Бүркіт ысқақовтың шығармашылығы

КІРІСПЕ
1 БҮРКІТ ЫСҚАҚОВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ӘДЕБИ.КӨРКЕМ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
2 БҮРКІТ ЫСҚАҚОВТЫҢ ҒЫЛЫМИ.ЗЕРТТЕУ ЕҢБЕКТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихын зерделеп-зерттеу бүгінгі күннің басты міндеті болып қана қоймай, өткенімізге үңілуге, бүгінімізді саралап, болашағымызға бағыт-бағдар жасауымыз үшін қажет. Әсіресе бұл міндеттің қазіргі тәуелсіздік жағдайында өмір сүріп, әлемге танымал бола бастаған еліміз үшін маңызы ерекше.
Қоғамымызда түбегейлі өзгерістер өріс ала бастады. Соның ең басты көріністерінің бірі – қазіргі қазақ әдебиеті мен әдебиет тарихына көзқарас. Бұл ретте, біз, бір жағынан халқымыздың көркем тарихын түгендеп жатсақ, екінші жағынан, қаламгерлер арасынан шын мәніндегі суреткерді, нағыз тума талантты анық танып, оның шығармашылық ерекшелігін қалың жұртқа танытып, туған әдебиетіміздегі орны мен рөлін белгілеуді әдеби сын мен ғылыми-зерттеу мақсатына, мұратына айналдыратын болдық.
Бүркіт Ысқақовтың шығармашылығына байланысты біздің зерттеуімізге арқау болған тақырыптың зәрулігі де осынау заңды мақсат пен мұраттан туған.
Қазақ әдебиетінің дамуында белгілі ақын, әдебиет зерттеушісі Бүркіт Ысқақовтың өзіндік қосқан үлесі ересен мол. Оның шығармашылығын өзіне дейінгі, өзімен тұстас, өзінен кейінгі әдеби процестен бөліп қарауға болмайды. Керісінше, тығыз бірлікте, өзара байланыс сабақтастықта қарастырған абзал.
Бүркіт Ысқақовтың артына қалдырған шығармашылық мұрасы жайлы бүгінге дейін кең көлемде, жүйелі сөз етілмей келді. Біздіңше, ақындық пен ғалымдықты қатар алып жүрген оның өлеңдері мен зерттеу еңбектері бүгінгі уақыт талаптары тұрғысынан қарастырылуы, бағалануы қажет. Міне, ой – сөз жүйесін осы реттен сабақтасақ, Бүркіт Ысқақовтың еңбек-мұраларын кең көлемде зерттеу қажеттілігі туындайды.
Оның поэзиялық туындылары қоғам, адам, өмір заңдылықтарын кең көлемде сөз етуімен, кезең-уақыт талаптарын өлеңдері арқылы көркем, кемел жеткізуімен ерекшеленеді. Бүркіт Ысқақовтың әдебиет зерттеушісі ретінде артына қалдырған еңбектерін сараласақ, оның ғылыми-зерттеу еңбектерінің даралық сипаттары, мән-маңызы және қазіргі таңдағы әдебиеттану ғылымындағы алатын орны айқындалады.
Бүркіт Ысқақов туралы мерзімді баспасөзде, еңбектерінің аракідік талданғаны болмаса, арнайы ғылыми негізде кешенді түрде зерттелген емес. Бүркіт Ысқақов шығармашылығы көпқырлылығымен ерекшеленеді. Ол – ақын, ғалым, аудармашы, көсемсөз шебері. Ол – кеңестік кезеңнің бар ауыртпалығын көрген, ұлтын ерекше сүйген қайраткер. Сондықтан Бүркіт Ысқақовтың шығармашылығын тұйықтап тастамай, сол кезең аясында, саяси-мәдени ортамен бірлікте, тұтастықта қарастыруға талпыныс жасадық.
Міне, осы айтылған мәселелердің негізінде қазақ әдебиетінің тарихында арнайы зерттелмеген Бүркіт Ысқақовтың шығармашылық мұрасын толықтай зерделеп шығу тақырыптың өзектілігін дәлелдейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Б.Ысқақовтың өмірі мен шығармашылығы жайлы мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрген С.Негимовтің, Ж.Өмірбековтің, О.Құдышұлының, М.Құл-Мұхаммедтің мақалаларында, С.Қирабаевтың, Д.Қамзабекұлының, А.Тасымбековтың еңбектерінде сөз болады. Дегенмен, қаламгердің шығармашылық ғұмырбаяны, жекелеген еңбектерінің тақырыптық – жанрлық, көркемдік ерекшеліктері де арнайы зерттеу жүйесіне айналмаған еді. Осы еңбек сол олқылықтардың орнын толтырып, жаңа көзқарастар тұрғысынан сөз етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бүркіт Ысқақовтың шығармашылығы көп қырлы, сан салалы болып келеді. Оның қаламынан туған өлеңдер, ғылыми-зерттеу еңбектер мен аудармалардың көпшілігі жеке кітап түрінде жарық көрді. Бүркіт Ысқақов балаларға арнап та көптеген өлеңдер жазған. Ақын туындыларының бір саласы – ән-өлеңдері. Оның мерзімді басылым беттерінде әр уақытта жарияланған публицистикалық өткір мақалалары мен сын рецензиялары да мол. Міне, осы қаламгерлік ерекшелікке байланысты зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері де айқындалады.
- Б.Ысқақовтың шығармашылық ғұмырнамасын жасау;
азаматтық-қайраткерлік қырларын ашу;
- шығармашылығындағы тақырыптық ізденіске, жанрлық, көркемдік сипат
ерекшеліктеріне ден қою;
- ақынның поэзиясының тақырыптарын, идеялық тереңдігін, көркемдік
ізденіс, шеберлігін зерделеу;
- оның шығармашылық ерекшелігін тану;
- ғалымның ғылыми-зерттеу еңбектерін саралай қарастырып, олардың
қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасуындағы мән-маңызын
айқындау;
- оның ғылыми еңбектерінің әдеби үрдісте атқарған міндеттері мен бүгінгі
әдебиеттану дамуындағы өзіндік орнын нақтылай ашып көрсету;
- Б.Ысқақов өмір кешкен кезеңнің өзіндік сипатына сай оның ғылыми
еңбектерін қарастыру арқылы қоғамдық-әлеуметтік, танымдық
көзқарасының қалыптасу жолдарын анықтау;
- қазақ әдебиетінің туысқан халықтар әдебиетімен байланысы жайындағы
ғалым зерттеулерінің өзіндік мән-маңызын анықтап, сараптап көрсету;
- ғалым еңбектерінің кейінгі қазақ әдебиеттану ғылымындағы
жалғастығын айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
“Бүркіт Ысқақовтың шығармашылық мұрасы” – әдебиеттану ғылымында арнайы зерттеу жүйесіне айналмаған тақырып.
- диссертацияда Бүркіт Ысқақовтың өмірі, шығармашылығы тұңғыш рет
ғылыми тұрғыдан зерттелді;
- Б.Ысқақовтың шығармашылығына қатысты мерзімді баспасөз
беттерінде, зерттеу еңбектерінде айтылған тұжырымдар мен ой-пікірлер
бүгінгі күн талабына сай байыпталып, жүйеленді;
-ақын өлеңдерінің көркемдік ерекшелігі, өзіндік даралығы, қапаста туған
жырларындағы шығармашылық ізденістері сараланды;
-ақынның алаш қайраткерлерімен рухани үндестігі және саяси
ұстанымындағы ортақ мүдде мен мақсат бірлігі талданды;
-оның аудармалары мен балаларға арналған шығармаларының көркемдік,
эстетикалық қуаты айқындалды;
-ғалымның зерттеу еңбектері диссертацияда жүйелі түрде қарастырылды.
Осындай сараптаулар мен ғылыми тұрғыдағы жүйелілік тұтаса келіп жұмыстың ғылыми жаңалығын құрайды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі. Зерттеу нысанасына алынған тақырыптың мәнін ашуда қолданылатын әдістердің маңызы зор. Көрсетілген мақсаттар мен міндеттерді шешу барысында жалпы зерттеу жұмыстарына тән салыстырмалы-тарихи және тарихи-функционалды талдау, жүйелеу, жинақтау, қорыту, т.с.с. әдіс-тәсілдер пайдаланылды.
Туындыны талдау, әрине, шығарма табиғатын танудан басталады. Ал, көркем шығарманың табиғатын терең тану үшін әдеби-теориялық біліммен қатар, эстетикалық таным, философиялық байыптау, шығармашылық лаборатория ерекшелігін жақсы білу қажет. Туынды табиғатына бойлау үшін әр шығармаға жеке ой-таным, көркемдік талғам тұрғысынан келу қажеттілігі Б.Ысқақов шығармашылығын зерделеу арқылы жүзеге асады.
Еңбекті жазу барысында әдебиеттану, философия, психология, тарих, мәдениеттану ғылымдарының отандық тарихы, қазіргі әдебиеттанудағы озық ой-пікірлер мен ғылыми- зерттеу жұмыстары, әлемдік өркениет пен ұлттық дамудағы гуманистік құндылықтар жетекшілікке алынды.
Қазақ әдебиетінің тарихына, теориясы мен сынына қатысты зерттеу еңбектер жазған А.Байтұрсынов [1], М. Әуезов [2], С. Мұқанов [3], Ғ.Мүсірепов [4], Ғ. Мұстафин [5], М. Қаратаев [6], Е. Ысмайылов [7], Т.Нұртазин [8], М.Ғабдуллин [9], Қ.Жұмалиев [10], Б.Кенжебаев [11], З.Қабдолов [12], З.Ахметов [13], С.Қирабаев [14], Р.Бердібай [15], Т.Кәкішев [16], А.Нұрқатов [17], Б.Сахариев [18], Н.Ғабдуллин [19], Р.Нұрғали [20], С.Әшімбаев [21], Ш.Сәтбаева [22], сондай-ақ қазіргі ұлттық әдебиеттануға өз үлестерін қосып жүрген Қ.Мәшһүр-Жүсіпов [23], Ж.Дәдебаев [24], Б.Майтанов [25], У.Қалижан [26], М.Хамзин [27], Т.Жұртбай [28], А.Шәріп [29], Д.Ысқақұлы [30], С.Негимов [31], Ә.Қоңыратбаев[32], Д.Қамзабекұлы [33] К.Ахметов [34], т.б. ғалымдардың құнды ғылыми-зерттеушілік, әдеби-теориялық, пікір, тұжырымдары басшылыққа алынды.
Зерттеу нысаны: Б.Ысқақовтың әдеби сын, ғылыми-зерттеу еңбектерінің даралық, поэзиялық төл туындыларының, аудармаларының, балаларға арналған шығармаларының эстетикалық және көркемдік сипаттары.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік мәні. Жұмыстың нәтижелері мен негізгі тұжырым-қорытындыларын жоғары оқу орындарының студенттері мен магистранттары, аспиранттары мен оқытушылары әдебиет тарихы және әдебиет сынының тарихы, әдеби шығармашылық пәндерінде пайдалана алады. Сондай-ақ әдебиет сынына қатысты арнайы курстар мен арнайы семинарлар ұйымдастыру барысында қосымша оқу материалы ретінде қолдануға мүмкіндік бар. Бұл еңбек ұлт мектептеріндегі қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімдері мен оқушыларының да рухани талап-тілектерін қанағаттандырады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде төмендегідей тұжырымдар жасалды:
- Б.Ысқақов шығармашылығы алғаш рет зерттеу жүйесіне айналғандықтан,
бұрын-соңды зерттеушілер назарынан тыс қалып келген әдеби-ғылыми
еңбектері жаңа уақыт талаптары тұрғысынан қарастырылды;
- Б.Ысқақовтың шығармашылық мұрасы тақырыптық, жанрлық, көркемдік
тұрғыдан жүйеленіп, ұлттық таным мен рухани сабақтастық қырларына
маңыз берілді;
- ақынның поэзиясы эстетикалық танымның үздік үлесі ретінде зерттеліп,
ондағы тақырып табиғаты, дәстүр жалғастығы мен уақыт үндестігі,
көркемдік-рухани ізденістер, шығармашылық шеберлік белгі-
ерекшеліктері кең көлемде қарастырылып, саралап көрсетілді;
- Б.Ысқақовтың ғылыми-зерттеу еңбектерінің қазақ әдебиеттануының
қалыптасу жолындағы, сол арқылы жалпы әдебиеттану ғылымының даму
үрдісіндегі өзіндік орыны анықталды.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен сарапталуы. Зерттеу жұмысы бойынша жарияланған мақалалар :
1. Ақиқат сөз әділ істі жақтаған... /Бүркіт Ысқақовтың ақындығы жөнінде/ «Шоқан тағылымы - 11» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. –Көкшетау: Көкшетау мемлекеттік университеті, 2006. – 246-248-б.
2. Артымда бар ел-жұртым (Белгілі ақын, әдебиет зерттеушісі Бүркіт Ысқақов жайлы сөз) // «Ө.А.Байқоңыров атындағы Жезқазған университетінің хабаршысы» ғылыми журналы. –Жезқазған, 2006. -№2. – 63-67-б.
3.Б.Ысқақовтың азаматтық-қайраткерлік қырлары // Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия университетінің «Хабаршы» ғылыми журналы, №3 (49), 2006. – 111-117-б.
4. Б.Ысқақов - әдебиет зерттеушісі // Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия университетінің «Хабаршы» ғылыми журналы, №5 (51), 2006. – 323-328-б.
5. Қазақ балалар әдебиеті және Бүркіт Ысқақов // ҮІІ-Халықаралық Байқоңыров оқулары материалдарының жинағы. –Жезқазған, 2007. – 171-175-б.
6. Қазақ әдебиетінің туысқан халықтар әдебиетімен байланысы Бүркіт Ысқақов зерттеулерінде // «Шоқан тағылымы-12» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, 2007. – 138-142-б.
7. Бүркіт Ысқақов // Әдістемелік құрал .-Жезқазған, 2007.-92 б
8.Бүркіт Ысқақовтың азаматтық лирикасы // «Ө.А.Байқоңыров атындағы Жезқазған университетінің хабаршысы» ғылыми журналы. –Жезқазған, 2007. -№2. – 30-42б.
9.Бүркіт Ысқақовтың шығармашылық мұрасы /VІІІ Халықаралық Байқоңыров оқулары материалдарының жинағы, Екінші кітап. – 238-241-б.
10 Бүркіт Ысқақовтың ақындығы // Қарағанды университетінің хабаршысы, №1 (49), 2008. – 111-117-б.
Жұмыс Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті қазақ әдебиеті кафедрасында талқыланып,қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Ақжол. – 1991. – 464 б.
2 Әуезов М. Қазіргі роман және оның геройы / Шығармалары: 20 т. – Алматы, 1985. – 19 т. – 496 б.
3 Мұқанов С. Өсу жолдарымыз. – Алматы, 1960. – 698 б.
4 Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. – Алматы, 1970. – 443 б.
5 Мұстафин Ғ. Жұлдызы өлең-жырдың сөнбейтұғын / Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы, 1984. – 5 т. – 400 б.
6 Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар. – Алматы, 1958. – 443 б.
7 Ысмайылов Е. Әдебиет жайлы ойлар. – Алматы, 1960. – 371 б.
8 Нұртазин Т. Жазушы және өмір. – Алматы, 1960. – 320 б.
9 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы, 1958. – 342 б.
10 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. – Алматы, 1960. – 2 т. – 336 б.
11 Кенжебаев Б. Болған, бастан өткен оқиғалар // Ақиқат. – 1992. – №9. – 235 б.
12 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы, 1976. – 340 б.
13 Ахметов З. Білімдіден шыққан сөз // Егемен Қазақстан. – 1970. – 12 наурыз.
14 Қирабаев С. Шығармалары: Екі томдық. – Алматы, 1992. – 1 т. – 544 б.
15 Бердібай Р. Халық мұрасының қамқоры // Алматы ақшамы. – Алматы, 1990. – 4 сентябрь.
16 Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы, 1994. – 448 б.
17 Нұрқатов А. Қазақ совет әдебиетінде большевиктік сын кеңінен өрістетілсін // Әдебиет және искусство. – 1951. – №6. – 35 б.
18 Сахариев Б. Абай шәкірттері кімдер // Лениншіл жас. – 1951. – 15 август
19 Ғабдуллин Н. Ғабит Мүсірепов – драматург. – Алматы: Жазушы, 1984. – 323 б.
20 Нұрғали Р. Сырлы сөз. – Алматы, 2000. – 400 б.
21 Әшімбаев С. Сын мұраты. – Алматы, 1979. – 235 б.
22 Сәтбаева Ш. Әдеби байланыстар. – Алматы, 1974. – 214 б.
23 Мәшһүр-Жүсіпов Қ. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. – Павлодар: Университет баспасы, 1999. – 384 б.
24 Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы, 1991. – 208 б.
25 Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. – Алматы, 1996. – 336 б.
26 Қалижан У. Имандылық киесі // Парасат. – 1998. – №10. – 21-23 бб.
27 Хамзин М. Қазіргі қазақ романы. – Қарағанды, 2001. – 205 б.
28 Жұртбай Т. Бетпе-бет // Абай. – 2000. – №1. – 38 б.
29 Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. – Алматы, 2000. – 336 б.
30 Ысқақұлы Д. Сын шын болсын. – Алматы, 1994. – 128 б.
31 Негимов С. Өлең өрімі. – Алматы, 1980. – 135 б.
32 Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы, 1994. – 312 б.
33 Қамзабекұлы Д. Руханият. –Алматы, 1997. – 272 б.
34 Ахметов К. Әдебиеттануға кіріспе. – Қарағанды, 2004. – 331 б.
35 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы, 1999. – 296 б.
36 Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы, 1995. – 282 б.
37 Ысқақұлы Д. Қазақ әдебиеттану ғылымының кемеңгері // Жұлдыз. – 2004. – №10. – 148-169 бб.
38 Құл-Мұхаммед М. Ағаның асыл бейнесі // Қазақ әдебиеті. – 2000. – №19.
39 Темірұлы М. Арман мен азап. – Алматы, 1998. – 154 б.
40 Ысқақов Б. Шындық даусы. – Алматы, 1990.-248 б.
41 Ысқақов Б. Әлімнің әлегі. – Алматы, 1987. – 119 б.
42 Негимов С. Тауқыметті ғұмыр, тағдырлы жырлар // Қазақ әдебиеті. – 2004. 31 желтоқсан .
43 Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. - Алматы, 1998. – 219 б.
44 Темірұлы М. Елім деп еңіреп туған ер еді // Орталық Қазақстан. – 2004. – 6 қараша.
45 Ж.Өмірбеков. Қайсар ақын, тынымсыз ғалым// Орталық Қазақстан. – 1994. – 10 желтоқсан
46 Құдышұлы О. Азаттықты аңсап өткен азамат // Орталық Қазақстан-1994-5 қараша
47 Шаймерденов С. Ғасыр асуы алдында // Парасат.-1993.-\№6.-4 б.
48 Зауал// Алматы, 1991.-271.
49 Ысқақов Б. Жылдар жырлайды. – Алматы, 1979. – 107 б.
50 Ысқақов Б. Өлеңді жылдар. – Алматы, 1988. – 142 б.
51 Абай. Екі томдық шығармалар жинағы. І том. Алматы, 2004.-296 б.
52 Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары. – Астана, 2001.-312 б.
53 Жәмішов Ә. Жыр жанары. Алматы, 1970.-218 б.
54 Қазақ поэзиясындағы дәстүр ұласы. – Алматы, 1981.-120 б.
55 Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектеп, 1973.-212 б.
56 Қабдолов З. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Санат, 2003.-Т.1
-552 б.
57 Нұрғалиев Р. Арқау. – Алматы, 2 томдық шығармалар жинағы, 1991. – 576 б.
58 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы, 1974, - 320б.
59 Қазақ балалар поэзиясының антологиясы. – Алматы, 1977. – 460 б.
60 Байтұрсынов А. Шығармалары: Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
61 Мәшһүр-Жүсіп Қ.П. Көркем сөздің құдіреті. – Павлодар: "ЭКО" ҒӨФ, 2000. -288 б.
62 Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1974.-176 б.
63 Қирабаев С. Революция және әдебиет. Екі томдық. Т.1. – Алматы: Жазушы, 1977.-370 б.
64 Зарубежная детская литература. /под ред.И.С.Чернявской– Москва, Просвещение, 1974.-478 б.
65 Детская литература. Хрестоматия.(Сост.Я.А.Чернявская, Г.В.Регушевская) – Москва, Просвещение, 1987.-446 б.
66 Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение, – Москва:Просвещение, 1978. – 352 с.
67 Б.Ысқақов. «Сәбит Мұқанов және түркі тілдес халықтар әдебиеті» (мақала). Б.Ысқақовтың жеке мұрағат қорынан.
68 Сөнбес жұлдыздар. –Алматы: Қазақстан, 1989.-272 б
69 Ысқақов Б. Қазақ-татар әдеби байланысы. –Алматы, 1976. -175 б.
70 Ысқақов Б. Қазақ және Еділ бойы халықтары әдебиеттерінің идеялық-творчестволық байланыстары (шығу тегі мен жолдары). – Алматы: «Арыс» баспасы, 2007. -276 б.
71 Егеубай А. Құлабыз. –Алматы, 1999. 262 б.
72 Бердібай Р. Байқалдан Балқанға дейін. – Алматы: Қазақстан,1996, 25 б
73 Тойшыбаева С. Қазақ-қарақалпақ әдебиеттерінің байланысы. – Алматы: Ғылым, 1977. 88 б.
74 Егеубай А. Құлабыз. – Алматы, 1999. 262 б.
75 Нарымбетов Ә. Дәуір және поэзия. – Алматы, 1970. – 152 б.
76 Оразаев Ф. Қазақ әдебиетін зерттеушілер. – Алматы, 1991. – 255 б.
77 Ғашық-наме. – Алматы, 1979. – 271 б.
78 Әдебиеттер туыстығы. – Алматы, 1986. – 200 б.
79 Әуезов М. Шығармалар. Он бірінші том. – Алматы, 1969. – 480 б.
80 Әсіпұлы С. Елін сүйген ердің ізі // Орталық Қазақстан. – 2005. – 1 ақпан.
81 Құдышұлы О. Қиядан қарайтын қыран еді // Орталық Қазақстан. – 1999. – 3 қараша
82 Ысқақов Б. Сенің Отаның. – Алматы, 1958.
83 Қазақстан Жазушыларының III съезі. – Алматы, 1956. – 183 б.
84 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетіндегі халықтар достығының идеясы. – Алматы, 1957. – 32 б.
85 Ысқақов Б. Ғылыми құнды кітап // Лениншіл жас. – 1959. – 29 наурыз
86 Ысқақов Б. Көлеңке көріністер, күңгірт кейіпкерлер // Қазақ әдебиеті. 1959. – 14 тамыз
87 Ысқақов Б. С.Дөнентаев поэзиясының жанрлық ерекшеліктері // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1959. №11. – 31-36 б.
88 Ысқақов Б.Сараны көргендер // Қазақ әдебиеті. – 1960. – 5 ақпан
89 Ысқақов Б. Демократ ақын // Қазақстан мектебі. 1960. 73-78 бб.
90 Ысқақов Б. С.Сейфуллин // Лениншіл жас. 1957. – 16 мамыр
91 Ысқақов Б. Ұмытылмас бір апта // Жұлдыз. 1961. – №8
92 Ысқақов Б. Егіз жырлар // Қазан утлары. – 1963, №1
93 Ысқақов Б.Татулық тамыры тереңде. // Жұлдыз, 1963. – №8
94 Ысқақов Б. Бейімбет Майлин // Білім және еңбек, 1964. – №9
95 Ысқақов Б. Әнші Әміре Қашаубаев // Еңбек таңы, 1965. – №3
96 Ысқақов Б. Шоқан Уәлиханов // Білім және еңбек, 1965. – №4
97 Ысқақов Б. Ілияс Жансүгіров // Білім және еңбек, 1965. – №5
98 Ысқақов Б. Қаюм Насыри // Білім және еңбек, 1965. – №11
99 Ысқақов Б. Ыбырай Алтынсарин // Білім және еңбек, 1966. – №11
100 Ысқақов Б. Ғалымжан Ибраһимов //Жұлдыз, 1976. – №3
101 Ысқақов Б. Қасым Аманжоловтың ақындығы // Қазақстан әйелдері, 1977. – №4
102 Ысқақов Б. Әбу Аббас Әл-Ферғани // Білім және еңбек, 1977. – №4
103 Ысқақов Б. Ахмед әл – Меруази // Білім және еңбек, 1977. – №6
104 Ысқақов Б. Ғаббас әл – Жауһари // Білім және еңбек, 1977. – №7
105 Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. – Алматы: Бірлік, 1999. -752 б.
106 Қыраубаева А. Қазақ әдебииетіндегі шығыстық қисса-дастандардың түп-төркіні мен қалыптасуы. –Алматы, 1997. -270 б.
107 Субханбердина Ү. Ғашықтық дастандар. –Алматы: Жазушы, 1994. -468 б.
108 Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. –Алматы: Ана тілі, 1991. -264 б.
109 Ибатов А. Құтбтың «Хұсрау уа Шырын» поэмасының сөздігі. –Алматы: 1974. -37 б.
110 Бес ғасыр жырлайды. 2 томдық. Құрастырған М.Мағауин, М.Байділдаев. Алматы: Жазушы, 1989, -Т.1. -348 б.
111 Абай (Ибрагим Құнанбаев). Өлеңдер, поэмалар, аудармалар мен қара сөздер. –Алматы: Жібек жолы, 2005. -448 б.
112 Нарымбетов Ә. Қазақ совет поэмасы. –Алматы, 1977. -240 б.
113 Дербісалин Ә. Әдебиет туралы толғаныстар. –Алматы: Ғылым, 1990. -296 б.
114 Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері. –Алматы: Кенже-пресс, 2000. -216 б.
115 Ергөбек Қ. Сәбит Мұқанов. –Алматы: Мектеп, 1989. -144 б.
116 Тұрысбеков Р. Дүниетаным және шығармашылық: (Сәбит Мұқановтың 20-жылдардағы прозасы). Оқу құралы. –Алматы: Қазақ университеті, -1993. -144 б.
117 Серікқалиев З. Ақ жол. Сын кітабы: мақалалар, зерттеулер. –Алматы: Жазушы, 1990. - 464 б.
118 Жұртбай Т. Талқы. –Алматы: Қазақстан, 1997. -368 б.
119 Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. –Алматы: Ғылым, 1991, -207 б.
120 Абдрахманов С. Біздің Пушкин. Зерттеу. –Астана: Елорда, 1999. -192 б.
121 Дәдебаев Ж. Қазіргі қазақ әдебиеті. Алматы: Қазақ университеті,
122 Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. Алматы: Ғылым: Жазушы, 1991. -432 б.
123 Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия. Монография. –Алматы: Жазушы, 1960.
124 Мұқанов С. Алтын аймақ. –Алматы: Жазушы, 1988. -270 б.
125 Ергөбеков Қ. Баянғұмыр. –Алматы: жазушы, 1991. -232 б.
126 Базарбаев М. Әдебиет және дәуір. –Алматы: жазушы, 1966. -272 б.
127 Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет. –Алматы, 1997. -504 б.
128 Бердібаев Р. Әдебиет және өмір. –Алматы: Казмемқорәдеббас., 1964. -186 б.
129 Бердібаев Р. Биік парыз. –Алматы: Жазушы, 1980. -237 б.
130 Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. –Алматы, 1986. -400 б.
131 Қаратаев М. Шеберлік шыңына. –Алматы, 1963.-420 б.
132 Қаратаев М. Әдебиет және эстетика. –Алматы, 1970.-352 б.
133 Пірәлиева Г. Ішкі монолог. –Алматы, 1994. -138 б.
134 Көбесов А. Сөнбес жұлдыздар.-Алматы,1973.-160 б.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 118 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихын
зерделеп-зерттеу бүгінгі күннің басты міндеті болып қана қоймай,
өткенімізге үңілуге, бүгінімізді саралап, болашағымызға бағыт-бағдар
жасауымыз үшін қажет. Әсіресе бұл міндеттің қазіргі тәуелсіздік жағдайында
өмір сүріп, әлемге танымал бола бастаған еліміз үшін маңызы ерекше.
Қоғамымызда түбегейлі өзгерістер өріс ала бастады. Соның ең басты
көріністерінің бірі – қазіргі қазақ әдебиеті мен әдебиет тарихына көзқарас.
Бұл ретте, біз, бір жағынан халқымыздың көркем тарихын түгендеп жатсақ,
екінші жағынан, қаламгерлер арасынан шын мәніндегі суреткерді, нағыз тума
талантты анық танып, оның шығармашылық ерекшелігін қалың жұртқа танытып,
туған әдебиетіміздегі орны мен рөлін белгілеуді әдеби сын мен ғылыми-
зерттеу мақсатына, мұратына айналдыратын болдық.
Бүркіт Ысқақовтың шығармашылығына байланысты біздің зерттеуімізге
арқау болған тақырыптың зәрулігі де осынау заңды мақсат пен мұраттан туған.
Қазақ әдебиетінің дамуында белгілі ақын, әдебиет зерттеушісі Бүркіт
Ысқақовтың өзіндік қосқан үлесі ересен мол. Оның шығармашылығын өзіне
дейінгі, өзімен тұстас, өзінен кейінгі әдеби процестен бөліп қарауға
болмайды. Керісінше, тығыз бірлікте, өзара байланыс сабақтастықта
қарастырған абзал.
Бүркіт Ысқақовтың артына қалдырған шығармашылық мұрасы жайлы бүгінге
дейін кең көлемде, жүйелі сөз етілмей келді. Біздіңше, ақындық пен
ғалымдықты қатар алып жүрген оның өлеңдері мен зерттеу еңбектері бүгінгі
уақыт талаптары тұрғысынан қарастырылуы, бағалануы қажет. Міне, ой – сөз
жүйесін осы реттен сабақтасақ, Бүркіт Ысқақовтың еңбек-мұраларын кең
көлемде зерттеу қажеттілігі туындайды.
Оның поэзиялық туындылары қоғам, адам, өмір заңдылықтарын кең көлемде
сөз етуімен, кезең-уақыт талаптарын өлеңдері арқылы көркем, кемел
жеткізуімен ерекшеленеді. Бүркіт Ысқақовтың әдебиет зерттеушісі ретінде
артына қалдырған еңбектерін сараласақ, оның ғылыми-зерттеу еңбектерінің
даралық сипаттары, мән-маңызы және қазіргі таңдағы әдебиеттану ғылымындағы
алатын орны айқындалады.
Бүркіт Ысқақов туралы мерзімді баспасөзде, еңбектерінің аракідік
талданғаны болмаса, арнайы ғылыми негізде кешенді түрде зерттелген емес.
Бүркіт Ысқақов шығармашылығы көпқырлылығымен ерекшеленеді. Ол – ақын,
ғалым, аудармашы, көсемсөз шебері. Ол – кеңестік кезеңнің бар ауыртпалығын
көрген, ұлтын ерекше сүйген қайраткер. Сондықтан Бүркіт Ысқақовтың
шығармашылығын тұйықтап тастамай, сол кезең аясында, саяси-мәдени ортамен
бірлікте, тұтастықта қарастыруға талпыныс жасадық.
Міне, осы айтылған мәселелердің негізінде қазақ әдебиетінің тарихында
арнайы зерттелмеген Бүркіт Ысқақовтың шығармашылық мұрасын толықтай
зерделеп шығу тақырыптың өзектілігін дәлелдейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Б.Ысқақовтың өмірі мен шығармашылығы
жайлы мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрген С.Негимовтің,
Ж.Өмірбековтің, О.Құдышұлының, М.Құл-Мұхаммедтің мақалаларында,
С.Қирабаевтың, Д.Қамзабекұлының, А.Тасымбековтың еңбектерінде сөз болады.
Дегенмен, қаламгердің шығармашылық ғұмырбаяны, жекелеген еңбектерінің
тақырыптық – жанрлық, көркемдік ерекшеліктері де арнайы зерттеу жүйесіне
айналмаған еді. Осы еңбек сол олқылықтардың орнын толтырып, жаңа
көзқарастар тұрғысынан сөз етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бүркіт Ысқақовтың
шығармашылығы көп қырлы, сан салалы болып келеді. Оның қаламынан туған
өлеңдер, ғылыми-зерттеу еңбектер мен аудармалардың көпшілігі жеке кітап
түрінде жарық көрді. Бүркіт Ысқақов балаларға арнап та көптеген өлеңдер
жазған. Ақын туындыларының бір саласы – ән-өлеңдері. Оның мерзімді басылым
беттерінде әр уақытта жарияланған публицистикалық өткір мақалалары мен сын
рецензиялары да мол. Міне, осы қаламгерлік ерекшелікке байланысты зерттеу
жұмысының мақсат-міндеттері де айқындалады.
- Б.Ысқақовтың шығармашылық ғұмырнамасын жасау;
азаматтық-қайраткерлік қырларын ашу;
- шығармашылығындағы тақырыптық ізденіске, жанрлық, көркемдік сипат
ерекшеліктеріне ден қою;
- ақынның поэзиясының тақырыптарын, идеялық тереңдігін, көркемдік
ізденіс, шеберлігін зерделеу;
- оның шығармашылық ерекшелігін тану;
- ғалымның ғылыми-зерттеу еңбектерін саралай қарастырып, олардың
қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасуындағы мән-маңызын
айқындау;
- оның ғылыми еңбектерінің әдеби үрдісте атқарған міндеттері мен бүгінгі
әдебиеттану дамуындағы өзіндік орнын нақтылай ашып көрсету;
- Б.Ысқақов өмір кешкен кезеңнің өзіндік сипатына сай оның ғылыми
еңбектерін қарастыру арқылы қоғамдық-әлеуметтік, танымдық
көзқарасының қалыптасу жолдарын анықтау;
- қазақ әдебиетінің туысқан халықтар әдебиетімен байланысы жайындағы
ғалым зерттеулерінің өзіндік мән-маңызын анықтап, сараптап көрсету;
- ғалым еңбектерінің кейінгі қазақ әдебиеттану ғылымындағы
жалғастығын айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
“Бүркіт Ысқақовтың шығармашылық мұрасы” – әдебиеттану ғылымында арнайы
зерттеу жүйесіне айналмаған тақырып.
- диссертацияда Бүркіт Ысқақовтың өмірі, шығармашылығы тұңғыш рет
ғылыми тұрғыдан зерттелді;
- Б.Ысқақовтың шығармашылығына қатысты мерзімді баспасөз
беттерінде, зерттеу еңбектерінде айтылған тұжырымдар мен ой-пікірлер
бүгінгі күн талабына сай байыпталып, жүйеленді;
-ақын өлеңдерінің көркемдік ерекшелігі, өзіндік даралығы, қапаста туған
жырларындағы шығармашылық ізденістері сараланды;
-ақынның алаш қайраткерлерімен рухани үндестігі және саяси
ұстанымындағы ортақ мүдде мен мақсат бірлігі талданды;
-оның аудармалары мен балаларға арналған шығармаларының көркемдік,
эстетикалық қуаты айқындалды;
-ғалымның зерттеу еңбектері диссертацияда жүйелі түрде қарастырылды.
Осындай сараптаулар мен ғылыми тұрғыдағы жүйелілік тұтаса келіп жұмыстың
ғылыми жаңалығын құрайды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі. Зерттеу нысанасына
алынған тақырыптың мәнін ашуда қолданылатын әдістердің маңызы зор.
Көрсетілген мақсаттар мен міндеттерді шешу барысында жалпы зерттеу
жұмыстарына тән салыстырмалы-тарихи және тарихи-функционалды талдау,
жүйелеу, жинақтау, қорыту, т.с.с. әдіс-тәсілдер пайдаланылды.
Туындыны талдау, әрине, шығарма табиғатын танудан басталады. Ал,
көркем шығарманың табиғатын терең тану үшін әдеби-теориялық біліммен қатар,
эстетикалық таным, философиялық байыптау, шығармашылық лаборатория
ерекшелігін жақсы білу қажет. Туынды табиғатына бойлау үшін әр шығармаға
жеке ой-таным, көркемдік талғам тұрғысынан келу қажеттілігі Б.Ысқақов
шығармашылығын зерделеу арқылы жүзеге асады.
Еңбекті жазу барысында әдебиеттану, философия, психология, тарих,
мәдениеттану ғылымдарының отандық тарихы, қазіргі әдебиеттанудағы озық ой-
пікірлер мен ғылыми- зерттеу жұмыстары, әлемдік өркениет пен ұлттық
дамудағы гуманистік құндылықтар жетекшілікке алынды.
Қазақ әдебиетінің тарихына, теориясы мен сынына қатысты зерттеу
еңбектер жазған А.Байтұрсынов [1], М. Әуезов [2], С. Мұқанов [3],
Ғ.Мүсірепов [4], Ғ. Мұстафин [5], М. Қаратаев [6], Е. Ысмайылов [7],
Т.Нұртазин [8], М.Ғабдуллин [9], Қ.Жұмалиев [10], Б.Кенжебаев [11],
З.Қабдолов [12], З.Ахметов [13], С.Қирабаев [14], Р.Бердібай [15],
Т.Кәкішев [16], А.Нұрқатов [17], Б.Сахариев [18], Н.Ғабдуллин [19],
Р.Нұрғали [20], С.Әшімбаев [21], Ш.Сәтбаева [22], сондай-ақ қазіргі ұлттық
әдебиеттануға өз үлестерін қосып жүрген Қ.Мәшһүр-Жүсіпов [23], Ж.Дәдебаев
[24], Б.Майтанов [25], У.Қалижан [26], М.Хамзин [27], Т.Жұртбай [28],
А.Шәріп [29], Д.Ысқақұлы [30], С.Негимов [31], Ә.Қоңыратбаев[32],
Д.Қамзабекұлы [33] К.Ахметов [34], т.б. ғалымдардың құнды ғылыми-
зерттеушілік, әдеби-теориялық, пікір, тұжырымдары басшылыққа алынды.
Зерттеу нысаны: Б.Ысқақовтың әдеби сын, ғылыми-зерттеу еңбектерінің
даралық, поэзиялық төл туындыларының, аудармаларының, балаларға арналған
шығармаларының эстетикалық және көркемдік сипаттары.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік мәні. Жұмыстың нәтижелері мен негізгі
тұжырым-қорытындыларын жоғары оқу орындарының студенттері мен
магистранттары, аспиранттары мен оқытушылары әдебиет тарихы және әдебиет
сынының тарихы, әдеби шығармашылық пәндерінде пайдалана алады. Сондай-ақ
әдебиет сынына қатысты арнайы курстар мен арнайы семинарлар ұйымдастыру
барысында қосымша оқу материалы ретінде қолдануға мүмкіндік бар. Бұл еңбек
ұлт мектептеріндегі қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімдері мен оқушыларының да
рухани талап-тілектерін қанағаттандырады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде
төмендегідей тұжырымдар жасалды:
- Б.Ысқақов шығармашылығы алғаш рет зерттеу жүйесіне айналғандықтан,
бұрын-соңды зерттеушілер назарынан тыс қалып келген әдеби-ғылыми
еңбектері жаңа уақыт талаптары тұрғысынан қарастырылды;
- Б.Ысқақовтың шығармашылық мұрасы тақырыптық, жанрлық, көркемдік
тұрғыдан жүйеленіп, ұлттық таным мен рухани сабақтастық қырларына
маңыз берілді;
- ақынның поэзиясы эстетикалық танымның үздік үлесі ретінде зерттеліп,
ондағы тақырып табиғаты, дәстүр жалғастығы мен уақыт үндестігі,
көркемдік-рухани ізденістер, шығармашылық шеберлік белгі-
ерекшеліктері кең көлемде қарастырылып, саралап көрсетілді;
- Б.Ысқақовтың ғылыми-зерттеу еңбектерінің қазақ әдебиеттануының
қалыптасу жолындағы, сол арқылы жалпы әдебиеттану ғылымының даму
үрдісіндегі өзіндік орыны анықталды.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен сарапталуы. Зерттеу жұмысы бойынша
жарияланған мақалалар :
1. Ақиқат сөз әділ істі жақтаған... Бүркіт Ысқақовтың ақындығы
жөнінде Шоқан тағылымы - 11 Халықаралық ғылыми-практикалық конференция
материалдары. –Көкшетау: Көкшетау мемлекеттік университеті, 2006. – 246-
248-б.
2. Артымда бар ел-жұртым (Белгілі ақын, әдебиет зерттеушісі Бүркіт
Ысқақов жайлы сөз) Ө.А.Байқоңыров атындағы Жезқазған университетінің
хабаршысы ғылыми журналы. –Жезқазған, 2006. -№2. – 63-67-б.
3.Б.Ысқақовтың азаматтық-қайраткерлік қырлары Л.Н.Гумилев атындағы
Еуразия университетінің Хабаршы ғылыми журналы, №3 (49), 2006. – 111-117-
б.
4. Б.Ысқақов - әдебиет зерттеушісі Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия
университетінің Хабаршы ғылыми журналы, №5 (51), 2006. – 323-328-б.
5. Қазақ балалар әдебиеті және Бүркіт Ысқақов ҮІІ-Халықаралық
Байқоңыров оқулары материалдарының жинағы. –Жезқазған, 2007. – 171-175-б.
6. Қазақ әдебиетінің туысқан халықтар әдебиетімен байланысы Бүркіт
Ысқақов зерттеулерінде Шоқан тағылымы-12 Халықаралық ғылыми-
практикалық конференция Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік
университеті, 2007. – 138-142-б.
7. Бүркіт Ысқақов Әдістемелік құрал .-Жезқазған, 2007.-92 б
8.Бүркіт Ысқақовтың азаматтық лирикасы Ө.А.Байқоңыров атындағы
Жезқазған университетінің хабаршысы ғылыми журналы. –Жезқазған, 2007. -№2.
– 30-42б.
9.Бүркіт Ысқақовтың шығармашылық мұрасы VІІІ Халықаралық
Байқоңыров оқулары материалдарының жинағы, Екінші кітап. – 238-241-б.
10 Бүркіт Ысқақовтың ақындығы Қарағанды университетінің
хабаршысы, №1 (49), 2008. – 111-117-б.
Жұмыс Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті қазақ әдебиеті
кафедрасында талқыланып,қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БҮРКІТ ЫСҚАҚОВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ӘДЕБИ-КӨРКЕМ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

Еліміз тәуелсіздік алып саяси-экономикалық тарихи-әлеуметтік жағынан
жаңару барысында рухани байлық сөз өнері саласындағы көркемдік-эстетикалық
құндылықтарын да жинақтап, зерттеуде соңғы онжылдықта көптеген оң
өзгерістер, толымды еңбектер көрініс таба бастады.
Әдебиет – ұлттың болмыс-бітімі, кескін-келбеті. Жер-ананы мекен еткен
халықтардың күш-қуатын тек олардың экономикасы ғана емес, жан
қажеттіліктерін өтейтін – рухани игіліктер саласындағы мұрасы да айқындаса
керек. Осы тұрғыдан келсек, қазақ әдебиетінің қай уақытта болса да шыққан
биігі, жеткен жетістігі ерек.
Белгілі бір ұлттың, халықтың рухани мұрасы қоғамнан тыс тұра алмайды. Сол
қоғамның рухани игіліктерін жасаушылар алдына қоятын талаптарын орындатқан
немесе сол қоғамның негізгі де жетекші ұстанымдарына қарама-қарсы кереғар
пікірде болсын, қалай болғанда да, қоғам мен рухани игіліктер жүйесі бір-
бірінен алшақ тұра алмасы анық. Жетпіс жылдан астам өмір сүрген кеңестік
кезеңдегі әдебиетіміздің саяси, тарихи тұрғыдан қаншалықты өскені, қандай
рухани қысым шеккені туралы, күні кешегі коммунистік идеологиядан туындаған
саясатты бүгінгі жас буын жетік білуі қажет. Ол үшін биік зияткерлікті,
ұлттық болмысты, руханият көрсеткішін анықтай алатын әдебиеттану ғылымына
үлес қосқан қаламгерлер еңбегін зерделеудің, зерттеп саралаудың маңызы
ерекше.
Жазылған шындықты жаңаша көзқарас тұрғысынан айта алу ұрпақтың зердесіне
өткенді таразылап, қазақстандық патриотизмді бойына сіңіру үшін керек. Бұл
орайда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: "Тоталитарлық
режим қазақ ұлты жөнінде таза экономикалық және таза таптық міндеттерден
басқа ұлттық өсіп-өнудің негіздерін тікелей қирату бағытын ұстады"
[35,242бб] деген пікірі тоталитарлық жүйе табиғатын айқын танытады.
Біржақтылықтың басым болғаны, шындықтың тұмшаланғаны баршаға аян.
Аталмыш жайтқа белгілі ғалым, академик С.Қирабаевтың: "Мәселе өткен
жолымызға, табыстарымыз бен қателіктерімізге ұшқырлықпен емес,
ұстамдылықпен дұрыс, объективті ой көзімен баға беруде" [36,21бб] деген
пікірі тұрғысынан келу қажет. Қазақ руханиятының, оның ішінде әдебиеттің
дамуына кеңестік дәуірдің сіңірген еңбегін ешкім де жоққа шығара алмас.
Қазақ әдебиетінің өркендеу тарихында өзіндік із қалдырған
қаламгерлердің бірі – Бүркіт Ысқақов. Ол – айтқысы келген сырын, танытқысы
келген шындығын жан тебірентер әсерлі суретке айналдырып, қағаз бетіне
көңілдегі қалпынан айнытпай түсірген шебер суреткер, үлкен ақын.
Поэзияның құдіреті – оның көркемдігінде, көркемдік кілті – бейнелі
тілінде. Айтар ой бар жерден көркемдік қуат бой көтеріп, өміршең дүниенің
есігін ашатыны белгілі. Шығармашылық жолында өз орнын тапқанға дейін
тынымсыз іздену дарынды тұлғаның өзіне лайық еңбектерінің тууына мол
мүмкіндік беріпті. Білуге, білімге деген құштарлық қаламгерді шығармашылық
зертханасына жаңа идея, жаңа мазмұн, жаңа түр жасауға ұмтылдырғандай.
Қазақ әдебиетінің көркемдік жағынан кемелденуіне өз тұрғыластарымен қатар
ақын, әдебиет зерттеуші Бүркіт Ысқақовтың қосқан үлесі де аз емес. Баспасөз
беттерінде айтылып қалып жүргені болмаса, Б.Ысқақов шығармашылығы жайында
кеңінен толғап, зерделей қарастырған зерттеулер бола қойған жоқ.
Ақиқатын айту абзал, Бүркіт Ысқақов – әдебиетіміздегі іргелі қаламгер.
Оның қаламынан туған туындылар оның өз заманының үні болғанын танытардай,
әрі көркемдік бояуы қанық ерекше туындылар санатында. Сондақтан да
болашағының бағдарын, кешегісі мен бүгінгісінің салмағын даралап та
саралайтын ұрпақ үшін Бүркіт Ысқақовтың шығармашылық мұрасын тану уақыт
мінберінде тұрған мәселе.
Әрине, кеңес дәуірінде де сөз өнерін зерттеу толастаған жоқ .Дегенмен,
ұлттық құндылықтарды жүйелі-кешенді зерттеуге толық мүмкіндік болды деп
айта алмасақ керек. Жаңарған жаңа кезеңнің мүмкіншілігі бізге қуаныш
сыйлаумен қатар үлкен жауапкершілік артқандығы да анық. Кешегі Дулат
Бабатайұлы, Махамбет Өтемісұлы, Абай Құнанбайұлы, Жамбыл Жабайұлы, Шәкәрім
Құдайбердіұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов, Әлихан Бөкейханов,
Мағжан Жұмабаев, Мұхтар Әуезов сынды алыптар өз халқының болашағына, оның
еркіндігіне шығармаларымен, қызмет етіп тәуелсіз елдің келбетін көруді
арман етті.
Алаш ардагерлерінің шығармаларындағы ұлттық рух, сөз өнерінде көркемдік
дәстүр ретінде үзілмей жалғасын тауып жатқанын әдебиет тарихынан білеміз.
Алаш ардақтыларымен тілектес, ниеттес ақындардың бірі – Бүркіт Ысқақов.
Талант табиғаты, көркемдік таным арналары әр алуан. Бүркіт Ысқақовтың өмір
жолы мен шығармашылық кезеңі де ешкімді қайталамастай өзгеше.
"Ұлылық дегеніміз – қарапайымдылық. Ұлылар өмірде аспайды, таспайды,
сондықтан да көзге түсе бермейді. Қарапайым ғана ғұмыр кешкендіктен
замандастары оны байқай да бермейді. Қарақан басының емес, халқының қамы
үшін тіршілік ететін олардың кейбір іс-әрекеттері замандастарына әнтектеу,
түсініксіздеу де көрінуі мүмкін. Оның үстіне биіктер алыстан жақсы
көрінеді. Нағыз ұлылар уақыттар озған сайын ғасырлар көгінде биіктей
береді, жұлдызы жоғарыда жарқырап, шапағын халқына шаша түседі"[37, 148бб].

Өзінің тиесілі марапатын ести алмай кеткен асылдарымыз қаншама. Солардың
бірі – Бүркіт Ысқақов. Кеңестік кезеңнің қытымыр уақытында өмір сүріп,
соған қарамастан халқына адал еңбек еткен Б.Ысқақовтың шын болмысы,
ғалымдық келбеті қандай? Біз сан қырлы дарын иесі Б.Ысқақовты толық тани
алдық па?
Қазақ әдебиеттану ғылымы мен қазақ поэзиясында, балалар әдебиетінде
өзіндік із қалдырған Бүркіт Ысқақовтың есімін аға буын үлкен құрметпен
атайды.
Бүркіт Ысқақов- 1924 жылы Қарағанды облысы, Нұра ауданының
Көкмөлдір ауылында туған. Қарағанды мұғалімдер институтын бітірісімен,
1942 жылы әскер қатарына шақырылып, Ұлы Отан соғысына қатысады. Соғыс
аяқталысымен туған жеріне оралып, Орталық Қазақстан газетінде қызмет
атқарған кезден ол өзінің қаламгерлік қабілетін айрықша таныта бастайды.
Сарыарқаның жүрегі, Ұлы Нұра жағасында тағы басқа да көптеген
очерктері, топтама өлеңдері жарияланады. 1948 жылы қызмет істей жүріп
С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің тарих – филология
факультетін, 1951 жылы ұлттық ғылым академиясының аспирантурасын бітіреді.
1951 – 1956 жылдары жеке басқа табынушылықтың зардабын шеккен. Бүркіт
Ысқақов- Ұлы Отан соғысы жылдарында қолына қару алып, кеңестік жүйені,
коммунистік идеяны қорғаса да сталиндік құйыртқы саясаттың құрығына көп
ілінген, көп зәбір-жапа шеккен азамат. Ағамыз 1951-53 жылдардағы
Космополотизм мен ұлтшыл-буржуазияшылдарға қарсы күрес деген ұранмен
жүргізілген репрессия тырнағына түсіп, қуғын-сүргінге ұшыраған
Е.Бекмаханов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайыловтармен бірге тұтқындалып, Жезқазған
өңіріндегі әйгілі Степлагке айдалған. 50-жылдары Қазақстанның Жоғары оқу
орындарында оқитын бір топ жастар сталиндік тоталитарлық жүйеге қарсы
ЕСЕП, яғни елін сүйген ерлер партиясын” құрады. Партияның іс-әрекеті ел
ішіне кең тарамаса да, 37-нің ызғары басылмай тұрған сәтте мұндай әрекетке
барудың өзі ерлікпен пара-пар дүние болатын. Жалпы отандық тарих пен
саясаттану ғылымында 50-жылдардағы репрессия тарихы мен сол кездегі қуғын-
сүргінге ұшыраған қайраткерлердің өмірбаяны әлі толық зерттеліп біткен жоқ
[38бб], -деп жазады Мұхтар Құл-Мұхаммед.
1950 – жылдары қуғын – сүргінге ұшырап, саяси тұтқын ретінде әр түрлі
лагерьлерде жазықсыз жапа шеккен, жеке басқа табынушылықтың ауыр
зардаптарын тартқан Махмет Темірұлы Бүркіт Ысқақов екеуінің қуғын-сүргінге
қалай ұшырағанын, кеңестік легерьлерде бастан кешкен тақсыреттерін
баяндайтын Арман мен азап аталатын кітапта ертеректе болған бір оқиғаны
былай баяндайды: Бұл ел өміріндегі қаралы оқиғалардың ең ауырларының бірі
– кейіннен қуғын-сүргін жылы болып аталған 1937 жылдың күз айларының
бірінде болған жағдай еді. Ол кезде жан-жақтан келіп оқитындар мектептің
жатақханасында жатамыз. Мұнда мектеп директоры Коммунистік партия мен Кеңес
үкіметінің қырағылығының арқасында көптеген халық жауларының
әшкереленіп жатқаны туралы хабарлады. Олардың ішінде кітаптарын үнемі сүйіп
оқып жүрген белгілі ақын-жазушылар Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс
Жансүгіровтер де бар екен.
Алғашқы кезде таңғалып, абыржып қалсақ та, директордың жан-жақты
түсіндіруінен кейін әлгі есімдері датталғандардың нағыз жау екендігіне
толық сеніп қалғандай күй кештік. Жиналыстан кейінгі жұмысымыз олардың
кітаптарын өртеп, құрту болды. Күндізгі кітап өртегенімізді малданып,
біздер де үлкен бір жұмыс тындырғандай жатақханада шырт ұйқыда жатқанбыз.
Бір уақытта бір бөлмеде жатқан бәріміз де: Ойбай, Сәкен өртеніп кетті-ау,
– деген дауыстан шошып ояндық. Дауыс шыққан жаққа жүгіріп барып байқасақ,
бұл ұйқысырап өксіп-өксіп жылап, айғайлап жатқан Бүркіт Ысқақов екен...
Сөйтсек, біздер ойымызда ештеңе жоқ, жай ғана күліп-ойнап, кітаптарды быт-
шыт қылып жыртып, өртегенге мәз болып жүрсек, ол күндізгі өртеніп кеткен
кітаптарға да, оның авторларына да жаны ашып, қатты күйзеліп жүрген екен
ғой [39,4бб] -дейді. Бұл үзіндіні оқи отырып біз Б.Ысқақовтың бойындағы
азаматтық, қайраткерлік қасиеттерінің бала жастан қалыптасқанын қапысыз
танығандай болдық.
Елін ерекше сүйген ердің сол уақыттағы халін М.Темірұлы былай суреттейді:
Біздер тәтті ұйқыда жатқанда ол көп уақыт көз ілмей жатыпты. Осы көрген
түсінен кейін Бүркіт көпке дейін ойын-күлкісіз, оңала алмай жүрді. Тіпті
өзінің жақын туыстары қайтыс болғандай қайғырды. Кейінгі студент болған
жылдарымызда ол бізге тіпті қатар жүрген құрбы емес, көп затты көрсетіп,
үйретіп жүрген ұстаздай болды. Оның көп білгендігіне, алғырлығына еліктей
жүріп, ол Елін сүйген ерлер партиясын (ЕСЕП) құрған кезде біз оны қуана
жүріп қабылдадық. Бүркіт өз қатарынан ой-өрісі жоғары болуы арқасында
бірыңғай коммунистік рухта тәрбиеленген жастардың ұлттық-патриоттық санасын
оятып, оларды өз маңайына топтастыра білді (39,4б) Бүркіт Ысқақовтың өз
отанына, ұлтына деген сүйіспеншілігі оның жырларынан да айқын байқалады.

Аз болғандай бір менің
Басыма тұтқын бұғауы,
Әйнегіне түрменің
Түсіпті қыстың қырауы.

Соқса қарлы мұздарын
Сыртта боран талмастан.
Тас еденнің ызғары
Өтеді және жамбастан

Батса да ызғар денеме
Соқса да боран долдана
Ойламаймын дәнеңе
Жасымаймын сонда да [40,147бб]
немесе
Елінің білмей ерлерін,
Шырқамаған ата әнін-
Сүйеді деме өз елін ,
Сүйеді деме Отанын. [40, 163бб]
немесе
Отан – тарих, Отан – тіл,
Жасаған елің, ер халқың
Отан -өлең, Отан –жыр,
Көтерген көкке ел даңқын, - [41,106бб]

деп отанға деген өзінің кіршіксіз махаббатын паш етеді. Бүркіт Ысқақов
ағамыз мейлінше қарапайым, иі жұмсақ, кішіпейіл, адамгершілік мәдениеті
жоғары, мінезге бай, өнегелі, үлгілі, қадірлі жан еді. Көп білуші еді,
білгенін мүдіртпей, жатқа заулататын – ды. Ағалы – інідей сыйлас, пікірлес
болдым. Біздерді жақындастырған – Доскей, Шашубай, Қайып, Нармамбет сынды
ақындардың шығармашылығы болатын. Доскей Әлімбаевтың әдеби мұрасын
бірлесіп, жеке жинақ етіп шығардық. Бүркіт аға 1991 жылдың басында дүниеден
озды. Асыл ағаның әдеби – көркем және ғылыми шығармашылығы бір кісі үшін
аздық етпейді.
Атап айтқанда, ақындығын ғалымдығы көріктендірген. Тәуелсіздік тұсында
Бүркіт Ысқақовтың шығармашылық еңбегінің үстіне азаматтық тұлғасы,
қайраткерлік болмысы айрықша жарқырап көрінеді. Ол – ЕСЕП партиясының
көсемі. Ол – қазақ елінің рухани түлеуін көксеген ардагер. Ол – жастарды
жалынды істерге баулыған тәлімгер. Өзі уылжыған уыздай жас болса да ұлтының
тағдыр – талайына көкірегі қарс айрылған, жүрегіне қасиет ұялаған оғылан,
[42бб] – деп жазады филология ғалымдарының докторы, профессор Серік
Негимов.
Кез келген шығармашылық тұлға-жалпы адамзаттық шығармашылық ойдың
дамуында белгілі бір мән маңыз иленетін құбылыс. ХХ ғасырдың 50-90-жылдары
аралығында әдеби өмірге белсене араласқан Б.Ысқақовтың әдеби сын, ғылыми-
зерттеу еңбектері де қазақ әдебиеттануының қалыптасу жолында, сол арқылы
жалпы әдебиеттану ғылымының даму үрдісінде өзіндік орын алары анық.
Сол себепті сыншы-ғалым Б.Ысқақовтың ғылыми мұраларын зерттеу,
обьективті бағасын беру, ғылыми айналымға қосу – уақыт талабынан туындап
отырған қажеттілік. Сын және ғылыми-зерттеу еңбектерінде Б.Ысқақов көтерген
мәселелер мен ғалымның ортаға салған ой-тұжырымдары қазіргі таңда да өзінің
көкейкестілігін әлсіреткен жоқ: Демек, Б.Ысқақов еңбектерінің мазмұн-мәнін
зерделеу қазақ әдебиеттану ғылымының даму жолын айқындауда, сапалық сипатын
белгілеуде нақты маңыз иеленері сөзсіз.
Ғылымда жасанды шектеулерге, жалған белсенділікке, саяси науқандылыққа
үнемі қарсы шығып, бір ғана ғылыми шындыққа, нақты тарихи айғақтарға табан
тіреген зерттеушілердің бірі – Бүркіт Ысқақов. Қазақ әдебиетінің туысқан
халықтар әдебиетімен байланысын зерттеген ғалымдардың қатарынан Б.Ысқақов
есімін кездестірер едік. Оның бұл ретпен жазылған еңбектерінің қарымы кең,
айтқан пікірлері тиянақты, ғылыми тұжырымдары тыңғылықты. Ол әрбір қозғаған
тақырыбын терең игеріп, үлкен білімдарлықпен сөз етеді. Оған жан-жақты
әдеби, ғылыми және тарихи баға береді. Осы орайда бір ғана әдебиет емес,
тарих, этнография, тіл деректеріне де жүгініп, өзінің ғылыми топшылауларын
толық дерлік дәлелдеп отырады.
Адам – қоғамдық орта жемісі. Сондай-ақ қоғамнан тыс өнер де, өнерпаз
тұлға да болмақ емес. Қоғамдық сананың мораль, ғылым, дін, өнер, пәлсапа,
т.б. сияқты болмысты тану әдіс-тәсілдерінің біріне саналатын әдебиет те
қоғамдық-саяси өмір талаптарына жауап беруге тиіс болды. Бұл жағдайда
көркем әдебиетпен біте қайнасып, өмір сүретін әдебиет сыны мен әдебиеттану
ғылымы да, оларды тудыратын тұлғалар да мезгіл жүктеген міндеттерден
тысқары қалуы мүмкін емес еді. Осы кезеңде дүниеге келген руханият
туындыларында ұшырасатын үлкенді-кішілі қателік-кемшіліктердің сырын да осы
тұрғыдан түсінген жөн.
Билік тұтқасын ұстағандардың түпкі мүддесіне негізделіп келген
коммунистік идеологияның қасаң қағидалары қоғамдық санаға, қоғамдық сананың
бір тармағы -әдебиет пен өнерге де кесірін аз тигізген жоқ. Оның айқын
дәлелін елуінші, алпысыншы жылдардағы әдеби өмірде болып өткен сыншылдық
ойлар ағымына жүгірте көз салғанның өзінде таба аларымыз анық. Әрине, әдеби
үрдіс нақтылы бір жылдар аралығымен шектелмек емес. Сондықтан 50-60
жылдардағы әдебиет пен әдебиеттану ғылымындағы ізденістер мен
іркілістердің, жетістіктер мен кемшіліктердің түпкі себептерін олардың
алдындағы жылдар ұсынған талаптардан іздеп, сол тұрғыдан өрбіте
қарастырғанымыз ләзім.
Аталмыш кезеңдерде рухани игіліктерге баға беруші де, сол игіліктерді
тудырушы өнерпаз күштерге бағыт сілтеп,талап жүктеуші де коммунистік партия
болғаны аян.Көңілі көреген, санасы сара таланттардың талабы қоғамдағы үстем
идеологияның шеңберінде шырмалғаны да ақиқат. Олай етпеске амалдары да жоқ
еді.
Демек, қандай да болмасын дарын иесінің еңбегін бағалаған тұста оның өмір
кешкен кезіндегі қоғамдық-әлеуметтік ерекшеліктерді ескеріп отыру әділетті
пікірдің орнығуына негіз салмақ. Ұлы Отан соғысы аяқталғаннан кейінгі
кезеңде кеңестік көркемөнерді жаңа идеялық-шығармашылық белестерге
көтереміз, адамзатқа социалистік мәдениеттің артықшылығын танытамыз деген
даурықпаның желі көтерілді. Ол әуелі отаншылдық идеясын ту қып көтеріп,
батыс мәдениетіне орынсыз табынуды жою, бөгде ықпалмен күресу,
космополиттік ой-пиғылды әшкерелеу үшін КОКП Орталық Комитеті идеология
мәселелері жөнінде 1946-1948 жылдары бірнеше қаулы алып, ашық күнді
бұлыңғырлатып жіберді. Сыншылық ой-пікірдің шиыршық атуына тағы да
қамқорлық жасалды.
Жоғары билік басындағылар ауысқан сайын, елдің рухани өмірінің жетекшісі
болып табылатын идеология да сырты бүтін, іші түтін кейіпке түсіп,
коммунистік партияның қабылдаған қаулы-қарарлары бір-біріне кереғар келіп,
тіпті бірін-бір теріске шығарып жатты. Мәселен, БК (б) П Орталық
Комитетінің Звезда және Ленинград журналдары туралы (14 тамыз, 1946
жыл), Драма театрларының репертуары және оны жақсарту шаралары туралы (4
қыркүйек 1946 жыл) В.Мураделидің Ұлы достық операсы туралы (10 ақпан
1948 жыл) қаулыларындағы тұжырымдар арада аздаған жылдар өтер-өтпестен,
1958 жылдың 28 мамарында СОКП Орталық Комитеті қабылдаған Ұлы достық,
Богдан Хмельницкий және Шын жүректен қаулысында жоққа шығарылды.
Партияның 1946 жылғы қаулысынан кейін, іле-шала Қазақстан Компартиясы
Орталық Комитеті Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет
институтының саяси өрескел қателері туралы (21 ақпан 1947 жыл(, БК(б) П
Орталық Комитетінің Драма театрларының репертуарлары және оны жақсарту
шаралары туралы қаулысын орындау туралы (29 сәуір 1947 жыл) қаулылар
қабылдады. Бұл қаулылардың ақыры әдебиетші, зиялы қауым арасынан
ұлтшылдарды іздеу, талқылау сияқты сорақылықтарға ұласып, Ә.Мәметова,
Б.Кенжебаев. Т.Нұртазин, Ә.Марғұлан, А.Жұбанов, Ә.Қоңыратбаевтар қызметтен
қуылды. М.Әуезов пен Қ.Сәтбаевтар Мәскеуге бет түзеді.
Осы қаулыларды жүзеге асыру барысында әдебиет пен мәдениетті
дамыту, өркендету қамы деп аталғанмен кешегі өткеннің бүгінгіге
сабақтастығы, оны дұрыс игере білу, әдеби дәстүр проблемалары насырға
шаптырыла жазылды, баяндалды. Мұндайда да қорқыту құралына айналып келген
ұлтшылдық қосарлана жүреді.
Соның нәтижесінде Қазақстан коммунистік партиясының Орталық Комитеті 1947
жылы 21 ақпанда Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет
институтының саяси өрескел қателер туралы қаулы алып, әдебиеттану
саласында көрініс берген кейбір кемшіліктерді қатты сынға алды, мәдени-
әдеби мұраны тапшылдық тұрғыдан зерттеуді нығырлап тұрып көрсетті.
Космополитизм мен батысқа бас июшілікке қарсы науқанның аяғы Қазақстанда
ұлтшылдықты талқандауға ұласты, қырағылық бұрынғыдан да күшейіп,
күдікшілдіктің отына май құйылды. Азғана жыл ішінде есін жиып, қатары
көбейе түскен қазақ зиялыларына, әсіресе, ғалымдар мен ақын-жазушыларына
сталиндік жұт айналып соқты дейді Тұрсынбек Кәкішев [16,338б].
Елге үрей әкелген осы кезең жайлы академик Серік Қирабаев: Әдебиет сыны
мен әдебиетті зерттеу ғылымы үшін бұл дәуір аса бір қиын, әрі күрделі кезең
болды. Партияның идеология саласындағы қаулылары, космополитизмге қарсы
күрес ең алдымен әдебиет пен өнердегі бұрмалаушылықтардың бәрін сын мен
ғылымнан көрді. Қазақ әдебиетіндегі Ұлтшылдықты әшкерелемей отырған да
сын мен ғылым боп шықты. Сондықтан да Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің Қазақ ССР Ғылым Академиясының тіл және әдебиет институтының
жұмысындағы саяси өрескел қателер туралы (1947) қаулысы ең алдымен қаһарын
сын мен ғылымға төкті. Институт директоры, белгілі сыншы-ғалым Е.Ысмайылов
орнынан алынып, партиядан шығарылды, кейін тұтқындалды. М.Әуезов,
С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, Ә.Мәметова, Ә.Қоңыратбаев т.б. ғалымдар
мен жазушылар ұлтшылдық қателері үшін сынға ұшырады. Олардың мәдени
мұраға сын көзімен қарамағаны, Шортанбай, Мұрат, Дулат, Нарманбет, МәшҺүр-
Жүсіп, Сұлтанмахмұт сияқты ескішіл, алашордашылақындарды мадақтағаны
атап көрсетілді.
Бұл жағдай Правда газетінің Қазақстан тарихы маркстік-лениндік
тұрғыда баяндалсын (1950) деген мақаласына ұласты. Онда Кенесары
қозғалысын ұлт-азаттық қозғалыс деп бағалаған тарихшы Е.Бекмахановтың
көзқарасы сынға алынды. Мақала Кенесарыны өз мансабы үшін күрескен
монархистік қозғалыс деп жариялады. Тарихшыларға қоса әдебиеттегі Кенесары
туралы жырларды зерттеушілерге кінә артылды. Абай мектебі буржуазияшыл
ағым есебінде жоққа шығарылды. Мектеп оқулықтарындағы қателіктер туралы,
Қазақстан Жазушылар Одағындағы ұлтшылдық қателіктер жайлы арнаулы қаулылар
қабылданды. Осылардың нәтижесінде қазақтың ауыз әдебиеті тарихының көп
шығармалары ескішіл деп жарияланып, оларды оқуға тыйым салынды. Батырлар
мен эпос кейіпкерлері шыққан тегіне қарай жіктелді. Қобыланды, Алпамыс –
байдың балалары, байларды қорғаған батырлар, Төлеген – бай баласы, Қыз
Жібек – хан қызы ретінде бағаланды. Қазақтың бай эпосынан кедейдің ішінен
шыққан Қамбар батыр мен Тазша бала жайлы ертегілер халықтық деп танылды.
Осы саладағы асыра сілтеудің нәтижесінде Е.Ысмайыловпен бірге тарихшылар
Е.Бекмаханов, Б.Сүлейменов, әдебиет зерттеушілер Қ.Жұмалиев, Қ.Мұхамедханов
тұтқынға алынып, ұзақ мерзімге сотталды, Қ.Сәтбаев ұлттық Академияның
президенттігі қызметінен босатылды. Вице-президент І.Кеңесбаев орнынан
алынып, Қызылордаға жұмысқа жіберілді. М.Әуезов Ғылым Академиясы мен
университтегі профессорлық қызметінен қуылып, бой тасалап Мәскеуге кетуге
тиіс болды.
А.Жұбанов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Т.Нұртазин, Ә.Мәметова,
Ә.Қоңыратбаев жұмыстарынан босап қалды. Жазушылар Одағы жүйесіндегі
ұлтшылдық қателері үшін одақтың төрағасы С.Мұқанов орнынан алынып,
Ә.Тәжібаев, Қ.Аманжолов, Қ.Бекхожин сияқты ақындар партиялық жазаға
тартылды. Осындай жағдайда әдебиет сыны мен әдебиет зерттеу саласынан
ғылымдық пікір күтудің өзі де қиын еді. Газет-журнал бетіндегі мақалалар
сынау мен әшкерелу сарынына құрылды. Олар көрнекті қаламгерлер мен ұлттық
мұраға қарсы қоғамдық пікір туғызады, -деп жазады [43, 116бб].
Қазақстанда үсті-үстіне алынған қаулылар аяқсыз қалмады. 1951 жылы
астанадағы жазушылар, ғалымдар, партия қызметкерлері жиналыс өткізді. Онда
қазақ әдебиетіндегі өрескел қателер мен оларды жою шаралары туралы
Қазақстан Жазушылары Одағы төралқасының төрағасы Сәбит Мұқанов баяндама
жасады. Бұл баяндама әрине, партия қаулыларынан өрбіп жатқанмен, үрейшілдік
пен айғайшылдыққа бой алдырды.
Қазақ жазушыларының сыбағадан құр қалғаны жоқ. Ұстараның жүзіндей
алмағайып уақытта өмір сүре жүріп, әдебиетіміздің өркенді биіктерге бет
түзуіне үлес қосқан, туған әдебиетінің дамуына тура бағыт сілтейтін сүре
жолды іздеу барысында кей-кейде бұралаң сүрлеулерге түсіп кетуден де кенде
емес осы бір жауынгер мінез дарындар қатарында Бүркіт Ысқақов та бар еді.
Ол 1951-1956 жылдары жеке басқа табынушылық зардабын шекті.
Тұрсынбек Кәкішев: “Ел алдындағы игі мақсатты, ғылыми жаңа бағытты айқын
да жыға түсінбеген кейбір зерттеушілер әдебиет пен мәдениет, тарих
саласындағы ізденістерді, толымды ойларды ұлтшылдықпен айтылып жатқан
пікірлер деп даурықты, қоғамдық сананың шиыршық атуына себепкер болды. Жеке
адамға табынушылық әбден асқынып, жәреуке мәңгүрттер атой салғанда көптеген
дарындарға, ғалымдар мен сыншыларға, тарихшыларға жазықсыз жапа шеккізді.
Әдеби мұраның озық үлгілерін халыққа жат туынды деп үркіткеннен кейін ешкім
маңынан жүрмей қойды, зерттеуден қашты”[16,341бб], – деп жазады.
Рухани өмірдің өскелең талаптарға жауап іздеу орнына, көбіне-көп өз
ортасынан жау іздеуге ден қойып кетуіне “Қазақстан Жазушылар Одағының
жұмысындағы үлкен қателіктер мен кемшіліктер, оларды жою жөніндегі шаралар
туралы (17 маусым 1951 жыл), “Бастауыш және орта мектептерге арналған қазақ
әдебиеті мен тілі бойынша оқулықтардағы қателіктер мен кемшіліктер туралы”
(28 тамыз 1951 жыл) аталатын қаулылар да қал-қадерінше “үлес” қосты. Соның
салдарынан қазақтың төл перзенттері мектеп оқулықтарынан шығарылып, олардың
орнына орыстың ағартушы-демократтары қоныстанды.
М.Әуезов, Ә.Марғұланнан бастап, қазақтың дарынды қаламгерлерінен тұрпайы
сынның нысанасына ілікпегені кемде-кем. Кешегі кеңестік кезеңде ештеңеден
қаймықпай ақиқатты айта білген, әдебиеттану ғылымының ауыр жүгін қайыспай
көтеріп, қазіргі биігіне жетуіне талмай үлес қосқан азаматтарымыздың бірі –
ғалым, әрі ақын Бүркіт Ысқақов еді. “Соғыстан кейін Бүркіт КарМУ-ды
бітіріп, “Лениншіл жас” газетінде жұмыс істеп жүрді. Мен шет тілдер
институтының ІІІ курсында ағылшын тілі мамандығы бойынша студентпін.
1950 жылдың желтоқсанында “Правда” газетінде Шойынбаев, Айдарова және
Якушиндердің “Қазақстан тарихы мәселелерін маркстік-лениндік тұрғыдан
баяндайық” деген мақаласы жарияланды. Бұл мақалада Ермұхан Бекмахановтың
“ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан” деген кітабы қатты сыналған.
Мақаланы оқып шыққаннан кейін, Шойынбаевтарға зығырданымыз қайнап,
Бекмахановқа сүйіспеншілігіміз өсе түсті.
– Қазақтың келешегі зор жас жас ғалымдарының бірі Е.Бекмахановқа күйе
жағу не деген сұмдық, өскендерін өшіргісі келіп тұратын күншілікті бұл
қазақ қай уақытта қояды? Жайылып жатқан Сарыарқаны, бүкіл қазақ даласын
қызғыштай қорып, шыбын жанын шүберекке түйген, патша үкіметінің басқыншы
жендеттерін туған жерден қуып шығып, еліме еркіндік әперсем деп жанталасқан
Кенесарыны қаралау не деген масқара?! Кенесары өзінің Абылай атасының жолын
қуған алаштың абзал азаматы ғой.
Үш жүздің басын қосып, ру-руға бөлініп, бытырап жүрген қазақтарды
біріктіріп, қатерлі жауға қаймықпай қарсы шыққан Абылайдың аруағына қалай
бас имессің ?! Егер Абылайдай данышпан, айлакер, жаужүрек ұл тумағанда
қазақтың жоңғар қалмақтарының табанында тапталып қалуы да мүмкін еді-дейміз
маңайымыздағы жолдастарымызға. Олардың ішінде біздің бұл пікірімізді МХК
женденттеріне жедел жеткізген қара ниет сатқын адамдардың бар екенін кейін
ғана білдік. 1951 жылы Бүркіт екеуміз де қамауға алындық. Бес-алты ай бойы
азапты тергеуді бастан өткіздік.
Ақыры 1951 жылдың 14-15 маусымында Қазақ Республикасының Жоғарғы соты
РСФСР қылмысты істер кодексінің 58-бабының 10-11 тармақтары бойынша Бүркіт
Ысқақовты, мені, Айтбай Нарешевті 25 жылға соттап, қосымша 5 жыл адамдық
құқымыздан айыру туралы үкім шығарды. Бізбен бірге Жекен Қалиевті, Мұстахым
Азанбаевты, Рамазан Нарешевті 10 жылға, Адырбек Аманқұловты 8 жылға
соттады! деп жазады [44бб] – деп жазады М.Темірұлы .
Бүркіт Ысқақов жастарға арналған газетте қызмет ете жүріп, студенттер
мен аспиранттар қауымымен өте тығыз араласады, олардың өмірі мен
мұқтаждарын, көзқарастарын зерттейді. Қазақтың арыстары Мағжан Жұмабаев,
Міржақып Дулатов, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлиннің шығармаларын оқып,
олардың жоғары идеяларын терең қабылдаған, сонымен бірге майданда болған
оның жастармен бөлісетіні де, айтары да бар еді.
Сол қарым – қатынас ЕСЕП (Елін сүйген ерлер партиясы) деген ұйымның
пайда болуына жалғасты. Оның рухани жетекшісі де Бүркіт Ысқақов еді.
Сөйтіп, елін сүйген ерлерді оятуға қайрат жұмсайды. Халқының жарқын
болашағы, ұлы мақсаты жолында жанқиярлықпен шынайы қызмет ететін арманшыл
ұландардың басын біріктіреді.
Енді осы оқиғалардың басы-қасында болған кісілерлердің естеліктеріне
назар аударсақ:
“Бүркіт Ысқақовтың саяси көзқарасын шын болмысыммен анықтай түссем, ол –
ұлтжанды, интернационалист, адам тіршілігін жақсарту үшін үндеп, қалам
қайратымен қызмет еткен отаншыл ақын, тындырымды ғалым еді. Сол қыруар
еңбегі ұмыт бола қоймас, қастерленері, өз бағасын алары хақ [45бб],- деп
жазады Өмірбектің Жаппары. Б.Ысқақовтың достары арасындағы беделінің зор
екендігі соншалық оның әңгімесін естіп, тыңдаған құрбыларының бәрі дерлік
оның пікірін қолдап шыға келеді екен. Тіпті ЕСЕП туралы сырттай естіген
жастар оған тікелей сүйіспеншілік білдіріп отырған. Біртіндеп оның
тілектестерінің саны өсе берген.
Олардың ішінен Бүркіттің ерекше атайтындары: Оңайбек Құдышұлы, Орынбай
Айтмағанбетовтер еді. Оңайбекпен өте сырлас дос болды. Өмірінің соңғы
күндеріне дейін онымен қатты сыйласып өтті [39, 37бб], – дейді М.Темірұлы
. Жастайымнан қисса-дастандарға құлағым қанық болып өскендіктен бе,
әйтеуір өлең-жырға бала кезімнен іңкәр едім. Ақын болғаным жоқ, бірақ
ақындарға өте жақын жүрдім. Солардың арасынан Жанахмет Баяхметовтің, Жаппар
Өмірбековтің, Жылқыбай Нұрбековтің, Бүркіт Ысқақовтың, Мақсұт Байсейітовтің
және Орынбай Аймағамбетовтің есімдері алдымен ауызға түседі. Бүркіт ақынның
өмір жолы даңғыл болған жоқ.
Оның жолында өркешті өткелдер, шытырман соқпақтар аз кездеспеді. Мен
Бүркітпен тұңғыш рет 1941 жылдың қыркүйек айының басында Қарағандының
оқытушылар институтына түскенде таныстым. Ол қазақ тілі- әдебиеті
факультетінің ІІ курсында оқиды екен. Жылы шырайлы, жібек мінезді жігіт
мені бірден үйіріп, баурап алды. Кітапханаға, кинотеатрға, әдебиет
үйірмелеріне бірге барып жүретін болдық. Жас та болса салмақты, терең ойлы,
қыз мінезді екен. Менен бір-ақ жас үлкен болғанымен көргені көп, оқыған-
тоқығаны мол, сауатты шәкірт болып көрінді [46бб], – деп жазады Оңайбек
Құдышұлы.
Алматыдағы Кеңсайдың бойында өмірінде адам өлімге қимайтын, қара жердің
қойнауына беруге жанды қинайтын қазақтың талай абзал ұлдары мен қыздары
мәңгілік орын теуіп жатыр. Бүркіт те барып солардың қатарына қосылған. Бұл
1991 жылдың ақпан айы еді.
Еліміз өз алдына дербес мемлекет болып, отарлық бұғаудан құтылған кезде
оның еркін көсіліп, өлең-жырларын өрнектей түсетін мүмкіндігі жаңа ғана туа
бастаған еді. Өйткені ол Кеңестік дәуірді, оның шексіз қатал тәртібін,
әсіресе шығарма жазудағы цензураны өте жек көретін. Қысылып, қымтырылмай
еркін отырып жазуды армандайтын, Өзің ұнатпайтын тақырыпқа, заман ағымына
амалсыз бейімделіп шығарма жазу – азаптың азабы ғой. Жаманды жақсы деп,
қараны ақ деп қалай айта аларсың деп қынжылатын.
Оның өмірге көзқарасы да, оны бағалай білуі де өзгелерден өзгеше
шындықпен астарласып жататын. Заман ағымына қарай бейімделіп пікір айтуды
ұнатпайтын. Оның негізгі мақсаты – шындықтың бетін ашу болатын. Ол
қаршадайынан халықаралық ахуалға ерекше көңіл аударып және заман ағымының
қалай қарай бет бұрғанын бағдарлай білетін. Мұндай бейбіт жағдай түгіл,
басқа қауіп төнген қатерлі кезеңде де біржолата жасып қалған емес.
Келешекке тек қана үмітпен қарай білді.
Кеңес өкіметінің қылышынан қан тамып тұрған кезінің өзінде де азаматтықты
аңсап Елін сүйген ерлер партиясы (ЕСЕП) деп ұйым құрып, туған халқының
тәуелсіз жеке мемлекет болуын армандады. Ол арман өзі қатарлы жастардың ой-
санасын оятып, көкейлеріне мықтап орнаған еді.
Бұл жастар ЕСЕП-ті өте ұнатып, шын жүректерімен тілектес болып, олардың
біразы қатал заманның қатал жазасына ұшырады. Тәтті арман қуалап жүріп азап
шекті. Бұлар қазақ даласын қансыратып жаулап алған басқыншы жендеттерге бар
күшін салып қарсы шығып, туған халқының тәуелсіз ел болуы үшін күрескен
қазақтың абзал ұлдары Сырым батыр мен Кене ханның өнегелі ұлы істеріне
тәнті болып, оларды жанындай сүйетін. Бұл жастардың арманы туған елінің
азаттығы үшін жандарын аямай арпалысқан алашордашылардың арманымен тамаша
тоғысқан еді.
Бүркіт бастаған ЕСЕП жолын қуушылардың жағдайлары қияметтің қыл
көпірінің үстінде жүргендей қауіпті еді. Бірақ кеудеге мықтап орнаған асыл
арман қауіп-қатерді де ойлатпаған. Олар қуғын-сүргін көрсе де біржолата
мұқалып, жасып қалмаған.
Бүгін де Бүркіттің де, оның ЕСЕП партиясына тілектес болғандардың да
ұлы арманы орындалып отыр. Бұрын жер бетінде қазақ деген халықтың бар-жоғын
шет елдер білмей келсе, қазір де солармен тереземіз тең егеменді ел болып
отырмыз. Бұл - бізге құдайдың беріп отырған үлкен сыйы. Біздер үшін бұдан
асыл да, қымбат та ештеңе жоқ. Бүкіл халық болып жан сала қимылдап, осы
тәуелсіздігімізді қастерлеп қорғай білуіміз керек. Ертең-ақ әрқайсымыз өз
борышымызды орындап, қажырлы еңбек етсек сүйікті Отанымыз – Қазақстан
гүлденіп шыға келеді” [39, 145бб], - деп жазды М.Темірұлы.
Бүркіт әр түрлі саяси тақырыпқа арналған қызықты әңгімелер айтып
отыратын. Шаруашылығы дамыған АҚШ сияқты капиталистік елдердің көбінде
бірнеше партиялардың қатар өмір сүретіндігін, мемлекет басына сайлауда
қайсы дауысты көп алса, сол партия, билікке отыратындығын әңгімелеп береді
де, бізде сондай жаңа партия құруымыз керек-деді. Бұл пікірі бізді де
қызықтыра түсті.
Мұндай әңгіме өмірімізге зор қауіп төндіретіні де ойымызға кіріп шыққан
жоқ. Осы айтылған пікірді жылдам орындауға асығып, жаңа партияның атын
қоюға таласа бастадық. Әрқайсымыз өзімізге ұнаған әр түрлі аттарды атап
жатырмыз. Тіпті өз ойымызды бұрынырақ өткізіп жіберуге тырысамыз. Талқылай
келе олардың бірде-бірі ұнамады. Ақыры Бүркіт өз ой елегінен өткізіп, осы
дұрыс болады-ау деп есептеп жүрген жаңа партияның атын біздерге сенімді
түрде жария етті. Жолдастар, – деді ол – біздің партиямыз Елін сүйген
ерлер партиясы деп аталады. Осы отырған бәріміз бүгіннен бастап осы
партияның мүшесіміз.
Елдің қамын ойлайтын партия болса, халық ешуақытта күйзеліске ұшырамас
еді деді ол шабыттана сөйлеп. Сөйтіп өзіміз бір жаңа саяси партия құрып
алдық деп қуаныстық. Алдағы уақытта оның программасын да, уставын да
қабылдамақпыз. Партияның басшысы етіп Бүркітті сайладық. Біздер, студент
оқушылар арасында үгіт жүргізіп, пікірлестеріміздің санын көбейтетін
болдық. Қазіргі қатарымыздағы партия мүшелері деп мыналарды есептедік:
Бүркіт Ысқақов (көсемі), Махмет Теміров (орынбасары), Елеш Бимағанбетов,
Дәкен Шалабеков, Аманжол Дүйсенбаев, Әшім Сүлейменов, Жанайдар Әубәкіров –
бұлар институтта оқып жүрген студенттер. Бұлардан басқа ауылда қалған
пікірлес достарымыз да партия мүшелері деп есептелді. Олар: Рақыш
Бұйрабеков, Кәмәли Рахметов, Қажыкен Тінтаев, Аққошқар Мұқанов, Байдалы
Боқаев, Ақаш Мұқанов, Балапан Сәкібаев, Орынбай Сауқанов, Сайдалы
Кенжебаев. Біз партиямыздың атын қысқартып ЕСЕП деп қана айтып отыруды
ұнататын едік.
Біздің мұндай жастық арманмен істеген ісіміздің, айтылған сөздеріміздің
күндердің күнінде өзімізге соққы болып тиетіні ойымызға кіріп те шыққан
жоқ. Қайта осы ойымызды, осы мақсатымызды өзіміз қатарлы құрбы-
құрдастарымызға кең тарата түссек деген пікірде болдық [39, 36бб] деп еске
алады М.Темірұлы . Сөйтіп, албырт жастар бүгінгі санымыз жиырма шақты адам
ғана болғанмен, келешекте мыңдаған адамға жетеді – деген үміт жетегінде
жүреді. Б.Ысқақов институттағы барлық студенттермен әңгімелесіп, олардың
пікірлерін біліп, өз жағына тартады. Өздерімен пікірлес деп тарих
факультетінің студенттері Нүркенов Ахметжан, Сейітов Қайнеш, Аманбаев
Мұқаш, Әубәкіров Хайриддендерді есептейді. Институтта Б.Ысқақовпен жақсы
дос, пікірлес болғандардың бірі Жаппар Өмірбеков болатын. Ол туралы
М.Темірұлы Екеуі де жайнап өсіп келе жатқан жас ақындар. Өлеңдері сол
кездегі Қарағанды пролетариаты мен Қарағанды комсомолы газеттерінде жиі
шығып тұрады. Ауылдан келген біздермен салыстырғанда Жаппардың ой-өрісі
жоғары, білетіні көп. Біз одан білмейтінімізді сұрап алып отырамыз. Ол
бұған ерінбейді, қайта ол өзінің бір міндетті ісі сияқты түсіндіріп
отырудан жалықпайды. Осындай адамгершілігі зор Жаппардың да бізбен пікірлес
болғанына қатты қуанып қалдық [39,37бб] –десе, Жаппар Өмірбеков Бүркіт
Ысқақов жайлы былай дейді: "Табиғатта әр құстың өзіне тән сайрауы, қиқуы
болатыны сияқты, әр ақын-жазушының да өз үні болады. Адамның ішкі ой
дүниесінің көрінісі көңіл-күйіне орайлы, ал көңіл-күйі өмір тіршілігімен
сабақтас қой, сол тұрғыдан қарағанда, Бүркіт Ысқақтың шығармашылығының
сарыны сан алуан–қызықты, қуанышты, қайғылы, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.