«Шағын және орта бизнес қызметінің аудиті.»
Кіріспе
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Шағын және орта бизнестің мәні, маңыздылығы мен даму
бағыттары 1.2 Шағын және орта бизнестің экономикадағы ролі
2 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНИСІНІҢ АУДИТІ
2.1 “Жолбарыс”ЖШС бизнесіндегі сипаты
2.2 Ұйымның шаруашылық жүргізу қызметіне талдау
2.3 Шағын және орта бизнес өндіріс саласындағы қаржылық
белсенділік әдісін жетілдіру
3 ҚР ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУ
3.1 Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау шаралары мен
Механизмдері
3.2 Қазақстандағы шағын бизнесті мемлекеттік қолдауды
жетілдіру бағыттары
3.3 Шағын бизнесті ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесін Қазақстан
жағдайында қолдану мүмкіндіктері
Қорытынды
Қолданылған әдебиттер тізімі
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Шағын және орта бизнестің мәні, маңыздылығы мен даму
бағыттары 1.2 Шағын және орта бизнестің экономикадағы ролі
2 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНИСІНІҢ АУДИТІ
2.1 “Жолбарыс”ЖШС бизнесіндегі сипаты
2.2 Ұйымның шаруашылық жүргізу қызметіне талдау
2.3 Шағын және орта бизнес өндіріс саласындағы қаржылық
белсенділік әдісін жетілдіру
3 ҚР ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУ
3.1 Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау шаралары мен
Механизмдері
3.2 Қазақстандағы шағын бизнесті мемлекеттік қолдауды
жетілдіру бағыттары
3.3 Шағын бизнесті ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесін Қазақстан
жағдайында қолдану мүмкіндіктері
Қорытынды
Қолданылған әдебиттер тізімі
Нарықтық қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан шағын бизнестің мемлекеттің дамуында және экономикалық өмірінде алатын ролі зор. Қазіргі өркениетті дүниенің экономикалық құрылымдық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі - шағын бизнес болып саналады.
Әміршілдік экономиканың күйреуі, жекелеген нарық элементтерінің пайда болуы, экономиклық өмірге бұрынғы шаруашылық субъектілерден өзінің инновациялық мінез-құлқымен ерекшеленетін жаңа шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге қоғамымызда меншік иесі деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта топтың қалыптасуы, негізінен, орта және шағын кәсіпкерліктің дамуымен тікелей байланысты.
Тақырыптың өзектілігі. Шағын және орта бизнес–нарықтық экономиканың маңызды элементі, онсыз мемлекет жан-жақты дами алмайды. Ол көп жағдайда экономикалық өсу қарқындарын, жалпы ұлттық өнімнің құрылымы мен сапасын анықтайды. Бұл сектор өзінің мәні бойынша нарықтық инфрақұрылымның шешуші элементі болып табылады.
Шағын және орта кәсіпкерліктің жоғары даму деңгейі нарықтық-бәсекелік шаруашылықтың қажетті бөлігі болып табылатындықтан, оның түрлі формаларын дамытпайынша нарыққа өту мүмкін емес.
Кәсіпкерліктің кез-келген формасын дамыту негізінен жалпы елдегі, оның аймақтарындағы ішкі экономикалық жағдайлар және кәсіпкердің өз мақсаттарын жүзеге асыру үшін берілген құқықтарын пайдалана алу қабілеті сияқты екі шартқа байланысты.
Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына қажетті алғышарттардың қалыптасуына елімізде жүзеге асқан мемлекеттік меншікті ыдырату мен жекешелендіру процесі негіз болып, экономикада жеке сектор пайда болуына алып келді.
Шағын және орта кәсіпкерліктің осындай экономикалық және әлеуметтік саяси қызметтері оның дамуын маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына қойып, Қазақстан экономикасын реформалаудың құрамдас бөліміне айналдырады. Шағын және орта кәсіпкерліктің болашағы зор. Бірақ, маңыздылығына қарамастан, бұл мәселе Қазақстанның экономикалық ғылымында жеткіліксіз зерттелген. Ал жарық көрген кейбір зерттеулерде көрсетілген мәселенің кейбір жақтары ғана қарастырылады, оның макроэкономикалық механизмдерін жетілдіру мәселесі толық зерттеле қойған жоқ.
Республикадағы нарықтық қатынастардың алға басып, экономика мен әлеуметтік саладағы дағдарыстан шығу қажеттілігі шағын және орта бизнесті қалыптастыру мен дамыту мәселелерін терең зерттеуді талап етеді.
Әміршілдік экономиканың күйреуі, жекелеген нарық элементтерінің пайда болуы, экономиклық өмірге бұрынғы шаруашылық субъектілерден өзінің инновациялық мінез-құлқымен ерекшеленетін жаңа шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге қоғамымызда меншік иесі деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта топтың қалыптасуы, негізінен, орта және шағын кәсіпкерліктің дамуымен тікелей байланысты.
Тақырыптың өзектілігі. Шағын және орта бизнес–нарықтық экономиканың маңызды элементі, онсыз мемлекет жан-жақты дами алмайды. Ол көп жағдайда экономикалық өсу қарқындарын, жалпы ұлттық өнімнің құрылымы мен сапасын анықтайды. Бұл сектор өзінің мәні бойынша нарықтық инфрақұрылымның шешуші элементі болып табылады.
Шағын және орта кәсіпкерліктің жоғары даму деңгейі нарықтық-бәсекелік шаруашылықтың қажетті бөлігі болып табылатындықтан, оның түрлі формаларын дамытпайынша нарыққа өту мүмкін емес.
Кәсіпкерліктің кез-келген формасын дамыту негізінен жалпы елдегі, оның аймақтарындағы ішкі экономикалық жағдайлар және кәсіпкердің өз мақсаттарын жүзеге асыру үшін берілген құқықтарын пайдалана алу қабілеті сияқты екі шартқа байланысты.
Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына қажетті алғышарттардың қалыптасуына елімізде жүзеге асқан мемлекеттік меншікті ыдырату мен жекешелендіру процесі негіз болып, экономикада жеке сектор пайда болуына алып келді.
Шағын және орта кәсіпкерліктің осындай экономикалық және әлеуметтік саяси қызметтері оның дамуын маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына қойып, Қазақстан экономикасын реформалаудың құрамдас бөліміне айналдырады. Шағын және орта кәсіпкерліктің болашағы зор. Бірақ, маңыздылығына қарамастан, бұл мәселе Қазақстанның экономикалық ғылымында жеткіліксіз зерттелген. Ал жарық көрген кейбір зерттеулерде көрсетілген мәселенің кейбір жақтары ғана қарастырылады, оның макроэкономикалық механизмдерін жетілдіру мәселесі толық зерттеле қойған жоқ.
Республикадағы нарықтық қатынастардың алға басып, экономика мен әлеуметтік саладағы дағдарыстан шығу қажеттілігі шағын және орта бизнесті қалыптастыру мен дамыту мәселелерін терең зерттеуді талап етеді.
1. ҚР-ң Азаматтық Кодексі (жалпы бөлім)
2. Мамыров Н.К. «Основы предпринимательстваң, Алматы, Экономика, 1997
3. Закон РК “О государственной поддержке малого предпринимательства” от 19.06.1997г., ст.4.
4. Попов В.М., Ляпунов С.И. Практика малого бизнеса. - М. 2001.
5. Виленский А. Этапы развития малого бизнеса. Вопросы экономики 1996. -№7.
6. Курс предпринимательства. Под.ред. В.Я. Горфинкеля – М.,1997.
7. Малое предпринимательство: Теория, мировой опыт и Казахстан. /Под. ред. Е.Б. Жатканбаева. А., 2001.
8. Предпринимательство: Учебник/Под. ред. М.Г. Лапусты. – М.: ИНФРА-М,2000.
9. С.Н. Нысанбаев, Ж.Т. Қожамқұлова Коммерциялық кәсіпкерлік негіздері: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
10. Экономическая теория. Под.ред В.Д.Камаева – М., 2002.
11. Н.К.Мамыров, А.Н.Саханова, Ш.С.Ахметова, Л.Бруза. Государство и бизнес. 1-том., А 2002.
12. Хоскинг А. Курс предпринимательства. – М., 1993.
13. Гайнутдинов Э.М. «Основы предпринимательстваң, Минск, «Высшая школаң, 2000
14. Сборник «Предприниматель и правоң, Издательский дом «БИКОң, Алматы 2000
15. Статистический ежегодник 2004 года, Алматы 2004
16. Қазақстан – цифрларда 2004 жыл, Алматы 2004
17. Войтов А.Г. «Экономика. Общий курсң, Москва, «Маркетингң, 2000
18. Баликоев В. «Общая экономическая теорияң, Лада, 2000
19. Горфинкель В.Я. «Предпринимательствоң, Москва, «Банки и биржиң, 1999
20. Агеев А. И. Предпринимательство: проблемы собственности и культуры. - М, 1991.
21. Бусыгин А. Предпринимательство : Основной курс, -М.,1997
22. Грачев И. Развитие малого предпринимательства // Деньги и кредит . 1997 . -№1.
23. Грузинов В., Грибов В. Предпринимательство формы и методы организации предпринимательской деятельности // Экономика предприятия. - М., 1996
24. Котлер Ф. Основы маркетинга. - М, 1990
25. Курс экономики: Учебник. Основы предпринимательства. - М.,1997
26. Прохоров В. Развитие малого бизнеса //Экономика и жизнь. 1996, №34.
27. Хизрич Р., Питере М. Предпринимательство, или как заве¬сти собственное дело и добиться успеха.
28. Хоскинг А. Среда предпринимательства. Курс предпринимательства. М., 1993.
29. Иванова М. Малый инновационный бизнес в странах с развитой рыночной экономикой. // Российский экономический журнал.1995, №12.
30. Малый бизнес: методика и результаты анализа.//Вопросы статистики.1999,№8.
31. Архипов А., Баткилина Т., Калинин В. Государство и малый бизнес: финансирование, кредитование и налогообложение // Вопросы экономики - 1997
32. Малый и средний бизнес: законодательства Республики Казахстан . Алматы, Ғалым 1999.
33. Что мешает развитию малого и среднего бизнеса в Казахстане. Саханов А.Н, Сейтмагамбетова М.С, Есенжигитова Р.Г. Сборник кейсов по курсу “Государственное регулирование”. Алматы, Экономика, 2003год. С.226-231.
34. Малый бизнес как фактор успешного развития региона //Десять лет реформ на постсоветском пространстве: ожидания, результаты, перспективы. Материалы международ.науч.конф.18-19 мая 2001г. В5-ти ч. Алматы, 2001 Ч.1-С.273-277.
2. Мамыров Н.К. «Основы предпринимательстваң, Алматы, Экономика, 1997
3. Закон РК “О государственной поддержке малого предпринимательства” от 19.06.1997г., ст.4.
4. Попов В.М., Ляпунов С.И. Практика малого бизнеса. - М. 2001.
5. Виленский А. Этапы развития малого бизнеса. Вопросы экономики 1996. -№7.
6. Курс предпринимательства. Под.ред. В.Я. Горфинкеля – М.,1997.
7. Малое предпринимательство: Теория, мировой опыт и Казахстан. /Под. ред. Е.Б. Жатканбаева. А., 2001.
8. Предпринимательство: Учебник/Под. ред. М.Г. Лапусты. – М.: ИНФРА-М,2000.
9. С.Н. Нысанбаев, Ж.Т. Қожамқұлова Коммерциялық кәсіпкерлік негіздері: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
10. Экономическая теория. Под.ред В.Д.Камаева – М., 2002.
11. Н.К.Мамыров, А.Н.Саханова, Ш.С.Ахметова, Л.Бруза. Государство и бизнес. 1-том., А 2002.
12. Хоскинг А. Курс предпринимательства. – М., 1993.
13. Гайнутдинов Э.М. «Основы предпринимательстваң, Минск, «Высшая школаң, 2000
14. Сборник «Предприниматель и правоң, Издательский дом «БИКОң, Алматы 2000
15. Статистический ежегодник 2004 года, Алматы 2004
16. Қазақстан – цифрларда 2004 жыл, Алматы 2004
17. Войтов А.Г. «Экономика. Общий курсң, Москва, «Маркетингң, 2000
18. Баликоев В. «Общая экономическая теорияң, Лада, 2000
19. Горфинкель В.Я. «Предпринимательствоң, Москва, «Банки и биржиң, 1999
20. Агеев А. И. Предпринимательство: проблемы собственности и культуры. - М, 1991.
21. Бусыгин А. Предпринимательство : Основной курс, -М.,1997
22. Грачев И. Развитие малого предпринимательства // Деньги и кредит . 1997 . -№1.
23. Грузинов В., Грибов В. Предпринимательство формы и методы организации предпринимательской деятельности // Экономика предприятия. - М., 1996
24. Котлер Ф. Основы маркетинга. - М, 1990
25. Курс экономики: Учебник. Основы предпринимательства. - М.,1997
26. Прохоров В. Развитие малого бизнеса //Экономика и жизнь. 1996, №34.
27. Хизрич Р., Питере М. Предпринимательство, или как заве¬сти собственное дело и добиться успеха.
28. Хоскинг А. Среда предпринимательства. Курс предпринимательства. М., 1993.
29. Иванова М. Малый инновационный бизнес в странах с развитой рыночной экономикой. // Российский экономический журнал.1995, №12.
30. Малый бизнес: методика и результаты анализа.//Вопросы статистики.1999,№8.
31. Архипов А., Баткилина Т., Калинин В. Государство и малый бизнес: финансирование, кредитование и налогообложение // Вопросы экономики - 1997
32. Малый и средний бизнес: законодательства Республики Казахстан . Алматы, Ғалым 1999.
33. Что мешает развитию малого и среднего бизнеса в Казахстане. Саханов А.Н, Сейтмагамбетова М.С, Есенжигитова Р.Г. Сборник кейсов по курсу “Государственное регулирование”. Алматы, Экономика, 2003год. С.226-231.
34. Малый бизнес как фактор успешного развития региона //Десять лет реформ на постсоветском пространстве: ожидания, результаты, перспективы. Материалы международ.науч.конф.18-19 мая 2001г. В5-ти ч. Алматы, 2001 Ч.1-С.273-277.
Казахстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Д.А.Қонаев атындағы университет
Экономика және бизнес кафедрасы
Тақырыбы:
Шағын және орта бизнес қызметінің аудиті.
050508 – Есеп және аудит
Орындаған: Кунтуов К.С.
Ғылыми жетекшісі: Табеев Т.П.
Алматы-2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 ШАҒЫН және орта БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Шағын және орта бизнестің мәні, маңыздылығы мен даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Шағын және орта бизнестің экономикадағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ..1 4
2 Шағын және орта бизнисінің аудиті
2.1 “Жолбарыс”ЖШС бизнесіндегі
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 20
2.2 Ұйымның шаруашылық жүргізу қызметіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .24
2.3 Шағын және орта бизнес өндіріс саласындағы қаржылық
белсенділік әдісін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..30
3 ҚР шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау
3.1 Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау шаралары мен
механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38 3.2
Қазақстандағы шағын бизнесті мемлекеттік қолдауды
жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..50
3.3 Шағын бизнесті ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесін Қазақстан
жағдайында қолдану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.55
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..62
Қолданылған әдебиттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
5
Кіріспе
Нарықтық қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан шағын бизнестің
мемлекеттің дамуында және экономикалық өмірінде алатын ролі зор. Қазіргі
өркениетті дүниенің экономикалық құрылымдық даму жүйесіндегі болашағы күмән
келтірмейтін салалардың бірі - шағын бизнес болып саналады.
Әміршілдік экономиканың күйреуі, жекелеген нарық элементтерінің
пайда болуы, экономиклық өмірге бұрынғы шаруашылық субъектілерден өзінің
инновациялық мінез-құлқымен ерекшеленетін жаңа шаруашылық субъектілерін
әкелді. Сонымен бірге қоғамымызда меншік иесі деген жаңа әлеуметтік топ
қалыптасты. Осы орта топтың қалыптасуы, негізінен, орта және шағын
кәсіпкерліктің дамуымен тікелей байланысты.
Тақырыптың өзектілігі. Шағын және орта бизнес–нарықтық
экономиканың маңызды элементі, онсыз мемлекет жан-жақты дами алмайды. Ол
көп жағдайда экономикалық өсу қарқындарын, жалпы ұлттық өнімнің құрылымы
мен сапасын анықтайды. Бұл сектор өзінің мәні бойынша нарықтық
инфрақұрылымның шешуші элементі болып табылады.
Шағын және орта кәсіпкерліктің жоғары даму деңгейі нарықтық-бәсекелік
шаруашылықтың қажетті бөлігі болып табылатындықтан, оның түрлі формаларын
дамытпайынша нарыққа өту мүмкін емес.
Кәсіпкерліктің кез-келген формасын дамыту негізінен жалпы елдегі, оның
аймақтарындағы ішкі экономикалық жағдайлар және кәсіпкердің өз мақсаттарын
жүзеге асыру үшін берілген құқықтарын пайдалана алу қабілеті сияқты екі
шартқа байланысты.
Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына қажетті алғышарттардың
қалыптасуына елімізде жүзеге асқан мемлекеттік меншікті ыдырату мен
жекешелендіру процесі негіз болып, экономикада жеке сектор пайда болуына
алып келді.
Шағын және орта кәсіпкерліктің осындай экономикалық және әлеуметтік
саяси қызметтері оның дамуын маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына қойып,
Қазақстан экономикасын реформалаудың құрамдас бөліміне айналдырады. Шағын
және орта кәсіпкерліктің болашағы зор. Бірақ, маңыздылығына қарамастан, бұл
мәселе Қазақстанның экономикалық ғылымында жеткіліксіз зерттелген. Ал жарық
көрген кейбір зерттеулерде көрсетілген мәселенің кейбір жақтары ғана
қарастырылады, оның макроэкономикалық механизмдерін жетілдіру мәселесі
толық зерттеле қойған жоқ.
Республикадағы нарықтық қатынастардың алға басып, экономика мен
әлеуметтік саладағы дағдарыстан шығу қажеттілігі шағын және орта бизнесті
қалыптастыру мен дамыту мәселелерін терең зерттеуді талап етеді.
Жұмыстың алдына қойған мақсаты мен міндеттері. Тақытыптың
маңыздылығын, әрі жеткілікті деңгейде зертелмегендігін ескере отырып
төмендегідей мақсат қойдық: Қазақстан, тіпті бұрынғы Кеңестер Одағы
көлеміндегі табиғи байлығы мол, жаңа экономикалық жүйеге өту кезеңінің
талаптарына сәйкес әкімшілік құрылымның өзгеруіне байланысты қосымша
қиындықтарды басынан кешіріп жатқан шағын және орта кәсіпкерліктің
қалыптасуы мен дамуының теориялық және ғылыми-практикалық мәселелерін
зертеу арқылы нарыққа өту жағдайында оның макроэкономикалық тетіктерін
жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жасау.
Осы мақсатқа жету үшін алдымыздағы төмендегідей міндет қойдым:
Қазақстанның нарықтық экономикалық жағдайында экономикалық дамудың
кәсіпкерлік моделі жалпы экономика жағдайын жақсартуда және дағдарыстан
шығу жолындағы алғышқы қадам ретінде маңызды фактор бола алады.
Кейінге қалтыруға келмейтін шаралар қатарында кәсіпкерлік қызметке,
шағын және орта бизнесті дамытуға қолдау көрсету маңызды орынды алады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Н.Ә.Назарбаевтің Шағын кәсіпкерлік
белсендіру мен мемлекеттік қолдау көрсетуді күшейту бойынша шаралар
туралы бұйрығында шағын бизнес субъектілеріне бүкіләлемдік жәрдемдесу,
орта тапты қалыптастыру керектігіне мән берілгендігі кездейсоқ емес.
Бітіру жұмысының бірінші бөлімінде шағын бизнестің нарықтық
экономикадағы қажеттілігі мен экономикалық мәні ашылған. Сонымен қатар
шағын бизнестің артықшылықтары мен кемшіліктері де осы бөлімге арқау
болған. Мемлекет тарапынан шағын бизнестің дамуын құқықтық және қаржылық
қамтамасыз ету мәселесі де жұмыстың осы бірінші бөлімінде қарастырылады.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің қазіргі
даму барысына статистикалық мәліметтер негізінде саралау жүргізілген. Осы
бөлімде шағын бизнесті мемлекеттік қолдау шаралары мен механизмдерінің
қазіргі жағдайына сипаттама берілген.
Жұмыстың үшінші бөлімінде шағын бизнесті мемлекеттік қолдауды
жетілдіру жөніндегі шаралар кешені қарастырылады. Ал жұмыстың қорытынды
бөлімінде автордың өзіндік тұжырымдары мен ұсыныстары келтірілген.
1. Нарықтық экономика жағдайындағы шағын бизнесті ұйымдастырудың
қажеттілігі мен экономикалық мәні
1.2 Шағын және орта бизнестің мәні, маңыздылығы
мен даму бағыттары
Қоғамымыздағы реформалаудың қол жеткен қомақты табыстарының бірі –
орта таптың қалыптасуы болып табылады. Әміршілдік экономиканың күйреуі,
жекелеген нарық элементтерінің пайда болуы, экономиклық өмірге бұрынғы
шаруашылық субъектілерден өзінің инновациялық мінез-құлқымен ерекшеленетін
жаңа шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге қоғамымызда меншік иесі
деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта топтың қалыптасуы,
негізінен, орта және шағын кәсіпкерліктің дамуымен тікелей байланысты.
Шағын және орта бизнес–нарықтық экономиканың маңызды элементі, онсыз
мемлекет жан-жақты дами алмайды. Ол көп жағдайда экономикалық өсу
қарқындарын, жалпы ұлттық өнімнің құрылымы мен сапасын анықтайды. Бұл
сектор өзінің мәні бойынша нарықтық инфрақұрылымның шешуші элементі болып
табылады.
Шағын және орта кәсіпкерліктің жоғары даму деңгейі нарықтық-бәсекелік
шаруашылықтың қажетті бөлігі болып табылатындықтан, оның түрлі формаларын
дамытпайынша нарыққа өту мүмкін емес.
Кәсіпкерліктің кез-келген формасын дамыту негізінен жалпы елдегі, оның
аймақтарындағы ішкі экономикалық жағдайлар және кәсіпкердің өз мақсаттарын
жүзеге асыру үшін берілген құқықтарын пайдалана алу қабілеті сияқты екі
шартқа байланысты.
Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына қажетті алғышарттардың
қалыптасуына елімізде жүзеге асқан мемлекеттік меншікті ыдырату мен
жекешелендіру процесі негіз болып, экономикада жеке сектор пайда болуына
алып келді.Қазақстанда жеке кәсіпкерлікті қолдау мәселесі алғаш рет 1992
жылы шілденің 4-ші жұлдызында қабылданған Жеке кәсіпкерлікті қорғау мен
қолдау туралы Қазақстан Республикасының заңында көрініс алды.1-43
Соңғы уақытта шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау бағытында елімізде
Қазақстан Республикасы Президентінің 5 заңы, заңдық күші бар 7 қаулысы,
сонымен қатар Қазақстан Республикасында шығын және орта бизнесті дамыту мен
қолдаудың 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды.
Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдауға байланысты соңғы жылдары
жүргізіле бастаған шағын және орта кәсіпкерлікті қалыптастыру және оны әрі
қарай дамытуға байланысты қолайлы өзгерістер жасалынып жатыр.
Шағын және орта кәсіпкерлік баяу қарқынмен және қайшылықты түрде дамып
келеді. Қазіргі уақытта нарықтық экономиканың ерекше секторы ретіндегі
шағын және орта кәсіпкерліктің қалыптасуының алғашқы қадамдары ғана
жасалды. Әлі буыны қатып, бекімеген, дербес өмірге аяқ басқан кезеңде
кемшіліктердің болуы табиғи нәрсе. Дегенмен, шағын және орта
кәсіпкерліктің рөлін бағаламаушылық, оның техникалық-өндірістік және
әлеуметтік-экономикалық әлуетін есепке алмау экономика экономикалық
әдебиеттер мен нақты статистикалық деректер нарықтық экономикасы дамыған
елдерде де шағын және орта кәсіпкерліктің рөлінің күшейгендігін көрсетеді.
Шағын және орта кәсіпорындар санының өсіп, дамыған инфрақұрылым мен
мемлекеттен қолдау тапқанда шағын және орта кәсіпкерлік экономикалық,
әлеуметтік, сонымен қатар тұрғындарды жұмыспен қамту мәселелерін шешудің
маңызды факторына айналады.
Шағын және орта кәсіпкерліктің осындай экономикалық және әлеуметтік
саяси қызметтері оның дамуын маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына қойып,
Қазақстан экономикасын реформалаудың құрамдас бөліміне айналдырады. Шағын
және орта кәсіпкерліктің болашағы зор. Бірақ, маңыздылығына қарамастан, бұл
мәселе Қазақстанның экономикалық ғылымында жеткіліксіз зерттелген. Ал жарық
көрген кейбір зерттеулерде көрсетілген мәселенің кейбір жақтары ғана
қарастырылады, оның макроэкономикалық механизмдерін жетілдіру мәселесі
толық зерттеле қойған жоқ.3-21
Республикадағы нарықтық қатынастардың алға басып, экономика мен
әлеуметтік саладағы дағдарыстан шығу қажеттілігі шағын және орта бизнесті
қалыптастыру мен дамыту мәселелерін терең зерттеуді талап етеді.
Әлемдік тәжірибе, экономикалық дағдарыс жағдайында шағын және орта
кәсіпкерліктің дамуын қолдауға бағытталған саясат қана экономикалық өсуді
жүзеге асыруда керекті нәтиже беретіндігін көрсетеді. Кәсіпкерлікті қолдау
ең алдымен аймақ пен қалалардың міндеті болып табылады. Қазіргі кезде
аймақтар еркіндік алып, орталық ұйымдарының ықпалынан шықты. Сондықтан
нарықтың біртіндеп күш алып, қалыптасып келе жатқан уақытында территорияны
әлеуметтік, экономикалық және экологиялық дамыту мәселесі толығымен аймақ
(қала) әкімшілігіне жүктеледі.
Тауарлар мен қызмет көрсету нарығында монополистік құрылымдар мен
шешуші деңгейде нарықтың сақталуын қамтамасыз етіп, әлеуметтік және
экономикалық мәселелерді шешуге көмектесетін шағын және орта
кәсіпорындардың қажетті саны болғанда ғана аймақтағы (қала) тиімді нарық
шаруашылығын жан-жақты қолдау қалалық, аймақтық және республикалық
деңгейдегі жүзеге асырылып отырған мемлекеттік саясаттың жетекші
мақсаттарының біріне жатқызылуға тиісті екендігін экономикалық өмірдің өзі
дәлелдеуде.
Шағын бизнес кез келген елде болмасын мемлекеттік қолдауды қажет
етеді, оның ерекшелігі, сонымен қоса әлсіздігі осы жерде.
Шағын құрылымның аз мөлшердегі және шектеулі қаржылық мүмкіндігі шағын
фирмалардың ірі кәсіпкерлермен салыстырғанда бәсекегеқабілеттілігіне өз
ізін қалдырады. Сол себепті, шағын бизнеске жағымды экономикалық-құқықтық
орта құру Қазақстандағы кәсіпкерлікті белсендіруде маңызды рөл ойнайды.
Шағын бизнеске тек мемлекеттік емес, сонымен қоса жалпы қоғам бойынша
кешенді бағдарлама кәсіпкер бойында қатал нарық жағдайында өзін-өзі дамыту
мен дамуға икеделуге қабілетті өмір сүру күші пайда болуына көмектеседі.
Мемлекет үшін бұл экономикада дағдарысты жұмсарту, өндірісті көтеру,
әлеуметтік және саяси қарым-қатынастағы тұрақтылықты білдіреді. Шағын
бизнесті дамыту мен оған қажетті ресурстармен (материалды-техникалық,
кадрлық, қаржылық, ақпараттық және т.б.) қамтамасыз етуге жәрдемдесетін
әртүрлі бағдарламалардың мәні өте жоғары
Елімізде қазіргі кезеңде жүргізіліп отырған экономикалық реформаның
басым бағыттарының бірі – шағын және орта бизнесті қалыптастыру мен дамыту
стратегиялық бағыттарында көрініс тапты. Бұл жердегі бизнес (ағылшын: іс,
кәсіп, қызмет) дегеніміз азаматтар мен азаматтар тобының рыноктық экономика
жағдайында жеке мүліктік жауапкершілігі мен тәуекелі, қауіп-қатері
негізінде пайда немесе экономикалық түсімнің өзге де нысанын алуға
бағытталған дербес қызметі. Біздің пікірімізше, адам өміріне, оның
қажеттіліктерін қанағаттандыруға керек игіліктерді алудың басты көзі
өндіріс - экономиканың негізі. Кәсіпкерлік арқылы еңбек, жер, капитал
тәрізді үш өндіріс факторының бірігуі жүзеге асырылады, яғни бұл ерекше
факторды рынок шаруашылығының ерекше бөлшегі ретінде қарастыруға болады.
Кейбір экономикалық әдебиеттерде өндіріс факторы ретінде еңбек, капитал,
жермен бірге кәсіпкерлікті де қарастырады. Бұл тұжырымдардан байқағанымыз,
рынок – еркін кәсіпкерлікке негізделген экономика, ал ол өз кезегінде кез
келген әлеуметтік-экономикалық құбылыс сияқты уақыт талабына сай өзгеріп
отырады. Біздіңің пікірімізше, кәсіпкерлік дегеніміз жеке меншікке (жеке
кәсіпкерлік) немесе шаруашылық жүргізу құқығына негізделген, меншік түрінен
тәуелсіз, тауарға (жұмыс не қызмет атқаруға) деген сұранысты қанағаттандыру
барысында таза табыс табуға бағытталған азаматтар мен заңды тұлғалардың
бастамалық қызметі. Кәсіпкерлік бизнес сөзінің қазақ тіліндегі синонимі.
Кәсіпкерлік белсенділік пен тәуекелділікке бел буа білу – егіз ұғым.
Сондықтан кәсіпкерлікті басқа экономикалық қызмет түрлерінен ерекшелейтін
белгілеріне дербестік, жауапкершілік, тәуекелділік, іскерлік, белсенділік
жатқызылады. Кәсіпкерліктің мәні рыноктың белгісіздік жағдайында өз
меншігін, қолында бар қаражатын тиімді де ұтымды пайдалана білуінде болып
табылады. Рынок үлгісіндегі басты тұлға кәсіпкер десек, ол – қарамағындағы
мүліктерді заңды негізде пайдалануға, өзінің бастамасымен барлық шешімдерді
қабылдауға және кез-келген әрекет жасауға құқықты заңды ұйым немесе жеке
азамат.12-77
Кәсіпкерліктің даму тарихы орта ғасырлардан бастау алады. XVII
ғасырдың орта шенінде халықаралық сауда саласында акционерлік компаниялар
пайда болып, XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында ол кеңінен
дамыды. Экономикалық әдебиеттегі кәсіпкер ұғымы алғаш рет 1723 жылы
Парижде жарық көрген коммерцияның жалпылама сөздігінде келтірілді. Онда
кәсіпкер деп өзінің жауапкершілігіне өндіріс немесе құрылыс объектісін
алатын адамды айтады. Экономикалық теориядағы кәсіпкерлік ұғымын алғаш
XVIII ғасырда ағылшын экономисі Р.Кантильон енгізді. Оның тұжырымдауынша,
кәсіпкер – мөлшері белгісіз, тұрақсыз табыс табатын адам, басты ерекшелігі
– тәуекелге бел буатындығы, негізгі экономикалық функциясы - әр түрлі тауар
нарығындағы ұсыныс пен сұранысты сәйкестендіру. Ол бизнесмендерді капитал
салушыларға және өз еңбегі мен ресурсын пайдаланушыға бөлсе, ал
экономикалық теориядағы классикалық мектептің көрнекті өкілі А.Смит (1723-
1790) кәсіпкерді қандай да бір коммерциялық идеяны өткізіп, пайда алу үшін
экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі ретінде сипаттаған. Мұнда ол
өндірісті өзі жоспарлайды, ұйымдастырады, нәтижесіне өзі ие болады.
А.Маршалл және оның ізбасарлары кәсіпкердің ұйымдастыру қабілетіне үлкен
көңіл бөлді, сөйтіп, кез-келген адам кәсіпкер бола алмайды деп тұжырымдады
Көрнекті ағылшын экономисі Дж.М.Кейнс бойынша, кәсіпкер белсенді, тәуелсіз,
ұқыпты және өте сақ болуы керек, француз экономисі Ж.Б.Сэй (1762-1832) өз
қаражаты мен тәуекелі есебінен өз пайдасы үшін қандай да бір өнім өндіретін
тұлғаны кәсіпкер деп тұжырымдайды. Неміс экономисі В.Зомбарт (1863-1941)
кәсіпкерді ерік-жігері мол, адамдарды үгіттей алатын және оларға өз
тауарын сатып алғыза алатын белсенді ұйымдастырушы, сатушы десе,
австралиялық экономист И.Шумпетер (1883-1950) бизнес – бұл пайда және басқа
да қосымша табыс табу мақсатында инновациялар жүргізу, ал кәсіпкер – жаңа
идеяларға бай, өндіріс факторларын үйлесімді пайдалана отырып, жаңа
технологияларды енгізетін сол арқылы экономиканың дамуын қамтамасыз ететін
тұлға, егер кәсіпкер инноватор функциясын атқаруды доғарса, онда ол өз
мәртебесін жоғалтады деп сипаттаған. Көптеген кеңестік әдебиеттерде
кәсіпкерді капиталист деп қарастырады. 90-ыншы жылдардан бастап
кәсіпкерге жаңаша көзқарас қалыптаса бастады. А.В.Сидорович кәсіпкерді
жеке меншік мүлкінің жауапкершілігі арқылы бәсекелік негізде табыс (пайда)
табу мақсатымен дербес бастамалық іс-әрекет жасайтын шаруашылық жүргізуші
субъект ретінде сипаттасса, Е.Ф.Борисов кәсіпкер – бұл баю мақсатында
өндірістің барлық факторын пайдаланатын іскер адам деп тұжырымдайды.
А.Қаңтарбаеваның пікірінше, кәсіпкер қоғамға қажетті тауарлар мен
қызметтерді өндіре отырып, жаңа рынок құратын, жаңа жұмыс орнын
қалыптастыратын, инновацияларды ендіретін басқа кәсіпкерлердің өндірген
тауарлары мен қызметтерін сатып алатын тұлға экономикада коммерциялық
тәуекелмен байланысты инновацияларды енгізу арқылы өз пайдасын сәтті алуға
талпынатын кәсіпкер неғұрлым көп болса, ондай қоғам соғұрлым баий береді.
Шынында, нарық ең тиімді кәсіпкерлік орта болып табылады. Кәсіпкерлік
– нарықтық қатынастардың қасиеттері мен сапалық сипаттамасының жиынтығы.
Сондықтан кәсіпкерліктің әртүрлі формалары мен түрлерін дамытпайынша
нарыққа өту мүмкін емес.
Кез-келген экономикалық қызмет ұдайы өндіріс циклінің типтес
фазаларымен байланысты болғандықтан, кәсіпкерліктің мынандай түрлерін бөліп
айтуға болады: өндірістік, коммерциялық, қаржылық.
Өндірістік кәсіпкерлік негізінен тауарлар мен қызмет көрсетуді өндіру
мен тұтынуға; коммерциялық – оларды айырбастау мен тұтынуға; қаржылық –
айналысқа, құндар айырбасына байланысты жүзеге асады. Кәсіпкерліктің бұл
түрлерінің ұйымдастырылуы мен қызмет етуіне байланысты әрқайсысының өзіне
тән ерекшеліктері болғанымен, олардың барлығы бірін-бірі толықтырып тұрады.
Шағын және орта кәсіпкерлік кәсіпкерліктің ерекше түрі болып саналмайды,
бұл термин мөлшерлік көлем деңгейін ғана анықтайды, ал оның формасы кез-
келген түрде: жекешелік, серіктестік, шектеулі жауапкершілікті қоғам
ретінде болуы мүмкін.
Шағын және орта кәсіпкерліктің экономикалық мәні: біріншіден, оның
объективті түрде өмір сүруі және экономиканың секторы ретінде
дамитындығымен; екіншіден, кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрі болып
табылатындығымен анықталады.
Шағын және орта кәсіпкерлікті экономиканың секторы ретінде қарастыру
қоғамдық өндірістің екі – техникалық-ұйымдастыру мен әлеуметтік-
экономикалық жағының бірлігін анықтауға негізделген. Оның бірінші жағы
өндіргіш күштер, яғни өндірістің материалдық-заттық элементтер жиынтығы,
жұмыс күші мен өндірісті ұйымдастырудың түрі арқылы анықталса, екінші жағы
- өндірістің қоғамдық түрін құрайтын өндірістік қатынастармен анықталып
отырады.
Нарықтың монополистік емес құрылымын қалыптастыруда, экономикалық
монополизмді жеңуде шағын және орта кәсіпорындар маңызды рөл атқарады.
Дамыған шет мемлекеттердің және Қазақстанның шағын және орта бизнесті
критерийлерін төмендегідей анықтайды:22-119
Дамыған шет мемлекеттерде кәсіпорының шағын, орта не ірі бизнеске
жататын әр түрлі критерийлерге сәйкес анықтайды. Атап айтқанда, жұмыспен
қамтылғандардың санына қарай, негізгі қор мөлшеріне қарай, табысына
пайдасына қарай. Кестеден көрініп тұрғандай Ұлыбританияда шағын
кәсіпорындар санатына жылдық пайда мөлшері 250 мың фунт стерлинг болатын
кәсіпорындар енгізілсе, Жапонияда шағын және орта бизнестегі кәсіпорындар
санатына жұмыспен қамтылғандар саны 100 адамға дейін, ал капиталы 10 млн-
нан 100 млн йенге дейін болатын кәсіпорындар енгізіледі. Еуропаның кейбір
елдерінде шағын кәсіпорын критерийі ретінде капиталдың жылдық айналымының
шекті мөлшері қолданылады: Италияда – 3 млрд лир, Францияда – 100 млн
француз франкі, Канадада 100 адамға дейін жұмыспен қамтып, табысы 200 мың
доллорды құрайтын кәсіпорындар шағын бизнес санатына жатады.
А.Н.Азрилианның жетекшілігімен жазылған экономикалық сөздікте шағын
бизнеске мынандай түсініктеме беріледі: ешбір монополистік бірлестікке
тікелей кірмейтін және экономикада монополияларға деген бағынышты рөлді
ұстанатын ұсақ және орта кәсіпорындардың жиынтығы. П.Д.Половинкиннің
тұжырымдауынша, шағын бизнес бұл пайда табу мақсатында, өзінің бастамалық,
инновациялық, тәуекелдік негізінде жауапкершіліктермен бірге жер, еңбек,
капитал тәрізді өндіріс факторларын рационалды пайдаланатын және басты
субъектісі кәсіпкер болып табылатын шағын кәсіпкерлердің кез-келген
экономикалық қызметі.
Біздің пікірімізше, шағын бизнес дегеніміз әр елдің өзіне тән өлшемдер
жүйесі бар (жұмысшылар саны, сатудан түскен кіріс көлемі, актив мөлшері,
жылдық табыс және т.б.) шаруашылық жүргізудің ерекше нысаны. Шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы заңына сәйкес, шағын
кәсіпкерліктің субъектілірі болып жұмыскерлерінің жылдық саны 50 адамнан
аспайтын әрі орташа есеппен жылына айлық есептік көрсеткіштің 60 мың
мөлшерінен аспайтын актив ұстайтын кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды
тұлға құрмай кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлғалар саналады. Орта
бизнеске жұмыскерлердің жылдық саны 250 адамнан аспайтын әрі орташа есеппен
жылына айлық есептік көрсеткіштің 325 мың мөлшерінен артпайтын актив
ұстайтын, кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды тұлғалар саналады. Олар
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырғанда қатардағы шағын бизнестің ұйымдық-
құқықтық нысанының бірі – дара кәсіпкерлік. ҚР-ның 2006 жылғы 7 ақпандағы
Жеке кәсіпкерлік туралы Заңына сәйкес дара кәсіпкерлік дегеніміз
азаматтардың тәуекелділігі мен мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын
және олардың өздерінің мүліктеріне негізделген табыс табуға бағытталған
бастамалық қызметі. Біздің пікірімізше, дара кәсіпкер – заңды тұлға
нышанынсыз және заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке
тұлға. Мұнда ескеретін бір жайт, бұл кәсіпкерлік әлеміне тек отандық
тұлғалар ғана емес, шетелдік тұлғалар да қатынаса алады. 20-205
Дүниежүзілік тәжірибе шағын және орта фирмалардың ірі компанияларға
қарағанда әр қамтылған адамға шаққанда 2,5 еседей көп жаңа өнім щығарып,
қолданымдағы технологияны жақсарту бойынша 2 есе көп мәнді ұсыныстар
жасайтындығын көрсетті;
Нарықта мамандандырылған, жоғары технологиялы көптеген шағын және орта
кәсіпорындар анағұрлым селсоқ ірі бизнеспен бәсекеге түседі. Бұл бәсеке
олардың қызметінің ынталандырушы рөлін атқарады және монополистік нарық
құрылымының пайда болуына кедергі жасайды.
Шағын және орта бизнестің ірі бизнеспен салыстырғандағы
артықшылықтарына төмендегілер жатады:
а) икемділік қасиеті – еңбек және материалдық ресурстарды дер кезінде
ауыстырып отыруға, нарық талаптарына дәл уақытында жауап беруге мүмкіндік
береді;
ә) тұтынушымен тікелей байланыста болып, оның сұранысына тез арада
жауап бере алу қабілеті – жергілікті нарықтарда қажетті тауарлармен
қамтамасыз етуге ықпалын тигізеді;
б) шағын және орта бизнес экономиканы құрылымдық жағынан қайта құруға
жол ашады;
в) шағын және орта бизнес өндірістің қоғамдық құрылымын жақсартады,
себебі ебедейсіз ірі өндірістің өзгермелі ортаға, ҒТП-тің жаңа
талаптарына бейімделуін жеңілдетеді, ірі корпороцияларды ұсақ сериялы өнім
өндірісінен босатып, ізденумен, жетілдірумен және жаңа өнімдерді игерумен
айналысады, тәуекелге барудан қорықпайды;
г) елдің жалпы экспорттық әлуетін арттыруға өз үлесін қосады: шағын
және орта бизнестің көмегімен сыртқы нарыққа шығуға құқық алған, бірақ
экспорттық мүмкіндіктерді жүзеге асыруға қажетті тиімді ішкі ұйымдастырушы-
экономикалық құралдары жоқ, ірі кәсіпорындардың өнеркәсіп саласындағы
кейбір мәселелерін шешуге болады;
ғ) экономиканың шағын секторының кәсіпорындары табыстағы
сәйкессіздікті азайтуға мүмкіндік береді;
д) ең жаңа технологияның әртүрлі түрлерін дамытуға қабілетті;
е) болашақта өнеркәсіпті дамытудың негізі болып табылатын маманданған
жұмыскерлерді дайындайды;
ж) кәсіпкердің басқару қабілетінің толығынан көрінуіне мүмкіндік
береді;
з) тұрғындар және басқа да жергілікті қаржы көздерінің жинақтары мен
капитал салымдарын көбейту арқылы шағын қаржыларды неғұрлым тиімдірек
пайдалануға ықпал жасайды;
и) табиғи ресурстарды пайдалану деңгейін ұлғайту арқылы жинақылықты
арттырады;
й) шағын және орта кәсіпорындардың маңызды артықшылықтарына, сондай-
ақ, транспорт шығындарының неғұрлым аздығы жатады.
к) тағы да бір мәнді қасиеті – еңбек ресурстарынын, әсіресе орта және
шағын қалаларда тиімді пайдаланатындығы. Көптеген шағын қалалар мен
қалашықтарда дамыту үміті шағын және орта бизнеске байланысты. Шағын және
орта кәсіпорындар тұрғындардың қамтамасыз етілмеген мұқтаждарына жауап
ретінде кез-келген секторда дами алады.
Бірақ, осыған қарамастан шағын және орта кәсіпорындардың
артықшылықтарын асыра мадақтау арқылы біздің шешілмеген әлеуметтік-
экономикалық мәселелерімізді шеудің жаңа жолдарын тек шағын және орта
бизнесті дамытудан ғана көруге болмайды. Мысалы, қаншалықты тиімді болса
да, ірі және қымбат ғылыми-техникалық бағдарламаларды жүзеге асыруға шағын
және орта бизнестің шамасының келмейтіндігін естен шығармау қажет. Оның сол
сияқты шикізат пен капитал алудағы, өнімді өткізу нарығын зерттеудегі,
жарнама бойынша мүмкіндігі шектеулі. Әдетте шағын және орта кәсіпорындар
баға немесе несие беру шарттары, мемлекеттік реттеу сияқты сыртқы
факторлардың жағымсыз әсерлеріне қарсы тұруға әлсіз. Мұндай мардымды
сілкіністер бұл кәсіпорындарды шығынға ұшыратып қана қоймай, көп жағдайда
олардың тікелей күйреуіне алып келеді.
1.2 Шағын және орта бизнестің экономикадағы ролі
Жалпы шағын және орта бизнес микродеңгейде нақты әлеуметтік-
экокномикалық ортада іске асады және осы ортамен үнемі санасады, өйткені
өзі осы ортадан шыққан. Шағын және орта бизнес осы орта өнімі болып
табылады. Шағын және орта бизнес – бұл экономикалық белсенділіктің ерекше
түрі. Ол өзіндік бастамашылыққа, жауапкершілікке негізделген инновациялық
кәсіпкерлік идея. Экономикалық белсенділік – қоғамдық өндіріске жеке
адамның қатысу нысанын және өзінің, жанұя мүшелерінің өмір сүруін
қамтамасыз ету үшін қаражат табу тәсілі. Жеке адамның қоғамдық өндіріске
қатысуының бұл нысаны функционалды міндеттеме немесе олардың комбинациясы
болады. Егер ол келесі тұлға ретінде қатысса:
• Үнемі және кепілді табыс әкелетін объектінің, жылжымайтын
мүліктің жене тағы басқа меншік иесі ретінде (жалға берілетін
үйдің немесе кәсіпорының меншік иесі).
• Еңбек күшін сататын жалдамалы жұмыскер ретінде (сварщик,
сатушы, автокөлік жуушы және т.б.).
• Жеке дара өндіруші ретінде (өз еңбектерін өткізу арқылы
табатын табысына өмір сүретін дербесң суретші немесе
автокөлікті такси ретінде қолдану арқылы табысына өмір сүретін
жүргізуші жене т.б.).
• Менеджер ретінде (біреудің кәсіпорынын басқарушы).
• Қорғаныс – күзет қызметкері ретінде (қарашын, күзетші т.б.).
Шағын және орта бизнес жаңа тауарды өндіру болсын, қызметті басқа
профильге ауыстыру және жаңа кәсіпорын ашу болсын инновациалық мезеттің
болуын талап етеді. Өндірісті басқарудың жаңа жүйесі, өндірісті
ұйымдастырудың жаңа тәсілін және жаңа технологияны енгізу – бұлардың
барлығы инновациялық мезет болып есептеледі.
Кәсіпкерлік белсенділіктің негізгі субъектісі – кәсіпкер болып
табылады. Бірақ, кәсіпкер жалғысу субъектісі бола алмайды. Өйткені, ол
тұтынушымен үнемі қарым-қатынаста болады.Сонымен қатар бұл жерде көмекші
немесе қарсы шығушы ретінде мемлекет те қатынасқа түседі.Тұтынушы да,
мемлекет те, жалдамалы жұмысшы да(егер кәсіпкер жалғыз жұмыс істемесе),
бизнес бойынша әріптестер де кәсіпкерлік субъектілер категориясына
жатады.27-345
Бизнесмен мен тұтынушы арасындағы қарым-қатынаста кәсіпкер белсенді
субъект категориясына жатады, ал тұтынушыға әрекетсіздік қасиет тән. Осы
қатынасты талдай келе, тұтынушы кәсіпкерлік прцестің индикаторын
атқаратындығын айта кеткен жөн. Бұл түсінікті. Өйткені, кәсіпкер қызметінің
пәнін құрайтын заттарға тұтынушы оң баға бергенде ғана бұл заттар өтімді
болады. Мұндай бағалау тұтынушы арқылы жүзеге асады және қандай да бір
тауарды сатып алуға дайын екенін білдіреді. Кәсіпкер өз қызметін
ұйымдастыруда тұтынушының көңіл-күйін, қалауын және күтуін елемей қоймайды
9.
Сонымен, кәсіпкердің мақсаты тұтынушының көңілінен шығуң, өз
тұтынушылар ортасының болуына ұмтылу.
Қарастырылған мәселелерді тұжырымдай келсек: қоғамдық өндіріс
көзқарасынан бизнесмен белсенді субъект рөлін атқарса, кәсіпкелік процесс
көзқарасынан белсенді рөлді тұтынушы атқарады және кәсіпкер бұл деректі
елемей қоя алмайды.
Кәсіпкерлік процесс субъектісі ретіндегі мемлекеттің рөлі, іскерлік
белсенділік ортада пайда болатын қоғамдық жағдайларға, ахуалдарға және
мемлекеттің өз алдына қойған мақсатына байланысты әртүрлі болады.
Нақты жағдайларға байланысты мемлекет болуы мүмкін:
• Шағын және орта бизнес дамуына қолайсыз жағдай жасаса, немесе
оны шектесе, кәсіпкерлік дамуының тежеуіші;
• Мемлекет шағын және орта бизнестің дамуына тікелей қарсы іс-
әрекет жасамаса, бірақ оның дамуына мүмкіндік те жасамаса,
бөгде бақылаушы;
• Мемлекет кәсіпкерлік процеске тарту үшін жаңа агенттерді үнемі
бнелсенді іздесе, кәсіпкерлік процесті жеделдетуші бола алады.
Жалдамалы жұмысшы да кәсіпкерлік идеяны жүзеге асырушы ретінде
кәсіпкерлік процестің субъектілер тобына жатады. Кәсіпкерлік идеяның жүзеге
асу нәтижелігі және сапасы жалдамалы жұмысшыға байланысты 10.
Әрбір экономикалық субъектінің өз мүддесі болатындығы мәлім. Ал,
кәсіпкер мен жалдамалы жұмысшының жоспарларының бір бөлігі сәйкес келеді
(табыс жоғарылаған сайын, жалақы жоғарылайды), ал бір бөлігі қарама-қайшы
сипатқа ие(кәсіпкер жоғары жплақы төлеуге мүдделі емес, ал жалдамалы
жұмысшы жалақы жоғары болғанын қалайды). Мұндай жағдайда екі жақ өздерін
қанағаттандыратын келісімге келеді. Осындай келісімдер кәсіпкерлік
процестің екі субъектісінің қатынасының негізін құрайды.
Еңбек бөлінісі негізінде қазіргі заман жағдайында әрбір бизнесмен
терең мамандандырылған өндірісте қызмет атқарады.Кез-келген кәсіпкер
эффективті әріптестік байланыстарды қажет етеді: тек осы жағдайда ғана ол
тұтас өндірістік процесте нәтижелі қызмет жасайды. Кәсіпкерлер жалпы
экономикалық процестен салыстырмалы оқшауланған әріптестік байланысты
ұстанғанда жағдай идеалды болады. Талдау үшін тұтас өндірістік процесті
алсақ, ол көптеген фрагменттерден тұрады, олардың әрқайсысы кәсіпкерлік
қызметте нақты орын табады.
Нарықтық жағдайда кәсіпкер үнемі басқа кәсіпкерлермен байланыста
болып, үнемі нәтижелі әріптестік қарым-қатынас іздеу үстінде болады.
Сонымен, бизнесмен өз қызметін ұйымдастыру кезінде әріптестерін
кәсіпкерлік процесс субъектісі ретінде қарастырады. Әріптестердің қарым-
қатынастарының нысанына кәсіпкердің қызметінің нәтижелілігі тәуелді.
Шағын және орта бизнес белсенділігінің мақсаты –сұранысқа ие және
пайда әкелетін тауарды өндіру және нарықта сату немесе ұсыныс жасау. Пайда
– өндіріс және нарыққа тауар шығару барысында және кәсіпкерлік шешімді
дұрыс қабылдап, жүзеге асыру нәтижесінде түскен табыстың шығыннан кейін
қалған бөлігі 11-228.
Бірақ, пайда алу тек бизнеске ғана емес, сонымен қатар басқа да
іскерлік белсенділік нысандарына да тән нәрсе. Осыған байланысты
кәсіпкерлік пайда және кәсіпкерлік табыс сияқты экономикалық категорияларға
көңіл аудару керек. Инновациялық қызметтен түскен табыстар, яғни, өндірісті
ұйымдастырудың жаңа әдістерін енгізуден түскен табыстар кәсіпкерлік табысты
құрайды. Кәсіпкерлік табыс дегенде біз кәсіпкердің табиғи қаситіне
байланысты немесе сыртқы жағдайларға байланысты өндіріс факторларын жаңаша
комбинациялау және талдай білуі арқылы түсетін қосымша табыс, басқарудан
түскен табыс, артық табысты(излишек), түсінуіміз керек.
Шағын бизнесті ұйымдастыру нысандарының кеңейтілген сызбасы
Ұйымдастырушылық блогы
-өкілетті салалық орган;
- шағын бизнесті қолдау агенттігі
- бизнесті дамытудың қоры
- банктер
- бизнес жоспарлар
ррррррррр
Талдау блогі Өндірістік блогы
-ішкі нарықтағы сұраныс пен -менеджерлер ұйымдастыру,
ұсыныстың төлем қабілетінің -негізгі өндіріс
балансы -инфрақұрлым
-сыртқы нарықтағы сұраныстың -персонал
төлем қабілеттілігі балансы -ресурстар
-тауарларға мүмкін болатын -маркетингті қалыптастыру;
көлемін бағалау
Мемлекеттік реттеу блогы
-салықтар, акциздер,т.б
-кеден салығы, тарифтер
-бағалар, прейскуранттар
-құқықтық актілер;
1 - сурет
Басқаша айтқанда , кәсіпкер пайдасы (егер жәй іскер адам емес нағыз
кәсіпкер туралы айтылса) екі элеметтен құрылады:
• іскер адамның әдеттегі пайдасы ;
• іскер адамның әдеттегі пайдасынан артықшылық.
Екінші элемент кәсіпкерлік табыс (пайда) ретінде қарастырылады, яғни,
инновацилық қызмет үшін және өндірістегі жаңашылдық үшін қоғамдық
мараппаттау нысандары 12-321.
Сонымен, әрбір кәсіпкер, іскер адам ретінде қарастырылады. Бірақ,
нағыз кәсіпкер феномені туралы сөз болса, барлық іскер адамдарды
кәсіпкерлер категориясына жатқызуға болмайды.
Бизнестің шаруашылық жүргізу тәсілі ретінде бірнеше негізгі белгілері
бар. Оның ішінде ең негізгілерінің бірі-шаруашылық субьектілерінің
еркіндігі мен тәуелсіздігі. Олардың егемендігі нарық механизмі әрекетін
қамтамасыз ететін тәртіп қалыптастырады. Жалпы бизнестің негізгі талабы -
экономикалық іс әрекеттердің әртүрлілігіне қарай іздеу мен таңдау
еркіндігі. Әрбір қызметкердің өз істей алатын еңбекпен айналысуға құқысы
бар. Алайда қандай еркіндік болмасын көптеген жағдайлармен шектелген, олар
сыртқы орта мен субьектілер әрекетінің нәтежиесінен шығады. Дегенмен,
бизнес қызметтің басты шарты-барлық мүмкіндіктер деңгейі тұрғысынан шешім
қабылдау өзбеттілігі мен еркіндігі болып табылады. Бизнеске тән тағы бір
сипат-шаруашылық жүргізудегі тәуекелге баруы. Тәуекел - жоспар немесе
болжауды қарастырылған нұсқалармен салыстырғанда табыс ала алмау немесе
зиян шегудің ықтималдығы. Шаруашылық тәуекелдің негізінде мүмкін болатын
және шығындар мен нәтежиелердің ара-қатынасы жатады.
Бизнестің келесі белгісі ол толық экономикалық жауапкершілік және
бұл мүліктік және кәсіпкердің өз атынан жүзеге асырылуы. Кәсіпкерлер өз
міндеттері бойынша өзіне тиесілі бүкіл мүлкіне жауап береді. Сонымен
қатар, өзіне тиесілі өндіріс құралдарын тиімді пайдалану; қоршаған ортаны
ластамау; өндірістің Қауіпсіздік ережелерін бұзбауға; санитарлы
гигиеналыҚ нормаларды сақтауға міндетті.
Бизнестің жүзеге асыраушыларының ерекше белгілері ретінде жаңашылдық;
шығармашылық ізденіс; жауапкершілік; іскерлікте этикет әрекеттері; жеке
қабілеттер мен қасиеттерін жатқызуға болады. Міне осы қабілет - әдеттегіден
ерекше шешім қабылдау қабілетін және жағдайға шығармашылықпен қарау
іскерлік әлемде жоғары бағаланады және нәтижелі сипатта болады.
Бизнестің атқаратын қызметтеріне келетін болсақ: өндірістік,
коммерциялық, қаржылық және басқарушылық қызметтері бар.
Өндірістік қызметі өндіріс пен материалды техникалық қамтамасыз
етуді және шаруашылық қызметке қажетті шикізат, құрал жабдықтар және тағы
басқаларымен өзара байланыстылығын жүзеге асырады.
Коммерциялық қызметі тұтынушылардың қажеттіліктерін анықтау және
кәсіпорындар мен нарықтық контрагенттер арасындағы айырбас процесін
басқаруды жүзеге асырады. Сонымен қатар, тауар-ақша және сауда-айырбас
операциялары және сату- сатып алу бойынша келісімдер арқылы да жүзеге
асырылады.
Қаржылық қызметі келесі функцияларды іске асырудан тұрады: қаржы
есебінің енгізілуі; инвесторлар мен кредиторлар есебінен капиталдың
мобилизациялануы; сатудан түскен табыстарды жинақтау; ақша нарығы; банктер,
инвесторлар, бағалы қағаздармен өзара байланыстар қалыптастыру; сатып
алушыларды іздеу мен анықтау және тартуға байланысты маркетингілік
қызметтер және тағы басқалар.
Басқарушылық қызмет кезінде кәсіпорындар мен қоғамдық құрылымдар
немесе ақпарат құралдармен өзара қарым қатынастарын басқаруы, бизнес
идеялар, инициативалық талаптарды және басқару - менеджмент тәжірибелерін
қалыптастырып, тарату; капиталдар мен табыстардың қолданылуын басқару,
ғылыми-зерттеу жұмыстары мен жобалық жұмыстарды тиімді пайдалану; және
бизнес қажеттіліктеріне сәйкес жұмысшыларды тарту, таңдау, жұмысқа алу.
Сонымен, кәсіпкер - қызметінің сферасына байланыссыз өз
қабілеттіліктерін келесі функцияларды орындау арқылы жүзеге асырады:
- нарықты зерттеу арқылы төлем қабілетті сұранысы бар тауарлар мен
қызметтер іздеу;
- тауарды өндіру немесе қызмет көрсету үшін қажетті ресурстарды
бағалау; төмен бағалы ресурстар нарығын іздеу;
- бизнесті жаңа техника, технология және менеджмент негізінде
ұйымдастыру және оларды басқару;
- маркетингтің қазіргі заманғы принциптерін пайдалану арқылы
тауарлар мен қызметтерді сату, тарату;
- табыстарды тұтыну және жинақтау қорлары арасында, резервтік
қорлар, дивиденттерді төлеу қорлары арасында т.б. тиімді бөлу;
Кез -келген экономикалық қызмет ұдайы өндіріс циклының типтес
фазаларымен байланысты болғандықтан, бизнестің келесі түрлерін бөліп айтуға
болады: өндірістік, коммерциялық, қаржылық. Өндірістік бизнес негізінен
тауарлар мен қызмет көрсетуді өндіру мен тұтынуға; коммерциялыҚ -оларды
айырбастау мен өткізуге; қаржылық айналысқа, құндар айырбасына байланысты
жүзеге асырады. Бизнестің бұл түрлерінің ұйымдастырылуы мен қызмет етуіне
байланысты әрқайсысының ерекшеліктері болғандықтан, олар бірін-бірі
толықтырып отырады. Ал шағын бизнес ол бизнестің бір ерекше түрі деуге
болады, ол оның формасы кез келген түрде: жекеменшік, серіктестік,
жауапкершілігі шектеулі қоғам ретінде болуы мүмкін. Сондықтан да шағын
бизнестің екі экономикалық мәні анықталынады: біріншіден, оның объективті
түрде өмір сүруі және экономкалық секторы ретінде дамитындығы; екіншіден,
бизнес қызметтің ерекше түрі болып табылатындығы. Шағын бизнесті
экономиканың секторы ретінде қарастыру қоғамдық өндірістің екі -
техникалық ұйымдастыру мен әлеуметтік - экономикалық жағының бірлігін
күште, яғни, өндірістің материалдық заттық элементтер жиынтығы, жұмыс күші
мен өндірісті ұйымдастырудың түрі арқылы анықтама, екінші жағы өндірістің
қоғамдық түрін құрайтын өндірістік қатынастармен анықталып отырады. Шағын
бизнестің негізгі экономикалық белгілеріне жататындар:29-348
- шарушылықты тәуекелділікпен жүзеге асыру(оқшалануы),
- қызметтің белгілі бір түріне мамандануы;
- өндірілген тауардың нарықта сатылуы, сатып алынуы.
Шағын бизнестің клеткасың- шағын кәсіпорындар. Осыдан шағын
бизнестің шағын кәсіпорындардың жиынтығын құрайтын экономиканың ерекше
секторы немесе нарық жағдайындағы өндірістің ерекше қоғамдық формасы
екендігі анықталынады.
2.Шағын және орта бизнисінің аудиті
(“Жолбарыс”ЖШС мысалында )
2.1 “Жолбарыс”ЖШС бизнес қызметінің сипаты
Жолбарыс жауапкершілігі шектеулі серіктестігі заңды тұлға. Ұйым-
2004 жылы 1 наурызда Қазақстан теміржолы Ұлттық компаниясы жабық
акционерлік компаниясының отырыс шешімінің 26 желтоқсан 2003 жылғы №26
хаттамасы, Локомотив жөндеу ашық акционерлік қоғамының Директорлар
Кеңесінің 24 қараша 2003 жылғы №9 хаттамасы мен 2004 жылғы 8 қаңтардағы №1
бұйрығына байланысты бұрынғы Локомотив жөндеу ААҚ материалдық базасы
негізінде құрылған. Жалпы ұйым локомотивтерге техникалық қызмет көрсетумен
айналысады. Атап айтсақ, серіктестік заңнамалармен тыйым салынбаған келесі
қызмет түрлерін жүзеге асырады.
Ұйым локомотивтерге техникалық қызмет көрсетумен айналысады.
Серіктестіктің шаруашылық жүргізудегі негізгі мақсаты пайда табу. Бұл
көрсетілген мақсатқа жету үшін серіктестік төмендегі негізгі жұмыстарды
Локомотивтерді жөндеудің жылдық көлемі:30-234
1. КР-4дана, 2. ТО-8-34 дана, 3. ТО-7-15 дана, 4. ТО-6-88 дана, 5. ТО-
4-1297 дана, 6. ТО-3-703 дана, 7. ТО-2-127 дана.
Шаруашылық сараптама негізінде және өндіріс жүргізу тетіктерін
жетілдіру арқылы еңбектің пайдалылығы мен өнімнің сапасын қамтамасыз
етеді.Мамандығын жоғарлатуда, тұрақты оқуда және толық еңбекке деген
қабілетін арттыруда ғана, шаруашылық басшылығы барлық жұмыскерлерді сапалы
басқару қозғалыстарына қосуды өзінің басты міндеті деп есептейді.
Жүйелі сенім қағидасымен сапалы басқару мүмкіндігі Жолбарыс ЖШС-де
ИСО 9001-2000 талаптары негізінде менеджмент жүйесі кіргізіліп және
қолданысқа берілгенде орындалады.Тұрақты сапа менеджмент жүйесін жақсарту
сапаны басқарудың пайдалылығы мен жақсы қорытынды көрсеткіштеріне жетуді
қамтамасыз етеді.Талап қоя білу негізінде және керекті заттарды қамтамасыз
ететін ұйымдармен қарым-қатынасты жақсарту ғана шикізаттың, заттардың,
саймандардың сапалылығын арттыруға негіз болады.
2007 жылы жөндеу бағдарламасын жылдық бірлікпен есептегенде
Локомотив АҚ бойынша-94,5пайызға, Локомотив Сервис Орталығы АҚ бойынша-
100,6 пайызға, Кеден Транссервис АҚ бойынша-121,6 пайзға орындады.
Күрделі жөндеу цехында биылғы жылы 4 бірлік ТЭП-70 тепловозын жөндеуден
шығару жоспарланған болатын. Көтерме жөндеу цехы бойынша 22 тепловоз
жөндеуден өткізілді. Жөндеу бағдарламасы 101,7 пайызға орындалып отыр.
Биылғы жылы аудандық бюджетке 193 145 000 теңге салық төленді. Жалпы жыл
қортындысы бойынша 13 603 000 теңге пайдамен шығып отыр. Жұмысшылардың
орташа айлық табысы 43 497 теңгені құрады
Бухгалтерлік есеп беру бөлімі кәсіпорынның бухгалтерлік есеп пен
қаржылық-шаруашылық қызметін, материалдық, қаржылық ресурстарын
пайдаланылуына бақылау, кәсіпорын меншігінің сақталуын ұйымдастырады.
Кәсіпорын мен оның өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету
шараларының барлығы кәсіпорын бөлімшелеріне нарықтық экономика элементтерін
(баға, пайда, т.б.) жеткізу және кәсіпорын ішінде сату-сатып алудың тауар-
ақша қатынастарын, бәсекелік күрес элементтерін шаруашылық қызметіне енгізу
және экономиканы басқаруды орталықсыздандыру жолымен нарықтық экономика
негізінде өндірісшілік экономикалық қатынастардың ұтымды жүйесімен
нығайтылуы қажет.
Кәсіпорын экономикасындағы басқарудың мұндай әдістерінің ықпал ету
дәрежесін нығайтуға өз шығынын өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру,
экономикалық ынталандыру және экономикалық жауапкершілік сияқты
кәсіпорынның өндірістік қызметтерін ұйымдастырудың нарықтық принциптерінің
ықпалын күшейту есебінен қол жеткізіледі.
Жолбарыс ЖШС-те дайындалған және қалпына келтірілген саймандар мен
заттардың жалпы сомасы нақты 15 мың 659теңгені құрады. Жалпы соманы ішінде
негізгі дайындалған саймандарға, ТК-34 подшипниктері, шатун басының
втулкалары, поршень втулкалары, валиктер, метиздер, прокладкалар жатады.
Жолбарыс ЖШС-те нақты қалпына келтірілген саймандар мен заттардың
жалпы сомасы 4 мың 102теңгені құрады. Жалпы соманың ішінде негізгі қалпына
келтірілген саймандар мен заттарға: шестерналар, втулкалар, ДВС
вклыдыштары, поршендер, кардан валдары, цилиндр гильзілері жатады.Жоспарлы
кіріс-шығын сараптамасы және қаржылық нәтиже (2006-2007жж) негізгі өндіріс
қызметіне кеткен шығыс: 2007 жылдың 12 айында жалпы негізгі өндіріс
қызметінен жасалған үнем 1млн.329мың 898неңге, оның ішінде:23-406
Еңбекақы қоры бойынша нақты шығын 314мың 751теңге, ал жоспарда 369мың
223теңге қарадған болған, нәтижесінде үнемделген 54мың 475теңгені құрады.
Бұл үнем жөндеу бағдарламасының КР-2, ТО-8,6,3,2 жөндеу түрлері бойынша
жоспардың орындалмауынан болып отыр.
Әлеуметтік сақтандыру қорына 2007 жылдың жоспарында 64мың 343теңге
есептелген болса, нақты шығын 56мың 56теңге болып, үнем сомасы 8мың
287теңге болды.Материалдар бойынша шығынға жоспар 1млн.198 мың 808 теңге
қаралған болса, нақты материалдар шығыны 733 мың 330 теңгені құрап,
үнемдалген сома 467мың 478 теңгені құрады. Бұл үнем негізінен жөндеу
бағдарламасының жалпы Жолбарыс ЖШС-і бойынша орындалмағанынан, кейбір
тепловоз жөндеуге керекті саймандар мен заттарды өзінде дайындау, қалпына
келтіру жұмыстарының тұрақты жүргізілгендігінің арқасында жетістікке жеттік
деп есептеу керек. Бұл шаруа негізінен жаңа заттардың жоқ болғанда
жасалады.
Жанармай жоспар бойынша 37мың 286 теңге шығын қаралса, нақты сол жыл
қортындысында 39 мың 417 теңге болып, 2 мың 131 теңге жоспардан артық шығын
жұмсалғаны анықталды. Бұл артығымен шығын болуы негізінен тепловоздарға
керек болғандықтан жоспарда қаралмаған реостат арқылы жалпы тепловоздың
дизелдерін бақылау, тексеру жұмыстарын жүргізу кезінде жұмсалады. Сол
сияқты ТЭП-70 маркалы тепловоздардың жөндеу кезінде картерлерін жууға да
мөлшерлі жанармай жұмсалады. Бұл шығындар жоспардың есептеу кестесінде
қаралмаған.Электрқуаты шығыны жоспар бойынша 18мың 507 теңге болса, нақты
осы мерзімге 10мың 542 теңге болып, жоспармен салыстырғандағы нақты үнем
сомасы 7мың 965 теңге болды. Бұл әрине біріншіден, нақты электрқуатын
үнемдеген болса, екіншіден тепловоздар жөндеу жылдық бағдарламаның толық
орындалмағанынан болды деп есептеу керек.Басқа шаруашылықтарға қызмет өтемі
үшін жоспар бойынша 150 мың 271 теңге қаралған болса, нақты шығыс 105 мың
271теңге болып, үнем 44 мың 647 теңгені құрады. Себебі, күрделі жөндеуге
бөлінген қаражат толық игерілмеді, сонымен қоса жаз айларында депо орталық
жылудан ажырап, өзінде шағын от жағу қазанына қосылады. Нәтижесінде шығын
азайып тұр. Бұл да шаруашылықтың пайдамен шығуының қосымша көзі болып
есептеледі.
Негізгі қолда бар дүние мүліктің тозуына да жоспарда ақша қаражаты
қаралады. 2007 жыл дүние-мүліктің тозуына жоспар бойынша 9 мың 798 теңге
қаралса, нақты шығыс 9 мың 750 теңге болып, 48 мың теңгедей үнемделген.
Басқа да шығындарға жоспар бойынша 43 мың 34 теңге қаралып, нақты 62 мың
462 теңге шығыс шыққан. Жоспармен салыстырғанда артық 19 мың 392 теңге ақша
қаражаты жұмсалған. Бұл шығындарға негізінен Жолбарыс ЖШС-і ұжымының
құрылыстарды жөндеуге , жылу жүйесін жөндеп қалпына келтіру, жүк тасымалы,
жазда депоның маңайын көгалдандыруға тұрақты түрде машина, адамдар ұстау,
депо маңайын қоқыстан тазартып отыру, депо маңайындағы адамдар жүретін
жерлерді таза ұстау,т.с.с.32-423
Админстративтік шығындар 2007 жылдың 12 айына 52921 мың теңге
жоспарланған, бұл төмендегі себептерге байланысты 15520 мың теңге
үнемделіп, нәтижесінде нақты шығын 34401 мың теңгені құраған.Жоспар бойынша
31364 мың теңге есептеліп, еңбекақысыз демалысқа шығару себебтерінен 7824
мың теңге үнемделіп, нақты шығын 23540 мың теңгені құраған.3750 мың теңге
есептелген, еңбекақы қорын үнемдеу нәтижесінде 584 мың теңге үнемделіп,
нақты шығын 3166 теңгені құраған.
Қызметке төлем (оплата услуг)1648 мың теңге шығыс жоспарланған,
қалааралық сөйлесу, факс жіберу, қабылдап алу, электрондық почтаға
байланысты шығындардың көбеюіне байланысты, жоспардағы сомаға қосымша 1605
мың теңге есептеліп, нақты шығыс 3253 теңгені құраған.
Құралдардың тозуы (износ средств)Жоспар бойынша 986 мың теңге
есептеліп, жаңа оргтехникаға жөндеу жүргізілгендіктен қосымша 43 мың теңге
шығыс есептеліп, нәтижесінде шығыс 1029 теңгені құрады.Басқа да шығындар
жоспарда 14053 мың теңге есептеліп, Магистраль Ассоциация АҚ-ның
консультациялық қызмет шығындарының жоқ болуынан, командировка шығындарының
үнемделуінен, 8857 мың теңге үнемделіп, нәтижесінде нақты шығыс 5216 мың
теңгені құраған.Барлық накладтық шығындар 2007 жылдың 12 айында 436694 мың
теңге шығындар жоспарланып, төмендегі себептер бойынша нақты шығын 383433
мың теңгені құрап, нәтижесінде 53261 мың теңге үнемделген.
Еңбекақы қоры 2007 жылдың 12 айында жоспарда 156927 мың теңге
есептеліп, технологиялық тәртіпті бұзған жұмысшыларға сыйақы көлемінің
төмендеуі, еңбекақы төлеусіз демалысқа жіберу, еңбекке қабілетсіз күндердің
өсуіне байланысты нақты шығын 144683 мың теңгені құрап, нәтижесінде 12234
мың теңе үнемделген.
Әлеуметтік сақтандыру 2007 жылдың 12 айына 30221 мың теңге
жоспарланып, еңбекке қабілетсіз күндер бойынша шығындардың өсуіне
байланысты тағы қосымша 766 мың теңге есептеліп, нәтижесінде нақты шығын
30987 мың теңгені құрады.Материалдар 2007 жылдың 12 айына 44734 мың теңге
жоспарланып, ғимаратты ағымдық жөндеуге, құрал-жабдықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Д.А.Қонаев атындағы университет
Экономика және бизнес кафедрасы
Тақырыбы:
Шағын және орта бизнес қызметінің аудиті.
050508 – Есеп және аудит
Орындаған: Кунтуов К.С.
Ғылыми жетекшісі: Табеев Т.П.
Алматы-2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 ШАҒЫН және орта БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Шағын және орта бизнестің мәні, маңыздылығы мен даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Шағын және орта бизнестің экономикадағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ..1 4
2 Шағын және орта бизнисінің аудиті
2.1 “Жолбарыс”ЖШС бизнесіндегі
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 20
2.2 Ұйымның шаруашылық жүргізу қызметіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .24
2.3 Шағын және орта бизнес өндіріс саласындағы қаржылық
белсенділік әдісін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..30
3 ҚР шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау
3.1 Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау шаралары мен
механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38 3.2
Қазақстандағы шағын бизнесті мемлекеттік қолдауды
жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..50
3.3 Шағын бизнесті ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесін Қазақстан
жағдайында қолдану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.55
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..62
Қолданылған әдебиттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
5
Кіріспе
Нарықтық қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан шағын бизнестің
мемлекеттің дамуында және экономикалық өмірінде алатын ролі зор. Қазіргі
өркениетті дүниенің экономикалық құрылымдық даму жүйесіндегі болашағы күмән
келтірмейтін салалардың бірі - шағын бизнес болып саналады.
Әміршілдік экономиканың күйреуі, жекелеген нарық элементтерінің
пайда болуы, экономиклық өмірге бұрынғы шаруашылық субъектілерден өзінің
инновациялық мінез-құлқымен ерекшеленетін жаңа шаруашылық субъектілерін
әкелді. Сонымен бірге қоғамымызда меншік иесі деген жаңа әлеуметтік топ
қалыптасты. Осы орта топтың қалыптасуы, негізінен, орта және шағын
кәсіпкерліктің дамуымен тікелей байланысты.
Тақырыптың өзектілігі. Шағын және орта бизнес–нарықтық
экономиканың маңызды элементі, онсыз мемлекет жан-жақты дами алмайды. Ол
көп жағдайда экономикалық өсу қарқындарын, жалпы ұлттық өнімнің құрылымы
мен сапасын анықтайды. Бұл сектор өзінің мәні бойынша нарықтық
инфрақұрылымның шешуші элементі болып табылады.
Шағын және орта кәсіпкерліктің жоғары даму деңгейі нарықтық-бәсекелік
шаруашылықтың қажетті бөлігі болып табылатындықтан, оның түрлі формаларын
дамытпайынша нарыққа өту мүмкін емес.
Кәсіпкерліктің кез-келген формасын дамыту негізінен жалпы елдегі, оның
аймақтарындағы ішкі экономикалық жағдайлар және кәсіпкердің өз мақсаттарын
жүзеге асыру үшін берілген құқықтарын пайдалана алу қабілеті сияқты екі
шартқа байланысты.
Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына қажетті алғышарттардың
қалыптасуына елімізде жүзеге асқан мемлекеттік меншікті ыдырату мен
жекешелендіру процесі негіз болып, экономикада жеке сектор пайда болуына
алып келді.
Шағын және орта кәсіпкерліктің осындай экономикалық және әлеуметтік
саяси қызметтері оның дамуын маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына қойып,
Қазақстан экономикасын реформалаудың құрамдас бөліміне айналдырады. Шағын
және орта кәсіпкерліктің болашағы зор. Бірақ, маңыздылығына қарамастан, бұл
мәселе Қазақстанның экономикалық ғылымында жеткіліксіз зерттелген. Ал жарық
көрген кейбір зерттеулерде көрсетілген мәселенің кейбір жақтары ғана
қарастырылады, оның макроэкономикалық механизмдерін жетілдіру мәселесі
толық зерттеле қойған жоқ.
Республикадағы нарықтық қатынастардың алға басып, экономика мен
әлеуметтік саладағы дағдарыстан шығу қажеттілігі шағын және орта бизнесті
қалыптастыру мен дамыту мәселелерін терең зерттеуді талап етеді.
Жұмыстың алдына қойған мақсаты мен міндеттері. Тақытыптың
маңыздылығын, әрі жеткілікті деңгейде зертелмегендігін ескере отырып
төмендегідей мақсат қойдық: Қазақстан, тіпті бұрынғы Кеңестер Одағы
көлеміндегі табиғи байлығы мол, жаңа экономикалық жүйеге өту кезеңінің
талаптарына сәйкес әкімшілік құрылымның өзгеруіне байланысты қосымша
қиындықтарды басынан кешіріп жатқан шағын және орта кәсіпкерліктің
қалыптасуы мен дамуының теориялық және ғылыми-практикалық мәселелерін
зертеу арқылы нарыққа өту жағдайында оның макроэкономикалық тетіктерін
жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жасау.
Осы мақсатқа жету үшін алдымыздағы төмендегідей міндет қойдым:
Қазақстанның нарықтық экономикалық жағдайында экономикалық дамудың
кәсіпкерлік моделі жалпы экономика жағдайын жақсартуда және дағдарыстан
шығу жолындағы алғышқы қадам ретінде маңызды фактор бола алады.
Кейінге қалтыруға келмейтін шаралар қатарында кәсіпкерлік қызметке,
шағын және орта бизнесті дамытуға қолдау көрсету маңызды орынды алады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Н.Ә.Назарбаевтің Шағын кәсіпкерлік
белсендіру мен мемлекеттік қолдау көрсетуді күшейту бойынша шаралар
туралы бұйрығында шағын бизнес субъектілеріне бүкіләлемдік жәрдемдесу,
орта тапты қалыптастыру керектігіне мән берілгендігі кездейсоқ емес.
Бітіру жұмысының бірінші бөлімінде шағын бизнестің нарықтық
экономикадағы қажеттілігі мен экономикалық мәні ашылған. Сонымен қатар
шағын бизнестің артықшылықтары мен кемшіліктері де осы бөлімге арқау
болған. Мемлекет тарапынан шағын бизнестің дамуын құқықтық және қаржылық
қамтамасыз ету мәселесі де жұмыстың осы бірінші бөлімінде қарастырылады.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің қазіргі
даму барысына статистикалық мәліметтер негізінде саралау жүргізілген. Осы
бөлімде шағын бизнесті мемлекеттік қолдау шаралары мен механизмдерінің
қазіргі жағдайына сипаттама берілген.
Жұмыстың үшінші бөлімінде шағын бизнесті мемлекеттік қолдауды
жетілдіру жөніндегі шаралар кешені қарастырылады. Ал жұмыстың қорытынды
бөлімінде автордың өзіндік тұжырымдары мен ұсыныстары келтірілген.
1. Нарықтық экономика жағдайындағы шағын бизнесті ұйымдастырудың
қажеттілігі мен экономикалық мәні
1.2 Шағын және орта бизнестің мәні, маңыздылығы
мен даму бағыттары
Қоғамымыздағы реформалаудың қол жеткен қомақты табыстарының бірі –
орта таптың қалыптасуы болып табылады. Әміршілдік экономиканың күйреуі,
жекелеген нарық элементтерінің пайда болуы, экономиклық өмірге бұрынғы
шаруашылық субъектілерден өзінің инновациялық мінез-құлқымен ерекшеленетін
жаңа шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге қоғамымызда меншік иесі
деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта топтың қалыптасуы,
негізінен, орта және шағын кәсіпкерліктің дамуымен тікелей байланысты.
Шағын және орта бизнес–нарықтық экономиканың маңызды элементі, онсыз
мемлекет жан-жақты дами алмайды. Ол көп жағдайда экономикалық өсу
қарқындарын, жалпы ұлттық өнімнің құрылымы мен сапасын анықтайды. Бұл
сектор өзінің мәні бойынша нарықтық инфрақұрылымның шешуші элементі болып
табылады.
Шағын және орта кәсіпкерліктің жоғары даму деңгейі нарықтық-бәсекелік
шаруашылықтың қажетті бөлігі болып табылатындықтан, оның түрлі формаларын
дамытпайынша нарыққа өту мүмкін емес.
Кәсіпкерліктің кез-келген формасын дамыту негізінен жалпы елдегі, оның
аймақтарындағы ішкі экономикалық жағдайлар және кәсіпкердің өз мақсаттарын
жүзеге асыру үшін берілген құқықтарын пайдалана алу қабілеті сияқты екі
шартқа байланысты.
Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына қажетті алғышарттардың
қалыптасуына елімізде жүзеге асқан мемлекеттік меншікті ыдырату мен
жекешелендіру процесі негіз болып, экономикада жеке сектор пайда болуына
алып келді.Қазақстанда жеке кәсіпкерлікті қолдау мәселесі алғаш рет 1992
жылы шілденің 4-ші жұлдызында қабылданған Жеке кәсіпкерлікті қорғау мен
қолдау туралы Қазақстан Республикасының заңында көрініс алды.1-43
Соңғы уақытта шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау бағытында елімізде
Қазақстан Республикасы Президентінің 5 заңы, заңдық күші бар 7 қаулысы,
сонымен қатар Қазақстан Республикасында шығын және орта бизнесті дамыту мен
қолдаудың 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды.
Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдауға байланысты соңғы жылдары
жүргізіле бастаған шағын және орта кәсіпкерлікті қалыптастыру және оны әрі
қарай дамытуға байланысты қолайлы өзгерістер жасалынып жатыр.
Шағын және орта кәсіпкерлік баяу қарқынмен және қайшылықты түрде дамып
келеді. Қазіргі уақытта нарықтық экономиканың ерекше секторы ретіндегі
шағын және орта кәсіпкерліктің қалыптасуының алғашқы қадамдары ғана
жасалды. Әлі буыны қатып, бекімеген, дербес өмірге аяқ басқан кезеңде
кемшіліктердің болуы табиғи нәрсе. Дегенмен, шағын және орта
кәсіпкерліктің рөлін бағаламаушылық, оның техникалық-өндірістік және
әлеуметтік-экономикалық әлуетін есепке алмау экономика экономикалық
әдебиеттер мен нақты статистикалық деректер нарықтық экономикасы дамыған
елдерде де шағын және орта кәсіпкерліктің рөлінің күшейгендігін көрсетеді.
Шағын және орта кәсіпорындар санының өсіп, дамыған инфрақұрылым мен
мемлекеттен қолдау тапқанда шағын және орта кәсіпкерлік экономикалық,
әлеуметтік, сонымен қатар тұрғындарды жұмыспен қамту мәселелерін шешудің
маңызды факторына айналады.
Шағын және орта кәсіпкерліктің осындай экономикалық және әлеуметтік
саяси қызметтері оның дамуын маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына қойып,
Қазақстан экономикасын реформалаудың құрамдас бөліміне айналдырады. Шағын
және орта кәсіпкерліктің болашағы зор. Бірақ, маңыздылығына қарамастан, бұл
мәселе Қазақстанның экономикалық ғылымында жеткіліксіз зерттелген. Ал жарық
көрген кейбір зерттеулерде көрсетілген мәселенің кейбір жақтары ғана
қарастырылады, оның макроэкономикалық механизмдерін жетілдіру мәселесі
толық зерттеле қойған жоқ.3-21
Республикадағы нарықтық қатынастардың алға басып, экономика мен
әлеуметтік саладағы дағдарыстан шығу қажеттілігі шағын және орта бизнесті
қалыптастыру мен дамыту мәселелерін терең зерттеуді талап етеді.
Әлемдік тәжірибе, экономикалық дағдарыс жағдайында шағын және орта
кәсіпкерліктің дамуын қолдауға бағытталған саясат қана экономикалық өсуді
жүзеге асыруда керекті нәтиже беретіндігін көрсетеді. Кәсіпкерлікті қолдау
ең алдымен аймақ пен қалалардың міндеті болып табылады. Қазіргі кезде
аймақтар еркіндік алып, орталық ұйымдарының ықпалынан шықты. Сондықтан
нарықтың біртіндеп күш алып, қалыптасып келе жатқан уақытында территорияны
әлеуметтік, экономикалық және экологиялық дамыту мәселесі толығымен аймақ
(қала) әкімшілігіне жүктеледі.
Тауарлар мен қызмет көрсету нарығында монополистік құрылымдар мен
шешуші деңгейде нарықтың сақталуын қамтамасыз етіп, әлеуметтік және
экономикалық мәселелерді шешуге көмектесетін шағын және орта
кәсіпорындардың қажетті саны болғанда ғана аймақтағы (қала) тиімді нарық
шаруашылығын жан-жақты қолдау қалалық, аймақтық және республикалық
деңгейдегі жүзеге асырылып отырған мемлекеттік саясаттың жетекші
мақсаттарының біріне жатқызылуға тиісті екендігін экономикалық өмірдің өзі
дәлелдеуде.
Шағын бизнес кез келген елде болмасын мемлекеттік қолдауды қажет
етеді, оның ерекшелігі, сонымен қоса әлсіздігі осы жерде.
Шағын құрылымның аз мөлшердегі және шектеулі қаржылық мүмкіндігі шағын
фирмалардың ірі кәсіпкерлермен салыстырғанда бәсекегеқабілеттілігіне өз
ізін қалдырады. Сол себепті, шағын бизнеске жағымды экономикалық-құқықтық
орта құру Қазақстандағы кәсіпкерлікті белсендіруде маңызды рөл ойнайды.
Шағын бизнеске тек мемлекеттік емес, сонымен қоса жалпы қоғам бойынша
кешенді бағдарлама кәсіпкер бойында қатал нарық жағдайында өзін-өзі дамыту
мен дамуға икеделуге қабілетті өмір сүру күші пайда болуына көмектеседі.
Мемлекет үшін бұл экономикада дағдарысты жұмсарту, өндірісті көтеру,
әлеуметтік және саяси қарым-қатынастағы тұрақтылықты білдіреді. Шағын
бизнесті дамыту мен оған қажетті ресурстармен (материалды-техникалық,
кадрлық, қаржылық, ақпараттық және т.б.) қамтамасыз етуге жәрдемдесетін
әртүрлі бағдарламалардың мәні өте жоғары
Елімізде қазіргі кезеңде жүргізіліп отырған экономикалық реформаның
басым бағыттарының бірі – шағын және орта бизнесті қалыптастыру мен дамыту
стратегиялық бағыттарында көрініс тапты. Бұл жердегі бизнес (ағылшын: іс,
кәсіп, қызмет) дегеніміз азаматтар мен азаматтар тобының рыноктық экономика
жағдайында жеке мүліктік жауапкершілігі мен тәуекелі, қауіп-қатері
негізінде пайда немесе экономикалық түсімнің өзге де нысанын алуға
бағытталған дербес қызметі. Біздің пікірімізше, адам өміріне, оның
қажеттіліктерін қанағаттандыруға керек игіліктерді алудың басты көзі
өндіріс - экономиканың негізі. Кәсіпкерлік арқылы еңбек, жер, капитал
тәрізді үш өндіріс факторының бірігуі жүзеге асырылады, яғни бұл ерекше
факторды рынок шаруашылығының ерекше бөлшегі ретінде қарастыруға болады.
Кейбір экономикалық әдебиеттерде өндіріс факторы ретінде еңбек, капитал,
жермен бірге кәсіпкерлікті де қарастырады. Бұл тұжырымдардан байқағанымыз,
рынок – еркін кәсіпкерлікке негізделген экономика, ал ол өз кезегінде кез
келген әлеуметтік-экономикалық құбылыс сияқты уақыт талабына сай өзгеріп
отырады. Біздіңің пікірімізше, кәсіпкерлік дегеніміз жеке меншікке (жеке
кәсіпкерлік) немесе шаруашылық жүргізу құқығына негізделген, меншік түрінен
тәуелсіз, тауарға (жұмыс не қызмет атқаруға) деген сұранысты қанағаттандыру
барысында таза табыс табуға бағытталған азаматтар мен заңды тұлғалардың
бастамалық қызметі. Кәсіпкерлік бизнес сөзінің қазақ тіліндегі синонимі.
Кәсіпкерлік белсенділік пен тәуекелділікке бел буа білу – егіз ұғым.
Сондықтан кәсіпкерлікті басқа экономикалық қызмет түрлерінен ерекшелейтін
белгілеріне дербестік, жауапкершілік, тәуекелділік, іскерлік, белсенділік
жатқызылады. Кәсіпкерліктің мәні рыноктың белгісіздік жағдайында өз
меншігін, қолында бар қаражатын тиімді де ұтымды пайдалана білуінде болып
табылады. Рынок үлгісіндегі басты тұлға кәсіпкер десек, ол – қарамағындағы
мүліктерді заңды негізде пайдалануға, өзінің бастамасымен барлық шешімдерді
қабылдауға және кез-келген әрекет жасауға құқықты заңды ұйым немесе жеке
азамат.12-77
Кәсіпкерліктің даму тарихы орта ғасырлардан бастау алады. XVII
ғасырдың орта шенінде халықаралық сауда саласында акционерлік компаниялар
пайда болып, XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында ол кеңінен
дамыды. Экономикалық әдебиеттегі кәсіпкер ұғымы алғаш рет 1723 жылы
Парижде жарық көрген коммерцияның жалпылама сөздігінде келтірілді. Онда
кәсіпкер деп өзінің жауапкершілігіне өндіріс немесе құрылыс объектісін
алатын адамды айтады. Экономикалық теориядағы кәсіпкерлік ұғымын алғаш
XVIII ғасырда ағылшын экономисі Р.Кантильон енгізді. Оның тұжырымдауынша,
кәсіпкер – мөлшері белгісіз, тұрақсыз табыс табатын адам, басты ерекшелігі
– тәуекелге бел буатындығы, негізгі экономикалық функциясы - әр түрлі тауар
нарығындағы ұсыныс пен сұранысты сәйкестендіру. Ол бизнесмендерді капитал
салушыларға және өз еңбегі мен ресурсын пайдаланушыға бөлсе, ал
экономикалық теориядағы классикалық мектептің көрнекті өкілі А.Смит (1723-
1790) кәсіпкерді қандай да бір коммерциялық идеяны өткізіп, пайда алу үшін
экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі ретінде сипаттаған. Мұнда ол
өндірісті өзі жоспарлайды, ұйымдастырады, нәтижесіне өзі ие болады.
А.Маршалл және оның ізбасарлары кәсіпкердің ұйымдастыру қабілетіне үлкен
көңіл бөлді, сөйтіп, кез-келген адам кәсіпкер бола алмайды деп тұжырымдады
Көрнекті ағылшын экономисі Дж.М.Кейнс бойынша, кәсіпкер белсенді, тәуелсіз,
ұқыпты және өте сақ болуы керек, француз экономисі Ж.Б.Сэй (1762-1832) өз
қаражаты мен тәуекелі есебінен өз пайдасы үшін қандай да бір өнім өндіретін
тұлғаны кәсіпкер деп тұжырымдайды. Неміс экономисі В.Зомбарт (1863-1941)
кәсіпкерді ерік-жігері мол, адамдарды үгіттей алатын және оларға өз
тауарын сатып алғыза алатын белсенді ұйымдастырушы, сатушы десе,
австралиялық экономист И.Шумпетер (1883-1950) бизнес – бұл пайда және басқа
да қосымша табыс табу мақсатында инновациялар жүргізу, ал кәсіпкер – жаңа
идеяларға бай, өндіріс факторларын үйлесімді пайдалана отырып, жаңа
технологияларды енгізетін сол арқылы экономиканың дамуын қамтамасыз ететін
тұлға, егер кәсіпкер инноватор функциясын атқаруды доғарса, онда ол өз
мәртебесін жоғалтады деп сипаттаған. Көптеген кеңестік әдебиеттерде
кәсіпкерді капиталист деп қарастырады. 90-ыншы жылдардан бастап
кәсіпкерге жаңаша көзқарас қалыптаса бастады. А.В.Сидорович кәсіпкерді
жеке меншік мүлкінің жауапкершілігі арқылы бәсекелік негізде табыс (пайда)
табу мақсатымен дербес бастамалық іс-әрекет жасайтын шаруашылық жүргізуші
субъект ретінде сипаттасса, Е.Ф.Борисов кәсіпкер – бұл баю мақсатында
өндірістің барлық факторын пайдаланатын іскер адам деп тұжырымдайды.
А.Қаңтарбаеваның пікірінше, кәсіпкер қоғамға қажетті тауарлар мен
қызметтерді өндіре отырып, жаңа рынок құратын, жаңа жұмыс орнын
қалыптастыратын, инновацияларды ендіретін басқа кәсіпкерлердің өндірген
тауарлары мен қызметтерін сатып алатын тұлға экономикада коммерциялық
тәуекелмен байланысты инновацияларды енгізу арқылы өз пайдасын сәтті алуға
талпынатын кәсіпкер неғұрлым көп болса, ондай қоғам соғұрлым баий береді.
Шынында, нарық ең тиімді кәсіпкерлік орта болып табылады. Кәсіпкерлік
– нарықтық қатынастардың қасиеттері мен сапалық сипаттамасының жиынтығы.
Сондықтан кәсіпкерліктің әртүрлі формалары мен түрлерін дамытпайынша
нарыққа өту мүмкін емес.
Кез-келген экономикалық қызмет ұдайы өндіріс циклінің типтес
фазаларымен байланысты болғандықтан, кәсіпкерліктің мынандай түрлерін бөліп
айтуға болады: өндірістік, коммерциялық, қаржылық.
Өндірістік кәсіпкерлік негізінен тауарлар мен қызмет көрсетуді өндіру
мен тұтынуға; коммерциялық – оларды айырбастау мен тұтынуға; қаржылық –
айналысқа, құндар айырбасына байланысты жүзеге асады. Кәсіпкерліктің бұл
түрлерінің ұйымдастырылуы мен қызмет етуіне байланысты әрқайсысының өзіне
тән ерекшеліктері болғанымен, олардың барлығы бірін-бірі толықтырып тұрады.
Шағын және орта кәсіпкерлік кәсіпкерліктің ерекше түрі болып саналмайды,
бұл термин мөлшерлік көлем деңгейін ғана анықтайды, ал оның формасы кез-
келген түрде: жекешелік, серіктестік, шектеулі жауапкершілікті қоғам
ретінде болуы мүмкін.
Шағын және орта кәсіпкерліктің экономикалық мәні: біріншіден, оның
объективті түрде өмір сүруі және экономиканың секторы ретінде
дамитындығымен; екіншіден, кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрі болып
табылатындығымен анықталады.
Шағын және орта кәсіпкерлікті экономиканың секторы ретінде қарастыру
қоғамдық өндірістің екі – техникалық-ұйымдастыру мен әлеуметтік-
экономикалық жағының бірлігін анықтауға негізделген. Оның бірінші жағы
өндіргіш күштер, яғни өндірістің материалдық-заттық элементтер жиынтығы,
жұмыс күші мен өндірісті ұйымдастырудың түрі арқылы анықталса, екінші жағы
- өндірістің қоғамдық түрін құрайтын өндірістік қатынастармен анықталып
отырады.
Нарықтың монополистік емес құрылымын қалыптастыруда, экономикалық
монополизмді жеңуде шағын және орта кәсіпорындар маңызды рөл атқарады.
Дамыған шет мемлекеттердің және Қазақстанның шағын және орта бизнесті
критерийлерін төмендегідей анықтайды:22-119
Дамыған шет мемлекеттерде кәсіпорының шағын, орта не ірі бизнеске
жататын әр түрлі критерийлерге сәйкес анықтайды. Атап айтқанда, жұмыспен
қамтылғандардың санына қарай, негізгі қор мөлшеріне қарай, табысына
пайдасына қарай. Кестеден көрініп тұрғандай Ұлыбританияда шағын
кәсіпорындар санатына жылдық пайда мөлшері 250 мың фунт стерлинг болатын
кәсіпорындар енгізілсе, Жапонияда шағын және орта бизнестегі кәсіпорындар
санатына жұмыспен қамтылғандар саны 100 адамға дейін, ал капиталы 10 млн-
нан 100 млн йенге дейін болатын кәсіпорындар енгізіледі. Еуропаның кейбір
елдерінде шағын кәсіпорын критерийі ретінде капиталдың жылдық айналымының
шекті мөлшері қолданылады: Италияда – 3 млрд лир, Францияда – 100 млн
француз франкі, Канадада 100 адамға дейін жұмыспен қамтып, табысы 200 мың
доллорды құрайтын кәсіпорындар шағын бизнес санатына жатады.
А.Н.Азрилианның жетекшілігімен жазылған экономикалық сөздікте шағын
бизнеске мынандай түсініктеме беріледі: ешбір монополистік бірлестікке
тікелей кірмейтін және экономикада монополияларға деген бағынышты рөлді
ұстанатын ұсақ және орта кәсіпорындардың жиынтығы. П.Д.Половинкиннің
тұжырымдауынша, шағын бизнес бұл пайда табу мақсатында, өзінің бастамалық,
инновациялық, тәуекелдік негізінде жауапкершіліктермен бірге жер, еңбек,
капитал тәрізді өндіріс факторларын рационалды пайдаланатын және басты
субъектісі кәсіпкер болып табылатын шағын кәсіпкерлердің кез-келген
экономикалық қызметі.
Біздің пікірімізше, шағын бизнес дегеніміз әр елдің өзіне тән өлшемдер
жүйесі бар (жұмысшылар саны, сатудан түскен кіріс көлемі, актив мөлшері,
жылдық табыс және т.б.) шаруашылық жүргізудің ерекше нысаны. Шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы заңына сәйкес, шағын
кәсіпкерліктің субъектілірі болып жұмыскерлерінің жылдық саны 50 адамнан
аспайтын әрі орташа есеппен жылына айлық есептік көрсеткіштің 60 мың
мөлшерінен аспайтын актив ұстайтын кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды
тұлға құрмай кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлғалар саналады. Орта
бизнеске жұмыскерлердің жылдық саны 250 адамнан аспайтын әрі орташа есеппен
жылына айлық есептік көрсеткіштің 325 мың мөлшерінен артпайтын актив
ұстайтын, кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды тұлғалар саналады. Олар
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырғанда қатардағы шағын бизнестің ұйымдық-
құқықтық нысанының бірі – дара кәсіпкерлік. ҚР-ның 2006 жылғы 7 ақпандағы
Жеке кәсіпкерлік туралы Заңына сәйкес дара кәсіпкерлік дегеніміз
азаматтардың тәуекелділігі мен мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын
және олардың өздерінің мүліктеріне негізделген табыс табуға бағытталған
бастамалық қызметі. Біздің пікірімізше, дара кәсіпкер – заңды тұлға
нышанынсыз және заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке
тұлға. Мұнда ескеретін бір жайт, бұл кәсіпкерлік әлеміне тек отандық
тұлғалар ғана емес, шетелдік тұлғалар да қатынаса алады. 20-205
Дүниежүзілік тәжірибе шағын және орта фирмалардың ірі компанияларға
қарағанда әр қамтылған адамға шаққанда 2,5 еседей көп жаңа өнім щығарып,
қолданымдағы технологияны жақсарту бойынша 2 есе көп мәнді ұсыныстар
жасайтындығын көрсетті;
Нарықта мамандандырылған, жоғары технологиялы көптеген шағын және орта
кәсіпорындар анағұрлым селсоқ ірі бизнеспен бәсекеге түседі. Бұл бәсеке
олардың қызметінің ынталандырушы рөлін атқарады және монополистік нарық
құрылымының пайда болуына кедергі жасайды.
Шағын және орта бизнестің ірі бизнеспен салыстырғандағы
артықшылықтарына төмендегілер жатады:
а) икемділік қасиеті – еңбек және материалдық ресурстарды дер кезінде
ауыстырып отыруға, нарық талаптарына дәл уақытында жауап беруге мүмкіндік
береді;
ә) тұтынушымен тікелей байланыста болып, оның сұранысына тез арада
жауап бере алу қабілеті – жергілікті нарықтарда қажетті тауарлармен
қамтамасыз етуге ықпалын тигізеді;
б) шағын және орта бизнес экономиканы құрылымдық жағынан қайта құруға
жол ашады;
в) шағын және орта бизнес өндірістің қоғамдық құрылымын жақсартады,
себебі ебедейсіз ірі өндірістің өзгермелі ортаға, ҒТП-тің жаңа
талаптарына бейімделуін жеңілдетеді, ірі корпороцияларды ұсақ сериялы өнім
өндірісінен босатып, ізденумен, жетілдірумен және жаңа өнімдерді игерумен
айналысады, тәуекелге барудан қорықпайды;
г) елдің жалпы экспорттық әлуетін арттыруға өз үлесін қосады: шағын
және орта бизнестің көмегімен сыртқы нарыққа шығуға құқық алған, бірақ
экспорттық мүмкіндіктерді жүзеге асыруға қажетті тиімді ішкі ұйымдастырушы-
экономикалық құралдары жоқ, ірі кәсіпорындардың өнеркәсіп саласындағы
кейбір мәселелерін шешуге болады;
ғ) экономиканың шағын секторының кәсіпорындары табыстағы
сәйкессіздікті азайтуға мүмкіндік береді;
д) ең жаңа технологияның әртүрлі түрлерін дамытуға қабілетті;
е) болашақта өнеркәсіпті дамытудың негізі болып табылатын маманданған
жұмыскерлерді дайындайды;
ж) кәсіпкердің басқару қабілетінің толығынан көрінуіне мүмкіндік
береді;
з) тұрғындар және басқа да жергілікті қаржы көздерінің жинақтары мен
капитал салымдарын көбейту арқылы шағын қаржыларды неғұрлым тиімдірек
пайдалануға ықпал жасайды;
и) табиғи ресурстарды пайдалану деңгейін ұлғайту арқылы жинақылықты
арттырады;
й) шағын және орта кәсіпорындардың маңызды артықшылықтарына, сондай-
ақ, транспорт шығындарының неғұрлым аздығы жатады.
к) тағы да бір мәнді қасиеті – еңбек ресурстарынын, әсіресе орта және
шағын қалаларда тиімді пайдаланатындығы. Көптеген шағын қалалар мен
қалашықтарда дамыту үміті шағын және орта бизнеске байланысты. Шағын және
орта кәсіпорындар тұрғындардың қамтамасыз етілмеген мұқтаждарына жауап
ретінде кез-келген секторда дами алады.
Бірақ, осыған қарамастан шағын және орта кәсіпорындардың
артықшылықтарын асыра мадақтау арқылы біздің шешілмеген әлеуметтік-
экономикалық мәселелерімізді шеудің жаңа жолдарын тек шағын және орта
бизнесті дамытудан ғана көруге болмайды. Мысалы, қаншалықты тиімді болса
да, ірі және қымбат ғылыми-техникалық бағдарламаларды жүзеге асыруға шағын
және орта бизнестің шамасының келмейтіндігін естен шығармау қажет. Оның сол
сияқты шикізат пен капитал алудағы, өнімді өткізу нарығын зерттеудегі,
жарнама бойынша мүмкіндігі шектеулі. Әдетте шағын және орта кәсіпорындар
баға немесе несие беру шарттары, мемлекеттік реттеу сияқты сыртқы
факторлардың жағымсыз әсерлеріне қарсы тұруға әлсіз. Мұндай мардымды
сілкіністер бұл кәсіпорындарды шығынға ұшыратып қана қоймай, көп жағдайда
олардың тікелей күйреуіне алып келеді.
1.2 Шағын және орта бизнестің экономикадағы ролі
Жалпы шағын және орта бизнес микродеңгейде нақты әлеуметтік-
экокномикалық ортада іске асады және осы ортамен үнемі санасады, өйткені
өзі осы ортадан шыққан. Шағын және орта бизнес осы орта өнімі болып
табылады. Шағын және орта бизнес – бұл экономикалық белсенділіктің ерекше
түрі. Ол өзіндік бастамашылыққа, жауапкершілікке негізделген инновациялық
кәсіпкерлік идея. Экономикалық белсенділік – қоғамдық өндіріске жеке
адамның қатысу нысанын және өзінің, жанұя мүшелерінің өмір сүруін
қамтамасыз ету үшін қаражат табу тәсілі. Жеке адамның қоғамдық өндіріске
қатысуының бұл нысаны функционалды міндеттеме немесе олардың комбинациясы
болады. Егер ол келесі тұлға ретінде қатысса:
• Үнемі және кепілді табыс әкелетін объектінің, жылжымайтын
мүліктің жене тағы басқа меншік иесі ретінде (жалға берілетін
үйдің немесе кәсіпорының меншік иесі).
• Еңбек күшін сататын жалдамалы жұмыскер ретінде (сварщик,
сатушы, автокөлік жуушы және т.б.).
• Жеке дара өндіруші ретінде (өз еңбектерін өткізу арқылы
табатын табысына өмір сүретін дербесң суретші немесе
автокөлікті такси ретінде қолдану арқылы табысына өмір сүретін
жүргізуші жене т.б.).
• Менеджер ретінде (біреудің кәсіпорынын басқарушы).
• Қорғаныс – күзет қызметкері ретінде (қарашын, күзетші т.б.).
Шағын және орта бизнес жаңа тауарды өндіру болсын, қызметті басқа
профильге ауыстыру және жаңа кәсіпорын ашу болсын инновациалық мезеттің
болуын талап етеді. Өндірісті басқарудың жаңа жүйесі, өндірісті
ұйымдастырудың жаңа тәсілін және жаңа технологияны енгізу – бұлардың
барлығы инновациялық мезет болып есептеледі.
Кәсіпкерлік белсенділіктің негізгі субъектісі – кәсіпкер болып
табылады. Бірақ, кәсіпкер жалғысу субъектісі бола алмайды. Өйткені, ол
тұтынушымен үнемі қарым-қатынаста болады.Сонымен қатар бұл жерде көмекші
немесе қарсы шығушы ретінде мемлекет те қатынасқа түседі.Тұтынушы да,
мемлекет те, жалдамалы жұмысшы да(егер кәсіпкер жалғыз жұмыс істемесе),
бизнес бойынша әріптестер де кәсіпкерлік субъектілер категориясына
жатады.27-345
Бизнесмен мен тұтынушы арасындағы қарым-қатынаста кәсіпкер белсенді
субъект категориясына жатады, ал тұтынушыға әрекетсіздік қасиет тән. Осы
қатынасты талдай келе, тұтынушы кәсіпкерлік прцестің индикаторын
атқаратындығын айта кеткен жөн. Бұл түсінікті. Өйткені, кәсіпкер қызметінің
пәнін құрайтын заттарға тұтынушы оң баға бергенде ғана бұл заттар өтімді
болады. Мұндай бағалау тұтынушы арқылы жүзеге асады және қандай да бір
тауарды сатып алуға дайын екенін білдіреді. Кәсіпкер өз қызметін
ұйымдастыруда тұтынушының көңіл-күйін, қалауын және күтуін елемей қоймайды
9.
Сонымен, кәсіпкердің мақсаты тұтынушының көңілінен шығуң, өз
тұтынушылар ортасының болуына ұмтылу.
Қарастырылған мәселелерді тұжырымдай келсек: қоғамдық өндіріс
көзқарасынан бизнесмен белсенді субъект рөлін атқарса, кәсіпкелік процесс
көзқарасынан белсенді рөлді тұтынушы атқарады және кәсіпкер бұл деректі
елемей қоя алмайды.
Кәсіпкерлік процесс субъектісі ретіндегі мемлекеттің рөлі, іскерлік
белсенділік ортада пайда болатын қоғамдық жағдайларға, ахуалдарға және
мемлекеттің өз алдына қойған мақсатына байланысты әртүрлі болады.
Нақты жағдайларға байланысты мемлекет болуы мүмкін:
• Шағын және орта бизнес дамуына қолайсыз жағдай жасаса, немесе
оны шектесе, кәсіпкерлік дамуының тежеуіші;
• Мемлекет шағын және орта бизнестің дамуына тікелей қарсы іс-
әрекет жасамаса, бірақ оның дамуына мүмкіндік те жасамаса,
бөгде бақылаушы;
• Мемлекет кәсіпкерлік процеске тарту үшін жаңа агенттерді үнемі
бнелсенді іздесе, кәсіпкерлік процесті жеделдетуші бола алады.
Жалдамалы жұмысшы да кәсіпкерлік идеяны жүзеге асырушы ретінде
кәсіпкерлік процестің субъектілер тобына жатады. Кәсіпкерлік идеяның жүзеге
асу нәтижелігі және сапасы жалдамалы жұмысшыға байланысты 10.
Әрбір экономикалық субъектінің өз мүддесі болатындығы мәлім. Ал,
кәсіпкер мен жалдамалы жұмысшының жоспарларының бір бөлігі сәйкес келеді
(табыс жоғарылаған сайын, жалақы жоғарылайды), ал бір бөлігі қарама-қайшы
сипатқа ие(кәсіпкер жоғары жплақы төлеуге мүдделі емес, ал жалдамалы
жұмысшы жалақы жоғары болғанын қалайды). Мұндай жағдайда екі жақ өздерін
қанағаттандыратын келісімге келеді. Осындай келісімдер кәсіпкерлік
процестің екі субъектісінің қатынасының негізін құрайды.
Еңбек бөлінісі негізінде қазіргі заман жағдайында әрбір бизнесмен
терең мамандандырылған өндірісте қызмет атқарады.Кез-келген кәсіпкер
эффективті әріптестік байланыстарды қажет етеді: тек осы жағдайда ғана ол
тұтас өндірістік процесте нәтижелі қызмет жасайды. Кәсіпкерлер жалпы
экономикалық процестен салыстырмалы оқшауланған әріптестік байланысты
ұстанғанда жағдай идеалды болады. Талдау үшін тұтас өндірістік процесті
алсақ, ол көптеген фрагменттерден тұрады, олардың әрқайсысы кәсіпкерлік
қызметте нақты орын табады.
Нарықтық жағдайда кәсіпкер үнемі басқа кәсіпкерлермен байланыста
болып, үнемі нәтижелі әріптестік қарым-қатынас іздеу үстінде болады.
Сонымен, бизнесмен өз қызметін ұйымдастыру кезінде әріптестерін
кәсіпкерлік процесс субъектісі ретінде қарастырады. Әріптестердің қарым-
қатынастарының нысанына кәсіпкердің қызметінің нәтижелілігі тәуелді.
Шағын және орта бизнес белсенділігінің мақсаты –сұранысқа ие және
пайда әкелетін тауарды өндіру және нарықта сату немесе ұсыныс жасау. Пайда
– өндіріс және нарыққа тауар шығару барысында және кәсіпкерлік шешімді
дұрыс қабылдап, жүзеге асыру нәтижесінде түскен табыстың шығыннан кейін
қалған бөлігі 11-228.
Бірақ, пайда алу тек бизнеске ғана емес, сонымен қатар басқа да
іскерлік белсенділік нысандарына да тән нәрсе. Осыған байланысты
кәсіпкерлік пайда және кәсіпкерлік табыс сияқты экономикалық категорияларға
көңіл аудару керек. Инновациялық қызметтен түскен табыстар, яғни, өндірісті
ұйымдастырудың жаңа әдістерін енгізуден түскен табыстар кәсіпкерлік табысты
құрайды. Кәсіпкерлік табыс дегенде біз кәсіпкердің табиғи қаситіне
байланысты немесе сыртқы жағдайларға байланысты өндіріс факторларын жаңаша
комбинациялау және талдай білуі арқылы түсетін қосымша табыс, басқарудан
түскен табыс, артық табысты(излишек), түсінуіміз керек.
Шағын бизнесті ұйымдастыру нысандарының кеңейтілген сызбасы
Ұйымдастырушылық блогы
-өкілетті салалық орган;
- шағын бизнесті қолдау агенттігі
- бизнесті дамытудың қоры
- банктер
- бизнес жоспарлар
ррррррррр
Талдау блогі Өндірістік блогы
-ішкі нарықтағы сұраныс пен -менеджерлер ұйымдастыру,
ұсыныстың төлем қабілетінің -негізгі өндіріс
балансы -инфрақұрлым
-сыртқы нарықтағы сұраныстың -персонал
төлем қабілеттілігі балансы -ресурстар
-тауарларға мүмкін болатын -маркетингті қалыптастыру;
көлемін бағалау
Мемлекеттік реттеу блогы
-салықтар, акциздер,т.б
-кеден салығы, тарифтер
-бағалар, прейскуранттар
-құқықтық актілер;
1 - сурет
Басқаша айтқанда , кәсіпкер пайдасы (егер жәй іскер адам емес нағыз
кәсіпкер туралы айтылса) екі элеметтен құрылады:
• іскер адамның әдеттегі пайдасы ;
• іскер адамның әдеттегі пайдасынан артықшылық.
Екінші элемент кәсіпкерлік табыс (пайда) ретінде қарастырылады, яғни,
инновацилық қызмет үшін және өндірістегі жаңашылдық үшін қоғамдық
мараппаттау нысандары 12-321.
Сонымен, әрбір кәсіпкер, іскер адам ретінде қарастырылады. Бірақ,
нағыз кәсіпкер феномені туралы сөз болса, барлық іскер адамдарды
кәсіпкерлер категориясына жатқызуға болмайды.
Бизнестің шаруашылық жүргізу тәсілі ретінде бірнеше негізгі белгілері
бар. Оның ішінде ең негізгілерінің бірі-шаруашылық субьектілерінің
еркіндігі мен тәуелсіздігі. Олардың егемендігі нарық механизмі әрекетін
қамтамасыз ететін тәртіп қалыптастырады. Жалпы бизнестің негізгі талабы -
экономикалық іс әрекеттердің әртүрлілігіне қарай іздеу мен таңдау
еркіндігі. Әрбір қызметкердің өз істей алатын еңбекпен айналысуға құқысы
бар. Алайда қандай еркіндік болмасын көптеген жағдайлармен шектелген, олар
сыртқы орта мен субьектілер әрекетінің нәтежиесінен шығады. Дегенмен,
бизнес қызметтің басты шарты-барлық мүмкіндіктер деңгейі тұрғысынан шешім
қабылдау өзбеттілігі мен еркіндігі болып табылады. Бизнеске тән тағы бір
сипат-шаруашылық жүргізудегі тәуекелге баруы. Тәуекел - жоспар немесе
болжауды қарастырылған нұсқалармен салыстырғанда табыс ала алмау немесе
зиян шегудің ықтималдығы. Шаруашылық тәуекелдің негізінде мүмкін болатын
және шығындар мен нәтежиелердің ара-қатынасы жатады.
Бизнестің келесі белгісі ол толық экономикалық жауапкершілік және
бұл мүліктік және кәсіпкердің өз атынан жүзеге асырылуы. Кәсіпкерлер өз
міндеттері бойынша өзіне тиесілі бүкіл мүлкіне жауап береді. Сонымен
қатар, өзіне тиесілі өндіріс құралдарын тиімді пайдалану; қоршаған ортаны
ластамау; өндірістің Қауіпсіздік ережелерін бұзбауға; санитарлы
гигиеналыҚ нормаларды сақтауға міндетті.
Бизнестің жүзеге асыраушыларының ерекше белгілері ретінде жаңашылдық;
шығармашылық ізденіс; жауапкершілік; іскерлікте этикет әрекеттері; жеке
қабілеттер мен қасиеттерін жатқызуға болады. Міне осы қабілет - әдеттегіден
ерекше шешім қабылдау қабілетін және жағдайға шығармашылықпен қарау
іскерлік әлемде жоғары бағаланады және нәтижелі сипатта болады.
Бизнестің атқаратын қызметтеріне келетін болсақ: өндірістік,
коммерциялық, қаржылық және басқарушылық қызметтері бар.
Өндірістік қызметі өндіріс пен материалды техникалық қамтамасыз
етуді және шаруашылық қызметке қажетті шикізат, құрал жабдықтар және тағы
басқаларымен өзара байланыстылығын жүзеге асырады.
Коммерциялық қызметі тұтынушылардың қажеттіліктерін анықтау және
кәсіпорындар мен нарықтық контрагенттер арасындағы айырбас процесін
басқаруды жүзеге асырады. Сонымен қатар, тауар-ақша және сауда-айырбас
операциялары және сату- сатып алу бойынша келісімдер арқылы да жүзеге
асырылады.
Қаржылық қызметі келесі функцияларды іске асырудан тұрады: қаржы
есебінің енгізілуі; инвесторлар мен кредиторлар есебінен капиталдың
мобилизациялануы; сатудан түскен табыстарды жинақтау; ақша нарығы; банктер,
инвесторлар, бағалы қағаздармен өзара байланыстар қалыптастыру; сатып
алушыларды іздеу мен анықтау және тартуға байланысты маркетингілік
қызметтер және тағы басқалар.
Басқарушылық қызмет кезінде кәсіпорындар мен қоғамдық құрылымдар
немесе ақпарат құралдармен өзара қарым қатынастарын басқаруы, бизнес
идеялар, инициативалық талаптарды және басқару - менеджмент тәжірибелерін
қалыптастырып, тарату; капиталдар мен табыстардың қолданылуын басқару,
ғылыми-зерттеу жұмыстары мен жобалық жұмыстарды тиімді пайдалану; және
бизнес қажеттіліктеріне сәйкес жұмысшыларды тарту, таңдау, жұмысқа алу.
Сонымен, кәсіпкер - қызметінің сферасына байланыссыз өз
қабілеттіліктерін келесі функцияларды орындау арқылы жүзеге асырады:
- нарықты зерттеу арқылы төлем қабілетті сұранысы бар тауарлар мен
қызметтер іздеу;
- тауарды өндіру немесе қызмет көрсету үшін қажетті ресурстарды
бағалау; төмен бағалы ресурстар нарығын іздеу;
- бизнесті жаңа техника, технология және менеджмент негізінде
ұйымдастыру және оларды басқару;
- маркетингтің қазіргі заманғы принциптерін пайдалану арқылы
тауарлар мен қызметтерді сату, тарату;
- табыстарды тұтыну және жинақтау қорлары арасында, резервтік
қорлар, дивиденттерді төлеу қорлары арасында т.б. тиімді бөлу;
Кез -келген экономикалық қызмет ұдайы өндіріс циклының типтес
фазаларымен байланысты болғандықтан, бизнестің келесі түрлерін бөліп айтуға
болады: өндірістік, коммерциялық, қаржылық. Өндірістік бизнес негізінен
тауарлар мен қызмет көрсетуді өндіру мен тұтынуға; коммерциялыҚ -оларды
айырбастау мен өткізуге; қаржылық айналысқа, құндар айырбасына байланысты
жүзеге асырады. Бизнестің бұл түрлерінің ұйымдастырылуы мен қызмет етуіне
байланысты әрқайсысының ерекшеліктері болғандықтан, олар бірін-бірі
толықтырып отырады. Ал шағын бизнес ол бизнестің бір ерекше түрі деуге
болады, ол оның формасы кез келген түрде: жекеменшік, серіктестік,
жауапкершілігі шектеулі қоғам ретінде болуы мүмкін. Сондықтан да шағын
бизнестің екі экономикалық мәні анықталынады: біріншіден, оның объективті
түрде өмір сүруі және экономкалық секторы ретінде дамитындығы; екіншіден,
бизнес қызметтің ерекше түрі болып табылатындығы. Шағын бизнесті
экономиканың секторы ретінде қарастыру қоғамдық өндірістің екі -
техникалық ұйымдастыру мен әлеуметтік - экономикалық жағының бірлігін
күште, яғни, өндірістің материалдық заттық элементтер жиынтығы, жұмыс күші
мен өндірісті ұйымдастырудың түрі арқылы анықтама, екінші жағы өндірістің
қоғамдық түрін құрайтын өндірістік қатынастармен анықталып отырады. Шағын
бизнестің негізгі экономикалық белгілеріне жататындар:29-348
- шарушылықты тәуекелділікпен жүзеге асыру(оқшалануы),
- қызметтің белгілі бір түріне мамандануы;
- өндірілген тауардың нарықта сатылуы, сатып алынуы.
Шағын бизнестің клеткасың- шағын кәсіпорындар. Осыдан шағын
бизнестің шағын кәсіпорындардың жиынтығын құрайтын экономиканың ерекше
секторы немесе нарық жағдайындағы өндірістің ерекше қоғамдық формасы
екендігі анықталынады.
2.Шағын және орта бизнисінің аудиті
(“Жолбарыс”ЖШС мысалында )
2.1 “Жолбарыс”ЖШС бизнес қызметінің сипаты
Жолбарыс жауапкершілігі шектеулі серіктестігі заңды тұлға. Ұйым-
2004 жылы 1 наурызда Қазақстан теміржолы Ұлттық компаниясы жабық
акционерлік компаниясының отырыс шешімінің 26 желтоқсан 2003 жылғы №26
хаттамасы, Локомотив жөндеу ашық акционерлік қоғамының Директорлар
Кеңесінің 24 қараша 2003 жылғы №9 хаттамасы мен 2004 жылғы 8 қаңтардағы №1
бұйрығына байланысты бұрынғы Локомотив жөндеу ААҚ материалдық базасы
негізінде құрылған. Жалпы ұйым локомотивтерге техникалық қызмет көрсетумен
айналысады. Атап айтсақ, серіктестік заңнамалармен тыйым салынбаған келесі
қызмет түрлерін жүзеге асырады.
Ұйым локомотивтерге техникалық қызмет көрсетумен айналысады.
Серіктестіктің шаруашылық жүргізудегі негізгі мақсаты пайда табу. Бұл
көрсетілген мақсатқа жету үшін серіктестік төмендегі негізгі жұмыстарды
Локомотивтерді жөндеудің жылдық көлемі:30-234
1. КР-4дана, 2. ТО-8-34 дана, 3. ТО-7-15 дана, 4. ТО-6-88 дана, 5. ТО-
4-1297 дана, 6. ТО-3-703 дана, 7. ТО-2-127 дана.
Шаруашылық сараптама негізінде және өндіріс жүргізу тетіктерін
жетілдіру арқылы еңбектің пайдалылығы мен өнімнің сапасын қамтамасыз
етеді.Мамандығын жоғарлатуда, тұрақты оқуда және толық еңбекке деген
қабілетін арттыруда ғана, шаруашылық басшылығы барлық жұмыскерлерді сапалы
басқару қозғалыстарына қосуды өзінің басты міндеті деп есептейді.
Жүйелі сенім қағидасымен сапалы басқару мүмкіндігі Жолбарыс ЖШС-де
ИСО 9001-2000 талаптары негізінде менеджмент жүйесі кіргізіліп және
қолданысқа берілгенде орындалады.Тұрақты сапа менеджмент жүйесін жақсарту
сапаны басқарудың пайдалылығы мен жақсы қорытынды көрсеткіштеріне жетуді
қамтамасыз етеді.Талап қоя білу негізінде және керекті заттарды қамтамасыз
ететін ұйымдармен қарым-қатынасты жақсарту ғана шикізаттың, заттардың,
саймандардың сапалылығын арттыруға негіз болады.
2007 жылы жөндеу бағдарламасын жылдық бірлікпен есептегенде
Локомотив АҚ бойынша-94,5пайызға, Локомотив Сервис Орталығы АҚ бойынша-
100,6 пайызға, Кеден Транссервис АҚ бойынша-121,6 пайзға орындады.
Күрделі жөндеу цехында биылғы жылы 4 бірлік ТЭП-70 тепловозын жөндеуден
шығару жоспарланған болатын. Көтерме жөндеу цехы бойынша 22 тепловоз
жөндеуден өткізілді. Жөндеу бағдарламасы 101,7 пайызға орындалып отыр.
Биылғы жылы аудандық бюджетке 193 145 000 теңге салық төленді. Жалпы жыл
қортындысы бойынша 13 603 000 теңге пайдамен шығып отыр. Жұмысшылардың
орташа айлық табысы 43 497 теңгені құрады
Бухгалтерлік есеп беру бөлімі кәсіпорынның бухгалтерлік есеп пен
қаржылық-шаруашылық қызметін, материалдық, қаржылық ресурстарын
пайдаланылуына бақылау, кәсіпорын меншігінің сақталуын ұйымдастырады.
Кәсіпорын мен оның өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету
шараларының барлығы кәсіпорын бөлімшелеріне нарықтық экономика элементтерін
(баға, пайда, т.б.) жеткізу және кәсіпорын ішінде сату-сатып алудың тауар-
ақша қатынастарын, бәсекелік күрес элементтерін шаруашылық қызметіне енгізу
және экономиканы басқаруды орталықсыздандыру жолымен нарықтық экономика
негізінде өндірісшілік экономикалық қатынастардың ұтымды жүйесімен
нығайтылуы қажет.
Кәсіпорын экономикасындағы басқарудың мұндай әдістерінің ықпал ету
дәрежесін нығайтуға өз шығынын өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру,
экономикалық ынталандыру және экономикалық жауапкершілік сияқты
кәсіпорынның өндірістік қызметтерін ұйымдастырудың нарықтық принциптерінің
ықпалын күшейту есебінен қол жеткізіледі.
Жолбарыс ЖШС-те дайындалған және қалпына келтірілген саймандар мен
заттардың жалпы сомасы нақты 15 мың 659теңгені құрады. Жалпы соманы ішінде
негізгі дайындалған саймандарға, ТК-34 подшипниктері, шатун басының
втулкалары, поршень втулкалары, валиктер, метиздер, прокладкалар жатады.
Жолбарыс ЖШС-те нақты қалпына келтірілген саймандар мен заттардың
жалпы сомасы 4 мың 102теңгені құрады. Жалпы соманың ішінде негізгі қалпына
келтірілген саймандар мен заттарға: шестерналар, втулкалар, ДВС
вклыдыштары, поршендер, кардан валдары, цилиндр гильзілері жатады.Жоспарлы
кіріс-шығын сараптамасы және қаржылық нәтиже (2006-2007жж) негізгі өндіріс
қызметіне кеткен шығыс: 2007 жылдың 12 айында жалпы негізгі өндіріс
қызметінен жасалған үнем 1млн.329мың 898неңге, оның ішінде:23-406
Еңбекақы қоры бойынша нақты шығын 314мың 751теңге, ал жоспарда 369мың
223теңге қарадған болған, нәтижесінде үнемделген 54мың 475теңгені құрады.
Бұл үнем жөндеу бағдарламасының КР-2, ТО-8,6,3,2 жөндеу түрлері бойынша
жоспардың орындалмауынан болып отыр.
Әлеуметтік сақтандыру қорына 2007 жылдың жоспарында 64мың 343теңге
есептелген болса, нақты шығын 56мың 56теңге болып, үнем сомасы 8мың
287теңге болды.Материалдар бойынша шығынға жоспар 1млн.198 мың 808 теңге
қаралған болса, нақты материалдар шығыны 733 мың 330 теңгені құрап,
үнемдалген сома 467мың 478 теңгені құрады. Бұл үнем негізінен жөндеу
бағдарламасының жалпы Жолбарыс ЖШС-і бойынша орындалмағанынан, кейбір
тепловоз жөндеуге керекті саймандар мен заттарды өзінде дайындау, қалпына
келтіру жұмыстарының тұрақты жүргізілгендігінің арқасында жетістікке жеттік
деп есептеу керек. Бұл шаруа негізінен жаңа заттардың жоқ болғанда
жасалады.
Жанармай жоспар бойынша 37мың 286 теңге шығын қаралса, нақты сол жыл
қортындысында 39 мың 417 теңге болып, 2 мың 131 теңге жоспардан артық шығын
жұмсалғаны анықталды. Бұл артығымен шығын болуы негізінен тепловоздарға
керек болғандықтан жоспарда қаралмаған реостат арқылы жалпы тепловоздың
дизелдерін бақылау, тексеру жұмыстарын жүргізу кезінде жұмсалады. Сол
сияқты ТЭП-70 маркалы тепловоздардың жөндеу кезінде картерлерін жууға да
мөлшерлі жанармай жұмсалады. Бұл шығындар жоспардың есептеу кестесінде
қаралмаған.Электрқуаты шығыны жоспар бойынша 18мың 507 теңге болса, нақты
осы мерзімге 10мың 542 теңге болып, жоспармен салыстырғандағы нақты үнем
сомасы 7мың 965 теңге болды. Бұл әрине біріншіден, нақты электрқуатын
үнемдеген болса, екіншіден тепловоздар жөндеу жылдық бағдарламаның толық
орындалмағанынан болды деп есептеу керек.Басқа шаруашылықтарға қызмет өтемі
үшін жоспар бойынша 150 мың 271 теңге қаралған болса, нақты шығыс 105 мың
271теңге болып, үнем 44 мың 647 теңгені құрады. Себебі, күрделі жөндеуге
бөлінген қаражат толық игерілмеді, сонымен қоса жаз айларында депо орталық
жылудан ажырап, өзінде шағын от жағу қазанына қосылады. Нәтижесінде шығын
азайып тұр. Бұл да шаруашылықтың пайдамен шығуының қосымша көзі болып
есептеледі.
Негізгі қолда бар дүние мүліктің тозуына да жоспарда ақша қаражаты
қаралады. 2007 жыл дүние-мүліктің тозуына жоспар бойынша 9 мың 798 теңге
қаралса, нақты шығыс 9 мың 750 теңге болып, 48 мың теңгедей үнемделген.
Басқа да шығындарға жоспар бойынша 43 мың 34 теңге қаралып, нақты 62 мың
462 теңге шығыс шыққан. Жоспармен салыстырғанда артық 19 мың 392 теңге ақша
қаражаты жұмсалған. Бұл шығындарға негізінен Жолбарыс ЖШС-і ұжымының
құрылыстарды жөндеуге , жылу жүйесін жөндеп қалпына келтіру, жүк тасымалы,
жазда депоның маңайын көгалдандыруға тұрақты түрде машина, адамдар ұстау,
депо маңайын қоқыстан тазартып отыру, депо маңайындағы адамдар жүретін
жерлерді таза ұстау,т.с.с.32-423
Админстративтік шығындар 2007 жылдың 12 айына 52921 мың теңге
жоспарланған, бұл төмендегі себептерге байланысты 15520 мың теңге
үнемделіп, нәтижесінде нақты шығын 34401 мың теңгені құраған.Жоспар бойынша
31364 мың теңге есептеліп, еңбекақысыз демалысқа шығару себебтерінен 7824
мың теңге үнемделіп, нақты шығын 23540 мың теңгені құраған.3750 мың теңге
есептелген, еңбекақы қорын үнемдеу нәтижесінде 584 мың теңге үнемделіп,
нақты шығын 3166 теңгені құраған.
Қызметке төлем (оплата услуг)1648 мың теңге шығыс жоспарланған,
қалааралық сөйлесу, факс жіберу, қабылдап алу, электрондық почтаға
байланысты шығындардың көбеюіне байланысты, жоспардағы сомаға қосымша 1605
мың теңге есептеліп, нақты шығыс 3253 теңгені құраған.
Құралдардың тозуы (износ средств)Жоспар бойынша 986 мың теңге
есептеліп, жаңа оргтехникаға жөндеу жүргізілгендіктен қосымша 43 мың теңге
шығыс есептеліп, нәтижесінде шығыс 1029 теңгені құрады.Басқа да шығындар
жоспарда 14053 мың теңге есептеліп, Магистраль Ассоциация АҚ-ның
консультациялық қызмет шығындарының жоқ болуынан, командировка шығындарының
үнемделуінен, 8857 мың теңге үнемделіп, нәтижесінде нақты шығыс 5216 мың
теңгені құраған.Барлық накладтық шығындар 2007 жылдың 12 айында 436694 мың
теңге шығындар жоспарланып, төмендегі себептер бойынша нақты шығын 383433
мың теңгені құрап, нәтижесінде 53261 мың теңге үнемделген.
Еңбекақы қоры 2007 жылдың 12 айында жоспарда 156927 мың теңге
есептеліп, технологиялық тәртіпті бұзған жұмысшыларға сыйақы көлемінің
төмендеуі, еңбекақы төлеусіз демалысқа жіберу, еңбекке қабілетсіз күндердің
өсуіне байланысты нақты шығын 144683 мың теңгені құрап, нәтижесінде 12234
мың теңе үнемделген.
Әлеуметтік сақтандыру 2007 жылдың 12 айына 30221 мың теңге
жоспарланып, еңбекке қабілетсіз күндер бойынша шығындардың өсуіне
байланысты тағы қосымша 766 мың теңге есептеліп, нәтижесінде нақты шығын
30987 мың теңгені құрады.Материалдар 2007 жылдың 12 айына 44734 мың теңге
жоспарланып, ғимаратты ағымдық жөндеуге, құрал-жабдықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz