шығысында Ырғайты, Ақалтас өзендері бассейндерінде Ырғайты
үстірті, батысында Аққойлық қыраты жатыр. Кіндіктас тауларының беті каньон
тәріздес аңғарлармен тілімделген. Шоқпар ойысының солтүстік батысында Шу,
Іле өзендерінің су айырығында Шу-Іле таулары жатыр. Оңтүстік батыс жағы
көтеріңкі Айтауда (1800 м) ол ұсақ шоқылардан тұрады. Солтүстік-батысында
Хантау (1053 м сұңқар) жалғасады. Одан әрі Желтау таулы үстірті жатыр.
Солтүстік-батысында Бетпақдалаға ұласады. Облыстың оңтүстігінде Қырғыз
Алатауы жатыр. Ол батысында Тектұрмас қыратынан басталады. Оның биіктігі
біртіндеп биіктей береді. 1000-3000 м (Мақпал шыңы 3685). Қырғыз Алатауының
батысында беткейлердің ассиметриясы жақсы байқалады. Солтүстік беткейі тік
және қысқа, оңтүстік беткейі ұзын және көлбеу. Қырғыз Алатауының жоталары
тек оңтүстік-шығысында ғана қар сызығынан жоғары көтеріледі (3000-3800 м).
Оңтүстік-батысында Қаратау жоталары жатыр. Ол солтүстік батысында 700
метрден, оңтүстік-шығыста 1000 метрге дейін көтерілді. 43040 Қаратау екіге
бөлінеді: Шығыс – кіші Қаратау және оңтүстік-батыс Қаратау.
Қартаудың рельефіне жергілікті халық жон деп атайтын суайырық жоталары
тән. Палезойдың әк тастарынан тұратын тау массивтерінде карсталық рельеф
формалары көп кездеседі. Қаратаудың оңтүстігіндегі тегістелген беткейден
Боралдай жотасы шығып тұрады. Оның суайырығы жіңішке. Бұл жотаның
беткейлері тік жартасты. Қаратауға солтүстік-шығысынан бордың үштік
дәуірдің сазды-құмды қабаттарынан тұратын тау алды жазығы жалғасып жатыр.
Мұнда рельефтің қыр деп аталатын формалары таралған, яғни, тік беткейлі,
төбесі тегістелген қалдық тау. Ол жазықтардан 30-50м көтеріліп тұрады.
Қазіргі Шу, Талас өзендерінің аңғарының рельефіне 2 терасса жайылмаға және
терассалы және Шу аңғарында жайылма терассасасы Қамқалы ауданында өсіп 10-
15 метрге жетеді. Үшарал маңында Таластың жайылмасы да осынша болады. Шу
аңғарының оңтүстігінде Мойынқұм құмы жатыр (абс. биіктігі 200-800 метр).
Мойынқұмның солтүстігі Шу маңы құмды жазық деп аталатын құм төбелер
мен жоталар солтүстік-шығыс бағытта созылып жатыр. Мойынқұмның орталық
бөлігі төбелі жоталы жазықтан тұрады. Рельефтің типтік элементі төбешіктер.
Ол төбешіктердің арасында төмен түскен аймақтар болады. Оңтүстік-шығыс және
солтүстік батыс бөлігінде төбешіктер жалдармен кезектесіп келіп өсімдік
жамылғысымен жамылған. Құм жазықтардың 10%-ын жауып жатыр. Оңтүстік-шығыс
Мойынқұм шөптің биік бөлігі. Ірі жалдардың биіктігі 20-40м-ге жетіп,
төбелер тізбегін құрайды. Мойынқұмның оңтүстік-шығысында құмдар 10-20% осы
жерден ағып жатқан Шу және Қорағаты өзендерінің аңғарының тереңдігі 40-60
м. Шудан солтүстікке қарай Бетпақдала жатыр. Облысқа оның оңтүстік-шығысы
ғана кіреді. Бетпақдаланың оңтүстігінде солтүстік батысқа созылған Жамбыл,
Қойжарылған, Майжарылған, Байқара, Шоғырлы таулары созылып жатыр. Батысында
төбелі-жоталы жазық жатыр. Солтүстігінде салыстырмалы биіктігі – 450 м,
оңтүстігінде 325-400 м. Оңтүстігінде Сарыой аңғарымен шектелген [1, 10-11].
Физикалық геологиялық процестерге және морфологиясына байланысты
рельефтің 3-типін; денудациялық-тектоникалық, денудациялық, аккумулиятифтік
рельеф типтерін бөліп қарастыруға болады. (Сваричевская З.А. және Колецкая
М.С.материялы бойынша).
Денудациялық-тектоникалық рельеф. Бұл категорияға барлық қатпарлы
құрылымдар жатады. Ол активті жаңа тектоникалық қозғалстың нәтижесінде
пайда болған. Беткейлердің морфологиясы мен абсолюттік биіктігіне қарай
рельефтің морфогенетикалық мынадай типьтерін бөліп қарастырамыз: биік
таулы, орта және аласа таулы рельеф.
Биік таулы рельефте мәнгі мұздықтар мен қардың зонасында жатқан
зоналарды айтуға болады. Оның ерекшелігі қарқынды тілімдену, салыстырмалы
биіктіктің үлкен амплетуда жасауы және мұздықты форманың көп таралу.
Жоталардың беткейлері тік,қатпарлы жоталар сызығы жіңішке. Өзен аңғарлары
тар шатқалдар жасайды.
Мұздықты рельеф формалары-карра порогтары, бүйірлік морреналар барлық
жерде тараған. Мұздықтардың еруіне байланысты өзендердің эрозиялық әрекеті
көтеріліп тұрған пенеплендердің одан әрі тілімденуіне алып келеді. Бұған
облыстың ең оңтүстік бөлігі кіреді.
Орта-биік рельеф. 1000 м-ден – 2000 м-ге дейінгі жоталарда дамыған.
Биік таулы рельефтен айырмашылығы, мұздықты форма жоқ, беткейлері
көлбеу,тілімденуі терең емес. Салыстырмалы биіктігінің амплетудасы (төбесі
мен түпкі аңғардың) 500-700 метрден сирек асады. Өзен аңғарлары U-тәрізді
болады. Аңғарлардың тереңдігі 800 м. болады.
Аласа таулы рельеф. Ертедегі денудациялық жазықтың аздап көтерілген
территориясын қамтиды. Рельефтің тілімдену тереңдігі, беткейлердің
морфологиясы әр жерде әр түрлі. Кіндіктаста, Шу, Іле тауларында суайырық
жоталары жатық беткейлі және қиыршық тасты саздақпен жабылған. Суайырық
беткейлері коньон тәрізді аңғарлармен тілімденген. Эрозия нәтижесінде жеке
участоктарда формасы жыныстардың морфологиялық құрамына байланысты ұсақ
шоқылар дамыған.Тау жоталарының беткейлері бойымен кен өзен аңғарларымен
бөлінген жатық қыраттар дамыған, жеке қыраттардың биіктігі 500 м. Қаратау
жоталары кейбір ерекшеліктерімен ерекшеленеді.Оның жота сызықтары
тілімделген. Беткейлері тік салыстырмалы рельефтің амплитудасы 600 м-ден
жоғары. Бос жыныстар жамылғысы тек өзен аңғарларынан көруге болады.
Денудациялы рельеф - аридті денудациялық жазықта, эрозиялық үстірттер
түрінде тараған. Олар тау массивтерімен аккумулиятивті жазықтардың
аралығындағы өтпелі баспалдақты қамтиды.Оған Бетпақдала және Қаратау
жотасымен Шу-Іле тауларының алдындағы қалдық қыраттар түрінде сақталған
тауалды еңіс жазықтарының участоктары жатады.
Аридті-денудациялық жазық пен эрозиялық үстірттердің ерекшелігі
фундамент жыныстарының терең жатпауына метеологиялық құрамы, геологилық
құрылысына байланысты. Жабын шөгінділердің қабаты қалың емес.Тек пласталы
жазықтарда ғана 100-деген метрге жетеді. Шу-Іле тауы мен Қаратау жотасында
денудациялық жазықтар тілімденулерге ұшыраған. Өзен аңғарлары торының
жиілігі оларды көлбеу беткейлі және жонды жеке қалдықтарға бөліп жібереді.
Бұл қалдықтардың беткейлері өз кезегінде жыра, арықтармен тілімделген.
Тереңдігі 30-50 метр болды. Тауға жақындаған сайын тереңдей беріп 200-300
метрге дейін жетеді. Өзен аралық тегістелген аймақ қиыршық таспен немесе
бес тәрізді саздақпен жабылған. Жондар негізгі өзен ағысына бағытталған.
Сорлы-дефлияциялық ойыстар Бетпақ даланың оңтүстігінде кездеседі. Олардың
түбі сортаңдармен және тақырлармен жабылған. Тереңдігі 40-50 м. Тауға
жақындаған сайын тереңдей беріп 200-300 м-ге дейін жетеді. Өзен аралық
тегістелген аймақ қиыршық таспен саздақпен жабылған. Жондар негізі өзен
ағысы бағытына бағытталған
Сорлы-дефляциялық ойыстар Бетпақ даланың оңтүстігінде кездеседі.
Олардың түбі сортаңдармен және тақырлармен жабылған. Тереңдігі 40-50 м.
Аккумулиятивті рельеф. Таулардың көтерілуімен бірге грабен немесе
синклинальдық ойыс түрінде төмен түскен үлкен алқаптарды көруге болады.
Оларға әр түрлі мезгілде пайда болған тау аралық ойыстарды жатқызуға
болады. Олардың бетіндегі шөгінді жыныстардың құрамы және олардың жату
жағдайы қазіргі жазық рельефтің сулы аккумулятивті шығу тегін анықтайды.
Аккумулятивті жазықтар жығу тегіне қарай пролювийлі, аллювийлі және көлдік-
аллювийлі болып бөлінеді. Тауалды жазықтары ысырындылы конустар мен
делювийлі шлейфтердің қосылунан түзілген пролювийлі жазықтарға жатады. Одан
төмен өзен аңғарларында аллювийлі жазықтар көлдердің жағалауларында
таралған. Пролювийлі еңіс жазықтар Шу-Сарысу ойысында жақсы байқалады.
Олардың беткейі, тау өзендерімен тілімделген. Тілімдену тереңдігі әр
түрлі,таудан ойыстың ортасына жақындаған сайын кішірейеді. Аллювиальді
жазықтар бетінің әлсіз көлбеулігімен, бірнеше өзен терассаларының болуымен
ерекшеленеді. Өзен аңғарларының 4 баспалдақты жайылма, 1,2,3 терассаларды
болады. Жоғарғы және орта 4-к дәуірдің жыныстарынан құралған 1-2 террасалар
кең алқаптарды алып жатыр. Ал 3-ші терасса Сарысу өзенінің бойында қалдық
түрінде кездеседі. Шу өзені аңғарында ол Мойынқұмның құмды массивінің көп
жерін алып жатыр. Ол 2-терассадан 10 метр биіктікте орналасқан. Терассаның
беті саздақпен жабылып, рельефтің аласа учаскелерінде топырақтың
мұздануынан тақырлар түзеді. Көлдік-аллювийлі жазық. Балқаш, Алакөл қазан
шұңқырын алып жатыр. Сонымен қатар майда көлдер аймағында таралған. Рельефі
жай толқынды, эолды аккумулияция процесімен,сорлы дефлияциямен, көлді
қазаншұнқырлармен күрделенген. Көлдердің маңын тегіс жазық алып жатыр [1,
12-16].
Жер бедерінің қалыптасу тарихы. Облыс аумағы бүкіл Қазақстан жеріндей
ұзақ уақыт бойы Жердің ішкі және сыртқы күштерінің әсер етуі нәтижесінде
қалыптасқан. Аумақты бірнеше рет теңіз басып, кейіннен құрлыққа айналып,
одан кейін қайта қайта теңіз суы астында қалып отырған. Жер бетінде таулар
пайда болып, кейіннен олар мүжіліп, жазыққа айналған. Мұндай күрделі
процестер ондаған, жүздеген миллион жылдар бойы қайталанып отырған. Соының
нәтижесінде облыс аумағында қазіргі жер бедері қалыптасқан. Қазіргі жер
бедерінің қалыптасуын 2 кезеңге бөлуге болады. Бұлар ерте мезозой-палеоген
және жаңа неоген төрттік кезеңдер. Полезойдағы қарқынды соңғы тектоникалық
қозғалыс әсеріне герцин дәуірінде облыс аумағының оңтүстігінде биік таулар
пайда болған. Кайнозой эрасының басында олар мүжіліп біржола құрлыққа
айналған. Жердің жаңа тарихының (кайнозойдан бастап) ұзақтығы 55-65 млн.
жылға созыған. Облыс аумағының қазіргі жер бедерінің қалыптасуы жер
қабығының альпілік қозғалысымен тығыз байланысты. Төрттік кезеңде жер
бетінің қалыптасуы одан әрі жалғасқан. Полеоген кезінде облыс аумағнда
тектоникалық қозғалыс өте баяу жүрген. Осы кезеңде облыстың солтүстігіндегі
ескі тау жүйелері бұзылып, жазық өңірлерге (Бетпақдала) айналған. Биік
таудың бұзылып ойпаттарға жиналуынан аккумулятивті жазықтар (Шу, Талас
өзендері алабы) пайда болған. Неогеннің басында жер қыртысында бірнеше
дүркін қозғалыстар болды. Бірақ олар облыс аумағына өзгеріс әкелмеді.
Неогеннің екінші бөлігінде (12-15 млн. жыл бұрын) облыс аумағында тау
массивтері қарқынды көтеріле бастады. Осы уақыттан бастап жаңа тектоникалық
қозғалыс жүріп, ірі тау жоталары (Қырғыз Алатауы, Талас Алатауы, Өгем
жотасы, т.б.) қалыптаса бастады. Тауаралық аңғарлар мен ірі өзен аңғарлары
пайда болды. Құм тақтатасты материалдар тау алады жазығы мен тау аралық
ойыстарға ысырылды. Жарылу және тілімдену нәтижесінде Шу өзенінің арналары
пайда болды. Облыс аумағында неоген кезеңінің аридтік климат үстем болған.
Облыс аумағын қамтыған сирек орман орнында шөл және қуаң дала қалыптаса
бастады. Төрттік кезеңде (1-1,2 млн. жыл бұрын) облыстың оңтүстігінде
мезгіл-мезгіл қарқынды көтерулер қайталанған. Бұрынғы түгелімен дерлік
жазық аумақтар бірнеше бөліктерге жарыла ажыратылды. Кейбірулері едәуір
биіктіктерге көтерілген. Кейде неогеннің түсті саз балшықтары тау
бастарында кездеседі. Жоталар биік таулық кейіпке келіп, биіктігі 3000-4000
м-ге жеткен. Тауаралық ойыстар айқындалып, тау алды тауаралық аңғарлар мен
қазаншұнқырлар қалыптасқан. Осы кезеңде Шу өзені жүйесі құрылған. Алғашқы
мұз басудан кейін қарқынды түрде терең шатқалдар жасап, облыстың
оңтүстігіндегі өзендердің (Қорағаты, Меркі, Аспара)арналары қалыптаса
бастаған. Қазіргі кезеңде неотектоникалық қозғалыс әлі жалғасуда. Қырғыз
Алатауы мен Талас Алатауындағы тау түзілу процестері де әлі тоқтаған жоқ.
Оған 2003 жылдың мамыр айында Тұрар Рысқұлов ауданында болған жер сілкінісі
дәлел (қ. Құландағы жер сілкінісі) [4].
Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары. Жамбыл облысының
релефінің күрделілігі минералдық ресурстарының алуан түрлілігі оның
геологиялық құрлысына байланысты. Полеозойға дейін облыс территориясында
қатпарлану процесі жүрді.
Кембриге дейінгі қабат 2 бөлікке бөлінеді:.
1. Ертедегі гнейстен, слюда кристалдық сланецтен тұрады
2. Алғашқының үстінде фимиттен сланецттен, кварциттен, иронордан тұрады.
Гнейстер комплексі Кіндіктастың батысынан табылады.(Аққұйлық үстірті).
Кіші Ақтауда ертедегі кембрийге дейінгі жыныстар тараған. Тянь – Шаньда
кембрий әлсіз болған, Қаратауда жақсы байқалған.
Мұнда ол Қараой свитасынан көрінеді. Каледон тау түзушісі кезінде
жаңа жоталар пайда болды.Кіндіктас тауларында камедон орогенезі кезінде
солтүстік - батыс бағытта жарылыс жүрді. Каледон орогенезі Қырғыз Алатуында
күшті байқалды.
Бетпақдалада мен Шу – Іле таулары бірнеше қырат тарға бөлініп кетті.
Каледондық тау түзілу қозғалысы вулкандық әрекеттің күшеюіне байланысты
болды. Девонның басында оңтүстік Қазақстанда теңіз суы түгелдей кейін
шегінді. Денудациялық процесттер жоталардың араласуына алып келді.
Карбонның ортасында интнсивті тау түзілу процесі жүрді. Орта және кейінгі
полеозойда жер қыртыстарының пластикалық участкасы болған. Шу – Іле
тауларында күмбез тәрізді қаттарлар құрылды [4].
Екінші фазасында ірі – ірі жарықшақтар жүрді. Бұл тектоникалық сызық
солтүстік – батыс бағытта созылып жатыр. Кіндіктаста қатпарланулар мен
жарықшақтар пайда болды. Қаратауда жоғарғы Карбон, пермге, триас жыныстары
жоқ. Бұл кезде оның бұрынғы құрушысын бұзған күмбез тәрізді қатпарланулар
жасаған герцин орогенезі жүрді. Одан кейін денудация күшті болды.
Юраның жыныстары Қаратауда кең тараған. Ол құнды, сланец, түрінде
болып, 2000 метр болып тереңдікке жеткен. Бордың жыныстары Шу өзені мен
Қамқалы көлінің бойында таралған, конгломерат құрамынан тұрады. Үштік
дәуірдің бірінші жартысында солтүстік Тянь – Шаньда тектоникалық процесттен
денудациялық процесс басым болды. Палеоген мен неогеннің текоросинда
қаттарланудың жаңа дәуірі басталып, Қазақстанның оңтүстік шығысының қазіргі
релефін түзді.
Тау массивтерінің интенсивтті көтерілісінен мұздануға байланысты,
жазықтағы мореналық жиналулар астау тәрізді аңғарлар ертедегі мұзданудың
іздері. Қаратаудағы ұнтақ жыныстар құнды сазды жыныстардан тұрып, бетін
қызыл канглеомерат, күлгін мергель жауып жатыр. Ұнтақ жыныстар Мойынқұмның
батысында кең тараған. Төрттік дәуірдің жыныстарының түзілуі тау
жоталарының бұзылуымен байланысты. Ол климаттық жағдайлардың өзгеруінен
болып отырады. Төртік жыныстың аллювийлі борпылдақ жыныстардан тұрады. Жер
қыртысының қозғалысы әлі де жүруде.
Пайдалы қазбалардан халық шаруашылығында фосфориттің маңызы зор. Оны
1936 ж геолог Машкара ашқан. Фосфарит өндіретін бассейін кіші Қаратаудың
солтүстік шығыс беткейінде 45 кен орнынан тұрады. Геологтар оны 3-ке
бөледі. Оңтүстік – шығыс, Орталық, Солтүстік – батыс. Оңтүстік-шығыста ең
ірі кен орындары: Шолақтау, Ақсай, Минсралдық химиялық құрамы бойынша
4–топқа бөлінеді: негізгі фосфорит, фосфотты кремнилі, төменгі фосфоритті
кремнилі.
Ақсай кен орны Қаратау кен – химия камбинатынан 40 км солтүстік –
батыста орналасқан. Фосфорит рудасы байытуды қажет етеді. Фосфоридты
ангридиді 24,5% Орталық фосфор басейіні (Ақсай, Алазар, Батырбай, Ақтас)
фосфориттінің сапасы төмен. Солтүстік батысы фосфор бассейінінің негізгі
бөлігі болып табылады [5].
Ірі кен орындары Жаңатас, Көксу, Көкжан, Үшбас, фосфор ангридиді 24-
25%. Кейбір биіктерінде 29-30%. Байытусыз ашық әдіспен өндіруге болады.
Бұдан басқа Қаратауда тас көмір, тенардит, миробимит, құрылыс материалдары
бар. Ақтаудада марганец граниттен тамды ізбесінің қосылуынан пайда болған.
Төменгі карбон және юранның жыныстарымен байланысты тас көмірдің
үлкен Бурыл (Жамбыл маңында) кен орны бар. Тас көмірдің 2 кен орны юраның
жыныстарында орналасқан. (Шоқпақ, Боралдай). Талас, Шудың төменгі
аңғарында, Балқаш көлі маңында ас тұзы бар. Мұндай көлдерге Ащыкөл, Тұзкөл
жатады. Қаратау жоталарында құрылыс материалдары: ізбес, мрамор, гранит,
саз кездеседі. Тамды ізбестері: Ақтау, Шолақтауда кездеседі. Өзен
аңғарларында Q дәуірдің саздары бар. Олардан кірпіш күйдіреді. Кен орындары
Асса, Михайловка. Цемент өндірісіне сазды известнияк, мириль қолданылады.
Ол қаратау, Үлкен Бурыл және Кіші Бурыл тауларында таралған. Шу – Іле
таулары да цемент шикі затына бай. Соның әсерінен Шу цемент заводы жұмыс
істейді.
Облыс жер қойнауында сондай-ақ ірі газ кен орындары (Амангелді,
Малдыбай, Алабай, Айрақты, Солтүстік Үшарал, Үшарал-Кемпіртөбе), мыс
(Шатыркөл, Жайсаң), қорғасын-мырыш (Родниковское), алтын (Ақбасқай), алмас
(Шу-Іле таулары),фосфорит (Қаратау өңірі), тас көмір (Талас- Қаратау
аралығы), астұзы, мыс семитра т.б.
Ақбақай алтын кені, Мойынқұм ауданындағы Мойынқұм ауылынан солтүстік-
шығысқа қарай 60 км жерде орналасқан. 1968 ж. Геолог Д. Дүйсенбеков ашқан.
Кен орны негізгі 5 тік құлайтын және 9 көлбеу жатқан желілерден тұрады.
Желілердің ұзындығы 250 м-ден 600 м-ге дейін, қалыңдығы бірнеше см-ден 1,5-
2 м-ге жетеді. Кен орнында алтынның 4 түрі кездеседі. Ақбақай алтын кені
Қазақстандағы ірі кен орны қатарына жатады, оның негізінде Ақбақай кен
байыту комбинаты салынған.
Амангелді газ кені, Талас ауданында, Тараз қаласынан солтүстікке қарай
165 км жерде орналасқан. Газ конденсаты құрылым сейсмикалық зерттеулер
арқылы 1947 жылы анықталған, 1975 жылы терең іздеу ұңғымасынан газ фонтаны
атылған. Төменгі пермь өнімді қабатындағы құрылымның өлшемі 13,5(7 км;
қалыңдығы 400 м шамасында. Өндірістік маңызды газ горизонттары төменгі
пермь – төменгі карбон шөгінділері қабатында жатыр. Газ кені қабаттанған
құрылымның биік төбешіктерінде шоғырланған, коллекторлары құмтастан,
алевролиттен,әктастан тұрады. Амангелді газ кен орнын игеру жұмыстарының
бірінші кезеңі 2003 жылы аяқталып, газ тұрғындарға беріле бастады.
Қазақстанның оңтүстік өңірін газбен жабдықтауда бұл кен орнының маңызы
ерекше [6].
1.4. Жамбыл облысының климаттық жағдайлары
Жамбыл облысы Орталық Азияның дәл ортасында Евразия материгінің терең
қойнауында, мұхит-теңіздерден шалғайда (3000 шақырым қашықтықта), қоңыржай
климаттық белдеуде орналасқан. Осы жағдай, облыс климатының шұғыл
континентальді болып қалыптасуына әсер етеді. Ал оның салдарын, облыстағы
ауа температурасының жылдық және тәуліктік тербелісінің шұғыл өзгертіп,
теңіз жағалауындағы елдермен салыстырғанда, салыстырмалы ылғалдық пен
бұлттылықтың төмен, құрғақшылықты болып қалыптасуынан көреміз. Ол кезегімен
территориямен жыл мезгілдерінің ішінде жауын-шашының әркелкі түсуімен шөл
ландшафттасы мен дамуына ықпал жасап отыр. Табиғаттың осы қасиеттері Жамбыл
облысындағы геожүйелердің антропогендік әрекеттерге төтеп бере алу
қабілетінің төмен, табиғи шөл басу мен аридтенуге бейім екендігін
көрсетеді.
Климаттық тұрғыдан облыс аумағының жазық өңірі Балқаш – Арал, Жоңғар
(Жетісу) – Шу – Іле және Қаратау - Қызылқұм климаттық облыстарына жатады
[7]. Олар өз тұрғысынан бірнеше климаттық аудандарға бөлінеді. Облыс
аумағын қамтитын аудандарға Орталық Қазақстан климаттық ауданының оңтүстік
бөлігі (Бетпақдала), Балқаш маңы климаттық ауданның батыс бөлігі (Балқаш
көлінің батысы), Мойынқұм климаттық ауданы, Талас аңғары климаттық ауданы,
Шу – Талас климаттық ауданы жатады. Одан басқа облыстың таулы өңірі – Батыс
Тянь – Шань таулы климаттық облысының Жуалы, Шығыс Қаратау, Солтүстік
Қырғыз және Шу – Іле климаттық аудандары кіреді. Жазық өңірлердегі
климаттық аудандарға, негізінен, қуаң климат тән. Облыстың аумағының басым
бөлгі ашық әрі жазық екенін ескерсек, жылдың суық айларында солтүстіктен
келетін Азиялық антициклонның ықпалы мол. Облыстың бұл өңіріне ылғалға мол
континенттік Сібір және арктикалық ауа массасы енеді.
Ылғалды ауа массасының қайталануы сирек, облыстың оңтүстігіне
жеткенше оның ылғалы азаяды. Климаттық аудандардың жалпы қасиеттеріне тән
нәрсе – қысым градиенті мен жел жылдамдығының күшеюі. Желдің жылдық орташа
жылдамдығы 3 – 4 мсек, Балқаш көлі маңында 4,5 – 5 м сек. Желдің баяу
жылдамдығы жаздың аяғы мен күздің басында байқалады. Ал жел жылдамдығының
максимумы қыстың 2 – ші жартысына келеді. Бұл кезде облыс аумағы арктикалық
шептің әсерінде болады, қысымдық градиент ұлғаяды. Ал жаз айларындағы жылы
ауа массасының жазыққа оңтүстіктен келетін ыстқ ауа массасының тез таралуы
нәтижесінде болады. Облыстың жазық өңіріндегі жылдық температура
амплетудасы 78 – 840 С, тәуліктік температура амплитудасы 20 – 300С.
Орталық Қазақстан климаттық ауданының облыс аумағына қарасты оңтүстік
бөлігінде (Сарысу және Мойынқұм аудандарының солтүстік бөлігі) климат қуаң
әрі ыстық. Бұл өңір теңіз денгейінен 400 – 600 м биіктікте. Мұнда ауа
массасы еркін ауысып отырады. Сондықтан орташа айлық ауа температурасының
жылдық амплитудасы 380С – қа жетеді, абсалюттік максимумы 900С. Бұл
көрсеткіш облыс аумағы ғана емес бүкіл оңтүстік Қазақстанның жазық
өңіріндегі ең үлкен амплитуда. Оған негізгі себеп – суық ауа массасының
еркін енуі және жергілікті жерде оның тез ысынуы. Қыс айларындағы ауа
температурасының орташа мөлшері – 14 – 120С. Ауданның солтүстік бөлігінің
жазық болуына байланысты Сібір және арктикалық ауа массасы еркін енеді де
қыс айларында кейде - 430С – 460С – қа дейін төмендейді. Мұнда қыс
айларындағы теріс температураның жиынтығы 1400 – 1500 0С – қа жетеді. Бұл
өңір облыстағы ең ұзақ қыс болатын өңір. Аязды күндердің ұзақтығы 160 – 170
күн. Тұрақты қар жамылғысы қараша айының 2 – он күндігінде қалыптасды.
Климаттық ауданда шығыс желдері басым және оның орташа жылдамдығы 6м сек –
ты құрайды. Қыстың екінші бөлігінде желдің жылдамдығыөзінің шегіне
жетеді.Көктемдегі соңғы үсік мамыр айының ортасында байқалады. Мұнда
көктемдегі температура оңтүстік аудандарға қарағанда 4–5 0С төмен. Ауданның
жазы оңтүстікке қарағанда біршама салқын. Шілде айының орташа температурасы
23 – 250С. Оңтүстік өңірлерге қарағанда жаз 20 – 25 күндей қысқа. Ыстық
күндер мамыр айының аяғында басталады. Оның ұзақтығы 80–100 күндей. Ыстық
кезеңдердің болуы Орталық Азиядан келетін термиялық депрессияға байланысты.
Күн сайын дерлік температура 400С – қа жетіп отырады, ал, максимум
температура 450С – та тіркелген. Жаз айында бұлтсыз ашық аспанда тәуліктік
орташа температура 18 – 250С – қа дейін жетеді. Жылдық жауын – шашынның 60%
- ы жылдың жылы кезеңінде (әсіресе көктем күз айларында) жауады. Күздің
бірінші жартысында күн ашық, жылы және құрғақ болады. Бірақ екіші
жартысында температура тез төмендейді, ауаның циклондық әрекеттері
күшейеді, қыркүйектің соңында алғашқы үсік жүреді. Ауданның климаттық
жағдайы маусымдық жайылымға (қысқы, көктемгі, күзгі) қолайлы.
Температуралық жағдай, ұзақ уақыттық вегетациялық кезең (170 – 180 күн)
және осы кезеңнің температура жиынтығы (3700 – 38000С) мұнда тары, бидай,
қант қызылшасы, мақтаның тез пісіп жетілетін сорттарын және бау – бақша
дақылдрын өсіруге қолайлы. Бірақ жауын-шашын аз болуы және тұрақты су
көздерінің болмауы қиындық туғызады.
Балқаш маңы климаттық ауданының батыс бөлігі облыстың Мойынқұм ауданы
аумағының солтүстік-шығысын қамтиды. Климаты құрғақ және жылы. Облыстың
басқа аумағына қарғанда мұнда ең суық ызғарлы қыс болады. Оған солтүстік-
шығыстағы Зайсан қазаншұңқырынан келетін суық ауа массасы себеп. Мұнда
қыста ашық күндер облыстың басқа аумағына қарағанда басым. Сондықтан, Күн
радиациясының мөлшері қиыр оңтүстік аудандардан кем емес. Қыс кезеңіндегі
қысымдық-циркуляциялық жағдай Сібір максимумы мен және антициклондарымен
анықталады. Антициклон нәтижесінде (ашық аспанды күндердің мол болуы) ауа
тез суынып, ауа температурасы өте тез төмендейді, Бұл аудан бойында қыс
айларының орташа температурасы қаңтар айының соңында байқалады. Мысалы,
Балқаш көлінің батысында (Құйған ауылы тұсында) орташа температура қаңтарда
- 200С-ты көрсетеді. Қыс оңтүстік аудандарға қарағанда 2 аптадай ұзақ
болады. Көктем оңтүстік аудандарға қарағанда 10-15 күн кейін басталады және
ол тәуліктік ауа температурасының өзгеріп отыруымен (23-240С) ерекшеленеді.
Наурыз айында кейде орташа айлық температура қалыптан 9-110С-қа дейін
өзгереді. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы 175-180 күндей, температура
жиынтығы бұл кезеңде 3300-35000С. Жаз айлары ыстық және қуаң. Шілде айының
орташа температурасы 23-240С. Ең ыстық күндерде температура 39-440С-қа
жетеді. Үсік мамыр айының ортасында да болуы мүмкін. Балқаштың бұл
бөлігінде облыс аумағындағы жауын-шашынның ең аз мөлшері (90-110 мм)
байқалады. Жауын-шашынның ең аз жауатын мезгіл-тамыз, қыркүйек айлары.
Тұрақты қар жамылғысы қарашаның аяғы-желтоқсанның басына келеді. Мұнда
желдің жылдамдығы 60-10 мсек және оның негізгі бағыты солтүстік-шығыс және
солтүтік. Боранды күндер аяғы және бүкіл ақпан айларында байқалады.
Әсіресе, көктем кездерінде қатты желдер жиі болып тұрады. Желдің жылдамдығы
кейде 20 мсек-қа жетеді. Бұл климаттық ауданның аумағын көктемгіжәне күзгі
жайылым ретінде ғана пайдаланады.
Мойынқұм климаттық ауданы толығымен дерлік облыстың орталық бөлігін
қамтиды. Аудан төбешікті-қырқалы келген Мойынқұм шөлін, Талас және
Шуөзендерінің төменгі шөлейтті және Қаратаудың солтүстік-шығыс бөлігін алып
жатыр. Ол ендік бағытта облыстың барлық ауданы арқылы өтеді. Өсімдік
жамылғысы, негізінен баялышты-жусанды және астық тұқымдасы аралас
бұйырғынды-жусанды келеді. Олар сол сортаңданған және сортаңды сұр
топырақта өседі. Грунт суы жақын жатқан ойысты және шалғынды жерлерде
жусаңды-сораңды, ши және әртүрлі астық тұқымдасты шөптесіндер өскен.
Климаттық аудан қоңыржай суық қысымен, ыстық жазымен, температуралық
айырмашылығымен және тәуліктік температурасының үлкен амплитудасымен (20-
300С) ерекшеленеді. Ауданның солтүстік жағы арктикалық ауа массасының және
Сібір антициклонының әсерінде болғанымен Орталық Қазақстан және Балқаш маңы
климаттық аудандарына қарағанда термиялық фоны жоғары. Әсіресе ол жылдың
суық кезеңдерінде байқалады. Мұнда қыс (қаңтар айының орташа температурасы
-8-120С) солтүстіктегі екі климаттық аудандарға қарағанда 4-50С-тай жылы.
Теріс температураның жиынтық мөлшері 600-8000С-ты құрайды. Балқаш маңы
климаттық ауданына қарағанда қыс бір айдай қысқа болады. Наурыз айының
басында немесе орта тұсында көктем басталады. Көктем бүкіл аудан бойында
бір мезгілде (климаттық ауданның ендік бағытта орналасуына байланысты)
дерлік байқалады. Сәуір айының ортасында үсік тоқтайды.Бірақ кейбір жылдары
ол сәуірдің аяғында да болуы мүмкін. Аудандағы аязсыз күннің орташа мөлшері
5,5айға (170 күндей) жетеді. Сәуір айының соңында жаз басталады. Оның
ұзақтығы 138-148 күнге жетеді. Шілде айының орташа температура мөлшері 25-
270С. Маусым айының ортасында тұрақты ыстық ауа райы орнығып, ол
қыркүйектің басына дейін созылады. Жаз кезеңіндегі температура жиынтығының
мөлшері 3000-32000С. Бұл кезеңде ауа ылғалдылығы өте төмен болады. Мысалы,
Ойық метеостанциясында 178 күнге созылатын ыстық кезеңдегі ауаның
салыстырмалы ылғалдылығы 30%-ды құрады. Қыркүек айының 3 он күндігінде күз
басталады. Ауа температурасының 10 0С-тан жоғары тұрақты кезеңі климаттық
ауданның солтүстігінде қазан айының басында, оңтүстікте қазанның соңында
болады. Күздегі үсік солтүстікте қыркүйектің соңында, оңтүстікте қазан
айының 1 он күндігінде болады. Қысқы кезең солтүстікте қараша айының
басында, оңтүстікте осы айдың соңында басталады. Жауын-шашынның орташа
мөлшері 120-200мм. Оңтүстіктің көтеріңкі келген бөлігінде жылдық жауын-
шашынның орташа мөлшері 280 мм-ге жетеді. Жауын-шашынның 50%-ға жуығы
жылдың жылы кезеңінде жауады. Оның 50%-ға жуығы сәуір-мамыр айларына
келеді. Мұнда тұрақты қар жамылғысы болмайды. Тек көтеріңкі келген қиыр
шығыс бөлігіндеоның қалыңдығы 10 см-ден аспайды. Аудандағы желдің басым
бағыты шығыс, солтүстікжәне солтүтік-шығысқа келеді. Тасты елді мекені
маңында солтүстік желдің жылдық қайталануы 51%-ды құраса, Ұланбел ауылы
маңында ол 60%-ға жетеді. Желдің орташа жылдық жылдамдығы 2,9-3,3 мсек.
Кейде оның жылдамды көктемде 20 мсек-қа жетеді. Аумақтың климаттық және
топырақтық жағдайына қарай көктемгі, күзгі және қысқы мал жайылымы ретінде
пайдаланады. Қысқы жайылым негізінен, Шу өзенінің құмды келген төменгі
ағысы мен Мойынқұмда болады. Тұрақты су көзінің болмауынан шөлдік жайылымды
толық пайдалануға мүмкіндік жоқ. Егін шаруашылығы суармалы жерлерде және
Шу, Талас өзендерінің жайылымдарында ғана бар. Шу аңғарының орта, төменгі
ағыстарында 100С-тан асатын температура жиынтығы 3460-38000 С-ты құрайды.
Шу-Талас климаттық ауданы облыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz