Діни таным және жат ағымдар
ДІНИ ТАНЫМДАҒЫ ТАНЫЛМАЙ ЖАТҚАН ЖЕРЛЕР
ДІН МӘДЕНИЕТ ҚҰБЫЛЫСЫ РЕТІНДЕ
ДІН ЖӘНЕ ӨНЕР
ДІН ЖӘНЕ МУЗЫКА
ДІН ЖӘНЕ САЯСАТ
ДІН ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
ҚАЗАҚ МҰСЫЛМАНДЫҚ ТҮСІНІГІНЕ ЖАТ АҒЫМДАР:
МИССИОНЕРЛІК ҚҰБЫЛЫСЫ
САЛАФИЛІК.УАХХАБИЛІК
«ХИЗБУТ.ТАХРИР», «ТАБЛИҒИ ЖАМАҒАТ», «АКРАМИЯ» ЖӘНЕ АХМАДИЯ
БҮГІНГІ ДІНИ АХУАЛДЫҢ ЖАҒДАЙЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ДІН МӘДЕНИЕТ ҚҰБЫЛЫСЫ РЕТІНДЕ
ДІН ЖӘНЕ ӨНЕР
ДІН ЖӘНЕ МУЗЫКА
ДІН ЖӘНЕ САЯСАТ
ДІН ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
ҚАЗАҚ МҰСЫЛМАНДЫҚ ТҮСІНІГІНЕ ЖАТ АҒЫМДАР:
МИССИОНЕРЛІК ҚҰБЫЛЫСЫ
САЛАФИЛІК.УАХХАБИЛІК
«ХИЗБУТ.ТАХРИР», «ТАБЛИҒИ ЖАМАҒАТ», «АКРАМИЯ» ЖӘНЕ АХМАДИЯ
БҮГІНГІ ДІНИ АХУАЛДЫҢ ЖАҒДАЙЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазіргі таңда ислам және жалпы дін құбылысы туралы «таза ислам», «дәстүрлі ислам» және «байсалды ислам» ұғымдары арқылы берілген «қалыпты таңбалар» мен «қорытындылар» түрлі деңгейде, әр түрлі дәрежеде бұқаралық ақпарат құралдарында өте жиі айтылып жатыр. Оған қоса «экстремистік, террористік» әрекеттерді анықтау және оны сараптайтын орталықтар да мемлекеттік деңгейде жұмыстарын бастап кетті. Кез келген инстанциялардың Ішкі саясат бөлімдерінің де негізгі айналысатын шаруасы бастысы аспектісі дін болып қалыптасып үлгерді. Оған мемлекеттік сонымен қатар қоғамдық институттардан бұл мәселенің зайырлылық ұстанымымен үндесе ме жоқ па деп бас қатырып жатқан методологиялық талдауларды әзірге көре алмадым. Сонымен дін Қазақстанда басқа елдермен салыстырғанда ең бірінші орынға шықты. Бұл ішкі және сыртқы саясатта да солай болып тұр. Керек десеңіз әлемдік проблема болып табылатын «діндер аралық тепе теңдіктер мен үйлесімділіктерге де» дәстүрлі тұрғыда дін өкілдерін Астанаға жинап, пікір алысып ой салып жатырмыз. Бұл құбылыстарға келіңдер жауап іздейік деген ниеттің өзі өте жақсы. Бірақ...бірақ ол істің механизмі туралы сүрлеу бар ма. Сондықтан шешілмейтін проблемалар қатарында ғасырлар бойы келе жатыр емес пе. Бүгін дін неліктен басты назарда тұр? Бірінші жауабы дін әлемде саясаттың басты құралына айналды. Бұл транценденттілік тұрғыдан, ал енді имманенттілік тұрғысынан да жауабы да өте қарапайым. Егер дін өз функциясын жүзеге асырса, ең болмағанда негізгі жораларын орындай білсе, қоғамда дін басты назарға алынбас еді. Бұл ахуал екі себептен туындауы мүмкін. Біріншісі, діни тіршілік, яғни, дін – ой-сана, сезім және іс тұрғысынан өзін жаңғырта алмаса онда, дін өз тіршілігінің маңызды бөлігін жоғалтады. Екіншісі, дін өте жанды, белсенді болғанымен, оның өркен жаюына және дамуына қандай да бір себептер кедергі болғандықтан, дін шектеліп, тұншығып, өз функциясын жүзеге асыра алмай отыр. Міне Қазақстанда осы екі жағдайдың да іздері мен көріністері бар.
Сонымен бүгінгі Қазақстанда ғылыми тұрғыдан шешілуі қажет көп салалы діни мәселелер бар. Кеше кеңестік жүйе тарих бетінен жойылғанда, осы кеңістікте дін өшкенімізді жандырып, жоғымызды түгендейді деген құлшыныспен үміттің көзі ретінде үлкен құбылысқа айналды. Дін – мәдениетімізді, салт дәстүрімізді, санамызды, жан сарайымызды қалыпқа салатын жол. Енді қараңыз, діннің өзі мәселелерді шешу үшін жіберілген Құдайлық институт болса, онда дін қалай мәселе болады?
Сонымен бүгінгі Қазақстанда ғылыми тұрғыдан шешілуі қажет көп салалы діни мәселелер бар. Кеше кеңестік жүйе тарих бетінен жойылғанда, осы кеңістікте дін өшкенімізді жандырып, жоғымызды түгендейді деген құлшыныспен үміттің көзі ретінде үлкен құбылысқа айналды. Дін – мәдениетімізді, салт дәстүрімізді, санамызды, жан сарайымызды қалыпқа салатын жол. Енді қараңыз, діннің өзі мәселелерді шешу үшін жіберілген Құдайлық институт болса, онда дін қалай мәселе болады?
1. Назарбаев Н. Тарихтың шеңберлері және ұлттық зерде // Жұлдыз. 1999. N 3.
2. Нысанбаев Ә. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымындағы адам проблемасы // Түркістан тарихы мен мәдениеті. Ғылыми мақалалар жинағы.-Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті, 2000.-216 б.
3. Köprülü F. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. (7. baskı ): Haz: Orhan F.Köprülü. Ankara-1991., D.İB. Yay., 415 s; Фитрат. Яссавий ким эди (Мақалалар ва “Хикматлар”-дан парчалар). –Тошкент: Байбута Дустқараев. 1994. –80 б.
4. Нұртазина Н. Сопылық // Қазақ Әдебиеті. 2000. N15, 14 көкек. 11-б.
5. El-Gazzali., Delaletten Hidayete., Tercüme eden: A: S: Furat., Şamil Yay., İstanbul, tarihsiz; Gazalî, Mukaşefetü’l Kulûb, Çev: Yaman Arıkan, C. 1-2, İstanbul, 1996; Gazalî, İhyau’ Ulumî’d-Din., Cilt: 3; Rub’ul Muhlikat “Çev: Ahmet Serdaroğlu”, İstanbul; Gazalî, İlahî Ahlak, Çev: Yaman Arıkan, İstanbul, 1983.
6. Kenjetay D., Yesevilik Kültürü ve “İlmi Ateizm”// Tasavvuf (İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi), Yıl:1, Sayı:3; Ankara, 2000, ss. 167-178.
7. Devin De Weese., The Politics of Sacred Lineages in 19th-Century Central Asia: Descent Groups Linked to Khuaja Ahmad Yasavi in Shrine dokuments and geneological Chapters, İnternational Journal of Middle East Studies.V:31(1999), N-4. Pp-507-530.
8. Devin De Weese., The Yasavi Order and Persian Hagiography in Seventeenth-Century Central Asia.(Alim Shaykh of Aliabad and his Lamahat min nafahat-al Quds), The Heritage of Sufism. Vo., İİİ, Late Classical Persianate Sufism(1501-1750) the Savafid and Mughal Period. Pp. 389-414.
9. Ekber S.Ahmed. İslam ve Antropoloji. Türkçesi: Bedri Gencer. İstanbul: İnsan Yayınları, -1995: s.140-10.
10. Bodroglıgetı, Andras J. E.: “Ahmad Yasavi’s Concept of “Daftar-ı Sâni” (Ahmed Yesevî’nin Defter-i Sânî Anlayışı)” Milletlerarası Ahmed Yesevî Sempozvumu Bildirileri, 26-27 Eylül 1991 (Ank. 1992), 1-12.;
11. Hazinî, Cevâhirü’l-Ebrâr Min Emvâc-ı Bihâr (Yesevî Menâkıbnâmesi), Haz. Cihan Okuyucu, Kayseri 1995. S.56.
12. Gıbb., A History of Ottoman Poetry, Luzas and Co., London, (1959), C.1., pp. 8.
13. Муминов Ә. Ясауийа бастаулары // Ясауи тағылымы. -Түркістан: Мұра, 1996. (27).
14. Digboy S. Qalandars and related groups İslam in Asia, Nşr: Y. Friedmann, Jerusalem,1984; “The Naqshbandis in the Deccan Naqshbandis ”, Cheminements ef situation Actuelle d’un orde Mystigue Musulman, Nşr: M. Gaborieau-A. Popoviç, T. Zarcone, İstanbul-Paris 1990, ss. 167-207; Ahmet Yaşar Ocak’ın “Türk Dünyasında Ahmed Yesevi ve Yesevilik kültürünün yayılışı: Bir Sufi Kültürürün Yeniden Güncelleşmesi” adlı makalesinden naklen.
15. Zarcone T., Hindistan’da Türk Tasavvufu: Yeseviyye Örneği; Çev: Süleyman Derin, Dergah, Sayı: 38, Nisan 1993, Ss.20.
16. Мамбеталиев С. Пережитки некоторых мусульманских течений в Киргизии и их история. –Фрунзе: Издательство “Мектеп”, 1969. С.44. (29-41б).
17. Bennigsen A., Chantal Lemercier-Quelquejay., “Le soufi et le commissaire: Les confreries musulmanes en URSS”, Sufi ve Komisser: Rusya’da İslam Tarikatları., Tercüme eden: Osman Türer., Ankara-1988. “Akçağ Yay”., s.363.
18. Eraslan K., Hikmet Geleneği: II. Millelerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C.II., Ankara 1983, 153-166; Yesevilik Bilgisi.ss.- 143-196, Haz: C. Kurnaz. M. İsen, M. Tatçı., Ankara 1998, A.Y.V. yay., 508 ss.
19. Тұрсынов Е.Д. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. –Алматы: Қазақ ССР “Ғылым” баспасы, 1976. -146-149-б.
20. Hassan Ü. Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler. İstanbul: Alan Yayın., 2.Baskı. 2000:-152.s.
21. Кусаинов Ш. Государство казахов: Адаи и Шариат // Казахстанская правда. 1996. 30 окт. 5 стр.
22. Назарбаев Н. Түркістан ұлттық бостандығымыз бен елдігіміздің ақ ордасы (Түркістан қаласының 1500 жылдығына арналған ғылыми конференцияда сөйлеген сөзі)// Егеменді Қазақстан. 2000. 21 қазан. 1-2 б.
23. Жандарбек З. Қожа Ахмет Ясауи және Қазақ хандығы // Түркістан тарихы мен мәдениеті. Ғылыми мақалалар жинағы. -Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті, 2000.-216 б. (144-153).
24. Қалиұлы А. Суфизм тағылымының шығыс өңірге таралуы// Түркістан тарихы мен мәдениеті. Ғылыми мақалалар жинағы.-Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті, 2000. -216 б. (165-191).
25. Muhammed Şerif el-Hüseyni, Hüccatü’l Zakirin Li-reddi’l Münkirin., “Süleymaniyye” Ktp. Reşid Efendi, No. 372, Vr. 1b-203b.
26. Menakib-i Ahmed-i Yesevi., Haz: N. Tosun., İlam Araştırma Dergisi. C. III., S. 1(Ocak-Haziran 1998). 73-81ss.
27. Hasan. N., Hazini (ö.1002/1593-4)’nin Menba’u’L-Ebhar Fi Riyazi’L Ebrar Adlı eseri., Tasavvuf (İlmi ve Akademik Araştırma) dergisi, yıl: 3, Sayı: 7 (Eylül-aralık), 2001. Ankara. 243-248 ss. (243).
28. Köprülü. F., Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. (7. baskı ): Haz: Orhan F.Köprülü. Ankara-1991., D.İB. Yay., 415 s. (45).
29. Hakim Ata ve Mi’rac-Name’si., K. Eraslan., Atatürk Ün. Ed. Fak. Yay., “Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi”. -Ahmet Caferoğlu Özel Sayısı-fas.,1 S. 10. Sevinç Matbaası., Ankara 1979. Bu kitap Ahmet Caferoğlu tarafından,”Türk Dili Tarihi Kitabı’nda yayımlandı. İstanbul-1964.
30. Nevayi., A., Nesayimü’l Mahabba min Şemayimi’l Fütüvve., Haz: K.Eraslan, Ankara 1996., 385 s.
31. Magtımgulı, Saylanan Goşkular: Düz: B.A. Gardiyev, M. Kojaev, Aşgabat: Türkmenistan-1997, s. 24;
32. Akavov. Z, Ahmet Yesevi ve Kumuk Manzum Edebiyatı., 468-471; Yesevilik Bilgisi. Haz: C. Kurnaz. M. İsen, M. Tatçı., Ankara 1998, A.Y.V. yay., 508 ss.
33. Еңсегенұлы Т. Құран тектес асыл мұра //Ақиқат. 1996, 88-93-б.
34. Kutlu. S. Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcil ve Tesirleri. –Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000. –332 s.-156.
35. Yazıcı. N. İlk Türk-İslam Devletleri Tarihi, Ankara, 1992, s. 37-39.
36. Zeybek. N.K. Türk Olmak. Ankara, Ocak Yay., 1997. s. 35-55.
37. Yazıcı. N. H.A.Yesevi Döneminde Türk-İslam Kültürünün Oluşumu, Gelişimi. “Diyanet İlmi Dergi”, Ekim-Kasım-Aralık 1993, Cilt 29, Sayi 4.
38. Кәрібай Б. Түркістан және қазақ хандығы. Алматы. Ғылым, 1999.–64 б.-(37).
39. Massıgnon. L. Hallac-i Mansur. Haz: Niyazi Öktem”Ant” İstanbul 1994, 107s.
40. Güngör E. İslam Tasavvufunun Meseleleri. “Ötüken”. İstanbul-1996. 6. Baskı. 220 s. (56-66).
41. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар (Ғылыми зерттеу мақалалар) /Құрастырған: Р.Бердібаев/. - Алматы: Жазушы, 1988. (191-192).
42. Ташқұлов Ж. Өзбекстан халықтарының саяси-құқықтық ой тарихынан. Ташкент. 1996. 43 бет.
43. Sadettin Elibol, İnsanlığın Tarihi Üzerine, (Bir Giriş Denemesi), Ankara 1989, b.128.
44. Мағжан Жұмабаев. Оқжетпестің қиясында. adebiet.kz/index.php?option=com_con...
45. Mengüşoğlu T., Felsefeye Giriş, Remzi Kitabevi, İstanbul 2000, b.276.
46. Кусаинов Ш. Государство казахов: Адаи и шариат. Казахстанская правда. 30 октябрь, 1996.
47. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орда и степей. Алматы, «Санат», 1996. 331 б.
48. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында (Оқу құралы). Алматы. Санат. 1994. 254 б.
49. Пірманов Ә., Қапаева А.. Қазақ интеллигенциясы (Ұлттық интеллигенцияның қалыптасу тарихынан). Алматы, 1997. 132-б.
50. Әсілхан Оспанұлы. «Дүние-ай». 2-кітап. Шымкент, 1993. 35-б.
51. Тынышбаев М. Киргизы и освободительное движение (Доклад первому съезду автоно¬мистов, читанной 19 ноября 1905 года). Тынышбаев М. История казахского народа. А., 1993.
52. Vinkent Montayl, Sovet Mûsılmandarı, (aud: Mete Çemberli) Stambûl, 1992.
53. Махаева А.Ш. ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі исламның орны. Желмая. 2002. № 11.
54. Валиханов Ч.Ч. Соч., том І, С. 520.
55. Бес ғасыр жырлайды. 2 томдық. 1 том, Алматы, Жазушы, 1989. 384 б.
56. Vennigson A., b.81-89.
57. Джамгерчинов В.Д. Очерки политической истории Киргизии ХІХ века. Фрунзе, 1966.
58. Массон Е.М. Мавзолей Х.А.Ясави города Туркестана. Алматы, 1999.
59. Омар Б. Зар заман поэзиясы. Генезис, типология, поэтика. Алматы, Білім. 2000. 368 б.
60. Радлов В.В. Алтын сандық. Алматы, Ана тілі, 1993. 256 б.
61. Milli Kültürler ve Küreseleşme: Milliyetçilik ve Milliyetçilik Tarihi Araştırmaları 6 İlmi Kongresi, Türk Yurdu yayın 41, Mart 1998. b.244. (42).
62. M.Seyfettin Erol, Hayalden Gerçeğe Türk Birleşik Devletteri, İrfan yayınevi, İstanbul 1999, b.62.
63. Elizabeth E. Bacon, Esir Ortaasya, Çev: Tansu Say, 1965, b.88.
64. Әсіп С. Қазақ қасіреті. Алматы, 1994.
65. Erich Rothacker, Tarihslcilik Sorunu, çev: Doğan Özlem, Gündoğan yay, Ankara 1995, b.38-39.
66. Кенжатаев Д. Қожа Ахмет Ясауи дүние танымы. -Алматы: Арыс, 2008. 7-б.
67. Қазақстан тарихы. Құрастырған Х.К.Ермұханова. Шын. Алматы. 2006.
68. Шілдебай С. Ресейдің Түркістанды отарлау саясаты (1867, 1924). Алматы, 2004.
69. Майлықожа. Дүние-ай. Шымкент. «Шыған», 1993. 543-б.
70. Ғылмани Садуақас Молда Шаймерден Қосшығұлұлы. Алматы. Ел-шежіре, 2006.
71. Құнанбайұлы А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы.-Алматы: Жазушы, 1995.-Т. 1: Өлеңдер мен аудармалар.- 336 бет.
72. Құдайбердиев Ш. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Құраст. Жармухамедов М., Дәуітов С., А.Құдайбердиев./-Алматы: Жазушы, 1988. -560 б. (239).
73. Cebecіoğlu. E. s.730;
74. Mustafa Kara, “Tarıkatlar Dünyasına Genel Bakış”, İslamiyat, c. 2, s. 3, Temmuz-Eylül 1999, s. 67.
75. Bennıgsen Alexandre; Chantal Lemercıer-Quelquejay, Sufi ve Komiser (Rusya’da Müslüman Tarikatları), Fransızcadan çev. Osman Türer, Akçağ Yay. Ankara 1988, s. 16.
76. Topaloğlu A., Ateizm ve Eleştirisi.D.İ.B.yay., Ankara 1999., ss.13.
77. Süleyman Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler ve Terimler Sözlüğü, Akçağ Yay.Ankara 1996, s. 387.
78. Hüsameddin Erdem, Panteizm ve Vahdet-i Vücud Mukayesesi, Ankara 1990, s. 3.
79. Нұрғалиев Р., «Материализм», Философиялық сөздік (Қазақ Энциклопедиясы Бас редакциясы), А., 1996, 260 бет.
80. Affifi A., Muhyiddin İbnu’l Arabi’nin Tasavvuf Felsefesi, çev. Mehmet Dağ, AnkaraÜ.I.F.Yay. 1975, s. 36.
81. Taylan N., Düşünce Tarihinde Tanrı Sorunu. Ayışığı Kitapları, İstanbul 1998.ss. 180.
82. Erşahın S.Türkıstan’da Islamve Müslümanlar (Sovyet Dünemı), İlahiyat Vakfı Yay.,Ankara, 1999, ss. 306.
83. Von Mende Gerhard. Komünist Blokta Milliyet Mefküresi.çev: Fethi Tevetoğlu, Ankara Basımevi, Ankara 1966.s.128.
84. Тәжікова К. Ислам: дүниетаным, идеология, саясат. Қазақстан, Алматы. 1989.
85. Fromm E., Marx’ın Insan Anlayışı.çev: Kaan Öktan. ArıtanYay. İstanbul 1997. ss.182.
86. Бартольд В.В. Сочинение, т.2., 4-В.1, с.235.
87. Cebecioğlu E.Tasavvuf terimleri ve değimleri sözlüğü,(Rehber Yay,)Ankara. 1997.Fakr Maddesi, ss.262
88. Uludağ S. Tasavvuf terimleri sözlüğü, Marifet Yay.,İstanbul 1996. Zikr Madd. Ss.588.
89. İnan A. Kazakların Göçebe Kültürü. 23
90. Дәуренқұлов Ж., Тұрсынов Е. Қазақ бақсы-балгерлері, Алматы, 1999, Ана тілі баспасы. 101-102 бет.
91. Ислам Ансиклопедиси, «Ислам», 5- том, 2- бөлім, Ислам, Станбул 1977, 1095-б.
92. Екрем Сарыкчыоғлу, Башлангычтан гүнүмүзе динлер тарихи, Спарта 2002, 439-б.
93. Ал-Ақида уаш-Шариға, 26-бет
94. Бабажанов Б. Ферганская долина: источник или жертва исламкого фундаментализма. Центральная Азия и Кавказ. № 5, 1999.
2. Нысанбаев Ә. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымындағы адам проблемасы // Түркістан тарихы мен мәдениеті. Ғылыми мақалалар жинағы.-Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті, 2000.-216 б.
3. Köprülü F. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. (7. baskı ): Haz: Orhan F.Köprülü. Ankara-1991., D.İB. Yay., 415 s; Фитрат. Яссавий ким эди (Мақалалар ва “Хикматлар”-дан парчалар). –Тошкент: Байбута Дустқараев. 1994. –80 б.
4. Нұртазина Н. Сопылық // Қазақ Әдебиеті. 2000. N15, 14 көкек. 11-б.
5. El-Gazzali., Delaletten Hidayete., Tercüme eden: A: S: Furat., Şamil Yay., İstanbul, tarihsiz; Gazalî, Mukaşefetü’l Kulûb, Çev: Yaman Arıkan, C. 1-2, İstanbul, 1996; Gazalî, İhyau’ Ulumî’d-Din., Cilt: 3; Rub’ul Muhlikat “Çev: Ahmet Serdaroğlu”, İstanbul; Gazalî, İlahî Ahlak, Çev: Yaman Arıkan, İstanbul, 1983.
6. Kenjetay D., Yesevilik Kültürü ve “İlmi Ateizm”// Tasavvuf (İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi), Yıl:1, Sayı:3; Ankara, 2000, ss. 167-178.
7. Devin De Weese., The Politics of Sacred Lineages in 19th-Century Central Asia: Descent Groups Linked to Khuaja Ahmad Yasavi in Shrine dokuments and geneological Chapters, İnternational Journal of Middle East Studies.V:31(1999), N-4. Pp-507-530.
8. Devin De Weese., The Yasavi Order and Persian Hagiography in Seventeenth-Century Central Asia.(Alim Shaykh of Aliabad and his Lamahat min nafahat-al Quds), The Heritage of Sufism. Vo., İİİ, Late Classical Persianate Sufism(1501-1750) the Savafid and Mughal Period. Pp. 389-414.
9. Ekber S.Ahmed. İslam ve Antropoloji. Türkçesi: Bedri Gencer. İstanbul: İnsan Yayınları, -1995: s.140-10.
10. Bodroglıgetı, Andras J. E.: “Ahmad Yasavi’s Concept of “Daftar-ı Sâni” (Ahmed Yesevî’nin Defter-i Sânî Anlayışı)” Milletlerarası Ahmed Yesevî Sempozvumu Bildirileri, 26-27 Eylül 1991 (Ank. 1992), 1-12.;
11. Hazinî, Cevâhirü’l-Ebrâr Min Emvâc-ı Bihâr (Yesevî Menâkıbnâmesi), Haz. Cihan Okuyucu, Kayseri 1995. S.56.
12. Gıbb., A History of Ottoman Poetry, Luzas and Co., London, (1959), C.1., pp. 8.
13. Муминов Ә. Ясауийа бастаулары // Ясауи тағылымы. -Түркістан: Мұра, 1996. (27).
14. Digboy S. Qalandars and related groups İslam in Asia, Nşr: Y. Friedmann, Jerusalem,1984; “The Naqshbandis in the Deccan Naqshbandis ”, Cheminements ef situation Actuelle d’un orde Mystigue Musulman, Nşr: M. Gaborieau-A. Popoviç, T. Zarcone, İstanbul-Paris 1990, ss. 167-207; Ahmet Yaşar Ocak’ın “Türk Dünyasında Ahmed Yesevi ve Yesevilik kültürünün yayılışı: Bir Sufi Kültürürün Yeniden Güncelleşmesi” adlı makalesinden naklen.
15. Zarcone T., Hindistan’da Türk Tasavvufu: Yeseviyye Örneği; Çev: Süleyman Derin, Dergah, Sayı: 38, Nisan 1993, Ss.20.
16. Мамбеталиев С. Пережитки некоторых мусульманских течений в Киргизии и их история. –Фрунзе: Издательство “Мектеп”, 1969. С.44. (29-41б).
17. Bennigsen A., Chantal Lemercier-Quelquejay., “Le soufi et le commissaire: Les confreries musulmanes en URSS”, Sufi ve Komisser: Rusya’da İslam Tarikatları., Tercüme eden: Osman Türer., Ankara-1988. “Akçağ Yay”., s.363.
18. Eraslan K., Hikmet Geleneği: II. Millelerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C.II., Ankara 1983, 153-166; Yesevilik Bilgisi.ss.- 143-196, Haz: C. Kurnaz. M. İsen, M. Tatçı., Ankara 1998, A.Y.V. yay., 508 ss.
19. Тұрсынов Е.Д. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. –Алматы: Қазақ ССР “Ғылым” баспасы, 1976. -146-149-б.
20. Hassan Ü. Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler. İstanbul: Alan Yayın., 2.Baskı. 2000:-152.s.
21. Кусаинов Ш. Государство казахов: Адаи и Шариат // Казахстанская правда. 1996. 30 окт. 5 стр.
22. Назарбаев Н. Түркістан ұлттық бостандығымыз бен елдігіміздің ақ ордасы (Түркістан қаласының 1500 жылдығына арналған ғылыми конференцияда сөйлеген сөзі)// Егеменді Қазақстан. 2000. 21 қазан. 1-2 б.
23. Жандарбек З. Қожа Ахмет Ясауи және Қазақ хандығы // Түркістан тарихы мен мәдениеті. Ғылыми мақалалар жинағы. -Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті, 2000.-216 б. (144-153).
24. Қалиұлы А. Суфизм тағылымының шығыс өңірге таралуы// Түркістан тарихы мен мәдениеті. Ғылыми мақалалар жинағы.-Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті, 2000. -216 б. (165-191).
25. Muhammed Şerif el-Hüseyni, Hüccatü’l Zakirin Li-reddi’l Münkirin., “Süleymaniyye” Ktp. Reşid Efendi, No. 372, Vr. 1b-203b.
26. Menakib-i Ahmed-i Yesevi., Haz: N. Tosun., İlam Araştırma Dergisi. C. III., S. 1(Ocak-Haziran 1998). 73-81ss.
27. Hasan. N., Hazini (ö.1002/1593-4)’nin Menba’u’L-Ebhar Fi Riyazi’L Ebrar Adlı eseri., Tasavvuf (İlmi ve Akademik Araştırma) dergisi, yıl: 3, Sayı: 7 (Eylül-aralık), 2001. Ankara. 243-248 ss. (243).
28. Köprülü. F., Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. (7. baskı ): Haz: Orhan F.Köprülü. Ankara-1991., D.İB. Yay., 415 s. (45).
29. Hakim Ata ve Mi’rac-Name’si., K. Eraslan., Atatürk Ün. Ed. Fak. Yay., “Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi”. -Ahmet Caferoğlu Özel Sayısı-fas.,1 S. 10. Sevinç Matbaası., Ankara 1979. Bu kitap Ahmet Caferoğlu tarafından,”Türk Dili Tarihi Kitabı’nda yayımlandı. İstanbul-1964.
30. Nevayi., A., Nesayimü’l Mahabba min Şemayimi’l Fütüvve., Haz: K.Eraslan, Ankara 1996., 385 s.
31. Magtımgulı, Saylanan Goşkular: Düz: B.A. Gardiyev, M. Kojaev, Aşgabat: Türkmenistan-1997, s. 24;
32. Akavov. Z, Ahmet Yesevi ve Kumuk Manzum Edebiyatı., 468-471; Yesevilik Bilgisi. Haz: C. Kurnaz. M. İsen, M. Tatçı., Ankara 1998, A.Y.V. yay., 508 ss.
33. Еңсегенұлы Т. Құран тектес асыл мұра //Ақиқат. 1996, 88-93-б.
34. Kutlu. S. Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcil ve Tesirleri. –Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000. –332 s.-156.
35. Yazıcı. N. İlk Türk-İslam Devletleri Tarihi, Ankara, 1992, s. 37-39.
36. Zeybek. N.K. Türk Olmak. Ankara, Ocak Yay., 1997. s. 35-55.
37. Yazıcı. N. H.A.Yesevi Döneminde Türk-İslam Kültürünün Oluşumu, Gelişimi. “Diyanet İlmi Dergi”, Ekim-Kasım-Aralık 1993, Cilt 29, Sayi 4.
38. Кәрібай Б. Түркістан және қазақ хандығы. Алматы. Ғылым, 1999.–64 б.-(37).
39. Massıgnon. L. Hallac-i Mansur. Haz: Niyazi Öktem”Ant” İstanbul 1994, 107s.
40. Güngör E. İslam Tasavvufunun Meseleleri. “Ötüken”. İstanbul-1996. 6. Baskı. 220 s. (56-66).
41. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар (Ғылыми зерттеу мақалалар) /Құрастырған: Р.Бердібаев/. - Алматы: Жазушы, 1988. (191-192).
42. Ташқұлов Ж. Өзбекстан халықтарының саяси-құқықтық ой тарихынан. Ташкент. 1996. 43 бет.
43. Sadettin Elibol, İnsanlığın Tarihi Üzerine, (Bir Giriş Denemesi), Ankara 1989, b.128.
44. Мағжан Жұмабаев. Оқжетпестің қиясында. adebiet.kz/index.php?option=com_con...
45. Mengüşoğlu T., Felsefeye Giriş, Remzi Kitabevi, İstanbul 2000, b.276.
46. Кусаинов Ш. Государство казахов: Адаи и шариат. Казахстанская правда. 30 октябрь, 1996.
47. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орда и степей. Алматы, «Санат», 1996. 331 б.
48. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында (Оқу құралы). Алматы. Санат. 1994. 254 б.
49. Пірманов Ә., Қапаева А.. Қазақ интеллигенциясы (Ұлттық интеллигенцияның қалыптасу тарихынан). Алматы, 1997. 132-б.
50. Әсілхан Оспанұлы. «Дүние-ай». 2-кітап. Шымкент, 1993. 35-б.
51. Тынышбаев М. Киргизы и освободительное движение (Доклад первому съезду автоно¬мистов, читанной 19 ноября 1905 года). Тынышбаев М. История казахского народа. А., 1993.
52. Vinkent Montayl, Sovet Mûsılmandarı, (aud: Mete Çemberli) Stambûl, 1992.
53. Махаева А.Ш. ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі исламның орны. Желмая. 2002. № 11.
54. Валиханов Ч.Ч. Соч., том І, С. 520.
55. Бес ғасыр жырлайды. 2 томдық. 1 том, Алматы, Жазушы, 1989. 384 б.
56. Vennigson A., b.81-89.
57. Джамгерчинов В.Д. Очерки политической истории Киргизии ХІХ века. Фрунзе, 1966.
58. Массон Е.М. Мавзолей Х.А.Ясави города Туркестана. Алматы, 1999.
59. Омар Б. Зар заман поэзиясы. Генезис, типология, поэтика. Алматы, Білім. 2000. 368 б.
60. Радлов В.В. Алтын сандық. Алматы, Ана тілі, 1993. 256 б.
61. Milli Kültürler ve Küreseleşme: Milliyetçilik ve Milliyetçilik Tarihi Araştırmaları 6 İlmi Kongresi, Türk Yurdu yayın 41, Mart 1998. b.244. (42).
62. M.Seyfettin Erol, Hayalden Gerçeğe Türk Birleşik Devletteri, İrfan yayınevi, İstanbul 1999, b.62.
63. Elizabeth E. Bacon, Esir Ortaasya, Çev: Tansu Say, 1965, b.88.
64. Әсіп С. Қазақ қасіреті. Алматы, 1994.
65. Erich Rothacker, Tarihslcilik Sorunu, çev: Doğan Özlem, Gündoğan yay, Ankara 1995, b.38-39.
66. Кенжатаев Д. Қожа Ахмет Ясауи дүние танымы. -Алматы: Арыс, 2008. 7-б.
67. Қазақстан тарихы. Құрастырған Х.К.Ермұханова. Шын. Алматы. 2006.
68. Шілдебай С. Ресейдің Түркістанды отарлау саясаты (1867, 1924). Алматы, 2004.
69. Майлықожа. Дүние-ай. Шымкент. «Шыған», 1993. 543-б.
70. Ғылмани Садуақас Молда Шаймерден Қосшығұлұлы. Алматы. Ел-шежіре, 2006.
71. Құнанбайұлы А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы.-Алматы: Жазушы, 1995.-Т. 1: Өлеңдер мен аудармалар.- 336 бет.
72. Құдайбердиев Ш. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Құраст. Жармухамедов М., Дәуітов С., А.Құдайбердиев./-Алматы: Жазушы, 1988. -560 б. (239).
73. Cebecіoğlu. E. s.730;
74. Mustafa Kara, “Tarıkatlar Dünyasına Genel Bakış”, İslamiyat, c. 2, s. 3, Temmuz-Eylül 1999, s. 67.
75. Bennıgsen Alexandre; Chantal Lemercıer-Quelquejay, Sufi ve Komiser (Rusya’da Müslüman Tarikatları), Fransızcadan çev. Osman Türer, Akçağ Yay. Ankara 1988, s. 16.
76. Topaloğlu A., Ateizm ve Eleştirisi.D.İ.B.yay., Ankara 1999., ss.13.
77. Süleyman Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler ve Terimler Sözlüğü, Akçağ Yay.Ankara 1996, s. 387.
78. Hüsameddin Erdem, Panteizm ve Vahdet-i Vücud Mukayesesi, Ankara 1990, s. 3.
79. Нұрғалиев Р., «Материализм», Философиялық сөздік (Қазақ Энциклопедиясы Бас редакциясы), А., 1996, 260 бет.
80. Affifi A., Muhyiddin İbnu’l Arabi’nin Tasavvuf Felsefesi, çev. Mehmet Dağ, AnkaraÜ.I.F.Yay. 1975, s. 36.
81. Taylan N., Düşünce Tarihinde Tanrı Sorunu. Ayışığı Kitapları, İstanbul 1998.ss. 180.
82. Erşahın S.Türkıstan’da Islamve Müslümanlar (Sovyet Dünemı), İlahiyat Vakfı Yay.,Ankara, 1999, ss. 306.
83. Von Mende Gerhard. Komünist Blokta Milliyet Mefküresi.çev: Fethi Tevetoğlu, Ankara Basımevi, Ankara 1966.s.128.
84. Тәжікова К. Ислам: дүниетаным, идеология, саясат. Қазақстан, Алматы. 1989.
85. Fromm E., Marx’ın Insan Anlayışı.çev: Kaan Öktan. ArıtanYay. İstanbul 1997. ss.182.
86. Бартольд В.В. Сочинение, т.2., 4-В.1, с.235.
87. Cebecioğlu E.Tasavvuf terimleri ve değimleri sözlüğü,(Rehber Yay,)Ankara. 1997.Fakr Maddesi, ss.262
88. Uludağ S. Tasavvuf terimleri sözlüğü, Marifet Yay.,İstanbul 1996. Zikr Madd. Ss.588.
89. İnan A. Kazakların Göçebe Kültürü. 23
90. Дәуренқұлов Ж., Тұрсынов Е. Қазақ бақсы-балгерлері, Алматы, 1999, Ана тілі баспасы. 101-102 бет.
91. Ислам Ансиклопедиси, «Ислам», 5- том, 2- бөлім, Ислам, Станбул 1977, 1095-б.
92. Екрем Сарыкчыоғлу, Башлангычтан гүнүмүзе динлер тарихи, Спарта 2002, 439-б.
93. Ал-Ақида уаш-Шариға, 26-бет
94. Бабажанов Б. Ферганская долина: источник или жертва исламкого фундаментализма. Центральная Азия и Кавказ. № 5, 1999.
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Дінтану және теология кафедрасы
КЕНЖЕТАЙ Д.Т.
ДІНИ ТАНЫМ ЖӘНЕ ЖАТ АҒЫМДАР
Оқу-әдістемелік құралы
АЛМАТЫ
2012
ӘОЖ C67.3
К – 07
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Дінтану және теология кафедрасы
Дінтану және теология кафедрасы мен Түркология ғылыми-зерттеу институты
бірлескен кеңесі мақұлдаған.
Рецензент: әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор Нұсқабаев О.
К-07 Кенжетай Д.Т. Діни таным және жат ағымдар. – Оқу-әдістемелік
құралы. –Алматы, 2012 жыл. – 73 б.
ISBN 998-068-1968-02-1
Бұл оқу-әдістемелік құралында діни таным және ислам дініндегі жат
ағымдарға нұсқаулық ұстанымдары енгізілді. Танымды сипаты мен анықтамасына
қарай діни, философиялық, ғылыми, өнер, тұрмыстық және оккульттік және тағы
басқа деп бөлуге болады. Бұл танымдардың әрбірінің адамның тіршілігі мен
өмірінде өзіне тиесілі орны мен рөлі бар. Осылардың ішіндегі діни таным –
табиғаты мен ұстанымы жағынан жоғарыдағы басқа танымдардан ерекше. Діннің
өзегін аян яғни, Құдайдан келген таным құрайды. Сондықтан да аян
өзгермейді, абсолюттік ақиқат ретінде қабылданады. Негізінен оқу-
әдістемелік құралы дінтану және теология, сонымен қатар мәдениеттану
мамандықтары студенттері мен оқытушыларына арналған.
ӘОЖ С67.3
К - 07
©Кенжетай Д.Т. 2012
ДІНИ ТАНЫМ ЖӘНЕ ЖАТ АҒЫМДАР
ДІНИ ТАНЫМДАҒЫ ТАНЫЛМАЙ ЖАТҚАН ЖЕРЛЕР 2
ДІН МӘДЕНИЕТ ҚҰБЫЛЫСЫ РЕТІНДЕ 12
ДІН ЖӘНЕ ӨНЕР 17
ДІН ЖӘНЕ МУЗЫКА 20
ДІН ЖӘНЕ САЯСАТ 23
ДІН ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ 27
ҚАЗАҚ МҰСЫЛМАНДЫҚ ТҮСІНІГІНЕ ЖАТ АҒЫМДАР: 31
МИССИОНЕРЛІК ҚҰБЫЛЫСЫ 31
САЛАФИЛІК-УАХХАБИЛІК 38
ХИЗБУТ-ТАХРИР, ТАБЛИҒИ ЖАМАҒАТ, АКРАМИЯ ЖӘНЕ АХМАДИЯ 46
БҮГІНГІ ДІНИ АХУАЛДЫҢ ЖАҒДАЙЫ 55
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 66
Діни танымдағы танылмай жатқан жерлер
Қазіргі таңда ислам және жалпы дін құбылысы туралы таза
ислам, дәстүрлі ислам және байсалды ислам ұғымдары арқылы берілген
қалыпты таңбалар мен қорытындылар түрлі деңгейде, әр түрлі дәрежеде
бұқаралық ақпарат құралдарында өте жиі айтылып жатыр. Оған қоса
экстремистік, террористік әрекеттерді анықтау және оны сараптайтын
орталықтар да мемлекеттік деңгейде жұмыстарын бастап кетті. Кез келген
инстанциялардың Ішкі саясат бөлімдерінің де негізгі айналысатын шаруасы
бастысы аспектісі дін болып қалыптасып үлгерді. Оған мемлекеттік сонымен
қатар қоғамдық институттардан бұл мәселенің зайырлылық ұстанымымен үндесе
ме жоқ па деп бас қатырып жатқан методологиялық талдауларды әзірге көре
алмадым. Сонымен дін Қазақстанда басқа елдермен салыстырғанда ең бірінші
орынға шықты. Бұл ішкі және сыртқы саясатта да солай болып тұр. Керек
десеңіз әлемдік проблема болып табылатын діндер аралық тепе теңдіктер мен
үйлесімділіктерге де дәстүрлі тұрғыда дін өкілдерін Астанаға жинап, пікір
алысып ой салып жатырмыз. Бұл құбылыстарға келіңдер жауап іздейік деген
ниеттің өзі өте жақсы. Бірақ...бірақ ол істің механизмі туралы сүрлеу бар
ма. Сондықтан шешілмейтін проблемалар қатарында ғасырлар бойы келе жатыр
емес пе. Бүгін дін неліктен басты назарда тұр? Бірінші жауабы дін әлемде
саясаттың басты құралына айналды. Бұл транценденттілік тұрғыдан, ал енді
имманенттілік тұрғысынан да жауабы да өте қарапайым. Егер дін өз функциясын
жүзеге асырса, ең болмағанда негізгі жораларын орындай білсе, қоғамда дін
басты назарға алынбас еді. Бұл ахуал екі себептен туындауы мүмкін.
Біріншісі, діни тіршілік, яғни, дін – ой-сана, сезім және іс тұрғысынан
өзін жаңғырта алмаса онда, дін өз тіршілігінің маңызды бөлігін жоғалтады.
Екіншісі, дін өте жанды, белсенді болғанымен, оның өркен жаюына және
дамуына қандай да бір себептер кедергі болғандықтан, дін шектеліп,
тұншығып, өз функциясын жүзеге асыра алмай отыр. Міне Қазақстанда осы екі
жағдайдың да іздері мен көріністері бар.
Сонымен бүгінгі Қазақстанда ғылыми тұрғыдан шешілуі қажет көп
салалы діни мәселелер бар. Кеше кеңестік жүйе тарих бетінен жойылғанда, осы
кеңістікте дін өшкенімізді жандырып, жоғымызды түгендейді деген құлшыныспен
үміттің көзі ретінде үлкен құбылысқа айналды. Дін – мәдениетімізді, салт
дәстүрімізді, санамызды, жан сарайымызды қалыпқа салатын жол. Енді қараңыз,
діннің өзі мәселелерді шешу үшін жіберілген Құдайлық институт болса, онда
дін қалай мәселе болады?
Діннің өзі, әрине ешқашан проблема болмайды. Бірақ дін қоғамда
танымдық, ғылыми, идеялық және практикалық тұрғыдан өзіндік функционалдық
тепе-теңдікті қамтамасыз ете алмаса, басқа қолайсыз жағдайларда себеп
болып, әр түрлі топтардың үміттердің, қанаушылықтың, өш пен дұшпандықтың
объектісіне айналудан ада бола алмайды. Дін мәселесімен әр түрлі деңгейде
шұғылданып жүргендер бірге, бірлікте және қатар өмір сүру жолдарын таба
алмайтын болса, дін әр деңгейде проблема бола бастайды. Негізінен
қоғамымызда дінге қатысты мәселелердің дені психологиялық және танымдық
себептерден туындап отыр. Басты мәселе мұсылмандардың діни танымында жатыр.
Таным дегеніміз кең мағанада – болмысты танытатын, бар нәрсені
ойда кескіндеп , мүсіндейтін айна. Бірақ, құбылыс пен оның танымы өзара
сәйкес келе ме? Яғни, адам болмысты сол қалпында тани ала ма?
Болмыстың танылуы әрдайым біртектес бола бермейді. Танымды
сипаты мен анықтамасына қарай діни, философиялық, ғылыми, өнер, тұрмыстық
және оккульттік және тағы басқа деп бөлуге болады. Бұл танымдардың
әрбірінің адамның тіршілігі мен өмірінде өзіне тиесілі орны мен рөлі бар.
Осылардың ішіндегі діни таным – табиғаты мен ұстанымы жағынан жоғарыдағы
басқа танымдардан ерекше. Діннің өзегін аян яғни, Құдайдан келген таным
құрайды. Сондықтан да аян өзгермейді, абсолюттік ақиқат ретінде
қабылданады. Бірақ, бұл қабылдау – толығымен иман, сенімге тікелей қатысты.
Алланың аяны ақиқат. Өйткені, абсолют және өте кемел болмыста кемшілік жоқ.
Міне, сондықтан да Алланың аянының дұрыстығы мен бұрыстығы пікірталасқа
орын жоқ. Дұрыстығына иман еткен сол дінде қалады, иман етпегендер де ол
діннен шығады. Өйткені, діннің негізінде абсолют ретінде қабылданған таным
бар. Бұл құбылыс кез-келген діндер үшін ортақ.
Дінде Алланың аянымен бірге адамға тән танымдар да қатар өмір
сүреді. Бұлар, негізінен Алланың аянының түсіндірмелері. Дінде әр түрлі
мазхабтар мен тариқаттардың болуының себебі – бір мәселе төңірегінде әр
түрлі пікірлер мен түсініктердің болуы дер едік. Бұл айырмашылықтар Алланың
аянының әр түрлі түсіндірілуінен туындайды. Сондықтан бір дінде, Алланың
аянына негізделген әр түрлі түсініктер мен құлшылық формалары кездеседі.
Бұл – табиғи нарсе.
Ислам дінде суннилік, шиилік сияқты догмалық-доктриналық мазхабтар
мен ханафилік, шафиилік, ханбалилік сияқты құқықтық мазхабтар және осы
мазхабтардың негізінде де әр түрлі нақшбандийа, кадрийа, иасауийа,
маулауийа, маламийа, халуатийа, байрамийа, рифаийа, сулайманийа секілді
тариқаттардың барлығы Құранға негізделген. Бұлардың айырмашылықтары мен
ерекшеліктері Құранның ұстанымдары мен үкімдерінің түрлі-түрлі
түсіндірілуінен туындайды. Кейінгі кездері бұларға локальдық және
глобальдық идеологиялық тұжырымдар қосылды. Сондықтан айырмашылықтар,
діндегі адамға тән танымдардан келіп шығады. Ал кейінгі қосылған танымдық
аспектіге дін мен дәстүрдің аймақтық тайталасы да кіреді. Ал адамға,
мұсылманға бірдей, бір стандартта танымды күштеп тануға болмайды. Бұл
Құрандық ұстаным. Солай болса да әлемде қазір ибрахими діндер немесе
діндераралық тұтастану идеясы да таңылып келеді. Ислам өркениетіндегі
тафсир, хадис, фиқх және қалам сияқты ілімдер де негізінен адамның ой-өрісі
мен іс-әрекеттердің жемісі және адамға тән танымдардан құралған,
қалыптасқан. Ал бұл танымдардың дұрыстығы мен бұрыстығы мәселесі
төңірегінде пікірталас жүргізуге болады. Өйткені, бұл танымдар адамға тән
болғандықтан өзгермейтін танымдар емес. Әрбір ағымның өкілдері өздерінің
мұраты мен Алланың мақсатын бір деп біледі. Сондықтан осы түсініктер мен
иланған үкімдері – олар үшін тура жол, шариға. Міне, діни танымды басқа
танымдардан ерекшелеп тұрған ең маңызды сипат. Дей тұрғанмен қазір мұсылман
әлемінде жаңа тафсир жаңа тұжырым шыға қойған жоқ. Шықса да Батысқа қарай
еліктіріп исламды хритиан әлемі арқылы түсіндіргісі келіп тұрады. Сондықтан
пікірталас ислам негізінде емес, Батыс пен Шығыс арасындағы тайталасқа
барып тіреле береді. Ал Батысқа сол керек. Мұсылмандар өзара ортақ
көзқарасқа келе алмай, мәңгіге жіктеле береді.
Бір мәселе төңірегінде әр түрлі сенімдердің болуы адамның
табиғатынан екенін, одан құтылудың мүмкін еместігін білуіміз керек және
екінші жағынан бір ғана ақиқаттың бар екеніне сеніміміз болуы керек.
Негізінде ақиқат біреу, Алла бір. Бұл жағдайда плюрализмді қабылдасақ,
Алланың білуі мен білінуі мәселесі қайшылық туғызуы ықтимал. Әрбір топтың
ақиқат өлшемі өздерінің қабылдаған сенімі шеңберінің ішінде. Басқа
түсіндірмелер мен үкімдер олар үшін қате немесе дұрыс жол емес. Бұл – діни
танымның негізгі табиғаты. Міне осы ақиқатты мұсылмандар бүгінгі күні
қабылдағысы келмейді. Зорлық, үстемдік еткісі келеді де тұрады. өйткені
олар балалық дәуірді басынан өткеріп жатқандықтарын да сезінбейді. Бұл
жерде Құранның ұстанымын да мойындағысы келмейді. Себебі менікі ғана дұрыс
деген таным басым тұрады. Бұл ақылдың емес, нақылдың немесе діни танымның
сипаты. Ал ислам әлемінде қазір ғылыми емес, діни таным, ақыл емес, құрғақ
қағидалар белең алып барады. Діни танымда үкімнің - өздері қабылдаған
аянның түсіндірмесіне мойынсұну мәжбүрлік. Олай болмаған жағдайда күдік
жайлайды. Бұл сенімнің әлсіз екендігін көрсетеді. Негізінде, адамдағы,
қоғамдағы діни тіршілікті, (тансцендентальды) Құдіретті болмыстан келген
аянның өмірдегі қолданысынан көре аламыз. Ал, аянды күнделікті өмірде
қолдану – дін шеңберіндегі түсіндірмелер мен адамның танымына қатысты. Бұл
тұрғыдан алғанда, діни тіршілікте айырмашылықтар, яғни, плюрализм басым.
Бірақ, Адам кемел болмыс емес, сондықтан абсолюттік таным иесі бола
алмайды. Адамның ең дұрыс танымға жету жолы – ғылым. Ал ғылым да бір
қалыпты емес, әрдайым өзгеріп, дамып отыруының өзі адамның абсолюттік таным
иесі бола алмайтынын көрсетеді.
Дегенмен, адамның уақыт өткен сайын мұрат еткен танымға жететіні
рас. Ал, абсолюттік таным, адам үшін әрдайым идеал болып қала береді.
Алланың өзін, аянын түсіну, ұғынуда да адамның психологиялық-
гносеологиялық ахуалы да солай. Бір мәселе төңірегінде танымның түрлі
болуының себебі – танымның өзгергіштігіне қоса, адамдар арасында танымға
жетудегі ең басты қабілеті болып табылатын ойлау мен сана қабілетінің
деңгейі және мәдениеттің әртүрлілігі мен көп қабаттылығы. Осындай
көптүрлілікті (плюрализмді) бір тектілікке негіздеу немесе әр түрлі
көзқарас пен түсініктердің беруін ғана қоғамда үстем қылу тек деспотизммен
күшпен, зорлықпен ғана жүзеге асады. Бұл шешім – адамның ойлау мен сенім
еркіндігіне жасалған қиянат деген сөз. Бұл адам үшін нағыз зұлымдық.
Алланың өзі Құранда ... .қаласам, барша адамзатты мұсылман қылар едім
деген аятын ұмыта береміз. Алланың орнына өзімізді қойғымыз келеді. Алланың
атынан арлабай ақ оп оңай үкім айта беретінді шығардық. Бұрын қазақтар бас
басына муфти болып жүр деуші едім. Енді қарасам Алланың орнына үкім беруді
де ар санамайды. Алланы меңгеру, ақиқатты меңгеру дегеннің өзі ахлақсыздық
емес пе еді.
Осы жерде Алланың аянының өзі әр түрлі ұғынылса, әр түрлі
түсінілсе, онда сенім бірлігін қалай қамтамасыз етуге болады? деген орынды
сұрақ туындауы мүмкін. Бұндай сенім бірлігі, кез-келген діндегі өзгермейтін
негізгі тұғырлар мен ұғымдарға сену арқылы жүзеге асады. Бұл тұғырлар –
иманның негіздері болып табылады. Осы иман негіздерін қабылдағандар сол
діннің өкілі болып қала береді, қабылдамағандар да бұл діннен тыс қалады.
Ислам дінінде Алланың бірлігіне, Пайғамбарларына, кітаптарына, ақырет
күніне, періштелеріне сену, осыларды қабылдау ислам дінінде бірлікті
қамтамасыз етеді. Құранда, Ниса сүресінің 136-аятында сенім бірлігінің
негізі көрсетілген. Онда (Ей иман етушілер, Аллаға, оның пайғамбарына,
түсірген Кітапқа және одан бұрын да түсірген кітапқа иман келтіріңіз! Егер
кімде-кім қабылдамай күпірлік етсе, онда ол шын мәнінде адасуда деген
мағынада анық нақтыланған. Міна осы аятты да елемей, кейбір бауырларымызды
ислам мұхитының ішінен атып тастағымыз келеді. Сопыларды исламға үш қайнаса
сорпасы қосылмайды дедік. Сол кезде діни таным құбылысын, оның тарихи
тәжірибесін де жоққа шығарып отырғанымызды біле бермейміз.
Иман, сенім бірлігін қоса әр түрлі діни тәжірибелер мен
ғибадаттарда да бірлік бар. Бұл бірлік мазхабтар мен тариқаттардан
көрінеді. Мазхаб немесе тарихаттар Алланың аянының түсіндірмесінде ең
ықпалды әрі ғұлама, кемел-ұстаздың уағызы мен тәліміне мұқтаж адамдар
тобының табиғи сұранысынан пайда болады. Дінде, тарихи процестер негізінде
пайда болған осындай діни топтар қоғамының талабына туған құбылыстар.
Қоғамдық сана мен өмір шындығынан қашып құтыла алмайсыз. Бұларды жоқ санау
діннің ерекшелігіне және адамның табиғатына сыймайтын іс. Сайып келгенде
танымға негізделген кез-келген іс-әрекеттер плюрализм сипатында болатындығы
анық. Сондықтан, бұл ұстанымның адам баласының қашып құтыла алмайтын
тағдыры екендігін сезінген абзал... осы ұстаным – діндарлар арасындағы
төзімділіктің толеранттылық негізі. Діндераралық төзімділік пен өзара
құрметте осы ұстанымға тікелей қатысты.
Бүгін адам мен қоғамның рухани
өмірінің негізін құрайтын психологиялық және әлеуметтік тіршілікке маңызды
ықпал ететін дінді ең басты феномен ретінде қабылдау шарт. Ал егер дінді
қажетсіз немесе қолдан жасалған нәрсе сияқты қабылдау, діннің ақиқат
екендігін жоя алмайды. Оны басқа емес, кешегі кеңестік атеистік идеологияны
бастан өткізген біздің қоғам жақсы түсінеді. Дін туралы кешегі теориялар,
бүгінгі қоғамдық өзгерістерге жауап бере алмады. Сондықтан дінді жеке
феномен ретінде, мемлекеттілік тұрғыдан да, мәдениетіміз тұрғысынан да
қабылдағанымыз жөн.
Кезінде ғылымды дін ретінде дәріптеген позитивизмнің дамуы арқылы
адамзаттың болашақта дінге қажеттілігі қалмайды деген көзқарасы, бүгінгі
білім мен технологияның шапшаңдығына ілесе алмай қалды. Ғылым дамыған сайын
дінге деген сұраныс та жоғарылай түсті. Рас бүгін дәуіріміз ғылым, ақпарат,
білім мен техника арқылы жаңа өркениеттік талаптар алдында өзгеруге мәжбүр.
Уақыт, әлем өзгеріп жатыр. Адам да осы өзгерістермен үндесуге тырысуда.
Индустриялану, урбанизация, білім беру, ақпараттық технология сияқты
бірнеше үдерістердің динамикасына шыдай алмай, жаңа формаларға ауысып,
психологиялық және әлеуметтік тіршіліктің орталығындағы дін құбылысының да
мұндай өзгерістерге үндеспеуі мүмкін емес. Бір жағынан қоғамды ықпалында
ұстап, өмірдің көптеген саласында көрініс беріп отырған материалды, рухани
теңсіздіктер, лаңкестік, зорлық, моральдық азғындық, стресс, рухани
ауытқулар, адамды дінге, руханиятқа бет бұруына әсер етуші басты фактор
ретінде сезіндіре түсуде. Сондықтан адам мен дін және қоғам қатынасынан
алып қарағанда өмірдің барлық қырын тұтастыққа, бірлікке шақыратын, тепе-
теңдіктерді қамтамасыз ететін, кез келген қоғамдық дамулар мен өзгерістерге
жол ашатын мәндегі дін исламның дұрыс ұғынылуы, танылуы өте маңызды болып
отыр.
Қазір қоғамда діни танымға қатысты ақыл мен білім емес, субъективті,
идеологиялық тенденциялардың басымдығы негізінде пайдасыз пікірталастар,
мәнсіз қақтығыстар, жамағатқа бөлінушілік, мұсылмандардың ішкі қуатын,
әрекетшіл қабілеттерін сарқып, олардың әлемге ашылуына, бүгінгі заман
талабына сай болуларына кедергі жасап келеді. Сондықтан, үлкен рухани
ауытқушылықтарға тап болып, адам мен қоғамды тек бір қырынан ғана
қарастыратын идеалистік немесе материалистік философиялардың,
дүниетанымдардың, надандық пен діни фанатизмнің келтірген зардабы мен
проблемаларынан құтылу, сондай ақ адамша өз өркениеттік көкжиегін ашу үшін
ізденістер жолына түсіп, өз мәдениеті мен өркениетін тану әрі өмірге
қолдануға тырысып жатқан кезеңде, Алла мен адам, әлемді тұтас қарастыратын,
адамға ең ұлы мәртебе беріп, жүйелі, аян, ақыл, сезім, ішкі таным
ерекшеліктерін ескеріп, әрқайсысын өз орны мен ақиқатын нақтылап көрсеткен
ислам діні жаңадан қайта тұжырымдалып, тіршілік көзі ретінде адамзатқа
қайта ұсынылуы тиіс деп ойлаймыз. Себебі Құран – негізі құдайлық таным,
адамдарды танымға, бақытқа жетелеуші ретінде түскен, ешқандай жалғандық
жетпейтін, табиғат пен ақиқатқа сай, мәнінде ешқандай қайшылық жоқ ең соңғы
кітап. Құран – ислам дінінің және онымен байланысты ойлау жүйеміздің
негізгі дереккөзі, қайнар бұлағы. Бірақ адам шектеулі болмыс. Оның ұғыну,
тану қабілеті де, танымға жету құралдары (көру, есту сияқты) да шектеулі.
Сонымен қатар адам бірнеше әсер етуші факторлардың ықпалында қалып отыр.
Құдайлық таным объектісі – Құран, ал Құранда пайғамбардың уахи (аян)
негізінде түсіндіріп, мазмұнын нақтылап кеткен ұғымдардан басқа көптеген
ұғымдар мағына жағынан кеңейіп немесе өзгеріске ұшырауын діни тәжірибе
тарихынан көріп отырмыз. Себебі, ислам ғылымындағы тафсирдің саны, тафсир
мектебінің көптігі бұған дәлел бола алады. Құран адамды өзін, өмірді,
әлемді мұқият зерттеуге, өмірдің, болмыстың мәнін ойлауға шақырады. Ал,
ойсыз, әуейілерді, нәпсіқұмар, білімге емес жалған хабарға берілген,
надандар ретінде танытып, оларды ауыспалы мағынада керең, мылқау,
соқыр қатарына қояды. Бірақ, Құран құдайлық таным объектісі болса да,
оның оқылуы, түсіндірілуі арқылы күнделікті өмірге қолданылуы адамға тән
сипат, қасиет.
Бүгін кешегі мұсылман ойшылдарының ғасырлар бойы қолданған
методологиялық дәстүрлерінің көмегімен (оларды жоққа шығармай, уахабизм
сияқты) құқық, экономика, саясат, философия, психология, социология, тарих,
дін және жаратылыстану ғылымдарын да қамтып, адамзаттық қорды иеленіп,
бүгінгі заман талабына сай сүзіп, қайта түсініп, түсіндіруді, өмірге
қолдануды қажет етеді. Сонда ғана ислам әлемге нұр болып көрінеді. Бүгінгі
күні ислам террорист, соғысшыл, ұрдажық, қауға сақалды, қысқа балақты
тип қалыптастыратын дін ретінде танылып, құбыжық күйге түсіп отыр.
Кеше, ұлы мұсылман ойшылдары ислам уахи (аян) рухына сай ескі грек
мұрасын алып, білім мен философияны әрі қарай дамытып, адамзаттың жалпы
мирасы ретінде Батыс Әлеміне ұсынды. Соның негізінде батыста Реформаларға,
Ренессанстерге жол ашылды.
Мысалы, орта ғасырларда ислам әлемі Құранға негізделген ойлау жүйесі,
дүниетанымдық көкжиегі мен философиясы қалыптаспай тұрып, әрбір салада бой
көрсеткен өзгерістер мен дамулардың ықпалымен бай мәдени трансформациясын
басынан өткерді. Әртүрлі мәдениеттердің ықпалы мен философиялық,
дүниетанымдық қысымына тап болды. Ислам тарихында осы уақытта саяси
тұрақсыздықтар негізінде бірнеше мемлекеттерге бөлінді. Бірақ аз уақыт
ішінде, жоғарыдағы ағымдардың ұстанымдық, идеялық бағыттары зерделеніп,
құрамдық тұғыр негізінде ренессанстық түлеуге қол жеткізді. Мысалы,
Матуридидің (944), Ғазалидің (1111), Разидің (1208), Фарабидің (950), Ибн
Рушдтың (1199) және басқа да ислам ойшылдарының өсіп жетілуіне жоғарыдағы
қажеттілік пен қысым, философиялық мол мұралардың ықпалы жоғары болды. Олар
сол бөтен ұстанымдар мен методологиялық негіздерді Құран тұғыры арқылы
сүзіп, үйлесімділікке, бірлікке ұмтылды.
Бүгінгі таңдағы қоғамда болып жатқан дінге қатысты мәселелердің саяси
сипат алуы алаңдаушылық тудырып отырғандығын жасыруға болмас. Жалпы дін
феномені мемлекеттілік тарихында ерекше орын алғандықтан бүгін
республикалық жүйедегі зайырлылық ұстанымының рөлі айрықша. Тарихта саяси
маңызға ие діни үдерістер болған. Сол сияқты саяси үдерістердің де діни
мәнде өзін көрсететін тұстары жоқ емес. Демек, дін мен саясат өзара тығыз
байланысты. Міне осы байланысты үзу үшін әбден шіркеудің езгісімен, көктегі
құдаймен үркітіп үкім беріп елді басқарған Батыс әлемінде лаицизм,
секуляризм ұстанымдарына қол жеткізу үшін талай тер төгіліп, қан аққаны
тарихтан мәлім. Зайырлылық ұстанымын орнықтыру үшін христиан тарихынан
бастауға тура келеді. Себебі демократия республика, лаицизм ұғымдары
сол елдің ойлау тарихы мен тәжірибесінен алынған. Діни сюжеттерді,
идеяларды, ұрандарды саяси мазмұнмен толтыру, саяси іс-әрекеттерді де діни
негізде бағыттап қою өзара тең құбылыс. Ал енді осы діни және саяси
үдерістердің тоқайласуы көбіне қасиетті соғыс, крест жорықтары кезінде
көрініс берді десек қателеспейміз. Бірақ исламда діни және дүнияуи істер
екі бөлек болса да, негізінен саясат та, дін де өзара тығыз байланысты.
Дінді бұрыс түсінуден туындаған бірнеше проблемалардың ең басында
келетіні осы саясат мәселесі. Дін және саясат байланысынан туындаған кейбір
мәселелердің тарихта да, бүгінде де өзектілігі жалғасып келеді. Дін және
саясат арасында дін және саясат қатынасындағы тепе-теңдіктің болмауы тек
мұсылмандар үшін ғана емес, барлық діндерде кездеседі. Мысалы, Мұса
пайғамбарға жіберген шынайы дін кейіннен кейбіреулер тарапынан расизм мен
сионизмге айналды, Исаға жіберілген дін Эллиндік дәстүр негізінде
материалдық пайда, отаршылдық рухына айналып, Крест жорықтары, кейіннен
фанатизмге, европоцентризмге апарғанын білеміз. Ал ислам тарихында дін іші
пікірталастар, әсіресе, дін және саясат тоғысында пайда болған
қайшылықтардан анағұрлым аз болды. Ал, саяси қақтығыстар басқа діндер арасы
таластарға қарағанда анағұрлым көп болды. Міне, ислам тарихындағы ең басты
қасірет белгілі бір шариғатты идеологияға айналдырып, оны исламмен
теңестіріп, ақиқат ретінде дәріптеу мәселесі. Бұл бүгінгі Қазақстандағы
уахаби жақтастарының идеологиялық әрекетіне мысал бола алады.
Аманат, яғни, әрбір істі сол саланың маманына беру (лийақат), әділдік,
кеңесу, анттасу сияқты негізгі ұстанымдар берілген соң, уақыт ішіндегі адам
мен қоғам шындығына орай жүйелеу (комментарий жасау) адамның еркіне
берілген іс. Яғни, Құранда берілген универсалды ұстанымдар негіз ретінде
алынып, әртүрлі уақыт пен кеңістікте, мәдениеттер мен қоғамдарға қарай
өзара өзгеше жүйелер қалыптасуы мүмкін. Мысалы, егін шаруашылығы мен
индустриалды қоғамның шарттары әр түрлі болатындығы сияқты, индустриялы
қоғам мен ғылым қоғамының шарттары мен ерекшеліктері де бірдей бола қоймас.
Осы тұрғыдан алғанда Қазақстанда дін және мемлекет қатынасы мен дін
және құқық байланысы төңірегіндегі мәселелер талқыланғанда екі түрлі
қателіктерге бой алдырып жатқандығын байқауға болады. Біріншісі бұрынғы
кеңестік жүйеден қалған құқықтық сана жалғасып отырғандығы (дін
тұрғысынан), екіншісі қазақ дәстүрі мен салтын жоққа шығарып, Құран мен
суннаға оралу ағымы белең алып отыр.
Бірінші мәселе бойынша қателік, негізінен, дін құбылысының қоғамдағы
орны мен рөліне ғылыми баға берілмеуінен, сабақтастықты дәстүрлі діни
тәжірибеге сүйенген діни таным мен қазақ мұсылмандық түсінігінің негіздері
мен ерекшеліктеріне мән бермеушіліктен туындап отыр. Ал екінші мәселеге
қатысты, мазхабты жоққа шығару тұрғысынан өте ықпалды жақтастары бар
саясиланған ағымға айналып, тақыр жерге қайтадан исламдануды негізге алған
исламды тарату тұжырымдамасы.
Құран мен суннаға оралуды жақтаушылар тек қана дұрыс суннаның негіз
болуын сылтауратып, шынайы діндарлардың санасына сызат түсіріп, діни
тәжірибесін мұқатып, суннаны тазалауды мақсат етіп отыр. Бұны да жеткілікті
көрмей, суннаға да емес, Құранда бар ма деген сұрақтар сұрау үйреншікті
жағдай алып отыр. Бұл сұрақтың қойылуы дұрыс па, бұрыс па оны кейінге
қалдыра тұрайық. Ал Құранда бар болу, болмаудың дәстүрлі танымда қандай
мағынаға келетіндігіне де көңіл бөлінбей отыр. Бұл жерде Мартин Лютер
сияқты діни тәжірибе тарихындағы әулиелер мен мазхаб құрушыларын жоққа
шығарып, яғни бүкіл тарихты мансұқтап, әрбір мұсылманның Алланың кітабына
тікелей жүгінуі насихатталып жатыр. Нәтижеде, сөздік мағынасымен
аударылған мәтіндерде өздеріне қажетті сөз алынып, болмаса оған үстеме
мағына жүктеліп, рухани ұстаз, мазхаб ұстындарын елемей, Құраннан тікелей
үкім шығару, фатуа беру, ижтихад еркіндігі модаға айналды. Абайша айтқанда
Бас басына мүфти болу белең алып барады. Мұндай исламдағы революцияшыл
психологияның ең басты мәселені ұмытқандығы көрініп тұр. Ол біріншіден,
Батыс пен Шығыс мәселесі. Екіншіден, Лютер реформасының нәтижесінде шіркеу
демократияланды, корольдік дін еркіндікке жетті, Інжіл еркін тұжырымдалды.
Бірақ мұсылмандарда дәл осы Батыстағыдай тарихи тәжірибелер, яғни,
Лютердің реформаларының сүйенген негіздері, ұғымдары мен институттары жоқ
болатын. Сондай-ақ мұсылмандар да, демократиялануы тиіс шіркеу немесе
діннің билігіндегі корольдік де Құранның еркін зерттелуінде де ешқандай
кедергі жоқ. Яғни, Батыстағы әрбір құбылысты оның мазмұнына үңілмей көшіре
салу ешқандай салиқалы ойға сай әрекет емес. Міне осындай әрекеттер
дінімізге, бүкіл қоғамға зиян келтіруде.
Экстремист, фундаменталистердің шығуы мен исламның саясилануының
оппозициялық ұранға айналуында, дәстүрден айрылып қалу, суфизмофобия,
уақытқа сай нақты методологиялық ұстанымсыз Құранға, Суннаға жүгінудің де
әсері бар. Исламның тарихи қалыптасу тарихында Ханафи, Малики және Шафиғи
мектептерінде экстремистік ойдағы факихтер болған емес. Ханбали мазхабында
болған. Ал Ханбали мазхабының құрушысы Ахмет бин Ханбал кезінде саяси-
доктриналық мәндегі пікірталастармен көзге түсуі, фикхта да хадисшілік
қырының үстемдігі сияқты себептердің, кейіннен пайда болған
келеңсіздіктерге ықпал еткендігі даусыз.
Бұл жерде айтпақшы болған ойымыз, дәстүрді жоққа шығарып тікелей
Құранға жүгіну, бүгінгі ұғымдар мен теорияларды Құранға апарып телу
мәселемізді шешуге жетпейтіндігі сияқты, дәстүрді де бүгінге тықпалау шешім
емес. Болуы тиіс мәселе, дәстүрді сол күйінше ұғынып, түсіндіріп, соның
негізінде Құранның басты ұстанымдары мен мақсаты бағытында, бүкіл заман
талабына сай қайтадан тұжырымдау. Дін мен мемлекет қатынасын және сол
сияқты мәселелерді проблема қылмай, қоғамға пайдалы шешім ұсыну керек
болса, онда дәстүр, Құран және бүгінгі заман шарттары үштігін негізге алу
керек. Олай болмаған жағдайда бүгінгі қоғам тіршілігінен бейхабар
түсіндірмелер халықты мезі қыла береді. Бұл діни танымдық жікке, нәтижеде
қоғамның бөлінуіне апарып соғады.
Алла жеке адамға немесе қоғамға өзінің адамдарға деген құқын ешкімге,
не топқа аманат ретінде бермеген. Құранда, пайғамбардың да адамдарды
күштеп, қысыммен басқара алмайтындығы көрсетілген (1099). Бұл жерде
биліктің тек қана халыққа тән екендігін айтқан. Онтологиялық биліктен тыс,
биліктің Алланың қолында болуы деген сөз, халықтың мемлекетке билік
жүргізуінде жатыр.
Бізде діни, саясат, құқықтық негіз және зайырлылық ұстанымының
функцияларының нақты анықтамасы жасалынбаған. Ал қоғамда адамдар сөз бен
уәждер арқылы ойланады. Нақты мемлекеттік тәжірибе, институт болмағандықтан
әр топ өзінен үстем, билікке өтімді топтың алдында езілуден құтыла
алмайды. Тарихта Омайа халифасы Хишам бин Абдулмалик Жад бин Дирхамды
Құран жаратылған дегені үшін бауыздатып тастаған. Бұл эгоизмнің,
ұстанымсыз комментари еркіндігінің жемісі. Бүгінгі Қазақстандағы Сопылар
ісі құбылысынан да жоғарыдағы Омайа халифаты кезіндегідей жүйесіз қисын
еркіндігін көруге болады.
Дін және мемлекет байланысында мұқият болуы тиіс нәрсе – әрбір ой,
теория және практиканың артында құндылықтар жүйесі мен рационалды шындық
базасының жатқандығы.
Құрандағы Алланың ұстанымына назар аударайық: Егер Алла қаласа жер
бетіндегілердің барлығы бірден иманға келер еді. Олай болса мумин болсын
деп адамдарды мәжбүрлеуге болмайды. Қалаған Иманға келсін, қаласа жоққа
шығарсын. Бұл жерде көзқарасына қарап біреулерді жазалау, жою мәселесі
жоқ. Ал екінші жақтың әрекетіне Құранда былай дейді: Әртүрлі дін иелерінің
басқаларға зиян тигізуі мүмкін емес, Аллаға да зиян келтіре алмайды. Осы
оймен басқаларға қысым, мәжбүрлеуге рұқсат жоқ. Бұл қазіргі қоғамдағы
кейбір мұсылмандардың – өздерін Алланың дінінің қорғаушылары сияқты
сезінулеріне жауап. Яғни Алланың дінін ешкім иелік етіп өз монополиясына
ала алмайды. Алланы әркімнің өз дәрежесінде танып, құлшылық жасауына
мүмкіндік берілу керек. Ал бүгінгі сопылар ісі осындай. Алла дініне
деген қамқорлықтан туған субъективті психологиялық топтың саяси
белсенділігінің ықыласынан туындап отырғандығы мәлім. Бұлар теократиялық
тенденцияның жетегінде кеткендер. Ал теократиялық догмада Алла атынан билік
жүргізу характері болады. Бұл Ислам дінінің рухына сай емес. Сонымен қатар
бүгінгі зайырлылық ұстанымымен үш қайнаса сорпасы қосылмайды.
Исламның негізгі ұстанымы бойынша халықтың өзін-өзі басқаруы, адам
құқы, ой еркіндігі қамтылған. Құран адамдардың Алла еркіне сай тіршілік
етуі үшін негізгі ұстанымдар мен нормаларды көрсеткен. Ал бұл ұстаным мен
нормалар әр кеңістікке қарай адам еркіне қалдырылған. Байқап қарасаңыз
ислам құқығы функциялар жиынтығы сияқты. Осы жерде тарихи оқиғаны мысал
үшін ескерте кеткенді жөн санаймыз. Пайғамбар Йаманға әкім ретінде
тағайындаған Муаз бин Жабалға ол жерде қай өлшеммен үкім беретіндігін
сұрайды. Ол да Құранды негізгі өлшем ретінде алатындығын айтады. Ал Құранда
болмаса ше дегенде, онда суннаға қараймын дейді. Құранда да Суннада да жоқ
болса ше дегенде, өз тұжырымымды қолданамын деп жауап береді. Бұл оқиға
пайғамбар мен сахабаларының ортасында өткен сұхбатты көрсетеді. Құранда бар
ма, жоқ па? – деген сұрақ пайғамбар кезінде әбес емес еді. Дәлелің бар ма?
Құранда не бар? және т.б. сұрақтар қазіргі таңда Қазақстанда негізгі
өлшемге айналды. Олардың осы сұрағының өзі олардың діни танымдық
ерекшеліктерін көрсетеді. Яғни қазақ мұсылмандық түсінігінің негізіндегі
Ханафи фикх мектебінің методы, ұстанымы мен идеясына сай емес деген сөз.
Болуы тиіс сұрақ, Құранда бар ма жоқ па емес, Құранға сай ма, теріс пе
десеңіз, бұл нағыз Ханафи Мазхабының методына сай болғаныңыз.
Түйіндей келе, бүгінгі мәселелерді социологиялық перспектива
тұрғысынан қарастыру қажет. Ислам діні де үкім бергенде қоғамдағы құбылыс
арқылы әрекет етуді ұстаным ретінде қабылдайды. Пайғамбар да әрбір
құбылыстың себеп-салдар байланысын негіз ретінде алған. Мысалы, қоғамдағы
келеңсіз ахуалға бірнеше болымсыз себептер үдеріс арқылы тап болса, ол егер
анықталса, онда сол болымсыз себептерді өзгерту керек екендігі өздігінен
ортаға шығады.
Құрандағы қоғам өзі өзгермейінше, Алла ол қоғамды өзгертпейді
(1311) ұстанымына назар аударсақ, қоғам моральдық, саяси құндылықтары және
құрылымдық тұрғыдан қандай жағдайда болса, мемлекеттің де, діннің де
құрылымы сол қоғамға үйлесімді болады. Салдардың өзгеруі – себептің
өзгеруіне байланысты. Ал мемлекет – мақсаты жағынан қоғамдық жүйенің,
әділеттің, қоғамдағы игіліктердің үстемдік етуін қамтамасыз ететін саяси,
әлеуметтік құрылым. Демек, мемлекет функциясы жағынан профанды, яғни осы
дүниеге қатысты. Бірақ сол мемлекет өзінің құрушы азаматтарының тұлға
ретінде ақиретпен қатысты сенімдерінің осы дүниедегі көріністерімен
айналысуға мәжбүр.
Сонымен қатар, мемлекет (егер ол ұлттық болса) өз құрушыларының
сенімі, мәдениеті мен болмыстық құндылықтарын әлеуметтік өмірдің
жүйеленуінде негіз ретінде алуы тиіс. Олай болмаған жағдайда мемлекет
құрушы элементтер әлеуметтік жүйеден таба алмаған құрылымды аңсаумен,
мемлекетке қарсы топ құруға бет алады. Бұл – мемлекет, құндылық және саясат
теорияларында бар тұжырым. Осы психология ескерілмесе орнын мемлекеттен тыс
күштер алып қоюы ықтимал.
ДІН МӘДЕНИЕТ ҚҰБЫЛЫСЫ РЕТІНДЕ
Мәдениет категориясы – қоғамдық білімдердің ішінде ең кең ұғымдардың
бірі. Өздігінен пайда болған шынайы табиғатпен салыстырғанда мәдениетті
адам жасайды және игереді, оны екінші табиғат әлемі деп ұғады. Екінші
табиғатты жарату жағынан мәдениетке шығармашылық іс-әрекеті, оның
тәсілдері мен өнімдері (құндылықтары) оларды қолдану және сақтау жолдары
кіреді.
Әдетте, мәдениетті материалдық және рухани деп, сонымен қатар мәдени
құндылықтарды да идеалдық (рухани) және материалдық деп бөледі. Мәдениет
адамды адамгершіліктің мөлшерін, яғни адамның даму деңгейін, оның
қабілеттері, тәжірибесі, білімі мен біліктілігі, дарындылығы мәдениет
құндылықтарын игеру көлемімен сипатталады.
Мәдениетке мәдени шығармашылық барысында оның нәтижелері, яғни адам
жасаған және сақтап келген мәдениет құндылықтары, сонымен қатар әлемді
игерудің жинақталған әдістері мен тәсілдері, адамның өзі және әлем туралы
ақпараттар енеді. Мәдениеттің бойында түрлі топтар мен ұлыстардың
ұқсастықтары да, ерекшеліктері де сақталады. Мәдениет сөзінің кең мағынада
да, тар мағынада да (түрлі ұлыстардың, қызметтің алуан саласы т.б.
мәдениеті) қолданылуы заңды. Өз кезегінде мәдениет ішіндегі ерекше құбылыс
ретінде, былайша айтқанда, субмәдениеттерді жиі бөліп қарастырады.
Мәдениетті сөз еткенде адамның тарихи дамуының жетістіктері мен
сәттіліктері жайлы баяндалады. Ол дамудың қарама-қайшылықтары жинақталатыны
шындық. Алғашқы табиғатпен салыстырғанда екіншісі руханиланған, сол
себепті субъективті сипаттағы түсініксіздіктерге толы. Және де ол
құбылмалы. Мәдениетте таза есеп пен сезіну ойындары, сана дамуы мен
есерсоқтың қиялы, сенім мен ырымдардың, бал ашу мен сынақ, рационалдық
тәжірибе мен иррационалдық құбылыстардың жағымды мен жағымсыз сәттері
таңғажайып түрде бірігіп жұмыс жасайды. Алға ұмтылу кертартпалықпен
үйлеседі, кейінгісі өзге топтар мен ұлыстар жаңашылдыққа қатысты.
Мәдениеттің кей құрамы қозғалмалы болса, енді біреулері – қалыпты, тұрақты,
тіпті өзгеріссіз.
Дінді мәдениет шеңберінен шығарып тастаған атеистердің нигилистік
көзқарасымен келісуге болмайды. Өз ұстанымымен, шарттарымен, тиымдарымен
ол біздің тұрмысымыздың барлық саласына: тіл мен ойға, тамақтану мен жеке
қатынасқа, дәстүр мен салтқа, шығармашылық пен күйбеңдікте, қасиетті мен
қасиетсіздіке көрініс тауып отырады. Дін заттай да, рухани да адам
мәдениеті әлеміне кіреді. Дін қарқындылықтың түрлі қоғамның рухани өмірінің
барлық мәнді элементтерін – әдет-ғұрыптар, дәстүрлер, салттар,
құндылықтар, мән-мағына танымға әр береді. Сонымен қатар мәдениеттің аса
ежелгі құрамы болған дін өзгермелі-дүниеліктен аса алшақ және дәстүрлілік
пен мәңгілікті жақын тұтады. Онда мәдениеттің тұрақты, бірқалыпты бастамасы
аса айқын байқалады. Мәдениеттің маңызды түйіні, саналы адам құбылысының
пайда болуымен тарихшылар байланыстыратын құрама тұрақтылардың бірі,
маңызды түйіндерінің бірін құрастыратыны баршаға аян.
Этнограф Дж.Фрезер заманауи Құдай сөзін түсіндіретінде осы негізге
сүйеніп: Барлық мәдениет – шіркеуден, культтан басталады деп
тұжырымдайды. Алайда мұндай біржақтылықты ескере отырып, дінтанудың негізін
қалаушылардың бірі К. Ницше жүз жыл бұрын жазған: Дінді адамзаттың бүкіл
құндылығы, даналық негізді мәдениеттің шығармашылық алғышарты ретінде
қарастыруды дұрыс деуге болмас. Алайда ол барлығына ең биік қасиеттер бере
алады. Және шын мәнінде культ ұғымы (лат. Kultus – құрметтеу, күтім) мен
“культура – мәдениет (жасау, тәрбиелеу, білім беру) этимологияның өзінде
ерекшеліктерді айқындайды: құрметтеу жасап шығару емес.
Ең алдымен мәдениет – қоғам дамуының пайымдық-қолданбалы және салиқалы
сұраныстардың туындауы, адам қабілеттері мен сезімдерінің, сананың табиғи
және болмыстық шамасының іске асырылуы. Мәдениеттің жалпы адамзаттық
құндылықтары саналы адамның ұзақ әлеуметтенуінің жемісі топтар мен ұлыстар
арасындағы салқындықтың бірте-бірте кемуі, біздің бабаларымыздың
өндірістік және тұрмыстық-отбасылық әлемді танудың көркемдік мен өнегелік
тәжірибенің жинақтауы болып табылады. Мәдениет қолдан қолға берілген
секілді қарттардың немерелеріне салт пен дәстүрді, іс-әрекет жолдарын,
білімдерді табыстап орнын алмастыратын ұрпақтар сабақтастығын қамтамасыз
етеді. Ол прогресс жетістіктерін айналымға салып, адам бойындағы табиғат
берген қасиеттерді, тұлғаны байытатын, биіктететін қабілеттерді іске асыру
үшін жағдай жасайды.
Дегенмен, мәдениет тек өндірістік, отбасылық-тұрмыстық және т.б.
тәжірибенің аталған түрлерінен ғана шықпайды. Мәдениеттегі сенімнің,
нанымның, сезімдердің, интуицияның, пайымсыздық пен көз бояушылықтың
аталған көріністері – бұл да рухани тәжірибенің өлшемі, өз алдына жетістік,
объективті шындық пен рухани шындық ретінде алғашқы да, екіншісі де
табиғатты сезімдік тікелей игеру. Басқаша айтқанда, дінмен жанасатын
өзінің ішкі қисынсыздықпен көрінетін рухани тәжірибенің өлшемі.
Дін пайымдылық қисындылықты аса бейнелей бермейді. Тіпті ол дүниені
игерудің өзгеше сезімдік-сезіну, бейнелік-нақты құралы. Дін – адамның
қоршаған орта мен өз ішінде үнемі соқтығысатын, сонымен қатар тікелей
сезіне, өлшей, бейнелей де, тани да алмайтын, ұғындырып жеткізілуі (сөзге,
түсінікке айналдыруға) қиын, құпия, ғажайып, танымаған бағдардың қисынсыз
ерекше тәсілі. Дін құпиямен, мәңгілікпен, бастапқымен, шектен тысқары
айнаның арғы жағымен тікелей жанасуға ұмтылысты бейнелейді және осы
мағынада – сенім мен мәдениет – пайымсыз, қалыпсыз тұрмыстық сананың
өзгеше, тікелей пәлсапасын құрайды.
Мәдениет пен дін – сыртқы, кездейсоқ көршілер емес. Іштей олар адамзат
тарихымен бірге келе жатыр. Адам санасын қалыптастыратын мәдениеттің ерте
кезеңінде өзінің мазмұны мен түрі жағынан мифологиялық болып келген.
Мәдениет тарихшылары мәдениет бастауында біздің бабаларымыз айғақ пен ойдан
шығарылғанды, бақылау мен көзбояушылықты, шынайылық пен аңызды, іс
жүзіндегі әрекет пен дұғалық әрекетті, шындық пен әпсаналарды ажырата
алмағанын дәлелдейді. Мифология – адамзаттың сәбилік әлемді сезінуі. Өзінің
бір топ архетиптерін (білімдерде ғана емес, сенімде де) мәдениет дәл осы
мифологиядан алған. Осындай архетиптердің бірі – таңғажайыпқа сену.
Осы сәбилік әлемді сезінудің көбі өткенде қалып, мәңгі ұмытылған.
Бірақ әлі де ұмытылмаған, қызықты анахронизм ретінде қабылданып отырған
нәрселер де бар. Осы аңыздық бастамалардың бірі шамамен адамның қарама-
қайшы табиғатын меңгерумен үйлесімді болар, заманауи мәдениетке, оның
кеңістігінің тылсым өлшемін құрай кірді. Аңыз бен сиқырдан туған өлшем –
қабылдаушы емес, көріпкелдік аянмен сезінетін, тылсымға толы, жердегі
биіктікке айналған, аса сезімтал, қисынсыз.
Қоғам дінге қарағанда едәуір жылдам өзгереді, өмірдің түрлі
салаларына еніп кетуінің, бірқалыптылығының, ерекше дәстүрлігінің арқасында
қоғамдық өмір мен мәдениеттің сақталған, тұрақты бастамасы ретінде
көрінеді.
Дінде сакралдық (табиғаттан да жоғары) пен қасиеттілік (аса
қадірленетін) үйлесім табады. Адамзат дамуының ерте кезеңдерінде діннің
билігі оның тура шекарасынан шығып отырған. Кейінгі Орта ғасырға дейін
шіркеу мәдениет саласының барлығын дерліктей қамтып отырған. Ол бір уақытта
мектеп пен университет, клуб пен кітапхана, лектория мен филормония да бола
білді. Мәдениеттің бұл мекемелері қоғамның өмірге деген іс жүзіндегі
мұқтаждықтарынан туған, бірақ шіркеуден бастау алып, көпшілігінде оны азық
еткен.
Дін өкілдерін рухани билей отырып, шіркеуді мәдениетке қызмет етуге
итермелей отырып мәдениетке қамқор болып, бақылап отырған. Әсіресе мұндай
рухани диктатура саяси және құқықтық түрде шіркеу басымдық көрсеткен
ортағасырлардағы католик әлемінің елдерінде сезілген. Және тіпті барлық
жерлерде ол құқық пен өнерде, білім беру мен тәрбиеде басым болған.
Схоластика дәуірі пәлсапалық ой, ғылыми ізденістің тұсауын байлаған. Кез
келген диктатура секілді шіркеу цензурасы мәдени алған дамуға қарай жағдай
жасаған емес; еркіндік – мәдениеттің тынысы, онсыз ол тұншығады.
Мәдениеттің шынайылығына діннің оңды әсер етуін ескергенде осы жағдай
жайында ұмытпаған жөн.
Шамамен, дін ұлттық сананың ұлыс мәдениеттерінің дамуы мен
қалыптасуына ықпал етті. Барлық жерде қалыптасып келе жатқан ұлт,
ұлыстардың дәстүрі мен тұрмысы, тілі мен аңыздары, тіпті ұлттық ойлау
тізбегі ата-бабалар сеніміне боялған. Олардың ошақтары, паналары мен
зираттары құрбандықтарымен тұтас болған. Ұлттық сананың алғашқы көздері –
тек қандық туыстық, бір еңбек пен ортақ пана ғана емес, қасиетті жерлердегі
ортақ салттары да.
Пұтқа табынушылықта ұлттық санасы мен санадан тыс тамырлары аса
тереңде жатыр. Оларда тотемизмнің, ата-бабалар өмірі, тайпа көсемдері мен
батырларының салттары мен ұғымдарының бірлігін азық еткен. Пұтқа
табынушылық сенімдерінде өзгешелік жалпыдан басым болады. Бұл алғашқы
қауымдық топтардың бөлінуін көпшілігінде тереңдететін, ұлттардың пұтқа
табынушылық терең тамырлары кейін құрылған жеке діндер мен өркениеттердің
бейнесін, ұлттық мәдениеттердің қайталанбас тұрақты өзгешелігін анықтады.
Өркениет түсінігі мәдениет синонимі ретінде жиі, ал кей жағдайларда
тарихтың варварлық кезеңін анық белгілеу үшін қолданылады. Соңғы кездері
өркениет дегенде жекелеген мәдениеттердің тарихи түрлерін (антикалық
өркениет т.б.) немесе жаһандық мәдениеттердің (Батыс өркениеті, Шығыс
өркениеті) өзгешелігі мен мәдени деңгейін түсіреді.
Ұлттардың діни (оның ішінде пұтқа табынушы) мұрасы Батыс пен Шығыстың
жаһандық өркениеттердің бір құрамына айналды. Әйтсе де реформа мен
рационализм мектебінен өткен, дамыған Батыс өркениеті діни реңк алып
отырғаны шамалы-ақ (оның ішінде христиандық қана емес, пұтқа табынушылық
та) Шығыс өркениетінде болса, салиқалылық пен діннің байланысқандығы
соншалық, екеуінің арасын ажырату тіпті мүмкін емес.
Әлемдік діндердің өркениеттік ықпалы өте зор болды. Олар ұлыстар
арасындағы салқындықты жойды, тұйықтықтан шығарды, ұлттардың тез
қалыптасуына ықпал етті. Ең маңыздысы – жылдам, өзгеше кеңейіп келе жатқан
Ғаламда жалпыадамзаттық, ұлт үсті мен дін үсті мәдениет арнасына тартты.
Әлемдік діндерде барлық ұлттарға ортақ нәрсе аса айқын көрінеді. Ол нәрсе
ұлттар арасында тәжірибе құндылықтармен алмасатын қосымша кеңістік болды.
Ұлыстардың қалыптасуы тұсында дін оның таңдаулылығы мен тағдырын
қасиеттілікпен шарпыған, әлі толық ұғынбаған ұлттық идеяны, ойды бояған.
Әдетте шіркеу ұлттық мемлекеттіліктің қалыптасуы мен бекуіне ықпал етуші
себеп болып келген. Діннің аурасы – ұлттық психологияны құрайды.
Ұлыс мәдениетінде ұлттық пен діншілдіктің бірлігі – жалпыадамзаттық
құбылыс. Оған объективті берілген баға деп қабылдау керек. Сөйте тұра
мәдениеттің ұлттық ерекшеліктерін діннің көздеріне әкеп тіреуге, ұлттың
рухани өрлеуін жалпы діншілдену деп қарай дұрыс емес. Әрбір этностың
мәдениетіне міндетті түрде салиқалылықтың да бастаулары болады. Неғұрлым
оның діншілдігі жоғары болса, соғұрлым діни көздер күшті болады,
секуляциялық процестер ықпалды болған сайын – халық мәдениетінде еркін
ойлау мен зайырлылықтың бастаулары басым.
Христиандықта Шіркеу ұлттың материалдық мәдениеті кезеңінде монастырь
өндірісінің, шіркеу құрылысының, мәдениеттік орану мен бас киім өндіру,
кітап басып шығару, фреска, икона, пұт мұрасын қалдырды. Одан да зор үлес
халықтың руханиятына, яғни санасына, идеалына, өнегелілік пен көркемдік
мұралар да қосады. Шіркеу мәдениеттің ертедегі мекемелерінің орны ретінде
жоғарыда айтылған. Осы жерде шіркеудің халық санасына діни біліммен,
дәстүрмен, уағызбен насихат пен дінге қызмет ету әуенімен ортаға өнегелілік
пен психологиялық әсері арқылы тікелей әрі терең ықпалын атап өткен ләзім.
Расында, діннің мәдениетке күшті ықпалын ешкім терістеген емес.
Осындай ықпалдың теріс жағына екпін түсіре отырып, Ф.Энгельс христиандықты
адамзаттың рухани тарихындағы ең төңкерісшіл элементі (бөлігі) деп
атаған. Христиандық батыс өркениетіне ерекше ықпалын тигізді. Оны жиі солай
атап та жібереді. Христан өркениеті дегенмен осы дін ол жерде барлығын
анықтамайды. Дәл осы жерде ғылым мен философия теория ретінде, ал
рационализм Батыстың мәдени дәстүріне тән болып пайда болған. Дәл осында
(әсіресе христиандықтың арқасында) адам өзін тұлға деп түсінеді. Мұнда ұлы
әлеуметтік төңкерістер іске асырылған (ортақ пананың) жатақхананың жаңа
түрлері құрылған, техника қауырт дамыған, демократия институттары құрылып,
жер бетіне тарады.
Рас, осы жерден Шығыс елдеріне қарай отаршылда, миссионерлер мен крест
жорықшыларының легі, ал біздің уақытта – бұқаралық мәдениеттің ағымы бет
алды. Христиан мәдениеті мен өркениетін биіктетіп, буддизм мен исламның
мәдениеті мен өркениетін төмендетуге болмайды.
Жекелеген өркениетті қалыптасу, гүлдену және құлдырау кезеңдерін
басынан кешетініне тарих куә. Шамамен бұл құбылыс жаһандық өркениеттерге де
тән. Қазіргі кезде батыс өркениеті оның біржақтылығын, пайымды басымдығын
шектеулігі, өнегелілік ұстанымдарының кемшілігі, демократиялық
институттарының қауымның билігінен сақтанбағандығын ашып көрсеткен терең
құлдыраумен бетпе-бет келіп отырғаны анық. Одан өзге ол жиырмасыншы
ғасырдың екі дүниежүзілік соғысына біздің заманымыздың экологиялық және
өзге де планеталық сілкіністерге жауапты. Адамның техникалық қуаты мен
ғылыми жетістіктерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дінтану және теология кафедрасы
КЕНЖЕТАЙ Д.Т.
ДІНИ ТАНЫМ ЖӘНЕ ЖАТ АҒЫМДАР
Оқу-әдістемелік құралы
АЛМАТЫ
2012
ӘОЖ C67.3
К – 07
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Дінтану және теология кафедрасы
Дінтану және теология кафедрасы мен Түркология ғылыми-зерттеу институты
бірлескен кеңесі мақұлдаған.
Рецензент: әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор Нұсқабаев О.
К-07 Кенжетай Д.Т. Діни таным және жат ағымдар. – Оқу-әдістемелік
құралы. –Алматы, 2012 жыл. – 73 б.
ISBN 998-068-1968-02-1
Бұл оқу-әдістемелік құралында діни таным және ислам дініндегі жат
ағымдарға нұсқаулық ұстанымдары енгізілді. Танымды сипаты мен анықтамасына
қарай діни, философиялық, ғылыми, өнер, тұрмыстық және оккульттік және тағы
басқа деп бөлуге болады. Бұл танымдардың әрбірінің адамның тіршілігі мен
өмірінде өзіне тиесілі орны мен рөлі бар. Осылардың ішіндегі діни таным –
табиғаты мен ұстанымы жағынан жоғарыдағы басқа танымдардан ерекше. Діннің
өзегін аян яғни, Құдайдан келген таным құрайды. Сондықтан да аян
өзгермейді, абсолюттік ақиқат ретінде қабылданады. Негізінен оқу-
әдістемелік құралы дінтану және теология, сонымен қатар мәдениеттану
мамандықтары студенттері мен оқытушыларына арналған.
ӘОЖ С67.3
К - 07
©Кенжетай Д.Т. 2012
ДІНИ ТАНЫМ ЖӘНЕ ЖАТ АҒЫМДАР
ДІНИ ТАНЫМДАҒЫ ТАНЫЛМАЙ ЖАТҚАН ЖЕРЛЕР 2
ДІН МӘДЕНИЕТ ҚҰБЫЛЫСЫ РЕТІНДЕ 12
ДІН ЖӘНЕ ӨНЕР 17
ДІН ЖӘНЕ МУЗЫКА 20
ДІН ЖӘНЕ САЯСАТ 23
ДІН ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ 27
ҚАЗАҚ МҰСЫЛМАНДЫҚ ТҮСІНІГІНЕ ЖАТ АҒЫМДАР: 31
МИССИОНЕРЛІК ҚҰБЫЛЫСЫ 31
САЛАФИЛІК-УАХХАБИЛІК 38
ХИЗБУТ-ТАХРИР, ТАБЛИҒИ ЖАМАҒАТ, АКРАМИЯ ЖӘНЕ АХМАДИЯ 46
БҮГІНГІ ДІНИ АХУАЛДЫҢ ЖАҒДАЙЫ 55
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 66
Діни танымдағы танылмай жатқан жерлер
Қазіргі таңда ислам және жалпы дін құбылысы туралы таза
ислам, дәстүрлі ислам және байсалды ислам ұғымдары арқылы берілген
қалыпты таңбалар мен қорытындылар түрлі деңгейде, әр түрлі дәрежеде
бұқаралық ақпарат құралдарында өте жиі айтылып жатыр. Оған қоса
экстремистік, террористік әрекеттерді анықтау және оны сараптайтын
орталықтар да мемлекеттік деңгейде жұмыстарын бастап кетті. Кез келген
инстанциялардың Ішкі саясат бөлімдерінің де негізгі айналысатын шаруасы
бастысы аспектісі дін болып қалыптасып үлгерді. Оған мемлекеттік сонымен
қатар қоғамдық институттардан бұл мәселенің зайырлылық ұстанымымен үндесе
ме жоқ па деп бас қатырып жатқан методологиялық талдауларды әзірге көре
алмадым. Сонымен дін Қазақстанда басқа елдермен салыстырғанда ең бірінші
орынға шықты. Бұл ішкі және сыртқы саясатта да солай болып тұр. Керек
десеңіз әлемдік проблема болып табылатын діндер аралық тепе теңдіктер мен
үйлесімділіктерге де дәстүрлі тұрғыда дін өкілдерін Астанаға жинап, пікір
алысып ой салып жатырмыз. Бұл құбылыстарға келіңдер жауап іздейік деген
ниеттің өзі өте жақсы. Бірақ...бірақ ол істің механизмі туралы сүрлеу бар
ма. Сондықтан шешілмейтін проблемалар қатарында ғасырлар бойы келе жатыр
емес пе. Бүгін дін неліктен басты назарда тұр? Бірінші жауабы дін әлемде
саясаттың басты құралына айналды. Бұл транценденттілік тұрғыдан, ал енді
имманенттілік тұрғысынан да жауабы да өте қарапайым. Егер дін өз функциясын
жүзеге асырса, ең болмағанда негізгі жораларын орындай білсе, қоғамда дін
басты назарға алынбас еді. Бұл ахуал екі себептен туындауы мүмкін.
Біріншісі, діни тіршілік, яғни, дін – ой-сана, сезім және іс тұрғысынан
өзін жаңғырта алмаса онда, дін өз тіршілігінің маңызды бөлігін жоғалтады.
Екіншісі, дін өте жанды, белсенді болғанымен, оның өркен жаюына және
дамуына қандай да бір себептер кедергі болғандықтан, дін шектеліп,
тұншығып, өз функциясын жүзеге асыра алмай отыр. Міне Қазақстанда осы екі
жағдайдың да іздері мен көріністері бар.
Сонымен бүгінгі Қазақстанда ғылыми тұрғыдан шешілуі қажет көп
салалы діни мәселелер бар. Кеше кеңестік жүйе тарих бетінен жойылғанда, осы
кеңістікте дін өшкенімізді жандырып, жоғымызды түгендейді деген құлшыныспен
үміттің көзі ретінде үлкен құбылысқа айналды. Дін – мәдениетімізді, салт
дәстүрімізді, санамызды, жан сарайымызды қалыпқа салатын жол. Енді қараңыз,
діннің өзі мәселелерді шешу үшін жіберілген Құдайлық институт болса, онда
дін қалай мәселе болады?
Діннің өзі, әрине ешқашан проблема болмайды. Бірақ дін қоғамда
танымдық, ғылыми, идеялық және практикалық тұрғыдан өзіндік функционалдық
тепе-теңдікті қамтамасыз ете алмаса, басқа қолайсыз жағдайларда себеп
болып, әр түрлі топтардың үміттердің, қанаушылықтың, өш пен дұшпандықтың
объектісіне айналудан ада бола алмайды. Дін мәселесімен әр түрлі деңгейде
шұғылданып жүргендер бірге, бірлікте және қатар өмір сүру жолдарын таба
алмайтын болса, дін әр деңгейде проблема бола бастайды. Негізінен
қоғамымызда дінге қатысты мәселелердің дені психологиялық және танымдық
себептерден туындап отыр. Басты мәселе мұсылмандардың діни танымында жатыр.
Таным дегеніміз кең мағанада – болмысты танытатын, бар нәрсені
ойда кескіндеп , мүсіндейтін айна. Бірақ, құбылыс пен оның танымы өзара
сәйкес келе ме? Яғни, адам болмысты сол қалпында тани ала ма?
Болмыстың танылуы әрдайым біртектес бола бермейді. Танымды
сипаты мен анықтамасына қарай діни, философиялық, ғылыми, өнер, тұрмыстық
және оккульттік және тағы басқа деп бөлуге болады. Бұл танымдардың
әрбірінің адамның тіршілігі мен өмірінде өзіне тиесілі орны мен рөлі бар.
Осылардың ішіндегі діни таным – табиғаты мен ұстанымы жағынан жоғарыдағы
басқа танымдардан ерекше. Діннің өзегін аян яғни, Құдайдан келген таным
құрайды. Сондықтан да аян өзгермейді, абсолюттік ақиқат ретінде
қабылданады. Бірақ, бұл қабылдау – толығымен иман, сенімге тікелей қатысты.
Алланың аяны ақиқат. Өйткені, абсолют және өте кемел болмыста кемшілік жоқ.
Міне, сондықтан да Алланың аянының дұрыстығы мен бұрыстығы пікірталасқа
орын жоқ. Дұрыстығына иман еткен сол дінде қалады, иман етпегендер де ол
діннен шығады. Өйткені, діннің негізінде абсолют ретінде қабылданған таным
бар. Бұл құбылыс кез-келген діндер үшін ортақ.
Дінде Алланың аянымен бірге адамға тән танымдар да қатар өмір
сүреді. Бұлар, негізінен Алланың аянының түсіндірмелері. Дінде әр түрлі
мазхабтар мен тариқаттардың болуының себебі – бір мәселе төңірегінде әр
түрлі пікірлер мен түсініктердің болуы дер едік. Бұл айырмашылықтар Алланың
аянының әр түрлі түсіндірілуінен туындайды. Сондықтан бір дінде, Алланың
аянына негізделген әр түрлі түсініктер мен құлшылық формалары кездеседі.
Бұл – табиғи нарсе.
Ислам дінде суннилік, шиилік сияқты догмалық-доктриналық мазхабтар
мен ханафилік, шафиилік, ханбалилік сияқты құқықтық мазхабтар және осы
мазхабтардың негізінде де әр түрлі нақшбандийа, кадрийа, иасауийа,
маулауийа, маламийа, халуатийа, байрамийа, рифаийа, сулайманийа секілді
тариқаттардың барлығы Құранға негізделген. Бұлардың айырмашылықтары мен
ерекшеліктері Құранның ұстанымдары мен үкімдерінің түрлі-түрлі
түсіндірілуінен туындайды. Кейінгі кездері бұларға локальдық және
глобальдық идеологиялық тұжырымдар қосылды. Сондықтан айырмашылықтар,
діндегі адамға тән танымдардан келіп шығады. Ал кейінгі қосылған танымдық
аспектіге дін мен дәстүрдің аймақтық тайталасы да кіреді. Ал адамға,
мұсылманға бірдей, бір стандартта танымды күштеп тануға болмайды. Бұл
Құрандық ұстаным. Солай болса да әлемде қазір ибрахими діндер немесе
діндераралық тұтастану идеясы да таңылып келеді. Ислам өркениетіндегі
тафсир, хадис, фиқх және қалам сияқты ілімдер де негізінен адамның ой-өрісі
мен іс-әрекеттердің жемісі және адамға тән танымдардан құралған,
қалыптасқан. Ал бұл танымдардың дұрыстығы мен бұрыстығы мәселесі
төңірегінде пікірталас жүргізуге болады. Өйткені, бұл танымдар адамға тән
болғандықтан өзгермейтін танымдар емес. Әрбір ағымның өкілдері өздерінің
мұраты мен Алланың мақсатын бір деп біледі. Сондықтан осы түсініктер мен
иланған үкімдері – олар үшін тура жол, шариға. Міне, діни танымды басқа
танымдардан ерекшелеп тұрған ең маңызды сипат. Дей тұрғанмен қазір мұсылман
әлемінде жаңа тафсир жаңа тұжырым шыға қойған жоқ. Шықса да Батысқа қарай
еліктіріп исламды хритиан әлемі арқылы түсіндіргісі келіп тұрады. Сондықтан
пікірталас ислам негізінде емес, Батыс пен Шығыс арасындағы тайталасқа
барып тіреле береді. Ал Батысқа сол керек. Мұсылмандар өзара ортақ
көзқарасқа келе алмай, мәңгіге жіктеле береді.
Бір мәселе төңірегінде әр түрлі сенімдердің болуы адамның
табиғатынан екенін, одан құтылудың мүмкін еместігін білуіміз керек және
екінші жағынан бір ғана ақиқаттың бар екеніне сеніміміз болуы керек.
Негізінде ақиқат біреу, Алла бір. Бұл жағдайда плюрализмді қабылдасақ,
Алланың білуі мен білінуі мәселесі қайшылық туғызуы ықтимал. Әрбір топтың
ақиқат өлшемі өздерінің қабылдаған сенімі шеңберінің ішінде. Басқа
түсіндірмелер мен үкімдер олар үшін қате немесе дұрыс жол емес. Бұл – діни
танымның негізгі табиғаты. Міне осы ақиқатты мұсылмандар бүгінгі күні
қабылдағысы келмейді. Зорлық, үстемдік еткісі келеді де тұрады. өйткені
олар балалық дәуірді басынан өткеріп жатқандықтарын да сезінбейді. Бұл
жерде Құранның ұстанымын да мойындағысы келмейді. Себебі менікі ғана дұрыс
деген таным басым тұрады. Бұл ақылдың емес, нақылдың немесе діни танымның
сипаты. Ал ислам әлемінде қазір ғылыми емес, діни таным, ақыл емес, құрғақ
қағидалар белең алып барады. Діни танымда үкімнің - өздері қабылдаған
аянның түсіндірмесіне мойынсұну мәжбүрлік. Олай болмаған жағдайда күдік
жайлайды. Бұл сенімнің әлсіз екендігін көрсетеді. Негізінде, адамдағы,
қоғамдағы діни тіршілікті, (тансцендентальды) Құдіретті болмыстан келген
аянның өмірдегі қолданысынан көре аламыз. Ал, аянды күнделікті өмірде
қолдану – дін шеңберіндегі түсіндірмелер мен адамның танымына қатысты. Бұл
тұрғыдан алғанда, діни тіршілікте айырмашылықтар, яғни, плюрализм басым.
Бірақ, Адам кемел болмыс емес, сондықтан абсолюттік таным иесі бола
алмайды. Адамның ең дұрыс танымға жету жолы – ғылым. Ал ғылым да бір
қалыпты емес, әрдайым өзгеріп, дамып отыруының өзі адамның абсолюттік таным
иесі бола алмайтынын көрсетеді.
Дегенмен, адамның уақыт өткен сайын мұрат еткен танымға жететіні
рас. Ал, абсолюттік таным, адам үшін әрдайым идеал болып қала береді.
Алланың өзін, аянын түсіну, ұғынуда да адамның психологиялық-
гносеологиялық ахуалы да солай. Бір мәселе төңірегінде танымның түрлі
болуының себебі – танымның өзгергіштігіне қоса, адамдар арасында танымға
жетудегі ең басты қабілеті болып табылатын ойлау мен сана қабілетінің
деңгейі және мәдениеттің әртүрлілігі мен көп қабаттылығы. Осындай
көптүрлілікті (плюрализмді) бір тектілікке негіздеу немесе әр түрлі
көзқарас пен түсініктердің беруін ғана қоғамда үстем қылу тек деспотизммен
күшпен, зорлықпен ғана жүзеге асады. Бұл шешім – адамның ойлау мен сенім
еркіндігіне жасалған қиянат деген сөз. Бұл адам үшін нағыз зұлымдық.
Алланың өзі Құранда ... .қаласам, барша адамзатты мұсылман қылар едім
деген аятын ұмыта береміз. Алланың орнына өзімізді қойғымыз келеді. Алланың
атынан арлабай ақ оп оңай үкім айта беретінді шығардық. Бұрын қазақтар бас
басына муфти болып жүр деуші едім. Енді қарасам Алланың орнына үкім беруді
де ар санамайды. Алланы меңгеру, ақиқатты меңгеру дегеннің өзі ахлақсыздық
емес пе еді.
Осы жерде Алланың аянының өзі әр түрлі ұғынылса, әр түрлі
түсінілсе, онда сенім бірлігін қалай қамтамасыз етуге болады? деген орынды
сұрақ туындауы мүмкін. Бұндай сенім бірлігі, кез-келген діндегі өзгермейтін
негізгі тұғырлар мен ұғымдарға сену арқылы жүзеге асады. Бұл тұғырлар –
иманның негіздері болып табылады. Осы иман негіздерін қабылдағандар сол
діннің өкілі болып қала береді, қабылдамағандар да бұл діннен тыс қалады.
Ислам дінінде Алланың бірлігіне, Пайғамбарларына, кітаптарына, ақырет
күніне, періштелеріне сену, осыларды қабылдау ислам дінінде бірлікті
қамтамасыз етеді. Құранда, Ниса сүресінің 136-аятында сенім бірлігінің
негізі көрсетілген. Онда (Ей иман етушілер, Аллаға, оның пайғамбарына,
түсірген Кітапқа және одан бұрын да түсірген кітапқа иман келтіріңіз! Егер
кімде-кім қабылдамай күпірлік етсе, онда ол шын мәнінде адасуда деген
мағынада анық нақтыланған. Міна осы аятты да елемей, кейбір бауырларымызды
ислам мұхитының ішінен атып тастағымыз келеді. Сопыларды исламға үш қайнаса
сорпасы қосылмайды дедік. Сол кезде діни таным құбылысын, оның тарихи
тәжірибесін де жоққа шығарып отырғанымызды біле бермейміз.
Иман, сенім бірлігін қоса әр түрлі діни тәжірибелер мен
ғибадаттарда да бірлік бар. Бұл бірлік мазхабтар мен тариқаттардан
көрінеді. Мазхаб немесе тарихаттар Алланың аянының түсіндірмесінде ең
ықпалды әрі ғұлама, кемел-ұстаздың уағызы мен тәліміне мұқтаж адамдар
тобының табиғи сұранысынан пайда болады. Дінде, тарихи процестер негізінде
пайда болған осындай діни топтар қоғамының талабына туған құбылыстар.
Қоғамдық сана мен өмір шындығынан қашып құтыла алмайсыз. Бұларды жоқ санау
діннің ерекшелігіне және адамның табиғатына сыймайтын іс. Сайып келгенде
танымға негізделген кез-келген іс-әрекеттер плюрализм сипатында болатындығы
анық. Сондықтан, бұл ұстанымның адам баласының қашып құтыла алмайтын
тағдыры екендігін сезінген абзал... осы ұстаным – діндарлар арасындағы
төзімділіктің толеранттылық негізі. Діндераралық төзімділік пен өзара
құрметте осы ұстанымға тікелей қатысты.
Бүгін адам мен қоғамның рухани
өмірінің негізін құрайтын психологиялық және әлеуметтік тіршілікке маңызды
ықпал ететін дінді ең басты феномен ретінде қабылдау шарт. Ал егер дінді
қажетсіз немесе қолдан жасалған нәрсе сияқты қабылдау, діннің ақиқат
екендігін жоя алмайды. Оны басқа емес, кешегі кеңестік атеистік идеологияны
бастан өткізген біздің қоғам жақсы түсінеді. Дін туралы кешегі теориялар,
бүгінгі қоғамдық өзгерістерге жауап бере алмады. Сондықтан дінді жеке
феномен ретінде, мемлекеттілік тұрғыдан да, мәдениетіміз тұрғысынан да
қабылдағанымыз жөн.
Кезінде ғылымды дін ретінде дәріптеген позитивизмнің дамуы арқылы
адамзаттың болашақта дінге қажеттілігі қалмайды деген көзқарасы, бүгінгі
білім мен технологияның шапшаңдығына ілесе алмай қалды. Ғылым дамыған сайын
дінге деген сұраныс та жоғарылай түсті. Рас бүгін дәуіріміз ғылым, ақпарат,
білім мен техника арқылы жаңа өркениеттік талаптар алдында өзгеруге мәжбүр.
Уақыт, әлем өзгеріп жатыр. Адам да осы өзгерістермен үндесуге тырысуда.
Индустриялану, урбанизация, білім беру, ақпараттық технология сияқты
бірнеше үдерістердің динамикасына шыдай алмай, жаңа формаларға ауысып,
психологиялық және әлеуметтік тіршіліктің орталығындағы дін құбылысының да
мұндай өзгерістерге үндеспеуі мүмкін емес. Бір жағынан қоғамды ықпалында
ұстап, өмірдің көптеген саласында көрініс беріп отырған материалды, рухани
теңсіздіктер, лаңкестік, зорлық, моральдық азғындық, стресс, рухани
ауытқулар, адамды дінге, руханиятқа бет бұруына әсер етуші басты фактор
ретінде сезіндіре түсуде. Сондықтан адам мен дін және қоғам қатынасынан
алып қарағанда өмірдің барлық қырын тұтастыққа, бірлікке шақыратын, тепе-
теңдіктерді қамтамасыз ететін, кез келген қоғамдық дамулар мен өзгерістерге
жол ашатын мәндегі дін исламның дұрыс ұғынылуы, танылуы өте маңызды болып
отыр.
Қазір қоғамда діни танымға қатысты ақыл мен білім емес, субъективті,
идеологиялық тенденциялардың басымдығы негізінде пайдасыз пікірталастар,
мәнсіз қақтығыстар, жамағатқа бөлінушілік, мұсылмандардың ішкі қуатын,
әрекетшіл қабілеттерін сарқып, олардың әлемге ашылуына, бүгінгі заман
талабына сай болуларына кедергі жасап келеді. Сондықтан, үлкен рухани
ауытқушылықтарға тап болып, адам мен қоғамды тек бір қырынан ғана
қарастыратын идеалистік немесе материалистік философиялардың,
дүниетанымдардың, надандық пен діни фанатизмнің келтірген зардабы мен
проблемаларынан құтылу, сондай ақ адамша өз өркениеттік көкжиегін ашу үшін
ізденістер жолына түсіп, өз мәдениеті мен өркениетін тану әрі өмірге
қолдануға тырысып жатқан кезеңде, Алла мен адам, әлемді тұтас қарастыратын,
адамға ең ұлы мәртебе беріп, жүйелі, аян, ақыл, сезім, ішкі таным
ерекшеліктерін ескеріп, әрқайсысын өз орны мен ақиқатын нақтылап көрсеткен
ислам діні жаңадан қайта тұжырымдалып, тіршілік көзі ретінде адамзатқа
қайта ұсынылуы тиіс деп ойлаймыз. Себебі Құран – негізі құдайлық таным,
адамдарды танымға, бақытқа жетелеуші ретінде түскен, ешқандай жалғандық
жетпейтін, табиғат пен ақиқатқа сай, мәнінде ешқандай қайшылық жоқ ең соңғы
кітап. Құран – ислам дінінің және онымен байланысты ойлау жүйеміздің
негізгі дереккөзі, қайнар бұлағы. Бірақ адам шектеулі болмыс. Оның ұғыну,
тану қабілеті де, танымға жету құралдары (көру, есту сияқты) да шектеулі.
Сонымен қатар адам бірнеше әсер етуші факторлардың ықпалында қалып отыр.
Құдайлық таным объектісі – Құран, ал Құранда пайғамбардың уахи (аян)
негізінде түсіндіріп, мазмұнын нақтылап кеткен ұғымдардан басқа көптеген
ұғымдар мағына жағынан кеңейіп немесе өзгеріске ұшырауын діни тәжірибе
тарихынан көріп отырмыз. Себебі, ислам ғылымындағы тафсирдің саны, тафсир
мектебінің көптігі бұған дәлел бола алады. Құран адамды өзін, өмірді,
әлемді мұқият зерттеуге, өмірдің, болмыстың мәнін ойлауға шақырады. Ал,
ойсыз, әуейілерді, нәпсіқұмар, білімге емес жалған хабарға берілген,
надандар ретінде танытып, оларды ауыспалы мағынада керең, мылқау,
соқыр қатарына қояды. Бірақ, Құран құдайлық таным объектісі болса да,
оның оқылуы, түсіндірілуі арқылы күнделікті өмірге қолданылуы адамға тән
сипат, қасиет.
Бүгін кешегі мұсылман ойшылдарының ғасырлар бойы қолданған
методологиялық дәстүрлерінің көмегімен (оларды жоққа шығармай, уахабизм
сияқты) құқық, экономика, саясат, философия, психология, социология, тарих,
дін және жаратылыстану ғылымдарын да қамтып, адамзаттық қорды иеленіп,
бүгінгі заман талабына сай сүзіп, қайта түсініп, түсіндіруді, өмірге
қолдануды қажет етеді. Сонда ғана ислам әлемге нұр болып көрінеді. Бүгінгі
күні ислам террорист, соғысшыл, ұрдажық, қауға сақалды, қысқа балақты
тип қалыптастыратын дін ретінде танылып, құбыжық күйге түсіп отыр.
Кеше, ұлы мұсылман ойшылдары ислам уахи (аян) рухына сай ескі грек
мұрасын алып, білім мен философияны әрі қарай дамытып, адамзаттың жалпы
мирасы ретінде Батыс Әлеміне ұсынды. Соның негізінде батыста Реформаларға,
Ренессанстерге жол ашылды.
Мысалы, орта ғасырларда ислам әлемі Құранға негізделген ойлау жүйесі,
дүниетанымдық көкжиегі мен философиясы қалыптаспай тұрып, әрбір салада бой
көрсеткен өзгерістер мен дамулардың ықпалымен бай мәдени трансформациясын
басынан өткерді. Әртүрлі мәдениеттердің ықпалы мен философиялық,
дүниетанымдық қысымына тап болды. Ислам тарихында осы уақытта саяси
тұрақсыздықтар негізінде бірнеше мемлекеттерге бөлінді. Бірақ аз уақыт
ішінде, жоғарыдағы ағымдардың ұстанымдық, идеялық бағыттары зерделеніп,
құрамдық тұғыр негізінде ренессанстық түлеуге қол жеткізді. Мысалы,
Матуридидің (944), Ғазалидің (1111), Разидің (1208), Фарабидің (950), Ибн
Рушдтың (1199) және басқа да ислам ойшылдарының өсіп жетілуіне жоғарыдағы
қажеттілік пен қысым, философиялық мол мұралардың ықпалы жоғары болды. Олар
сол бөтен ұстанымдар мен методологиялық негіздерді Құран тұғыры арқылы
сүзіп, үйлесімділікке, бірлікке ұмтылды.
Бүгінгі таңдағы қоғамда болып жатқан дінге қатысты мәселелердің саяси
сипат алуы алаңдаушылық тудырып отырғандығын жасыруға болмас. Жалпы дін
феномені мемлекеттілік тарихында ерекше орын алғандықтан бүгін
республикалық жүйедегі зайырлылық ұстанымының рөлі айрықша. Тарихта саяси
маңызға ие діни үдерістер болған. Сол сияқты саяси үдерістердің де діни
мәнде өзін көрсететін тұстары жоқ емес. Демек, дін мен саясат өзара тығыз
байланысты. Міне осы байланысты үзу үшін әбден шіркеудің езгісімен, көктегі
құдаймен үркітіп үкім беріп елді басқарған Батыс әлемінде лаицизм,
секуляризм ұстанымдарына қол жеткізу үшін талай тер төгіліп, қан аққаны
тарихтан мәлім. Зайырлылық ұстанымын орнықтыру үшін христиан тарихынан
бастауға тура келеді. Себебі демократия республика, лаицизм ұғымдары
сол елдің ойлау тарихы мен тәжірибесінен алынған. Діни сюжеттерді,
идеяларды, ұрандарды саяси мазмұнмен толтыру, саяси іс-әрекеттерді де діни
негізде бағыттап қою өзара тең құбылыс. Ал енді осы діни және саяси
үдерістердің тоқайласуы көбіне қасиетті соғыс, крест жорықтары кезінде
көрініс берді десек қателеспейміз. Бірақ исламда діни және дүнияуи істер
екі бөлек болса да, негізінен саясат та, дін де өзара тығыз байланысты.
Дінді бұрыс түсінуден туындаған бірнеше проблемалардың ең басында
келетіні осы саясат мәселесі. Дін және саясат байланысынан туындаған кейбір
мәселелердің тарихта да, бүгінде де өзектілігі жалғасып келеді. Дін және
саясат арасында дін және саясат қатынасындағы тепе-теңдіктің болмауы тек
мұсылмандар үшін ғана емес, барлық діндерде кездеседі. Мысалы, Мұса
пайғамбарға жіберген шынайы дін кейіннен кейбіреулер тарапынан расизм мен
сионизмге айналды, Исаға жіберілген дін Эллиндік дәстүр негізінде
материалдық пайда, отаршылдық рухына айналып, Крест жорықтары, кейіннен
фанатизмге, европоцентризмге апарғанын білеміз. Ал ислам тарихында дін іші
пікірталастар, әсіресе, дін және саясат тоғысында пайда болған
қайшылықтардан анағұрлым аз болды. Ал, саяси қақтығыстар басқа діндер арасы
таластарға қарағанда анағұрлым көп болды. Міне, ислам тарихындағы ең басты
қасірет белгілі бір шариғатты идеологияға айналдырып, оны исламмен
теңестіріп, ақиқат ретінде дәріптеу мәселесі. Бұл бүгінгі Қазақстандағы
уахаби жақтастарының идеологиялық әрекетіне мысал бола алады.
Аманат, яғни, әрбір істі сол саланың маманына беру (лийақат), әділдік,
кеңесу, анттасу сияқты негізгі ұстанымдар берілген соң, уақыт ішіндегі адам
мен қоғам шындығына орай жүйелеу (комментарий жасау) адамның еркіне
берілген іс. Яғни, Құранда берілген универсалды ұстанымдар негіз ретінде
алынып, әртүрлі уақыт пен кеңістікте, мәдениеттер мен қоғамдарға қарай
өзара өзгеше жүйелер қалыптасуы мүмкін. Мысалы, егін шаруашылығы мен
индустриалды қоғамның шарттары әр түрлі болатындығы сияқты, индустриялы
қоғам мен ғылым қоғамының шарттары мен ерекшеліктері де бірдей бола қоймас.
Осы тұрғыдан алғанда Қазақстанда дін және мемлекет қатынасы мен дін
және құқық байланысы төңірегіндегі мәселелер талқыланғанда екі түрлі
қателіктерге бой алдырып жатқандығын байқауға болады. Біріншісі бұрынғы
кеңестік жүйеден қалған құқықтық сана жалғасып отырғандығы (дін
тұрғысынан), екіншісі қазақ дәстүрі мен салтын жоққа шығарып, Құран мен
суннаға оралу ағымы белең алып отыр.
Бірінші мәселе бойынша қателік, негізінен, дін құбылысының қоғамдағы
орны мен рөліне ғылыми баға берілмеуінен, сабақтастықты дәстүрлі діни
тәжірибеге сүйенген діни таным мен қазақ мұсылмандық түсінігінің негіздері
мен ерекшеліктеріне мән бермеушіліктен туындап отыр. Ал екінші мәселеге
қатысты, мазхабты жоққа шығару тұрғысынан өте ықпалды жақтастары бар
саясиланған ағымға айналып, тақыр жерге қайтадан исламдануды негізге алған
исламды тарату тұжырымдамасы.
Құран мен суннаға оралуды жақтаушылар тек қана дұрыс суннаның негіз
болуын сылтауратып, шынайы діндарлардың санасына сызат түсіріп, діни
тәжірибесін мұқатып, суннаны тазалауды мақсат етіп отыр. Бұны да жеткілікті
көрмей, суннаға да емес, Құранда бар ма деген сұрақтар сұрау үйреншікті
жағдай алып отыр. Бұл сұрақтың қойылуы дұрыс па, бұрыс па оны кейінге
қалдыра тұрайық. Ал Құранда бар болу, болмаудың дәстүрлі танымда қандай
мағынаға келетіндігіне де көңіл бөлінбей отыр. Бұл жерде Мартин Лютер
сияқты діни тәжірибе тарихындағы әулиелер мен мазхаб құрушыларын жоққа
шығарып, яғни бүкіл тарихты мансұқтап, әрбір мұсылманның Алланың кітабына
тікелей жүгінуі насихатталып жатыр. Нәтижеде, сөздік мағынасымен
аударылған мәтіндерде өздеріне қажетті сөз алынып, болмаса оған үстеме
мағына жүктеліп, рухани ұстаз, мазхаб ұстындарын елемей, Құраннан тікелей
үкім шығару, фатуа беру, ижтихад еркіндігі модаға айналды. Абайша айтқанда
Бас басына мүфти болу белең алып барады. Мұндай исламдағы революцияшыл
психологияның ең басты мәселені ұмытқандығы көрініп тұр. Ол біріншіден,
Батыс пен Шығыс мәселесі. Екіншіден, Лютер реформасының нәтижесінде шіркеу
демократияланды, корольдік дін еркіндікке жетті, Інжіл еркін тұжырымдалды.
Бірақ мұсылмандарда дәл осы Батыстағыдай тарихи тәжірибелер, яғни,
Лютердің реформаларының сүйенген негіздері, ұғымдары мен институттары жоқ
болатын. Сондай-ақ мұсылмандар да, демократиялануы тиіс шіркеу немесе
діннің билігіндегі корольдік де Құранның еркін зерттелуінде де ешқандай
кедергі жоқ. Яғни, Батыстағы әрбір құбылысты оның мазмұнына үңілмей көшіре
салу ешқандай салиқалы ойға сай әрекет емес. Міне осындай әрекеттер
дінімізге, бүкіл қоғамға зиян келтіруде.
Экстремист, фундаменталистердің шығуы мен исламның саясилануының
оппозициялық ұранға айналуында, дәстүрден айрылып қалу, суфизмофобия,
уақытқа сай нақты методологиялық ұстанымсыз Құранға, Суннаға жүгінудің де
әсері бар. Исламның тарихи қалыптасу тарихында Ханафи, Малики және Шафиғи
мектептерінде экстремистік ойдағы факихтер болған емес. Ханбали мазхабында
болған. Ал Ханбали мазхабының құрушысы Ахмет бин Ханбал кезінде саяси-
доктриналық мәндегі пікірталастармен көзге түсуі, фикхта да хадисшілік
қырының үстемдігі сияқты себептердің, кейіннен пайда болған
келеңсіздіктерге ықпал еткендігі даусыз.
Бұл жерде айтпақшы болған ойымыз, дәстүрді жоққа шығарып тікелей
Құранға жүгіну, бүгінгі ұғымдар мен теорияларды Құранға апарып телу
мәселемізді шешуге жетпейтіндігі сияқты, дәстүрді де бүгінге тықпалау шешім
емес. Болуы тиіс мәселе, дәстүрді сол күйінше ұғынып, түсіндіріп, соның
негізінде Құранның басты ұстанымдары мен мақсаты бағытында, бүкіл заман
талабына сай қайтадан тұжырымдау. Дін мен мемлекет қатынасын және сол
сияқты мәселелерді проблема қылмай, қоғамға пайдалы шешім ұсыну керек
болса, онда дәстүр, Құран және бүгінгі заман шарттары үштігін негізге алу
керек. Олай болмаған жағдайда бүгінгі қоғам тіршілігінен бейхабар
түсіндірмелер халықты мезі қыла береді. Бұл діни танымдық жікке, нәтижеде
қоғамның бөлінуіне апарып соғады.
Алла жеке адамға немесе қоғамға өзінің адамдарға деген құқын ешкімге,
не топқа аманат ретінде бермеген. Құранда, пайғамбардың да адамдарды
күштеп, қысыммен басқара алмайтындығы көрсетілген (1099). Бұл жерде
биліктің тек қана халыққа тән екендігін айтқан. Онтологиялық биліктен тыс,
биліктің Алланың қолында болуы деген сөз, халықтың мемлекетке билік
жүргізуінде жатыр.
Бізде діни, саясат, құқықтық негіз және зайырлылық ұстанымының
функцияларының нақты анықтамасы жасалынбаған. Ал қоғамда адамдар сөз бен
уәждер арқылы ойланады. Нақты мемлекеттік тәжірибе, институт болмағандықтан
әр топ өзінен үстем, билікке өтімді топтың алдында езілуден құтыла
алмайды. Тарихта Омайа халифасы Хишам бин Абдулмалик Жад бин Дирхамды
Құран жаратылған дегені үшін бауыздатып тастаған. Бұл эгоизмнің,
ұстанымсыз комментари еркіндігінің жемісі. Бүгінгі Қазақстандағы Сопылар
ісі құбылысынан да жоғарыдағы Омайа халифаты кезіндегідей жүйесіз қисын
еркіндігін көруге болады.
Дін және мемлекет байланысында мұқият болуы тиіс нәрсе – әрбір ой,
теория және практиканың артында құндылықтар жүйесі мен рационалды шындық
базасының жатқандығы.
Құрандағы Алланың ұстанымына назар аударайық: Егер Алла қаласа жер
бетіндегілердің барлығы бірден иманға келер еді. Олай болса мумин болсын
деп адамдарды мәжбүрлеуге болмайды. Қалаған Иманға келсін, қаласа жоққа
шығарсын. Бұл жерде көзқарасына қарап біреулерді жазалау, жою мәселесі
жоқ. Ал екінші жақтың әрекетіне Құранда былай дейді: Әртүрлі дін иелерінің
басқаларға зиян тигізуі мүмкін емес, Аллаға да зиян келтіре алмайды. Осы
оймен басқаларға қысым, мәжбүрлеуге рұқсат жоқ. Бұл қазіргі қоғамдағы
кейбір мұсылмандардың – өздерін Алланың дінінің қорғаушылары сияқты
сезінулеріне жауап. Яғни Алланың дінін ешкім иелік етіп өз монополиясына
ала алмайды. Алланы әркімнің өз дәрежесінде танып, құлшылық жасауына
мүмкіндік берілу керек. Ал бүгінгі сопылар ісі осындай. Алла дініне
деген қамқорлықтан туған субъективті психологиялық топтың саяси
белсенділігінің ықыласынан туындап отырғандығы мәлім. Бұлар теократиялық
тенденцияның жетегінде кеткендер. Ал теократиялық догмада Алла атынан билік
жүргізу характері болады. Бұл Ислам дінінің рухына сай емес. Сонымен қатар
бүгінгі зайырлылық ұстанымымен үш қайнаса сорпасы қосылмайды.
Исламның негізгі ұстанымы бойынша халықтың өзін-өзі басқаруы, адам
құқы, ой еркіндігі қамтылған. Құран адамдардың Алла еркіне сай тіршілік
етуі үшін негізгі ұстанымдар мен нормаларды көрсеткен. Ал бұл ұстаным мен
нормалар әр кеңістікке қарай адам еркіне қалдырылған. Байқап қарасаңыз
ислам құқығы функциялар жиынтығы сияқты. Осы жерде тарихи оқиғаны мысал
үшін ескерте кеткенді жөн санаймыз. Пайғамбар Йаманға әкім ретінде
тағайындаған Муаз бин Жабалға ол жерде қай өлшеммен үкім беретіндігін
сұрайды. Ол да Құранды негізгі өлшем ретінде алатындығын айтады. Ал Құранда
болмаса ше дегенде, онда суннаға қараймын дейді. Құранда да Суннада да жоқ
болса ше дегенде, өз тұжырымымды қолданамын деп жауап береді. Бұл оқиға
пайғамбар мен сахабаларының ортасында өткен сұхбатты көрсетеді. Құранда бар
ма, жоқ па? – деген сұрақ пайғамбар кезінде әбес емес еді. Дәлелің бар ма?
Құранда не бар? және т.б. сұрақтар қазіргі таңда Қазақстанда негізгі
өлшемге айналды. Олардың осы сұрағының өзі олардың діни танымдық
ерекшеліктерін көрсетеді. Яғни қазақ мұсылмандық түсінігінің негізіндегі
Ханафи фикх мектебінің методы, ұстанымы мен идеясына сай емес деген сөз.
Болуы тиіс сұрақ, Құранда бар ма жоқ па емес, Құранға сай ма, теріс пе
десеңіз, бұл нағыз Ханафи Мазхабының методына сай болғаныңыз.
Түйіндей келе, бүгінгі мәселелерді социологиялық перспектива
тұрғысынан қарастыру қажет. Ислам діні де үкім бергенде қоғамдағы құбылыс
арқылы әрекет етуді ұстаным ретінде қабылдайды. Пайғамбар да әрбір
құбылыстың себеп-салдар байланысын негіз ретінде алған. Мысалы, қоғамдағы
келеңсіз ахуалға бірнеше болымсыз себептер үдеріс арқылы тап болса, ол егер
анықталса, онда сол болымсыз себептерді өзгерту керек екендігі өздігінен
ортаға шығады.
Құрандағы қоғам өзі өзгермейінше, Алла ол қоғамды өзгертпейді
(1311) ұстанымына назар аударсақ, қоғам моральдық, саяси құндылықтары және
құрылымдық тұрғыдан қандай жағдайда болса, мемлекеттің де, діннің де
құрылымы сол қоғамға үйлесімді болады. Салдардың өзгеруі – себептің
өзгеруіне байланысты. Ал мемлекет – мақсаты жағынан қоғамдық жүйенің,
әділеттің, қоғамдағы игіліктердің үстемдік етуін қамтамасыз ететін саяси,
әлеуметтік құрылым. Демек, мемлекет функциясы жағынан профанды, яғни осы
дүниеге қатысты. Бірақ сол мемлекет өзінің құрушы азаматтарының тұлға
ретінде ақиретпен қатысты сенімдерінің осы дүниедегі көріністерімен
айналысуға мәжбүр.
Сонымен қатар, мемлекет (егер ол ұлттық болса) өз құрушыларының
сенімі, мәдениеті мен болмыстық құндылықтарын әлеуметтік өмірдің
жүйеленуінде негіз ретінде алуы тиіс. Олай болмаған жағдайда мемлекет
құрушы элементтер әлеуметтік жүйеден таба алмаған құрылымды аңсаумен,
мемлекетке қарсы топ құруға бет алады. Бұл – мемлекет, құндылық және саясат
теорияларында бар тұжырым. Осы психология ескерілмесе орнын мемлекеттен тыс
күштер алып қоюы ықтимал.
ДІН МӘДЕНИЕТ ҚҰБЫЛЫСЫ РЕТІНДЕ
Мәдениет категориясы – қоғамдық білімдердің ішінде ең кең ұғымдардың
бірі. Өздігінен пайда болған шынайы табиғатпен салыстырғанда мәдениетті
адам жасайды және игереді, оны екінші табиғат әлемі деп ұғады. Екінші
табиғатты жарату жағынан мәдениетке шығармашылық іс-әрекеті, оның
тәсілдері мен өнімдері (құндылықтары) оларды қолдану және сақтау жолдары
кіреді.
Әдетте, мәдениетті материалдық және рухани деп, сонымен қатар мәдени
құндылықтарды да идеалдық (рухани) және материалдық деп бөледі. Мәдениет
адамды адамгершіліктің мөлшерін, яғни адамның даму деңгейін, оның
қабілеттері, тәжірибесі, білімі мен біліктілігі, дарындылығы мәдениет
құндылықтарын игеру көлемімен сипатталады.
Мәдениетке мәдени шығармашылық барысында оның нәтижелері, яғни адам
жасаған және сақтап келген мәдениет құндылықтары, сонымен қатар әлемді
игерудің жинақталған әдістері мен тәсілдері, адамның өзі және әлем туралы
ақпараттар енеді. Мәдениеттің бойында түрлі топтар мен ұлыстардың
ұқсастықтары да, ерекшеліктері де сақталады. Мәдениет сөзінің кең мағынада
да, тар мағынада да (түрлі ұлыстардың, қызметтің алуан саласы т.б.
мәдениеті) қолданылуы заңды. Өз кезегінде мәдениет ішіндегі ерекше құбылыс
ретінде, былайша айтқанда, субмәдениеттерді жиі бөліп қарастырады.
Мәдениетті сөз еткенде адамның тарихи дамуының жетістіктері мен
сәттіліктері жайлы баяндалады. Ол дамудың қарама-қайшылықтары жинақталатыны
шындық. Алғашқы табиғатпен салыстырғанда екіншісі руханиланған, сол
себепті субъективті сипаттағы түсініксіздіктерге толы. Және де ол
құбылмалы. Мәдениетте таза есеп пен сезіну ойындары, сана дамуы мен
есерсоқтың қиялы, сенім мен ырымдардың, бал ашу мен сынақ, рационалдық
тәжірибе мен иррационалдық құбылыстардың жағымды мен жағымсыз сәттері
таңғажайып түрде бірігіп жұмыс жасайды. Алға ұмтылу кертартпалықпен
үйлеседі, кейінгісі өзге топтар мен ұлыстар жаңашылдыққа қатысты.
Мәдениеттің кей құрамы қозғалмалы болса, енді біреулері – қалыпты, тұрақты,
тіпті өзгеріссіз.
Дінді мәдениет шеңберінен шығарып тастаған атеистердің нигилистік
көзқарасымен келісуге болмайды. Өз ұстанымымен, шарттарымен, тиымдарымен
ол біздің тұрмысымыздың барлық саласына: тіл мен ойға, тамақтану мен жеке
қатынасқа, дәстүр мен салтқа, шығармашылық пен күйбеңдікте, қасиетті мен
қасиетсіздіке көрініс тауып отырады. Дін заттай да, рухани да адам
мәдениеті әлеміне кіреді. Дін қарқындылықтың түрлі қоғамның рухани өмірінің
барлық мәнді элементтерін – әдет-ғұрыптар, дәстүрлер, салттар,
құндылықтар, мән-мағына танымға әр береді. Сонымен қатар мәдениеттің аса
ежелгі құрамы болған дін өзгермелі-дүниеліктен аса алшақ және дәстүрлілік
пен мәңгілікті жақын тұтады. Онда мәдениеттің тұрақты, бірқалыпты бастамасы
аса айқын байқалады. Мәдениеттің маңызды түйіні, саналы адам құбылысының
пайда болуымен тарихшылар байланыстыратын құрама тұрақтылардың бірі,
маңызды түйіндерінің бірін құрастыратыны баршаға аян.
Этнограф Дж.Фрезер заманауи Құдай сөзін түсіндіретінде осы негізге
сүйеніп: Барлық мәдениет – шіркеуден, культтан басталады деп
тұжырымдайды. Алайда мұндай біржақтылықты ескере отырып, дінтанудың негізін
қалаушылардың бірі К. Ницше жүз жыл бұрын жазған: Дінді адамзаттың бүкіл
құндылығы, даналық негізді мәдениеттің шығармашылық алғышарты ретінде
қарастыруды дұрыс деуге болмас. Алайда ол барлығына ең биік қасиеттер бере
алады. Және шын мәнінде культ ұғымы (лат. Kultus – құрметтеу, күтім) мен
“культура – мәдениет (жасау, тәрбиелеу, білім беру) этимологияның өзінде
ерекшеліктерді айқындайды: құрметтеу жасап шығару емес.
Ең алдымен мәдениет – қоғам дамуының пайымдық-қолданбалы және салиқалы
сұраныстардың туындауы, адам қабілеттері мен сезімдерінің, сананың табиғи
және болмыстық шамасының іске асырылуы. Мәдениеттің жалпы адамзаттық
құндылықтары саналы адамның ұзақ әлеуметтенуінің жемісі топтар мен ұлыстар
арасындағы салқындықтың бірте-бірте кемуі, біздің бабаларымыздың
өндірістік және тұрмыстық-отбасылық әлемді танудың көркемдік мен өнегелік
тәжірибенің жинақтауы болып табылады. Мәдениет қолдан қолға берілген
секілді қарттардың немерелеріне салт пен дәстүрді, іс-әрекет жолдарын,
білімдерді табыстап орнын алмастыратын ұрпақтар сабақтастығын қамтамасыз
етеді. Ол прогресс жетістіктерін айналымға салып, адам бойындағы табиғат
берген қасиеттерді, тұлғаны байытатын, биіктететін қабілеттерді іске асыру
үшін жағдай жасайды.
Дегенмен, мәдениет тек өндірістік, отбасылық-тұрмыстық және т.б.
тәжірибенің аталған түрлерінен ғана шықпайды. Мәдениеттегі сенімнің,
нанымның, сезімдердің, интуицияның, пайымсыздық пен көз бояушылықтың
аталған көріністері – бұл да рухани тәжірибенің өлшемі, өз алдына жетістік,
объективті шындық пен рухани шындық ретінде алғашқы да, екіншісі де
табиғатты сезімдік тікелей игеру. Басқаша айтқанда, дінмен жанасатын
өзінің ішкі қисынсыздықпен көрінетін рухани тәжірибенің өлшемі.
Дін пайымдылық қисындылықты аса бейнелей бермейді. Тіпті ол дүниені
игерудің өзгеше сезімдік-сезіну, бейнелік-нақты құралы. Дін – адамның
қоршаған орта мен өз ішінде үнемі соқтығысатын, сонымен қатар тікелей
сезіне, өлшей, бейнелей де, тани да алмайтын, ұғындырып жеткізілуі (сөзге,
түсінікке айналдыруға) қиын, құпия, ғажайып, танымаған бағдардың қисынсыз
ерекше тәсілі. Дін құпиямен, мәңгілікпен, бастапқымен, шектен тысқары
айнаның арғы жағымен тікелей жанасуға ұмтылысты бейнелейді және осы
мағынада – сенім мен мәдениет – пайымсыз, қалыпсыз тұрмыстық сананың
өзгеше, тікелей пәлсапасын құрайды.
Мәдениет пен дін – сыртқы, кездейсоқ көршілер емес. Іштей олар адамзат
тарихымен бірге келе жатыр. Адам санасын қалыптастыратын мәдениеттің ерте
кезеңінде өзінің мазмұны мен түрі жағынан мифологиялық болып келген.
Мәдениет тарихшылары мәдениет бастауында біздің бабаларымыз айғақ пен ойдан
шығарылғанды, бақылау мен көзбояушылықты, шынайылық пен аңызды, іс
жүзіндегі әрекет пен дұғалық әрекетті, шындық пен әпсаналарды ажырата
алмағанын дәлелдейді. Мифология – адамзаттың сәбилік әлемді сезінуі. Өзінің
бір топ архетиптерін (білімдерде ғана емес, сенімде де) мәдениет дәл осы
мифологиядан алған. Осындай архетиптердің бірі – таңғажайыпқа сену.
Осы сәбилік әлемді сезінудің көбі өткенде қалып, мәңгі ұмытылған.
Бірақ әлі де ұмытылмаған, қызықты анахронизм ретінде қабылданып отырған
нәрселер де бар. Осы аңыздық бастамалардың бірі шамамен адамның қарама-
қайшы табиғатын меңгерумен үйлесімді болар, заманауи мәдениетке, оның
кеңістігінің тылсым өлшемін құрай кірді. Аңыз бен сиқырдан туған өлшем –
қабылдаушы емес, көріпкелдік аянмен сезінетін, тылсымға толы, жердегі
биіктікке айналған, аса сезімтал, қисынсыз.
Қоғам дінге қарағанда едәуір жылдам өзгереді, өмірдің түрлі
салаларына еніп кетуінің, бірқалыптылығының, ерекше дәстүрлігінің арқасында
қоғамдық өмір мен мәдениеттің сақталған, тұрақты бастамасы ретінде
көрінеді.
Дінде сакралдық (табиғаттан да жоғары) пен қасиеттілік (аса
қадірленетін) үйлесім табады. Адамзат дамуының ерте кезеңдерінде діннің
билігі оның тура шекарасынан шығып отырған. Кейінгі Орта ғасырға дейін
шіркеу мәдениет саласының барлығын дерліктей қамтып отырған. Ол бір уақытта
мектеп пен университет, клуб пен кітапхана, лектория мен филормония да бола
білді. Мәдениеттің бұл мекемелері қоғамның өмірге деген іс жүзіндегі
мұқтаждықтарынан туған, бірақ шіркеуден бастау алып, көпшілігінде оны азық
еткен.
Дін өкілдерін рухани билей отырып, шіркеуді мәдениетке қызмет етуге
итермелей отырып мәдениетке қамқор болып, бақылап отырған. Әсіресе мұндай
рухани диктатура саяси және құқықтық түрде шіркеу басымдық көрсеткен
ортағасырлардағы католик әлемінің елдерінде сезілген. Және тіпті барлық
жерлерде ол құқық пен өнерде, білім беру мен тәрбиеде басым болған.
Схоластика дәуірі пәлсапалық ой, ғылыми ізденістің тұсауын байлаған. Кез
келген диктатура секілді шіркеу цензурасы мәдени алған дамуға қарай жағдай
жасаған емес; еркіндік – мәдениеттің тынысы, онсыз ол тұншығады.
Мәдениеттің шынайылығына діннің оңды әсер етуін ескергенде осы жағдай
жайында ұмытпаған жөн.
Шамамен, дін ұлттық сананың ұлыс мәдениеттерінің дамуы мен
қалыптасуына ықпал етті. Барлық жерде қалыптасып келе жатқан ұлт,
ұлыстардың дәстүрі мен тұрмысы, тілі мен аңыздары, тіпті ұлттық ойлау
тізбегі ата-бабалар сеніміне боялған. Олардың ошақтары, паналары мен
зираттары құрбандықтарымен тұтас болған. Ұлттық сананың алғашқы көздері –
тек қандық туыстық, бір еңбек пен ортақ пана ғана емес, қасиетті жерлердегі
ортақ салттары да.
Пұтқа табынушылықта ұлттық санасы мен санадан тыс тамырлары аса
тереңде жатыр. Оларда тотемизмнің, ата-бабалар өмірі, тайпа көсемдері мен
батырларының салттары мен ұғымдарының бірлігін азық еткен. Пұтқа
табынушылық сенімдерінде өзгешелік жалпыдан басым болады. Бұл алғашқы
қауымдық топтардың бөлінуін көпшілігінде тереңдететін, ұлттардың пұтқа
табынушылық терең тамырлары кейін құрылған жеке діндер мен өркениеттердің
бейнесін, ұлттық мәдениеттердің қайталанбас тұрақты өзгешелігін анықтады.
Өркениет түсінігі мәдениет синонимі ретінде жиі, ал кей жағдайларда
тарихтың варварлық кезеңін анық белгілеу үшін қолданылады. Соңғы кездері
өркениет дегенде жекелеген мәдениеттердің тарихи түрлерін (антикалық
өркениет т.б.) немесе жаһандық мәдениеттердің (Батыс өркениеті, Шығыс
өркениеті) өзгешелігі мен мәдени деңгейін түсіреді.
Ұлттардың діни (оның ішінде пұтқа табынушы) мұрасы Батыс пен Шығыстың
жаһандық өркениеттердің бір құрамына айналды. Әйтсе де реформа мен
рационализм мектебінен өткен, дамыған Батыс өркениеті діни реңк алып
отырғаны шамалы-ақ (оның ішінде христиандық қана емес, пұтқа табынушылық
та) Шығыс өркениетінде болса, салиқалылық пен діннің байланысқандығы
соншалық, екеуінің арасын ажырату тіпті мүмкін емес.
Әлемдік діндердің өркениеттік ықпалы өте зор болды. Олар ұлыстар
арасындағы салқындықты жойды, тұйықтықтан шығарды, ұлттардың тез
қалыптасуына ықпал етті. Ең маңыздысы – жылдам, өзгеше кеңейіп келе жатқан
Ғаламда жалпыадамзаттық, ұлт үсті мен дін үсті мәдениет арнасына тартты.
Әлемдік діндерде барлық ұлттарға ортақ нәрсе аса айқын көрінеді. Ол нәрсе
ұлттар арасында тәжірибе құндылықтармен алмасатын қосымша кеңістік болды.
Ұлыстардың қалыптасуы тұсында дін оның таңдаулылығы мен тағдырын
қасиеттілікпен шарпыған, әлі толық ұғынбаған ұлттық идеяны, ойды бояған.
Әдетте шіркеу ұлттық мемлекеттіліктің қалыптасуы мен бекуіне ықпал етуші
себеп болып келген. Діннің аурасы – ұлттық психологияны құрайды.
Ұлыс мәдениетінде ұлттық пен діншілдіктің бірлігі – жалпыадамзаттық
құбылыс. Оған объективті берілген баға деп қабылдау керек. Сөйте тұра
мәдениеттің ұлттық ерекшеліктерін діннің көздеріне әкеп тіреуге, ұлттың
рухани өрлеуін жалпы діншілдену деп қарай дұрыс емес. Әрбір этностың
мәдениетіне міндетті түрде салиқалылықтың да бастаулары болады. Неғұрлым
оның діншілдігі жоғары болса, соғұрлым діни көздер күшті болады,
секуляциялық процестер ықпалды болған сайын – халық мәдениетінде еркін
ойлау мен зайырлылықтың бастаулары басым.
Христиандықта Шіркеу ұлттың материалдық мәдениеті кезеңінде монастырь
өндірісінің, шіркеу құрылысының, мәдениеттік орану мен бас киім өндіру,
кітап басып шығару, фреска, икона, пұт мұрасын қалдырды. Одан да зор үлес
халықтың руханиятына, яғни санасына, идеалына, өнегелілік пен көркемдік
мұралар да қосады. Шіркеу мәдениеттің ертедегі мекемелерінің орны ретінде
жоғарыда айтылған. Осы жерде шіркеудің халық санасына діни біліммен,
дәстүрмен, уағызбен насихат пен дінге қызмет ету әуенімен ортаға өнегелілік
пен психологиялық әсері арқылы тікелей әрі терең ықпалын атап өткен ләзім.
Расында, діннің мәдениетке күшті ықпалын ешкім терістеген емес.
Осындай ықпалдың теріс жағына екпін түсіре отырып, Ф.Энгельс христиандықты
адамзаттың рухани тарихындағы ең төңкерісшіл элементі (бөлігі) деп
атаған. Христиандық батыс өркениетіне ерекше ықпалын тигізді. Оны жиі солай
атап та жібереді. Христан өркениеті дегенмен осы дін ол жерде барлығын
анықтамайды. Дәл осы жерде ғылым мен философия теория ретінде, ал
рационализм Батыстың мәдени дәстүріне тән болып пайда болған. Дәл осында
(әсіресе христиандықтың арқасында) адам өзін тұлға деп түсінеді. Мұнда ұлы
әлеуметтік төңкерістер іске асырылған (ортақ пананың) жатақхананың жаңа
түрлері құрылған, техника қауырт дамыған, демократия институттары құрылып,
жер бетіне тарады.
Рас, осы жерден Шығыс елдеріне қарай отаршылда, миссионерлер мен крест
жорықшыларының легі, ал біздің уақытта – бұқаралық мәдениеттің ағымы бет
алды. Христиан мәдениеті мен өркениетін биіктетіп, буддизм мен исламның
мәдениеті мен өркениетін төмендетуге болмайды.
Жекелеген өркениетті қалыптасу, гүлдену және құлдырау кезеңдерін
басынан кешетініне тарих куә. Шамамен бұл құбылыс жаһандық өркениеттерге де
тән. Қазіргі кезде батыс өркениеті оның біржақтылығын, пайымды басымдығын
шектеулігі, өнегелілік ұстанымдарының кемшілігі, демократиялық
институттарының қауымның билігінен сақтанбағандығын ашып көрсеткен терең
құлдыраумен бетпе-бет келіп отырғаны анық. Одан өзге ол жиырмасыншы
ғасырдың екі дүниежүзілік соғысына біздің заманымыздың экологиялық және
өзге де планеталық сілкіністерге жауапты. Адамның техникалық қуаты мен
ғылыми жетістіктерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz