Aғылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің ұлттық мәдени сипаты
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Адам мінезі мен ақыл.ой қабілетін сипаттаушы ФТ.лер
2 Қазақ тіліндегі фразеологиялық теңеулердің «жағымды» және «жағымсыз» мазмұндағы концептілері
Қорытынды
Негізгі бөлім
1. Адам мінезі мен ақыл.ой қабілетін сипаттаушы ФТ.лер
2 Қазақ тіліндегі фразеологиялық теңеулердің «жағымды» және «жағымсыз» мазмұндағы концептілері
Қорытынды
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Соңғы жылдары тіл білімінде қазақ тілін генетикалық және типологиялық жағынан туыстығы жоқ тілдермен салыстыра-салғастыра зерттеу мәселесі кеңінен өріс алып келеді.
ХХ ғасырдың соңғы жылдары дами бастаған тіл білімінің антропологиялық парадигмаға көшу үрдісі "адам-тіл-мәдениет" және "адам-тіл-ойлау" үштігіне сүйенетін гуманитарлық зерттеулердің жаңа бағыттарына жол ашты. Бұған дейінгі салыстырмалы-салғастырмалы түрде жүргізілген зерттеу жұмыстары құрылымдық-мағыналық бағытта ғана қарастырылып келсе, бүгінгі таңда антропоцентристік бағыттағы уақыт көшінде әртүрлі тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеу ерекше қызығушылық танытуда. Тілді, тілдік бірліктерді адами факторлармен, адами құндылықтармен бірлікте қарастыру қазіргі тіл білімінің алға тартып отырған басты бағыттарының бірі. Бүгінгі күні адами факторларға ерекше мән беріп, тіл иесінің тілдік бірліктерді дұрыс, ұтымды қолдану, мән-мағыналарын терең түсіну мәселесі ғылыми еңбектерде жиі көтерілуде. Осындай зерттеу жұмыстарында ұлттық құндылықтарға қатысты мәдени деректерге көп көңіл бөлініп, тіл тек тұлғалық (формалық) жағынан ғана емес, сонымен қатар ол мағыналық, ұғымдық, мәдени-концептілік тұрғыдан жиі қарастырылып, талданатын болды. Тілді ұлттың тарихымен, мәдениетімен, рухани қазынасымен, яғни дүниетанымымен тығыз қарым-қатынаста, бірлікте алып қарастырылған жағдайда ғана ұлттық тілдің табиғатын шынайы танып білуге жол ашылады.
Ұлт мәдениетінің қай түрінде болмасын, онда сол ұлттың бүкіл таным болмысы мен тұрмыс-тіршілік суреті сақталған. Белгілі бір ұлттың тарихынан, мәдениетінен, таным болмысынан, тұрмыс-тіршілігінен хабардар ететін тілдік бірліктерге ең алдымен тілдегі фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер жатады, себебі бұл тілдік бірліктер белгілі бір ұлттың өзге ұлттардан менталдық айырмашылығын көрсететін, салт-дәстүр ерекшеліктерін білдіретін ұлттық өмір көріністерінің айнасы болып табылады.
Біздің елімізде қазақ тілі мен орыс тілін салғастыра зерттеуге арналған еңбектер құрылымы әр түрлі тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеудің үлгісі болды. Қазіргі Қазақстан тіл білімінде енді-енді ғана бой көтеріп, кейінгі жылдары ғана тұсауы кесілген саланың бірі-қазақ және герман тілдерінің фразеологизмдерін кешенді түрде тіл біліміндегі жаңа бағыттардың ұстанымдарына сүйене отырып зерттеу. Түркі-герман, оның ішінде, қазақ және ағылшын тілдерін салыстыра-салғастыра зерттеу кейінгі уақытта ғана қолға алына бастағандықтан, әлі де болса шешімін таппаған талай мәселелер, міндеттер баршылық. Осындай тың, қиын, өзекті мәселелердің бірі-қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің кешенді түрде лингвомәдени және лингвокогнитивтік тұрғыдан салғастыра зерттелуі.
ХХ ғасырдың соңғы жылдары дами бастаған тіл білімінің антропологиялық парадигмаға көшу үрдісі "адам-тіл-мәдениет" және "адам-тіл-ойлау" үштігіне сүйенетін гуманитарлық зерттеулердің жаңа бағыттарына жол ашты. Бұған дейінгі салыстырмалы-салғастырмалы түрде жүргізілген зерттеу жұмыстары құрылымдық-мағыналық бағытта ғана қарастырылып келсе, бүгінгі таңда антропоцентристік бағыттағы уақыт көшінде әртүрлі тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеу ерекше қызығушылық танытуда. Тілді, тілдік бірліктерді адами факторлармен, адами құндылықтармен бірлікте қарастыру қазіргі тіл білімінің алға тартып отырған басты бағыттарының бірі. Бүгінгі күні адами факторларға ерекше мән беріп, тіл иесінің тілдік бірліктерді дұрыс, ұтымды қолдану, мән-мағыналарын терең түсіну мәселесі ғылыми еңбектерде жиі көтерілуде. Осындай зерттеу жұмыстарында ұлттық құндылықтарға қатысты мәдени деректерге көп көңіл бөлініп, тіл тек тұлғалық (формалық) жағынан ғана емес, сонымен қатар ол мағыналық, ұғымдық, мәдени-концептілік тұрғыдан жиі қарастырылып, талданатын болды. Тілді ұлттың тарихымен, мәдениетімен, рухани қазынасымен, яғни дүниетанымымен тығыз қарым-қатынаста, бірлікте алып қарастырылған жағдайда ғана ұлттық тілдің табиғатын шынайы танып білуге жол ашылады.
Ұлт мәдениетінің қай түрінде болмасын, онда сол ұлттың бүкіл таным болмысы мен тұрмыс-тіршілік суреті сақталған. Белгілі бір ұлттың тарихынан, мәдениетінен, таным болмысынан, тұрмыс-тіршілігінен хабардар ететін тілдік бірліктерге ең алдымен тілдегі фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер жатады, себебі бұл тілдік бірліктер белгілі бір ұлттың өзге ұлттардан менталдық айырмашылығын көрсететін, салт-дәстүр ерекшеліктерін білдіретін ұлттық өмір көріністерінің айнасы болып табылады.
Біздің елімізде қазақ тілі мен орыс тілін салғастыра зерттеуге арналған еңбектер құрылымы әр түрлі тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеудің үлгісі болды. Қазіргі Қазақстан тіл білімінде енді-енді ғана бой көтеріп, кейінгі жылдары ғана тұсауы кесілген саланың бірі-қазақ және герман тілдерінің фразеологизмдерін кешенді түрде тіл біліміндегі жаңа бағыттардың ұстанымдарына сүйене отырып зерттеу. Түркі-герман, оның ішінде, қазақ және ағылшын тілдерін салыстыра-салғастыра зерттеу кейінгі уақытта ғана қолға алына бастағандықтан, әлі де болса шешімін таппаған талай мәселелер, міндеттер баршылық. Осындай тың, қиын, өзекті мәселелердің бірі-қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің кешенді түрде лингвомәдени және лингвокогнитивтік тұрғыдан салғастыра зерттелуі.
1. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. – М., 1984. -370 с.
2. Вайсгербер Л. Родной язык и формирование духа. – М., 1993. – 236 с.
3. Сулейменова Э.Д. Казахский и русский языки: Основы контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996. – 207 с.
4. Қайдар Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі. – 1998. – 304 б.
5. Исабеков С.Е. Картина Мира во фразеологических единицах неродственных языков // Актуальные проблемы межкультурной коммуникации и перевода. – Алматы, 2001. – С.13-17.
6. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті: Автореф.дисс. ... филол.ғ.д. – Алматы, 2004. – 50б.
7. Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 192 б.
8. Ғабитов Т. Лингвомәдениеттануға кіріспе. – Алматы, 1996. – 128 б.
9. Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным, 2001. - №4, - 39-44 бб.
10. Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико-фразеологической системе языка. – Воронеж, 1996. – 104 с.
11. Исина Г.И. Стереотипы и национальная языковая картина мира: Дисс. ... док.филол.н. – Алматы, 2008. – 324 с.
12. Сабитова М.Т. Основы немецкой и казахской сопоставительной фразеологии. – Алматы, 1999. – 179 с.
13. Оспанова Ф.А. Фразеологизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісі: Дисс.филол.ғ.к. – Алматы, 2006. – 136 б.
14. Мықтыбаева Т.Ж. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі анималистік фразеологизмдердің коннотативтік семантикасы: Дисс.филол.ғ.к. – Алматы, 2005. – 132 б.
15. Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. – М.: Международные отношения, 1996. – 411 с.
16. Лакофф Дж. Когнитивная семантика // Язык и интеллект. – М., 1996. – С. 143-184.
2. Вайсгербер Л. Родной язык и формирование духа. – М., 1993. – 236 с.
3. Сулейменова Э.Д. Казахский и русский языки: Основы контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996. – 207 с.
4. Қайдар Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі. – 1998. – 304 б.
5. Исабеков С.Е. Картина Мира во фразеологических единицах неродственных языков // Актуальные проблемы межкультурной коммуникации и перевода. – Алматы, 2001. – С.13-17.
6. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті: Автореф.дисс. ... филол.ғ.д. – Алматы, 2004. – 50б.
7. Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 192 б.
8. Ғабитов Т. Лингвомәдениеттануға кіріспе. – Алматы, 1996. – 128 б.
9. Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным, 2001. - №4, - 39-44 бб.
10. Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико-фразеологической системе языка. – Воронеж, 1996. – 104 с.
11. Исина Г.И. Стереотипы и национальная языковая картина мира: Дисс. ... док.филол.н. – Алматы, 2008. – 324 с.
12. Сабитова М.Т. Основы немецкой и казахской сопоставительной фразеологии. – Алматы, 1999. – 179 с.
13. Оспанова Ф.А. Фразеологизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісі: Дисс.филол.ғ.к. – Алматы, 2006. – 136 б.
14. Мықтыбаева Т.Ж. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі анималистік фразеологизмдердің коннотативтік семантикасы: Дисс.филол.ғ.к. – Алматы, 2005. – 132 б.
15. Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. – М.: Международные отношения, 1996. – 411 с.
16. Лакофф Дж. Когнитивная семантика // Язык и интеллект. – М., 1996. – С. 143-184.
ӘОЖ 81’367:81’23:[811.111+811.512.112 Қолжазба құқығында
АҒАБЕКОВА БАЛЖАН НҰРТАЗАҚЫЗЫ
Aғылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің ұлттық мәдени
сипаты
10.02.20 - салыстырмалы-тарихи, типологиялық және
салғастырмалы тіл білімі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем
тілдері университетінің роман-герман тілдері және аударма кафедрасында
орындалды.
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының кандидаты,
профессор М.Т. Сабитова
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор Қ.Т. Рысалды
филология
ғылымдарының кандидаты,
доцент Б.С. Жұмагулова
Жетекші ұйым: аль-Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық
университеті
Диссертация _______________ _______сағат ____ Абылай хан атындағы
Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті жанындағы
10.02.20 – салыстырмалы-тарихи, типологиялық және салғастырмалы тіл білімі
мамандығы бойынша филология ғылымдарының докторы (кандидаты) ғылыми
дәрежесін беру жөніндегі Д14.14.01 Диссертациялық кеңестің мәжілісінде
қорғалады (050022, Алматы қаласы, Мұратбаев көшесі, 200).
Диссертациямен Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және
әлем тілдері университетінің ғылыми кітапханасында танысуға болады.
Автореферат ________ жылы _____________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы филология
ғылымдарының докторы, доцент Д.Д. Шайбакова
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Соңғы жылдары тіл білімінде қазақ тілін
генетикалық және типологиялық жағынан туыстығы жоқ тілдермен салыстыра-
салғастыра зерттеу мәселесі кеңінен өріс алып келеді.
ХХ ғасырдың соңғы жылдары дами бастаған тіл білімінің антропологиялық
парадигмаға көшу үрдісі "адам-тіл-мәдениет" және "адам-тіл-ойлау" үштігіне
сүйенетін гуманитарлық зерттеулердің жаңа бағыттарына жол ашты. Бұған
дейінгі салыстырмалы-салғастырмалы түрде жүргізілген зерттеу жұмыстары
құрылымдық-мағыналық бағытта ғана қарастырылып келсе, бүгінгі таңда
антропоцентристік бағыттағы уақыт көшінде әртүрлі тілдерді салыстыра-
салғастыра зерттеу ерекше қызығушылық танытуда. Тілді, тілдік бірліктерді
адами факторлармен, адами құндылықтармен бірлікте қарастыру қазіргі тіл
білімінің алға тартып отырған басты бағыттарының бірі. Бүгінгі күні адами
факторларға ерекше мән беріп, тіл иесінің тілдік бірліктерді дұрыс, ұтымды
қолдану, мән-мағыналарын терең түсіну мәселесі ғылыми еңбектерде жиі
көтерілуде. Осындай зерттеу жұмыстарында ұлттық құндылықтарға қатысты
мәдени деректерге көп көңіл бөлініп, тіл тек тұлғалық (формалық) жағынан
ғана емес, сонымен қатар ол мағыналық, ұғымдық, мәдени-концептілік тұрғыдан
жиі қарастырылып, талданатын болды. Тілді ұлттың тарихымен, мәдениетімен,
рухани қазынасымен, яғни дүниетанымымен тығыз қарым-қатынаста, бірлікте
алып қарастырылған жағдайда ғана ұлттық тілдің табиғатын шынайы танып
білуге жол ашылады.
Ұлт мәдениетінің қай түрінде болмасын, онда сол ұлттың бүкіл таным
болмысы мен тұрмыс-тіршілік суреті сақталған. Белгілі бір ұлттың тарихынан,
мәдениетінен, таным болмысынан, тұрмыс-тіршілігінен хабардар ететін тілдік
бірліктерге ең алдымен тілдегі фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, нақыл
сөздер жатады, себебі бұл тілдік бірліктер белгілі бір ұлттың өзге
ұлттардан менталдық айырмашылығын көрсететін, салт-дәстүр ерекшеліктерін
білдіретін ұлттық өмір көріністерінің айнасы болып табылады.
Біздің елімізде қазақ тілі мен орыс тілін салғастыра зерттеуге
арналған еңбектер құрылымы әр түрлі тілдерді салыстыра-салғастыра
зерттеудің үлгісі болды. Қазіргі Қазақстан тіл білімінде енді-енді ғана бой
көтеріп, кейінгі жылдары ғана тұсауы кесілген саланың бірі-қазақ және
герман тілдерінің фразеологизмдерін кешенді түрде тіл біліміндегі жаңа
бағыттардың ұстанымдарына сүйене отырып зерттеу. Түркі-герман, оның ішінде,
қазақ және ағылшын тілдерін салыстыра-салғастыра зерттеу кейінгі уақытта
ғана қолға алына бастағандықтан, әлі де болса шешімін таппаған талай
мәселелер, міндеттер баршылық. Осындай тың, қиын, өзекті мәселелердің бірі-
қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің кешенді түрде
лингвомәдени және лингвокогнитивтік тұрғыдан салғастыра зерттелуі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қандай да бір тіл болмасын оның
фразеологиялық қоры ұлт мәдениетін, менталитетін, ұлттың психологиясын
барынша қамтиды. Қазақ және ағылшын тілдерінің фразеологиялық теңеулерін
жүйелеп, салыстырмалы-салғастырмалы талдау жүргізіп, баяндау арқылы осы
ерекшеліктерді анықтауға деген қызығушылық тудырады. Діні, мәдениеті,
тарихы, әлеуметтік және саяси даму жолдары бөлек ағылшын және қазақ
халықтары тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерді салыстыра-салғастыра
зерттеу арқылы олардың бойындағы ұлттық-мәдени ерекшеліктерін айқындау,
ортақ айшықтарын табу, теңеулердің жасалуына негіз болған уәждерді ашып
көрсету, мағына қалыптасу жолдарындағы ерекшеліктерін анықтау осы жұмыстың
өзектілігін айқындайды. Екі тілдегі фразеологиялық теңеулерге салыстырмалы-
салғастырмалы талдау қандай да бір мәдениеттану зерттеулер сияқты тарихпен,
дәстүрмен, салғастырылып отырған лингвомәдени қауымдастықтардың өмір
салтының ерекшелігімен танысуды тереңдету, сонымен қатар мәдениетаралық
қарым-қатынас барысында әр ұлттың ерекшелігін, менталитетін, олардың бір-
бірін түсінушілік, ізгіниеттілік пен толеранттылыққа болжау мүмкіндігі де
зерттеудің өзектілігін айқындай түседі. Зерттеуде қазақ және ағылшын
тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер лингвомәдени және лингвокогнитивтік
тұрғыдан алғаш рет қарастырылуы да осы жұмыстың өзектілігіне жатады.
Зерттеу нысаны. Ағылшын және қазақ тілдік қорындағы ішкі формаларында
ұлттық-мәдени ерекшеліктері сақталған фразеологиялық теңеулер.
Зерттеу пәні. Туыстығы жоқ ағылшын және қазақ тілдеріндегі
фразеологиялық теңеулерді лингвомәдениеттану және лингвокогнитивтік
тұрғыларынан салыстыра-салғастыра талдап зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Мәдениет пен тілді өзара
біртұтас бірлікте қарастыра және ұлттық мәдени деректерге сүйене отырып,
туыс емес ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерге әр
түрлі мәдениет негізінде салыстыра-салғастыра лингвомәдени және
лингвокогнитивтік сараптама жасау арқылы олардың мағына қалыптасуы мен
концептілік құрылымындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау. Осы
мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру көзделеді:
• тіл мен этнос мәдениетінің сабақтастығы негізінде қалыптасқан
лингвомәдениеттанудың теориялық негіздері мен әдіснамалық ұстанымдарын
сипаттау;
• когнитивті лингвистиканың, лингвомәдениеттанудың "концепт" ұғымының
құрылымын (ойсурет, схема, фрейм, сценарий, логикалық-ұғымдық) ұлттық
мәдени реңктегі фразеологиялық теңеулерді салыстыра-салғастыра талдап,
олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айқындау;
• екі тілдің фразеологиялық теңеулеріндегі теңеу бейнесі негізін
құрайтын компоненттерді тауып, оларға лингвомәдени тұрғыдан сараптама
жасау;
• ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің
уәждемелік жігін ашу арқылы екі халық мәдениетінің, ұлттық сананың
ұқсастықтары мен ерекшеліктерін көрсету;
• ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерді когнитивті
лингвистиканың ұстанымдарына сүйене отырып талдап, оларды "жағымды" және
"жағымсыз" концептілерге бөліп қарау. "Жағымды", "жағымсыз" оппозициялық
концептілердің аймағын анықтап, екі халықтың дүниетанымында маңызды орын
алатын микроконцептілерге салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама
негізінде олардың ішкі ұлттық мәдени маңызын ашу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеудің нәтижесінде мынадай мәселелер
ғылыми жаңалық ретінде шешімін тапты:
• Құрылымы әр түрлі ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық
теңеулер алғаш рет когнитивтік және лингвомәдениеттану тұрғысынан салыстыра-
салғастыра қаралды;
• "Адам" макроконцептісіне жататын фразеологиялық теңеулер "жағымды"-
"жағымсыз" оппозициялық микроконцептілерге бөлініп қарастырылып, олардың
мағына қалыптасуындағы ерекшеліктері анықталды;
• ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер уәжі,
этимологиясы, ішкі формасына сүйене отырып кешенді түрде зерттелді;
• алғаш рет ағылшын және қазақ халықтарының ұлттық дүниетанымының
фразеологиялық теңеулерде көрініс тапқан басты танымдық концептілер аймағы,
олардың фразеологиялық теңеулердегі көрініс-мазмұны айқындалып,
лингвомәдени қырлары сарапталды.
• ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер бойындағы
мәденитанымдық сипат тұңғыш рет когнитивтік әдіс-тәсілдермен анықталды.
Олардың мән-мағынасына концептуалдық талдау жасалып, мағыналық құрылымы
айқындалды.
• екі тілдегі фразеологиялық теңеулердің тілдік көлемі айқындалып,
тақырыптық жағынан жүйеленіп, ретке келтірілді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
• Фразеологиялық теңеулерде ұлттық тілдік бейне таным категориясымен
тығыз байланыста болғандықтан, ол таным, сана, ойлау категорияларымен
байланыста қарастырылуы керек. Шындық болмыс ойлау арқылы жүзеге асады, ал
тіл оның бейнелеу құралдарының бірі.
• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің пайда
болу көздері әр халықтың тарихымен, заттық және рухани мәдениетімен, өмір-
тіршілігімен тығыз байланысты болғандықтан, олардың мағынасының
лингвомәдени және когнитивтік тұрғыдан талдау арқылы тарихи-этимологиялық
көздерін ашуға болады. Тіл мен мәдениет өзара тығыз байланыстағы бірін-бірі
толықтырар біртұтас жүйе.
• Фразеологиялық теңеулерде әлемнің тілдік бейнесі антропоцентристік
ұстаным негізінде құралады. Адам қоршаған ортаны өзі арқылы, өзіне таныс
заттар мен құбылыстар арқылы ғана бағалап, танып біледі. Фразеологиялық
теңеулер әр тілде өзіндік ұлттық нақышпен бейнеленіп, ұлттық дүниетаным
ерекшеліктерін көрсетеді.
• Әр ұлттың концептілер жүйесін дүниетаным құндылықтары құрайды. Әр
тілдегі фразеологиялық теңеулердің мағына қалыптасу ерекшеліктері оларды
концептілік жағынан топтастыруға мүмкіндік береді.
• Фразеологиялық теңеулердегі жеке көріністер тек сол тілге ғана тән
ерекшеліктермен сипатталып, ұлттық нақышпен бейнеленеді. Олардың
лингвомәдени сипатын ашу ұлттық дүниетанымның сыры мен ерекшеліктерін танып
білуге септігін тигізеді. Құрамындағы ұлттық-мәдени компоненттер
фразеологиялық теңеулердің ұлттық-мәдени сипатын ашады.
• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер уәжділігі әр
түрлі деңгейде көрініс табады. Фразеологиялық теңеулер екі тілдің де
лексика-фразеологиялық қорының мәнді, мағыналы және жүйелі қабатын құрай
отырып, ұлт болмысының құндылықтары мен ерекшеліктерін жан-жақты
сипаттайды.
Зерттеудің теориялық маңызы. Салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени
сараптама өзгенікін біліп, өзіңдікін дұрыс бағалап, тереңіне бойлауға жол
ашады. Кейінгі кезде тіл білімінің шектес теориялық ғылымдар тоғысуындағы
пайда болған бағыттарына орай, фразеологиялық теңеулерді лингвомәдениеттану
және когнитивтік тұрғыдан сипаттау оны этностық дүниетанымның ажырамас
бөлігі мен көрінісі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Зерттеудің
нәтижелері мен пайымдаулары тіл теориясындағы салыстырмалы-салғастырмалы
лингвомәдениеттану және когнитивтік лингвистика теорияларын нақтылай
түсуге, мәселелерін айқындауға өз деңгейіне сәйкес үлесін қосады. Сонымен
қатар қазақ және герман тілдерінің салыстырмалы-салғастырмалы
фразеологиясының тіл білімінің бір саласы ретінде қалыптасуына септігін
тигізеді.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Зерттеудің барысында қол жеткен
нәтижелер мен тұжырымдарды этнос тарихын, этникалық дүниетанымды тіл арқылы
тануға арналған лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, лингвоелтану,
этнолингвистика, мәдениетаралық қарым-қатынас теориясы, салыстырмалы
фразеология бойынша арнайы курстарда, семинарларда теориялық және
практикалық материал ретінде пайдалануға болады. Зерттеуде талдау жасалған
тілдік деректерді әр түрлі түсіндірме және тақырыптық екі тілді сөздіктер
құрастыруда, ағылшын тілін практикалық тұрғыдан оқытуда қосымша материал
ретінде қолдануға болады.
Зерттеудің методологиялық және теориялық негіздері. Жұмыстың ғылыми
теориялық негізі ретінде жалпы тіл біліміндегі, салыстырмалы-салғастырмалы
тіл ғылымындағы, лингвомәдениеттану мен когнитивтік лингвистика
мәселелеріне арналған, сондай-ақ қазақ, орыс, неміс, ағылшын тілдеріндегі
фразеологиялық теңеулер зерттелген ғылыми еңбектерге жүгіндік. Тіл мен
мәдениет арақатынасы мәселелерін зерттеу барысында В.фон Гумбольдт, Ф.де
Сосюр, Л.Вайсгербер, А.А.Потебня, И.Н.Телия, В.А.Маслова, Ю.С.Степанов,
А.Толстой т.б. және қазақстандық ғалымдар Ә.Т. Қайдар, Р.Сыздық, Е.
Жанұзақов, Ж. Манкеева, Г.Н.Смагулова, А.И.Ислам, К.К. Дүйсекова, Г.И.Исина
т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері басшылыққа алынып, тілдің ұлттық мәдениет
көрсеткіші екендігі теориялық тұрғыдан негізделеді.
Тіл білімінің салыстырмалы-салғастырмалы фразеология саласы бойынша
ғылыми тұжырымдар жасап, дәлелдеп, негізін қалаған А.Д. Райхштейн,
М.М.Копыленко, Э.М. Солодухо, З.Қ.Ахметжанова, С.Е.Исабеков,
Д.Добровольский, М.Т.Сабитова т.б. зерттеулеріндегі негізгі тұжырымдарды
бағдар етіп, екі тілдің фразеологиялық теңеулерінің жасалуында, мағына
қалыптасуында және концептілік құралымындағы ұқсастықтары мен айырмашылық
дәрежелері анықталады.
Фразеологиялық теңеулерді әр тілде арнайы зерттеген Т.Қоңыров,
Г.Исина, Г.Қарбозова, В.Огольцев, Е. Ройзензон, Э. Бабаев, Р. Глазырин,
М.Черемисина, З. Божеева т.б. ғалымдардың еңбектері жұмыстың теориялық
негіздерінің бірі етіп алынды.
Зерттеудің әдістері. Диссертациялық жұмыста алға қойылған мақсат пен
міндеттерге байланысты сипаттамалық-синхрондық, салыстырмалы-диахрондық,
лингвомәдени және когнитивтік мағыналық талдау, әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу материалы мен зерттеудің дерек-
көздері ретінде жалпы іріктеу негізінде жинақталған қазақ және ағылшын
тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер пайдаланылды. Зерттеу жұмысымызға 8
томдық "Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі" (1974-1986) , "Қазақ тілінің
сөздігі" (1999), "Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі" (І. Кеңесбаев,
1977), "Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі" (1966), "Бір мың
әсерлі де бейнелі орам" (Ә.Қайдар, 2003), "Қазақ тілінің тұрақты теңеулері
сөздігі" (Т.Қоңыров, 1990), "Лингвострановедческий словарь. Великобритания"
(Л. Колесников и др. 1978), "Словарь живых идиом американского английского
языка" (М.Карпова, 2004), "Англо-русский фразеологический словарь"
(А.Кунин, 1984), "Новый большой англо-русский словарь" (в 3-х томах.
Под.общ.ред. Ю.Апресяна, 2000), "Русско-английский фразеологический словарь
"(Д.Квеселевич,2000), Oxford Compact English Dictionary over 145000 words,
phrases and definitions edited by Catherine Jeans. – Oxford University
press 2000, "A Dictionary of English Idioms" (B. Herderson,1954), "The
Penguin Dictionary of English Idioms" (Daphne M. и др.,2001), Ammer C. The
American Heritage dictionary of idioms. Houghton Mifflin Company. Boston.
New York, 1997, Ayto J. Dictionary of World Origins London, Bloomsbury
Publishing Dictionary, 1999. т.б.сөздіктер мен жинақтардан қазақ және
ағылшын тілдерінен 1750 (900-қазақ тілінде, 850-ағылшын тілінде)
фразеологиялық теңеулер жинақталып, талдауға түсті.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен мақұлдануы. Зерттеу жұмысының негізгі
тұжырымдары мен нәтижелері Мемлекеттік тілдің дамуындағы жаңа үрдістер
атты Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясында (Шымкент, 2007),
Мировые цивилизации и Казахстан атты Халықаралық ғылыми конференциясында
(Алматы, 2007), Қазақ тіл білімі мен түркітану мәселелері атты Халықаралық
ғылыми-теориялық конференциясында (Алматы, 2007), Қазақстан әлем өркениеті
қарым-қатынасының тоғысы атты ғылыми конференциясында (Алматы, 2007)
баяндама жасалып, жарияланды. Зерттеудің мазмұны мен бағыттары Абылай хан
атындағы Қазақ Халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінің
Роман-герман тілдері және аударма кафедрасы отырыстарында (2007, 2008, 2009
жж.), аталмыш университеттің аударма факультетінің жанындағы жас мамандар
мен ізденушілерге арналған Салғастырмалы фразеология атты ғылыми-
теориялық семинарда (2008 ж.) және университеттің Талқылау кеңесі
(Проблемный совет) мәжілісінің отырысында (2009 ж.) қаралып талқыланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, әр бөлімнің зерттеу қорытындысы ретінде берілген тұжырымнан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және екі тілде берілген
қосымшадан тұрады.
Негізгі бөлім
Зерттеу жұмысының Зерттеудің теориялық және методологиялық
алғышарттары деп аталатын бірінші бөлімінде герман және қазақ тілдерінің
салғастырмалы фразеологиясының қалыптасуы, салыстырмалы-салғастырмалы
фразеология саласын зерттеудегі жаңа бағыттар, тіл және мәдениет сияқты
жалпы теориялық мәселелер қарастырылады.
Тіл біліміндегі салыстырмалы-салғастырмалы әдісті қолдану арқылы
әртүрлі туыстас және туыстас емес тілдердің фонетикалық, лексикалық,
грамматикалық, фразеологиялық т.б. жүйелерін салыстырып, салғастырып
зерттеуге болады. Бұл әдістің түп төркіні ХІХ ғасырдың басынан бастап
туыстас тілдер семьясы мен тобы, олардың туыстық қатынасы мен дәрежесін
зерттеуге арналған салыстырмалы-тарихи әдісте жатыр. Салыстырмалы-тарихи
әдіс туыстас тілдердің деректерін салыстыра тарихи тұрғыдан зерттеп, ондағы
лексикалық және грамматикалық құбылыстардың шығу тегі, өзгеруі мен дамуын
және түп тегінің бірлігін анықтау үшін қолданылған.
Кейіннен осы атақты әдістің нәтижелері мен деректерін есепке ала
отырып, тіл білімінің жаңа принциптері айқындалды, бұрынғы деректер жаңа
мәліметтермен толықтырылды. ХХ ғасырда салыстырмалы әдіс арқылы туыстас
емес тілдерді де салғастыра зерттеуге болады және зерттеу керек деген пікір
кең өріс алды. Бұл әдістің соңғы жылдары кең тарағандығы соншалық, тіпті
осыған байланысты тіл білімінің жаңа тараулары, зерттеудің жаңа бағыттары
пайда болды: салыстырмалы-салғастырмалы фонетика, салыстырмалы-
салғастырмалы лексикология, салыстырмалы-салғастырмалы грамматика,
салыстырмалы-салғастырмалы фразеология тілдің тағы сол сияқты басқа
салалары өз алдына дербес пән ретінде қаралып, талай ғылыми еңбектердің
негізгі нысандары болды.
Тіл білімінің басқа салалары сияқты фразеология да бүгінгі таңда
терезесі тең, дербес пәнге айналып отыр. Фразеология саласын тіл білімінің
жеке саласы ретінде қалыптастыруда, оның нысандарын, тілдегі орны мен
табиғатын зерттеу әдістерін анықтауда, маңызды теориялық тұжырымдар жасауда
көптеген отандық және шетелдік ғалым-фразеологтардың еңбектері ерекше орын
алады. Н.И.Амосова, А.В.Кунин, И.И.Чернышева, В.Флейшер (W.Fleischer),
М.М.Копыленко, І.Кеңесбаев, А.Т.Қайдар, А.Д. Райхштейн, С.Е.Исабеков,
С.К.Сатенова, З.Қ.Ахметжанова, Д.Добровольский, М.Сабитова, К.К.Дүйсекова
т.б. атақты ғалымдардың жалпы және салғастырмалы фразеология мәселелеріне
арнап жазған құнды-құнды еңбектері жарық көрді.
Бүгінгі таңда адамзат тарихының шексіз өрлеп, кемелденген заманында,
мәдениет пен өнер, саясат пен тіл салаларында халықаралық қатынастың дамып,
жанданған уақытында салыстырмалы-салғастырмалы тіл білімі өзекті де
көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Тілдерді салыстыра –салғастыра
зерттеу әр тілдің өрнек бояуын, ұлттық ерекшелігін, қайталанбас қасиетін
танып білуге жол ашады. Осындай зерттеулер мәдениетаралық қатынастың
төрінен орын алып, халықтардың бір-бірімен түсінісу барысын жүзеге асыруға
кеңінен ат салысады.
Еліміз егемендік алып, әлемдік өркениет биігіне ұмтылып отырған
заманда, жоғары дамыған Еуропа елдерімен саяси, экономикалық, мәдениаралық
қарым-қатынастың дамып отырған уақытында – қазақ тілін Еуропаның беделді
тілдерінің бірі ағылшын тілімен салғастыра зерттеу – баға жетпес құнды
дүние.
Соңғы 10-15 жыл ішінде қазақ тілі фразеологиясын герман (неміс,
ағылшын) тілдері фразеологиясымен салғастыра зерттеуге арналған бірталай
жұмыстар жарық көрді (Карбозова Г., Арғынғазина Ш., Оспанова Ф.,
Молдасанова А., Қапышева Г., Атаханова Р., Мықтыбаева Т. және т.б.).
Бірі түркі, бірі герман тілдері тобына жататын қазақ және ағылшын,
қазақ және неміс тілдерінің тілдік, ұлттық мәдени ерекшеліктерін түрлі
тілдік бірліктер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер бойынан тауып, олардың
бір-біріне ұқсастық немесе бір-бірінен айырмашылық дәрежесін анықтауға,
ұлттық нақышты тереңірек түсінуге талпынған ғылыми еңбектер баршылық,
дегенмен шешімін таппаған мәселелер де жоқ емес. Осындай негізгі
мәселелердің біріне қазақ және герман тілдеріндегі фразеологизмдерді
қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттары мен ұстанымдары негізінде салыстыра-
салғастыра зерттеу жатады.
Тіл бірліктерін этнос (адам) – тіл – мәдениет үштігіне сүйеніп
зерттеу үрдісі тіл білімінің этнолингвистика, тіл арқылы ел тану,
лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика сияқты жаңа бағыттарына жол
ашты. Аталған бағыттардың негізінде адамның тілі мен мәдениетінің өзара
байланысы мәселесі жатыр. Тіл мен халықтың, оның мәдениетінің арасындағы
тікелей байланыс халықтың рухынан, тілінен көрініс табады. Олай болса,
тілді зерттегенде оны сол халықтың рухани байлығымен, мәдениетімен
байланыстыра зерттеу қажет.
Отандық ғалымдар М.М.Копыленко, Ә.Қайдар, Е.П.Жанпейісов
этнолингвистиканың теориялық мәселелерін қарастырып, мақсат мүддесін,
зерттеу нысанын, әдіс-тәсілдерін айқындап берді. Бай тіл қазынасын этнос
болмысы тұрғысынан толық меңгеріп, оның бейне бір тұңғиық теңіздей терең
мағына-мазмұнына бойлап еніп, оны игеріп танып-білу жүйелей түсіп жан-жақты
зерттеу этнолингвистиканың мақсаты деп түсініктеме береді Ә.Қайдар өзінің
Қазақ тілінің өзекті мәселелері атты еңбегінде [4].
Тілді этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеудің өкшесін баса өз бастауын
алған жаңа бағыттардың бірі – тіл арқылы ел тану. Фразеология саласында бұл
бағыттың алар орны ерекше, өйткені әр тілдің фразеологизмінде үлкен мазмұн
– халық өмірі, мәдениеті бар. Фразеологизм мағынасындағы елтану
потенциясының пайда болу принциптері тіл арқылы елтану бағытының еншісі
болып табылады. Тіл арқылы елтану теориясының пайда болып дамуы фразеология
саласын жаңа қырынан, яғни фразеологизмдерді кез келген халықтың ұлттық
мәдени дамуының айнасы ретінде қарастыруға мол мүмкіндік береді.
Тіл мен мәдениет арақатынасын зерттейтін тіл білімінің жаңа
бағыттарының бірі – лингвомәдениеттану. Лингвомәдениеттану – қазіргі тіл
білімінде кеңінен қолданыс тауып келе жатқан антропоцентристік бағытпен,
яғни сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, тілдің функционалды қолданыс
табатын әлеуметтік орта, тарих, мәдениет пен танымдық процестермен
байланыстыра зерттеу үрдісінің нәтижесі болып табылатын тіл мен мәдениеттің
өзара байланыс тетіктері мен жалпы ұлттық дүниетаным, ұлттық мәдениеттің
тілдегі көрінісін зерттейді.
Лингвомәдениеттану ғылымының алғышарттары В.фон. Гумбольдтың тіл мен
мәдениеттің өзара байланысы идеясы және Э.Сепир мен Б.Уорфтың тілдік
ықтималдылық болжамымен ұштасып жатыр. Бұл ғылымның мақсаты тілдік
бірліктің шығу тегін айқындау емес, әр түрлі тілдік бірліктерге
(фразеологизмдерге) түсініктеме бере отырып, оның пайда болу шарттары мен
жағдаяттарын анықтау болып табылады. Лингвомәдениеттану тіл мен мәдениеттің
өзара байланысын, қатынасын қазіргі заманның ұлттық-мәдени сана сезімі
тұрғысынан қарастырады және оның тілдегі көрінісін сипаттайды.
Қазіргі тіл білімінде ерекше дамып келе жатқан когнитивті
лингвистиканың негізінде тілді - адам дүниетанымының кілті, адам санасында
ғалам туралы түсінікті құраушы, таным модельдері арқылы ашылатын білімнің
коды, шындық пен шындықты игеруші сана арасындағы дәнекер, сондай-ақ сана
қызметінің нәтижесі деп қарайтын когнитивтік көзқарас жатыр.
Когнитивтік лингвистика тіл мен сол тілдің иесі адам санасын
тұтастықта қарастырып, тілдік білімді адам миының жемісі, күрделі
ассоциативті-вербальды құрылым, болмысты рух пен ой бірлестігінде танытушы
жүйе ретінде кешенді сипаттауға негізделеді. Когнитивтік үрдістің негізгі
айырым белгісі тілді жаңаша зерттеуде жаңа тәсілдер еңгізуде ғана емес,
таза танымдық бағдарының жаңалығында, тілді танымдық тұрғыдан қарауында.
Когнитивтік лингвистиканың негізгі мәселелерінің бірі – когнитивтік
мағына. Тілдік бірліктердің мағынасы адамның ойлау жүйесімен қатар
қарастырылады. Бұл бағыттың басты назар аударатын негізгі ұғымдары: әлем
бейнесі, әлемнің тілдік бейнесі, әлем моделі немесе когнитивтік
модель. Когнитивтік мағына тіл арқылы құрылып берілетін танымдық ақпарат
ретінде қарастырылады. Когнитивтік семантика – сол тіл арқылы құрылып
берілетін адам санасындағы концептуалды білімді таным моделі арқылы
зерттейтін ғылым.
Тіл білімінің қазіргі даму кезеңі құрылымы әртүрлі тілдерді салыстыра-
салғастыра зерттеуге деген қызығушылықтың артуымен сипатталады және
функционалды, прагматикалық, когнитивтік, антропоцентристік,
лингвомәдениеттану және басқа да парадигмалардың қатар өмір сүруімен
ерекшеленеді. Осы парадигмалардың ортасында жеке тұлға мен адам қызметінің
әлеуметтік жағына деген қызығушылықты арттыратын антропоцентрлік әдістеме
тұр. Аталған бағыттардың зерттеу нысаны – тіл мен мәдениет.
Мәдениет – халық дамуындағы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын ұлттық
құндылықтар жиынтығы. Әр ұлттың ана тілінде оның бүкіл өмірі, тарихы, тыныс-
тіршілігі, жан дүниесі, яғни, мәдениеті көрініс табады. Тіл мен мәдениет-
қоғам дамуының әлеуметтік азығы. Тілдің әлеуметтік маңызы тіл мен
мәдениетті, тіл мен қоғамды бірге алып қарағанда ғана ашылады. Адамның жан
дүниесі мен болмысының, мәдениетінің қалыптасуына үлкен үлес қосатын
халықтың баға жетпес байлығы – оның тілі. Тіл – мәдениеттің көзі, ұлт
өмірінің айнасы. Тіл мәдениеттен тыс өмір сүрмейді, себебі ол мәдениеттің
бір көрінісі. Ал, кез келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы
бейнеленіп, тілдің кумулятивтік қызметі арқылы ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізіледі.
Сонымен, тіл – халықтың мәдениеті, салт-дәстүрі, қадір тұтатын заттары
мен құндылықтар дүниесінің, қоршаған ортаның т.б. өмір сүру үлгілерінен
хабардар ететін құрал. Мәдениет – адамның тілде көрініс табатын бүкіл
рухани өмірі, тәжірибесі.
Жұмыстың Aғылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің
концептілік құрылымы және коннотативтік мағынасы деп аталатын екінші
бөлімінде теңеуге логика-философиялық және лингвистикалық тұрғыдан мағлұмат
беріліп, ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің мағына
қалыптасу негіздері және мағыналық-тақырыптық топтары анықталып, екі
тілдегі фразеологиялық теңеулердің концептілік құрылымы, концепт түрлері
және коннотативтік мағынасы, фразеологиялық теңеулердің екі тілдегі
жағымды және жағымсыз мазмұндағы концептілер түрлері топталып
қарастырылып, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары, әр тілге тән
ерекшеліктері айқындалды.
Теңеу - танымдық қызметі зор, ең көне, әрі қарапайым, тілде жиі
қолданылатын логикалық теңестіру тәсілі. Шындық әлемді танудың қисынды
құралы бола отырып, теңеу мейлінше көп қырлы, мазмұнды тілдік құбылысты
білдіреді. Ойлау өрісі ретінде теңеудің дүниені эмоционалды түрде қабылдауы
және ондағы қайсы бір құбылысты салыстыра бағалау тұрғысынан қандай да бір
нысанға мән берудегі салмағы ерекше. Философиялық жақтан қарастырғанда,
теңеу адамның абстрактілі ойлауын дамытудың көрінісі болса, лингвистикалық
тұрғыдан осы ойдың тілдік қолданыста бейнеленуі. Сонымен бірге теңеу –
сипатталушы нысанның бейнелілік, көркемдік, эмоционалды-экспрессивтік
сапасын күшейтетін көркемдік әдіс. Теңеу – ұқсас, ортақ белгілердің
негізінде бір затты екінші затпен салыстыру арқылы сипатталушы нәрсенің
бейнелілік, көркемдік, эмоционалды-экспрессивтік сапасын күшейтетін, сол
нәрсені жаңа қырынан, поэтикалық қырынан таныстыратын әрі стильдік тәсіл,
әрі таным құралы. Басқа тілдік бірліктер секілді тұрақты теңеулер де
адамның танымдық мүмкіндігін тілдік қабілетімен сабақтастырудан бастау
алатындықтан, басты назар олардың когнитивтік негіздеріне аударылады.
Фразеологиялық теңеулер фразеологизмдердің басқа түрлерінен өзінің
логикалық құрылымы, компаративті мағынасы мен стильдік қызметі арқылы
ерекшеленеді. Фразеологиялық теңеулер табиғатын зерттеуде фразеологиялық
теңеу мен метафораның өзара байланысы, ұқсастығы мен айырмашылықтарына
тоқталу қажет. Осы мәселеге арналған ғылыми еңбектерде фразеологиялық
теңеулер мен метафоралар тілде қатар қолданылады, себебі олар өзара тығыз
байланысты деген пікір бар. Теңеу мен метафораның ортақтығы – олардың
заттар мен құбылыстар негізінде фразеологиялық ассоциация жасауынан
көрінеді. Алайда, оларды мазмұн жағынан ажыратып қарастырған жөн. Теңеуде
салыстырушы теңеу заты және оған қажетті негіз бар. Ал метафораға ондай
негіз қажет емес. Фразеологиялық теңеулер екі затты салыстырудың нәтижесі
болса, метафоралар – олардың ұқсастығының нәтижесі She is a fox – ол түлкі;
She is as sly as a fox – ол түлкідей қу, айлакер.
Фразеологиялық теңеулер кез келген тілдің фразеологиялық қорының
елеулі бөлігін құрайды. Теңеу – көркем ойлаудың ұлттық ерекшеліктері
жинақталған, дүниетанымның ұлттық өзгешеліктері бас қосқан логика-
философиялық және лингвистикалық категориялардың санатына жатады.
Теңеу лингвистикалық категория ретінде қазіргі тіл білімінің жаңа
бағыттарының бәрінің де зерттеу нысаны бола алады. Бұл бағыттардың ішінде
құрылымы әр түрлі тілдердегі фразеологиялық теңеулерді лингвомәдениеттану
және когнитивтік лингвистиканың негізгі ұстанымдарына сүйене отырып
салыстырмалы-салғастырмалы зерттеу жүргізудің мәні ерекше. Себебі халықтың
дүниетанымы, өмірге және қоршаған ортаға деген көзқарасы, салт-дәстүрі,
көңіл-күйі әр халықтың жалпы фразеологиясынан, оның ішінде әсіресе,
фразеологиялық теңеулерден көрініс табады. Фразеологиялық теңеулер
жекелеген өмір құбылысына нақты баға беретін, ғасырлар бойы атадан балаға
мұра ретінде беріліп отыратын, әр халықтың өмірінен қызықты деректерді өз
бойына жинақтаған халық мұрасы. Сондықтан, туыстас, не туыстығы жоқ
тілдердегі фразеологиялық теңеулерді лингвомәдени және лингвокогнитивтік
тұрғыдан зерттеу әр тілдің өрнек бояуын, ұлттық ерекшелігін, менталитетін,
қайталанбас қасиетін танып білуге, олардың мағына қалыптасуындағы және
тілдік қолданыстағы қасиеттерін ашуға мүмкіндік береді. Осы тұрғыда
туыстығы жоқ қазақ және ағылшын тілдерінің фразеологиялық теңеулерінің
мағына қалыптасуының негізін ашу ерекше мәнге ие. Теңеулердің ішкі мазмұнын
анықтауда уәжтану теориясына жүгінген жөн. Уәждеме теориясына сүйене
отырып, бастапқы еркін тіркестер негізінде жасалған фразеологизмдердің түп
төркініне зер салып, уәжін айқындау, сол арқылы тіркестің қалыптасу түп
көзін тауып, өзіндік ерекшеліктерін ажырату арқылы олардың мәні мен
мазмұнын ашуға болады. Фразеологизмдердің фразеологиялық мағынасы олардың
ішкі мағыналық құрылымында жатқан бейне арқылы уәжделеді. Мысалы, қазақ
тіліндегі құмырсқадай құжынаған, құмға сіңген судай, сүліктей жабысты,
ағылшын тіліндегі dumb as a fish (балықтай тілсіз), as brave as a lion
(арыстандай айбатты), dance like an elephant (пілше билеу) сияқты
тіркестердің фразеологиялық мағыналарының ішкі формасы айқын, яғни олардың
мағыналары ішкі формалары арқылы уәжделіп қалыптасқан.
Фразеологизмдердің ішкі формаларының тасалануынан олардың
мағыналарының күңгірттенуі шығады. Ондай фразеологизмдердің сырын, жасалу
төркінін тілдің ішкі заңдылықтарынан гөрі экстралингвистикалық факторлар
мен этимологиядан іздеу қажет. Мысалы, кәрі қойдың жасындай жасы қалды
фразеологизмі қой түлігінің тіршілік ету мерзімін (10 шақты жылдай)
бақылаудан туған. Осы жайт ауыс мәнде жасы ұлғайған адамға қатысты
айтылатын бейнелі тіркестің тууына негіз болған. Ағылшын тіліндегі to fight
like Kilkenny cats (Килкени мысықтарындай айқасу) - өлімге бас тігіп
қырқысу деген мағынада қолданылатын фразеологизмнің қалыптасуына ХVII ғ.
Kilkenny мен Irishtawn қалалары арасындағы қантөгістің аяғы екі қаланың да
қирап бітуіне әкелген тарихи уақиға негіз болды.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің басым
көпшілігі Адам атты мағыналық макротопқа жатады, олардың мағынасы адам
мен оны қоршаған әлемнің өзара әрекетін бейнелейді. Фразеологиялық
теңеулердің негізінде адам өмірі мен қызметінің тұстарын бейнелейтініне
байланысты екі тілде олардың төмендегідей мағыналық-тақырыптық топтары
анықталды:
1. Адам мінезі мен ақыл-ой қабілетін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.:
Қарабайдай қатыгез, дала бүркітіндей қырағы; Ағыл.: a memory like an
elephant (сөзбе-сөз: есі пілдей), яғни еске сақтау қабілеті жоғары, тамаша,
as blunt as a hammer (сөзбе-сөз: балғадай ақымақ) яғни топас, т.б. 2.
Адамның жағдай-күйіне байланысты ФТ-лер: Қаз.: сең соққан балықтай, жарасын
жалаған иттей, жаралы арыстандай аласұрды; Ағыл.: as miserable as a
bandicoot – (қалталы қөртышқандай) – бақытсыз, аянышты, as still as a mouse
– тышқандай жасырынып тұру т.б. 3. Адамның сыртқы келбетін сипаттаушы ФТ-
лер: Қаз.: қырмызыдай ажарлы, ақ маралдай әдемі; Ағыл.: as fair as a lily –
лилия гүліндей сұлу, pale as death - өліктей бозарған т.б.
4. Адамның өмірі мен қызметін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: түлкі қуған тазыдай
соңына түсу, ит пен мысықтай өмір сүру; Ағыл.: as thick as thieves (бір-
біріне ұрылардай жақын болу) – жан дос, айырылмас дос, to live like cat and
dog – мысық пен иттей өмір сүру. 5. Адамның эмоциялық жағдайын сипаттаушы
ФТ-лер: Қаз.: найза үстінде отырғандай, тышқан алған мысықтай;Ағыл.: to
shake quake tremble like an aspen leaf – көк теректің жапырағындай
қалтырау, to sit on a powder keg – оқ-дәріге толы бөшкенің (күбінің)
үстінде отырғандай. 6. Адамның басқа бір адамға немесе затқа қатынасын
сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: жыландай жек көру, құлындай шыңғырту, қойдай
бауыздау; Ағыл.: hate smb like poison – біреуді удай жек көру, flieng smb
aside like an old boot – біреуді қажеті жоқ ескі аяқ киімдей лақтырып
тастау, яғни пайдаланып алғаннан кейін өзінен алыстату, қуу.
7. Құбылыстар мен заттардың сапасын сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: көздің
жасындай таза (мөлдір), жаман түйенің жабуындай (келіссіз). Ағыл.: fresh as
a daisy – маргаритка гүліндей жас, жаңа, cold as a frog – құрбақадай суық.
8. Түсті сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: ақ бөкеннің таңындай, орман түлкісіндей
қызыл, сүттей ақ; Ағыл.: as white as driven snowas milk – қардайсүттей
ақ, as red as a turkey-cock – күрке тауықтың айдарындай қызыл. 9. Адамның
тамақтану процесін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: бурадай қарш-қарш шайнау,
егінге түскен сиырдай жайпау; Ағыл.: eat like a pig – шошқадай ішіп-жеу,
drink like a fish – балықша ішу. 10. Заттар мен құбылыстардың көлемін
сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: қойдың құмалағындай, ешкінің асығындай, иненің
жасуындай; Ағыл.: as light as a drum – барабандай жеңіл, thin as a
lathrake – ескектей жіңішке.
11. Арақашықтықты сипаттайтын ФТ-лер: Қаз.: есік пен төрдей, ат шаптырымдай
жер, қозықой өрісіндей жер. Ағылшын тілінің фразеологиялық теңеулерінің
біз жинаған материал ішінде бұл топқа жататындары кездеспеді. 12. Уақытты
сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: бие сауымдай уақыт, сүт қайнатымдай уақыт, қас
қаққандай. Аталмыш топқа да ағылшын тілінің фразеологиялық теңеулері біз
қарастырған материал арасынан кездеспеді.
Теңеу бейнесі қызметін орындаушы семалар негізінде қазақ және ағылшын
тілдерінде фразеологиялық теңелеурдің мынадай топтары анықталды:
1. Күнделікті тұтыну заттар атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: сабынша
бұзылу, тозған бөздей ыдырау; Ағыл.: to fit like a glove - қолғаптай дәл),
as fat as butter - сары майдай толық. 2. Үй жануарлары атауларынан жасалған
ФТ-лер: Қаз.: тағасыз аттай тайғанау, егінге түскен сиырдай жайпау; Ағыл.:
stubborn as a mule – есектей қиқар, squeal like a stuck pig – шала
бауыздалған шошқадай шыңғыру. 3. Табиғат және қоршаған орта құбылыстарының
атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: бұлттай сұрлану, жауар күндей түнеру,
желдей есу; Ағыл.: look like thunder – күннің күркіреуіндей көріну, яғни
ашулы, ызалы, like greased lightning – найзағайдай шапшаң, жылдам. 4. Аң
атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: қойға тиген қасқырдай, ақ маралдай
керілу, жолбарыстай білекті; Ағыл.: as agile as a monkey - маймылдай
икемді, as cross as a bear – аюдай ашулы, as cunning as a fox – түлкідей
айлалы. 5. Құс атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: торға түскен қырандай,
бұлбұлдай сайрау, жүнін жұлған тырнадай; Ағыл.: as drunk as (a boiled) an
owl – жапалақтай мас, as gay as a lark – бозторғайдай көңілді, as a mild as
a dove – көгершіндей жұмсақ. 6. Жәндік атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.:
қара құрттай қаптау, шыбындай қырылу, аш кенедей жабысу; Ағыл.: as merry
as a grig – көк шегірткедей көңілді, ants in one’s pants – шалбар киген
құмырсқадай, яғни ыңғайсыз, мазасыз сезіну. 7. Өсімдік атауларынан жасалған
ФТ-лер: Қаз.: тікендей қадалау, қызыл гүлдей құлпыру, жел соққан қамыстай
жапырылу; Ағыл.: grow up like mushrooms – саңырауқұлақтай өсу, көбею, shake
as a leaf – жапырақтай дірілдеу, stick to smb like a bur – біреуге
ошағандай жабысу. 8. Діни атауларға байланысты жасалған ФТ-лер: Қаз.: жын
ұрғандай жұлқыну, көктен түскен періштедей, иманындай сақтады. Ағыл.: a
certain as preachig – діни уағыздай шын, айқын, as safe as a church –
шіркеудей сенімді, берік, as ugly as sin – күнәдай үрейлі, қорқынышты. 9.
Азық-түлік атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: айрандай ұйып отыру, бал
қаймақтай, балға ашытқан қымыздай. Ағыл.: as brown as a berry – жидектей
қоңыр, яғни күнге күйген, as full as an egg is of meat – етке толы
жұмыртқадай толық, толы, толтырылған. 10. Ауру атауларына байланысты
жасалған ФТ-лер: Қаз.: сүзектен тұрғандай. Ағыл.: avoid like the leper –
алапес ауруынан қашқандай, to avoid someone or smth like the plague – чума
ауруынан қашқандай. 11. Балық атауларына байланысты жасалған ФТ-лер: Қаз.:
ақ сазандай бұлқынды, тұмсығы тасқа тиген бекіредей, шабақтай шүпірлету;
Ағыл.: as flat as a flounder – камбала балықтай теп-тегіс, жазық,
closedumb as an oyster – устрицадай үндемеу, мылқау, аузын ашпау, swim
like a fish – балықтай жүзу. 12. Тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғаларға
байланысты жасалған ФТ-лер: Қаз.: Абылай аспас асудай, Атымтайдай жомарт,
Наушаруандай әділ; Ағыл.: as game as Ned Kelly – Нед Келлидей күшті. Нед
Келли атақты қарақшы, as old as Methuselah – Мафусаилдай (библия кейіпкері)
кәрі, ескі, as pleased as Punch – Панчодай (көше кезіп жүретін қуыршақ
театрының кейіпкері) разы, риза.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің жалпы
мағынасы мен фразеологиялық мағынаны жасаудағы теңеу бейнесінде
қолданылатын ұйытқы сөздерді зерделей келе төмендегідей тұжырым жасауға
болады:
1. Мағыналық жіктелу тұрғысынан қазақ тілінде ФТ-дің 12 негізгі
мағыналық тобы, ал ағылшын тілінде 10 мағыналық тобы анықталды. Ағылшын
тілінде арақашықтық пен уақытты сипаттайтын ФТ-лер біз жинаған материалда
кездеспеді.
2. Теңеу бейнесі қызметін атқаратын ұйытқы сөздер екі тілде де 12
тақырыптық топтың атауларынан жасалады. Дегенмен, бір тақырыптық топқа
жататын ФТ-лер саны екі тілде бірдей емес. Мысалы, ағылшын тілінде өсімдік
атаулары, діни атаулар, құс және жәндік атаулары көбірек кездессе, қазақ
тілінде үй жануарлары, күнделікті тұтыну заттар атаулары саны жағынан ФТ-
лер жасауда басымырақ қолданылады. Екі тілде де фразеологиялық теңеулер
негізінде адамның өмірі мен қызметін, сипаты мен әртүрлі қасиеттерін, мінез-
құлқын т.б. қасиеттерін бейнелі сипаттау үшін қолданылатыны байқалады.
3. Тілде көрініс табатын ұлттық ерекшеліктер фразеологизмнің
құрамындағы ұлттық мәдени компонентімен байланысты. Мәселен, үй
жануарларының тақырып тобын қарасақ, қазақ тілінің фразеологиялық
теңеулерінде көбіне жылқы, қой, түйе компоненттері, ал ағылшын тілінде
шошқа, тауық, қаз компоненттері жиі қолданылады, яғни кей атаулардың
фразажасамдық белсенділігі қазақ тілінде жоғары, ағылшын тілінде төмен
болса, ал кейбір атаулардың осы қасиеті керісінше ағылшын тілінде жоғары,
қазақ тілінде төмен болып келеді.
Дүниетаным, ойлау қабілетінде салғастырылушы тіл иелері халықтарда
ортақ болғанымен, өмір сүру жағдайы, табиғи орталығындағы айырмашылыққа
қатысты бейнелеу, суреттеу, әсерлеу нысандары мен эмоционалдық жағынан
алғанда әр халықтың өзіндік ұлттық ерекшелігі бар. Мысалы, қазақ тіліндегі
қыздың жиған жүгіндей деген фразеологиялық теңеудің ағылшын тілінде
баламасын табу өте қиын. Бұл – қазақ халқының көшпелі тұрмыс-тіршілігі,
өмір салтымен байланысты әсемдікті танытудың көрінісі. Сол сияқты, ағылшын
тіліндегі (as) dumb as a woolden Indian (сөзбе-сөз: дүкен алдында тұрған
индеецтей), жалпы топас, ақымақ деген мағынада қолданылады. Жарнама ретінде
Америкада темекі сататын дүкендердің алдында индеецтің ағаш мүсіндерін қою
осы елдің дәстүріне жатады. Ал американдықтар түсінігінде ертеде индеецтер
ақымақ, топас деп бағаланған.
Келтірілген мысалдардан теңеу бейнесінің негізі ретінде екі тілде әр
түрлі мағыналық топтардың құрамына кіретін атаулар қолданылатыны көрінеді.
Олардың қолдану аясында әр тілге тән ерекшеліктермен қатар, екі тілге де
ортақ белгілері де кездеседі. Бұл айтылған ой фразеологиялық теңеулердің
концептілік құрылымы мен коннотативтік мағынасына талдау жүргізу арқылы
дәйектеледі.
Тіл білімінде концепт термині алғаш рет ХХ ғасырдың алғашқы
жартысында қоршаған орта құбылыстарын тіл әлемінде бейнелеу мәселелерін
зерттеуге байланысты пайда болды. Соңғы жылдары тіл білімінде концепт
теориясы лингвистикалық сипатта нақты, жан-жақты бір тілдің ішіндегі
материалдар негізінде де, туыс немесе туыстығы жоқ әр түрлі тілдер
материалдары негізінде де салыстыра-салғастыра зерттеле бастады. Ғылыми
еңбектерде концепт ұғымына берілген әр түрлі анықтамалар кездеседі. Егер
В.В.Колесов концепт – сөздің мағыналық дамуының ең соңғы шегі,
мәдениеттегі мазмұндық қатары молайған ұғым десе, В.С.Кубрякова концепт
- адамның санасында, психикалық жүйесінде қалыптасқан әлем бейнесінің
мазмұндық бірлігі деп түсінсе, В.Н.Телия концептіге белгілі бір объект
туралы барлық мағлұмат жиынтығы деген анықтама береді. Ал А.П.Бабушкин
концепт – ұжымдық санадағы менталды бейненің дара белгілері деген
түсінікті қалыптастыра отырып, әрбір концептілік бірліктің ұлттық
концептілік өрісте өзіндік орны болатындығын, белгілі бір зат не құбылыс
жөнінде білім деңгейіне орай жеке тұлғаның санасында концепт түрлерінің
қалыптасуы әрқилы болып келетіндігін дәйектейді [10].
Концепт сөзбен де, сөз тіркесімен де, фразеологиялық бірліктер арқылы
да беріле алады. Сөздің концептісі оның мағыналық және ассоциативтік өрісі
арқылы анықталады. Осы өрісте сақталған ақпарат когнитивті және
прагматикалық мәні бар элементтерден тұрады. Концептілік зерттеу этностың
лексикасы мен фразеологиясында сақталған әлемнің мәдени-ұлттық бейнесін
ашуға мүмкіндік береді. Әрбір этнос қоршаған әлемді өзінше таниды, яғни
өзіндік әлемнің тілдік бейнесін жасайды. Этнос мәдениетін өз ішінде
ұғынуда мәдениетті түсінудің кілті болып табылатын тірек концептілер ерекше
орын алады. Сондықтан тірек концептілерді талдау арқылы ұлттық мәдениеттің
даму қалпын, қазіргі өмірдегі жай-күйін біле аламыз. Концепт этностың
рухани өмірінің ұжымдық қазынасы және ол әрқашан мәдени реңкте болады,
сондықтан да ол ұлттық ерекше дүниетанымды түсінуде басты компонент болып
саналады. Концепт дегеніміз – этномәдени санада сақталған, белгілі бір
ұлттың ұрпақтан-ұрпаққа берілетін ықшам, әрі терең мағыналы шындық болмыс,
ұлттық мәдени құндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсінігін білдіретін
құрылым [6, 15]. Зерттеу жұмысымызда концепт ұғымы адамның әлем туралы
мәдени түсініктерінің жиынтығы болып табылатын әлемнің тілдік бейнесі
ретінде тани отырып, дүниетанымымыздағы әлем туралы ақиқат болмысты
бейнелейтін когнитивтік бірлік ретінде қарастырылады.
Когнитивтік парадигмадағы басты принцип – антропоцентристік көзқарас,
себебі тілдің функционалды-коммуникативтік жүйесінде адам басты орынға ие.
Тілдің когнитивтік кеңістігінде Адам концептісі әр түрлі тілдік бірліктер
арқылы беріледі. Солардың ішінде осы концептіні көріністеуде
фразеологиялық теңеулердің алатын орны ерекше, себебі олар адамның әр түрлі
қыры мен сырын сипаттауда қолданылады. Адамның әр қилы қасиеттерін негізге
ала отырып, қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерді
лингвокогнитивтік тұрғыдан концептілерге бөлініп талданды. Талдау негізінде
екі тілдегі концепт түрлері анықталды:
Ойсурет концептісі
Ойсурет концептісі белгілі бір ұлттың дүниетанымында қалыптасатын
санадағы бейнелердің қарабайыр суреті. Мысалы, қазақ тіліндегі мұрнын
тескен тайлақтай теңеуі тайлақты тұрмыста пайдалануға үйрету үшін екі
жасында мұрнын тесетін әдет-ғұрыпқа байланысты пайда болған. Абстрактілену
нәтижесінде адамға қатысты қолданғанда, осы сурет ойсурет болып көз
алдымызға келеді. Бұл бейнелі теңеу айтқаннан шықпайтын адамдарға қатысты
қолданылады.
Ағылшын тіліндегі Grin like a Cheshire cat (сөзбе-сөз: Чешир мысығы
секілді күлу) фразеологизмі бір кездерде Англияның графтық ауданы Чеширде
жасалатын ірімшіктің түрін жымия күліп тұрған мысықтың түріне келтіріп
дайындаған. Осы оқиғаға байланысты пайда болған бұл тіркес тілде әр кез
күлімсіреп жүретін жайдары адамға қатысты қолданылады, кейде мысқыл ретінде
де айтылады.
Фрейм концептісі
Фрейм – белгілі бір концепт төңірегінде жинақталған тілдік бірліктер.
Бұл бірліктер нақты бір концептіге ассоциацияланған негізгі, қарапайым,
мүмкін болатын ақпаратты береді. Сонымен қатар фреймдер сол қоғамға тән
ерекшеліктерді анықтап суреттей алады. Фрейм концептісі ойсурет
концептісіне ұқсас, дегенмен, ойсурет концептісінде статикалық күй басым
болса, фреймде динамикалық күй басым. Мысалы: Қаз.: ала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АҒАБЕКОВА БАЛЖАН НҰРТАЗАҚЫЗЫ
Aғылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің ұлттық мәдени
сипаты
10.02.20 - салыстырмалы-тарихи, типологиялық және
салғастырмалы тіл білімі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем
тілдері университетінің роман-герман тілдері және аударма кафедрасында
орындалды.
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының кандидаты,
профессор М.Т. Сабитова
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор Қ.Т. Рысалды
филология
ғылымдарының кандидаты,
доцент Б.С. Жұмагулова
Жетекші ұйым: аль-Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық
университеті
Диссертация _______________ _______сағат ____ Абылай хан атындағы
Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті жанындағы
10.02.20 – салыстырмалы-тарихи, типологиялық және салғастырмалы тіл білімі
мамандығы бойынша филология ғылымдарының докторы (кандидаты) ғылыми
дәрежесін беру жөніндегі Д14.14.01 Диссертациялық кеңестің мәжілісінде
қорғалады (050022, Алматы қаласы, Мұратбаев көшесі, 200).
Диссертациямен Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және
әлем тілдері университетінің ғылыми кітапханасында танысуға болады.
Автореферат ________ жылы _____________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы филология
ғылымдарының докторы, доцент Д.Д. Шайбакова
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Соңғы жылдары тіл білімінде қазақ тілін
генетикалық және типологиялық жағынан туыстығы жоқ тілдермен салыстыра-
салғастыра зерттеу мәселесі кеңінен өріс алып келеді.
ХХ ғасырдың соңғы жылдары дами бастаған тіл білімінің антропологиялық
парадигмаға көшу үрдісі "адам-тіл-мәдениет" және "адам-тіл-ойлау" үштігіне
сүйенетін гуманитарлық зерттеулердің жаңа бағыттарына жол ашты. Бұған
дейінгі салыстырмалы-салғастырмалы түрде жүргізілген зерттеу жұмыстары
құрылымдық-мағыналық бағытта ғана қарастырылып келсе, бүгінгі таңда
антропоцентристік бағыттағы уақыт көшінде әртүрлі тілдерді салыстыра-
салғастыра зерттеу ерекше қызығушылық танытуда. Тілді, тілдік бірліктерді
адами факторлармен, адами құндылықтармен бірлікте қарастыру қазіргі тіл
білімінің алға тартып отырған басты бағыттарының бірі. Бүгінгі күні адами
факторларға ерекше мән беріп, тіл иесінің тілдік бірліктерді дұрыс, ұтымды
қолдану, мән-мағыналарын терең түсіну мәселесі ғылыми еңбектерде жиі
көтерілуде. Осындай зерттеу жұмыстарында ұлттық құндылықтарға қатысты
мәдени деректерге көп көңіл бөлініп, тіл тек тұлғалық (формалық) жағынан
ғана емес, сонымен қатар ол мағыналық, ұғымдық, мәдени-концептілік тұрғыдан
жиі қарастырылып, талданатын болды. Тілді ұлттың тарихымен, мәдениетімен,
рухани қазынасымен, яғни дүниетанымымен тығыз қарым-қатынаста, бірлікте
алып қарастырылған жағдайда ғана ұлттық тілдің табиғатын шынайы танып
білуге жол ашылады.
Ұлт мәдениетінің қай түрінде болмасын, онда сол ұлттың бүкіл таным
болмысы мен тұрмыс-тіршілік суреті сақталған. Белгілі бір ұлттың тарихынан,
мәдениетінен, таным болмысынан, тұрмыс-тіршілігінен хабардар ететін тілдік
бірліктерге ең алдымен тілдегі фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, нақыл
сөздер жатады, себебі бұл тілдік бірліктер белгілі бір ұлттың өзге
ұлттардан менталдық айырмашылығын көрсететін, салт-дәстүр ерекшеліктерін
білдіретін ұлттық өмір көріністерінің айнасы болып табылады.
Біздің елімізде қазақ тілі мен орыс тілін салғастыра зерттеуге
арналған еңбектер құрылымы әр түрлі тілдерді салыстыра-салғастыра
зерттеудің үлгісі болды. Қазіргі Қазақстан тіл білімінде енді-енді ғана бой
көтеріп, кейінгі жылдары ғана тұсауы кесілген саланың бірі-қазақ және
герман тілдерінің фразеологизмдерін кешенді түрде тіл біліміндегі жаңа
бағыттардың ұстанымдарына сүйене отырып зерттеу. Түркі-герман, оның ішінде,
қазақ және ағылшын тілдерін салыстыра-салғастыра зерттеу кейінгі уақытта
ғана қолға алына бастағандықтан, әлі де болса шешімін таппаған талай
мәселелер, міндеттер баршылық. Осындай тың, қиын, өзекті мәселелердің бірі-
қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің кешенді түрде
лингвомәдени және лингвокогнитивтік тұрғыдан салғастыра зерттелуі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қандай да бір тіл болмасын оның
фразеологиялық қоры ұлт мәдениетін, менталитетін, ұлттың психологиясын
барынша қамтиды. Қазақ және ағылшын тілдерінің фразеологиялық теңеулерін
жүйелеп, салыстырмалы-салғастырмалы талдау жүргізіп, баяндау арқылы осы
ерекшеліктерді анықтауға деген қызығушылық тудырады. Діні, мәдениеті,
тарихы, әлеуметтік және саяси даму жолдары бөлек ағылшын және қазақ
халықтары тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерді салыстыра-салғастыра
зерттеу арқылы олардың бойындағы ұлттық-мәдени ерекшеліктерін айқындау,
ортақ айшықтарын табу, теңеулердің жасалуына негіз болған уәждерді ашып
көрсету, мағына қалыптасу жолдарындағы ерекшеліктерін анықтау осы жұмыстың
өзектілігін айқындайды. Екі тілдегі фразеологиялық теңеулерге салыстырмалы-
салғастырмалы талдау қандай да бір мәдениеттану зерттеулер сияқты тарихпен,
дәстүрмен, салғастырылып отырған лингвомәдени қауымдастықтардың өмір
салтының ерекшелігімен танысуды тереңдету, сонымен қатар мәдениетаралық
қарым-қатынас барысында әр ұлттың ерекшелігін, менталитетін, олардың бір-
бірін түсінушілік, ізгіниеттілік пен толеранттылыққа болжау мүмкіндігі де
зерттеудің өзектілігін айқындай түседі. Зерттеуде қазақ және ағылшын
тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер лингвомәдени және лингвокогнитивтік
тұрғыдан алғаш рет қарастырылуы да осы жұмыстың өзектілігіне жатады.
Зерттеу нысаны. Ағылшын және қазақ тілдік қорындағы ішкі формаларында
ұлттық-мәдени ерекшеліктері сақталған фразеологиялық теңеулер.
Зерттеу пәні. Туыстығы жоқ ағылшын және қазақ тілдеріндегі
фразеологиялық теңеулерді лингвомәдениеттану және лингвокогнитивтік
тұрғыларынан салыстыра-салғастыра талдап зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Мәдениет пен тілді өзара
біртұтас бірлікте қарастыра және ұлттық мәдени деректерге сүйене отырып,
туыс емес ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерге әр
түрлі мәдениет негізінде салыстыра-салғастыра лингвомәдени және
лингвокогнитивтік сараптама жасау арқылы олардың мағына қалыптасуы мен
концептілік құрылымындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау. Осы
мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру көзделеді:
• тіл мен этнос мәдениетінің сабақтастығы негізінде қалыптасқан
лингвомәдениеттанудың теориялық негіздері мен әдіснамалық ұстанымдарын
сипаттау;
• когнитивті лингвистиканың, лингвомәдениеттанудың "концепт" ұғымының
құрылымын (ойсурет, схема, фрейм, сценарий, логикалық-ұғымдық) ұлттық
мәдени реңктегі фразеологиялық теңеулерді салыстыра-салғастыра талдап,
олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айқындау;
• екі тілдің фразеологиялық теңеулеріндегі теңеу бейнесі негізін
құрайтын компоненттерді тауып, оларға лингвомәдени тұрғыдан сараптама
жасау;
• ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің
уәждемелік жігін ашу арқылы екі халық мәдениетінің, ұлттық сананың
ұқсастықтары мен ерекшеліктерін көрсету;
• ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерді когнитивті
лингвистиканың ұстанымдарына сүйене отырып талдап, оларды "жағымды" және
"жағымсыз" концептілерге бөліп қарау. "Жағымды", "жағымсыз" оппозициялық
концептілердің аймағын анықтап, екі халықтың дүниетанымында маңызды орын
алатын микроконцептілерге салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама
негізінде олардың ішкі ұлттық мәдени маңызын ашу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеудің нәтижесінде мынадай мәселелер
ғылыми жаңалық ретінде шешімін тапты:
• Құрылымы әр түрлі ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық
теңеулер алғаш рет когнитивтік және лингвомәдениеттану тұрғысынан салыстыра-
салғастыра қаралды;
• "Адам" макроконцептісіне жататын фразеологиялық теңеулер "жағымды"-
"жағымсыз" оппозициялық микроконцептілерге бөлініп қарастырылып, олардың
мағына қалыптасуындағы ерекшеліктері анықталды;
• ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер уәжі,
этимологиясы, ішкі формасына сүйене отырып кешенді түрде зерттелді;
• алғаш рет ағылшын және қазақ халықтарының ұлттық дүниетанымының
фразеологиялық теңеулерде көрініс тапқан басты танымдық концептілер аймағы,
олардың фразеологиялық теңеулердегі көрініс-мазмұны айқындалып,
лингвомәдени қырлары сарапталды.
• ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер бойындағы
мәденитанымдық сипат тұңғыш рет когнитивтік әдіс-тәсілдермен анықталды.
Олардың мән-мағынасына концептуалдық талдау жасалып, мағыналық құрылымы
айқындалды.
• екі тілдегі фразеологиялық теңеулердің тілдік көлемі айқындалып,
тақырыптық жағынан жүйеленіп, ретке келтірілді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
• Фразеологиялық теңеулерде ұлттық тілдік бейне таным категориясымен
тығыз байланыста болғандықтан, ол таным, сана, ойлау категорияларымен
байланыста қарастырылуы керек. Шындық болмыс ойлау арқылы жүзеге асады, ал
тіл оның бейнелеу құралдарының бірі.
• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің пайда
болу көздері әр халықтың тарихымен, заттық және рухани мәдениетімен, өмір-
тіршілігімен тығыз байланысты болғандықтан, олардың мағынасының
лингвомәдени және когнитивтік тұрғыдан талдау арқылы тарихи-этимологиялық
көздерін ашуға болады. Тіл мен мәдениет өзара тығыз байланыстағы бірін-бірі
толықтырар біртұтас жүйе.
• Фразеологиялық теңеулерде әлемнің тілдік бейнесі антропоцентристік
ұстаным негізінде құралады. Адам қоршаған ортаны өзі арқылы, өзіне таныс
заттар мен құбылыстар арқылы ғана бағалап, танып біледі. Фразеологиялық
теңеулер әр тілде өзіндік ұлттық нақышпен бейнеленіп, ұлттық дүниетаным
ерекшеліктерін көрсетеді.
• Әр ұлттың концептілер жүйесін дүниетаным құндылықтары құрайды. Әр
тілдегі фразеологиялық теңеулердің мағына қалыптасу ерекшеліктері оларды
концептілік жағынан топтастыруға мүмкіндік береді.
• Фразеологиялық теңеулердегі жеке көріністер тек сол тілге ғана тән
ерекшеліктермен сипатталып, ұлттық нақышпен бейнеленеді. Олардың
лингвомәдени сипатын ашу ұлттық дүниетанымның сыры мен ерекшеліктерін танып
білуге септігін тигізеді. Құрамындағы ұлттық-мәдени компоненттер
фразеологиялық теңеулердің ұлттық-мәдени сипатын ашады.
• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер уәжділігі әр
түрлі деңгейде көрініс табады. Фразеологиялық теңеулер екі тілдің де
лексика-фразеологиялық қорының мәнді, мағыналы және жүйелі қабатын құрай
отырып, ұлт болмысының құндылықтары мен ерекшеліктерін жан-жақты
сипаттайды.
Зерттеудің теориялық маңызы. Салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени
сараптама өзгенікін біліп, өзіңдікін дұрыс бағалап, тереңіне бойлауға жол
ашады. Кейінгі кезде тіл білімінің шектес теориялық ғылымдар тоғысуындағы
пайда болған бағыттарына орай, фразеологиялық теңеулерді лингвомәдениеттану
және когнитивтік тұрғыдан сипаттау оны этностық дүниетанымның ажырамас
бөлігі мен көрінісі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Зерттеудің
нәтижелері мен пайымдаулары тіл теориясындағы салыстырмалы-салғастырмалы
лингвомәдениеттану және когнитивтік лингвистика теорияларын нақтылай
түсуге, мәселелерін айқындауға өз деңгейіне сәйкес үлесін қосады. Сонымен
қатар қазақ және герман тілдерінің салыстырмалы-салғастырмалы
фразеологиясының тіл білімінің бір саласы ретінде қалыптасуына септігін
тигізеді.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Зерттеудің барысында қол жеткен
нәтижелер мен тұжырымдарды этнос тарихын, этникалық дүниетанымды тіл арқылы
тануға арналған лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, лингвоелтану,
этнолингвистика, мәдениетаралық қарым-қатынас теориясы, салыстырмалы
фразеология бойынша арнайы курстарда, семинарларда теориялық және
практикалық материал ретінде пайдалануға болады. Зерттеуде талдау жасалған
тілдік деректерді әр түрлі түсіндірме және тақырыптық екі тілді сөздіктер
құрастыруда, ағылшын тілін практикалық тұрғыдан оқытуда қосымша материал
ретінде қолдануға болады.
Зерттеудің методологиялық және теориялық негіздері. Жұмыстың ғылыми
теориялық негізі ретінде жалпы тіл біліміндегі, салыстырмалы-салғастырмалы
тіл ғылымындағы, лингвомәдениеттану мен когнитивтік лингвистика
мәселелеріне арналған, сондай-ақ қазақ, орыс, неміс, ағылшын тілдеріндегі
фразеологиялық теңеулер зерттелген ғылыми еңбектерге жүгіндік. Тіл мен
мәдениет арақатынасы мәселелерін зерттеу барысында В.фон Гумбольдт, Ф.де
Сосюр, Л.Вайсгербер, А.А.Потебня, И.Н.Телия, В.А.Маслова, Ю.С.Степанов,
А.Толстой т.б. және қазақстандық ғалымдар Ә.Т. Қайдар, Р.Сыздық, Е.
Жанұзақов, Ж. Манкеева, Г.Н.Смагулова, А.И.Ислам, К.К. Дүйсекова, Г.И.Исина
т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері басшылыққа алынып, тілдің ұлттық мәдениет
көрсеткіші екендігі теориялық тұрғыдан негізделеді.
Тіл білімінің салыстырмалы-салғастырмалы фразеология саласы бойынша
ғылыми тұжырымдар жасап, дәлелдеп, негізін қалаған А.Д. Райхштейн,
М.М.Копыленко, Э.М. Солодухо, З.Қ.Ахметжанова, С.Е.Исабеков,
Д.Добровольский, М.Т.Сабитова т.б. зерттеулеріндегі негізгі тұжырымдарды
бағдар етіп, екі тілдің фразеологиялық теңеулерінің жасалуында, мағына
қалыптасуында және концептілік құралымындағы ұқсастықтары мен айырмашылық
дәрежелері анықталады.
Фразеологиялық теңеулерді әр тілде арнайы зерттеген Т.Қоңыров,
Г.Исина, Г.Қарбозова, В.Огольцев, Е. Ройзензон, Э. Бабаев, Р. Глазырин,
М.Черемисина, З. Божеева т.б. ғалымдардың еңбектері жұмыстың теориялық
негіздерінің бірі етіп алынды.
Зерттеудің әдістері. Диссертациялық жұмыста алға қойылған мақсат пен
міндеттерге байланысты сипаттамалық-синхрондық, салыстырмалы-диахрондық,
лингвомәдени және когнитивтік мағыналық талдау, әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу материалы мен зерттеудің дерек-
көздері ретінде жалпы іріктеу негізінде жинақталған қазақ және ағылшын
тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер пайдаланылды. Зерттеу жұмысымызға 8
томдық "Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі" (1974-1986) , "Қазақ тілінің
сөздігі" (1999), "Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі" (І. Кеңесбаев,
1977), "Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі" (1966), "Бір мың
әсерлі де бейнелі орам" (Ә.Қайдар, 2003), "Қазақ тілінің тұрақты теңеулері
сөздігі" (Т.Қоңыров, 1990), "Лингвострановедческий словарь. Великобритания"
(Л. Колесников и др. 1978), "Словарь живых идиом американского английского
языка" (М.Карпова, 2004), "Англо-русский фразеологический словарь"
(А.Кунин, 1984), "Новый большой англо-русский словарь" (в 3-х томах.
Под.общ.ред. Ю.Апресяна, 2000), "Русско-английский фразеологический словарь
"(Д.Квеселевич,2000), Oxford Compact English Dictionary over 145000 words,
phrases and definitions edited by Catherine Jeans. – Oxford University
press 2000, "A Dictionary of English Idioms" (B. Herderson,1954), "The
Penguin Dictionary of English Idioms" (Daphne M. и др.,2001), Ammer C. The
American Heritage dictionary of idioms. Houghton Mifflin Company. Boston.
New York, 1997, Ayto J. Dictionary of World Origins London, Bloomsbury
Publishing Dictionary, 1999. т.б.сөздіктер мен жинақтардан қазақ және
ағылшын тілдерінен 1750 (900-қазақ тілінде, 850-ағылшын тілінде)
фразеологиялық теңеулер жинақталып, талдауға түсті.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен мақұлдануы. Зерттеу жұмысының негізгі
тұжырымдары мен нәтижелері Мемлекеттік тілдің дамуындағы жаңа үрдістер
атты Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясында (Шымкент, 2007),
Мировые цивилизации и Казахстан атты Халықаралық ғылыми конференциясында
(Алматы, 2007), Қазақ тіл білімі мен түркітану мәселелері атты Халықаралық
ғылыми-теориялық конференциясында (Алматы, 2007), Қазақстан әлем өркениеті
қарым-қатынасының тоғысы атты ғылыми конференциясында (Алматы, 2007)
баяндама жасалып, жарияланды. Зерттеудің мазмұны мен бағыттары Абылай хан
атындағы Қазақ Халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінің
Роман-герман тілдері және аударма кафедрасы отырыстарында (2007, 2008, 2009
жж.), аталмыш университеттің аударма факультетінің жанындағы жас мамандар
мен ізденушілерге арналған Салғастырмалы фразеология атты ғылыми-
теориялық семинарда (2008 ж.) және университеттің Талқылау кеңесі
(Проблемный совет) мәжілісінің отырысында (2009 ж.) қаралып талқыланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, әр бөлімнің зерттеу қорытындысы ретінде берілген тұжырымнан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және екі тілде берілген
қосымшадан тұрады.
Негізгі бөлім
Зерттеу жұмысының Зерттеудің теориялық және методологиялық
алғышарттары деп аталатын бірінші бөлімінде герман және қазақ тілдерінің
салғастырмалы фразеологиясының қалыптасуы, салыстырмалы-салғастырмалы
фразеология саласын зерттеудегі жаңа бағыттар, тіл және мәдениет сияқты
жалпы теориялық мәселелер қарастырылады.
Тіл біліміндегі салыстырмалы-салғастырмалы әдісті қолдану арқылы
әртүрлі туыстас және туыстас емес тілдердің фонетикалық, лексикалық,
грамматикалық, фразеологиялық т.б. жүйелерін салыстырып, салғастырып
зерттеуге болады. Бұл әдістің түп төркіні ХІХ ғасырдың басынан бастап
туыстас тілдер семьясы мен тобы, олардың туыстық қатынасы мен дәрежесін
зерттеуге арналған салыстырмалы-тарихи әдісте жатыр. Салыстырмалы-тарихи
әдіс туыстас тілдердің деректерін салыстыра тарихи тұрғыдан зерттеп, ондағы
лексикалық және грамматикалық құбылыстардың шығу тегі, өзгеруі мен дамуын
және түп тегінің бірлігін анықтау үшін қолданылған.
Кейіннен осы атақты әдістің нәтижелері мен деректерін есепке ала
отырып, тіл білімінің жаңа принциптері айқындалды, бұрынғы деректер жаңа
мәліметтермен толықтырылды. ХХ ғасырда салыстырмалы әдіс арқылы туыстас
емес тілдерді де салғастыра зерттеуге болады және зерттеу керек деген пікір
кең өріс алды. Бұл әдістің соңғы жылдары кең тарағандығы соншалық, тіпті
осыған байланысты тіл білімінің жаңа тараулары, зерттеудің жаңа бағыттары
пайда болды: салыстырмалы-салғастырмалы фонетика, салыстырмалы-
салғастырмалы лексикология, салыстырмалы-салғастырмалы грамматика,
салыстырмалы-салғастырмалы фразеология тілдің тағы сол сияқты басқа
салалары өз алдына дербес пән ретінде қаралып, талай ғылыми еңбектердің
негізгі нысандары болды.
Тіл білімінің басқа салалары сияқты фразеология да бүгінгі таңда
терезесі тең, дербес пәнге айналып отыр. Фразеология саласын тіл білімінің
жеке саласы ретінде қалыптастыруда, оның нысандарын, тілдегі орны мен
табиғатын зерттеу әдістерін анықтауда, маңызды теориялық тұжырымдар жасауда
көптеген отандық және шетелдік ғалым-фразеологтардың еңбектері ерекше орын
алады. Н.И.Амосова, А.В.Кунин, И.И.Чернышева, В.Флейшер (W.Fleischer),
М.М.Копыленко, І.Кеңесбаев, А.Т.Қайдар, А.Д. Райхштейн, С.Е.Исабеков,
С.К.Сатенова, З.Қ.Ахметжанова, Д.Добровольский, М.Сабитова, К.К.Дүйсекова
т.б. атақты ғалымдардың жалпы және салғастырмалы фразеология мәселелеріне
арнап жазған құнды-құнды еңбектері жарық көрді.
Бүгінгі таңда адамзат тарихының шексіз өрлеп, кемелденген заманында,
мәдениет пен өнер, саясат пен тіл салаларында халықаралық қатынастың дамып,
жанданған уақытында салыстырмалы-салғастырмалы тіл білімі өзекті де
көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Тілдерді салыстыра –салғастыра
зерттеу әр тілдің өрнек бояуын, ұлттық ерекшелігін, қайталанбас қасиетін
танып білуге жол ашады. Осындай зерттеулер мәдениетаралық қатынастың
төрінен орын алып, халықтардың бір-бірімен түсінісу барысын жүзеге асыруға
кеңінен ат салысады.
Еліміз егемендік алып, әлемдік өркениет биігіне ұмтылып отырған
заманда, жоғары дамыған Еуропа елдерімен саяси, экономикалық, мәдениаралық
қарым-қатынастың дамып отырған уақытында – қазақ тілін Еуропаның беделді
тілдерінің бірі ағылшын тілімен салғастыра зерттеу – баға жетпес құнды
дүние.
Соңғы 10-15 жыл ішінде қазақ тілі фразеологиясын герман (неміс,
ағылшын) тілдері фразеологиясымен салғастыра зерттеуге арналған бірталай
жұмыстар жарық көрді (Карбозова Г., Арғынғазина Ш., Оспанова Ф.,
Молдасанова А., Қапышева Г., Атаханова Р., Мықтыбаева Т. және т.б.).
Бірі түркі, бірі герман тілдері тобына жататын қазақ және ағылшын,
қазақ және неміс тілдерінің тілдік, ұлттық мәдени ерекшеліктерін түрлі
тілдік бірліктер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер бойынан тауып, олардың
бір-біріне ұқсастық немесе бір-бірінен айырмашылық дәрежесін анықтауға,
ұлттық нақышты тереңірек түсінуге талпынған ғылыми еңбектер баршылық,
дегенмен шешімін таппаған мәселелер де жоқ емес. Осындай негізгі
мәселелердің біріне қазақ және герман тілдеріндегі фразеологизмдерді
қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттары мен ұстанымдары негізінде салыстыра-
салғастыра зерттеу жатады.
Тіл бірліктерін этнос (адам) – тіл – мәдениет үштігіне сүйеніп
зерттеу үрдісі тіл білімінің этнолингвистика, тіл арқылы ел тану,
лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика сияқты жаңа бағыттарына жол
ашты. Аталған бағыттардың негізінде адамның тілі мен мәдениетінің өзара
байланысы мәселесі жатыр. Тіл мен халықтың, оның мәдениетінің арасындағы
тікелей байланыс халықтың рухынан, тілінен көрініс табады. Олай болса,
тілді зерттегенде оны сол халықтың рухани байлығымен, мәдениетімен
байланыстыра зерттеу қажет.
Отандық ғалымдар М.М.Копыленко, Ә.Қайдар, Е.П.Жанпейісов
этнолингвистиканың теориялық мәселелерін қарастырып, мақсат мүддесін,
зерттеу нысанын, әдіс-тәсілдерін айқындап берді. Бай тіл қазынасын этнос
болмысы тұрғысынан толық меңгеріп, оның бейне бір тұңғиық теңіздей терең
мағына-мазмұнына бойлап еніп, оны игеріп танып-білу жүйелей түсіп жан-жақты
зерттеу этнолингвистиканың мақсаты деп түсініктеме береді Ә.Қайдар өзінің
Қазақ тілінің өзекті мәселелері атты еңбегінде [4].
Тілді этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеудің өкшесін баса өз бастауын
алған жаңа бағыттардың бірі – тіл арқылы ел тану. Фразеология саласында бұл
бағыттың алар орны ерекше, өйткені әр тілдің фразеологизмінде үлкен мазмұн
– халық өмірі, мәдениеті бар. Фразеологизм мағынасындағы елтану
потенциясының пайда болу принциптері тіл арқылы елтану бағытының еншісі
болып табылады. Тіл арқылы елтану теориясының пайда болып дамуы фразеология
саласын жаңа қырынан, яғни фразеологизмдерді кез келген халықтың ұлттық
мәдени дамуының айнасы ретінде қарастыруға мол мүмкіндік береді.
Тіл мен мәдениет арақатынасын зерттейтін тіл білімінің жаңа
бағыттарының бірі – лингвомәдениеттану. Лингвомәдениеттану – қазіргі тіл
білімінде кеңінен қолданыс тауып келе жатқан антропоцентристік бағытпен,
яғни сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, тілдің функционалды қолданыс
табатын әлеуметтік орта, тарих, мәдениет пен танымдық процестермен
байланыстыра зерттеу үрдісінің нәтижесі болып табылатын тіл мен мәдениеттің
өзара байланыс тетіктері мен жалпы ұлттық дүниетаным, ұлттық мәдениеттің
тілдегі көрінісін зерттейді.
Лингвомәдениеттану ғылымының алғышарттары В.фон. Гумбольдтың тіл мен
мәдениеттің өзара байланысы идеясы және Э.Сепир мен Б.Уорфтың тілдік
ықтималдылық болжамымен ұштасып жатыр. Бұл ғылымның мақсаты тілдік
бірліктің шығу тегін айқындау емес, әр түрлі тілдік бірліктерге
(фразеологизмдерге) түсініктеме бере отырып, оның пайда болу шарттары мен
жағдаяттарын анықтау болып табылады. Лингвомәдениеттану тіл мен мәдениеттің
өзара байланысын, қатынасын қазіргі заманның ұлттық-мәдени сана сезімі
тұрғысынан қарастырады және оның тілдегі көрінісін сипаттайды.
Қазіргі тіл білімінде ерекше дамып келе жатқан когнитивті
лингвистиканың негізінде тілді - адам дүниетанымының кілті, адам санасында
ғалам туралы түсінікті құраушы, таным модельдері арқылы ашылатын білімнің
коды, шындық пен шындықты игеруші сана арасындағы дәнекер, сондай-ақ сана
қызметінің нәтижесі деп қарайтын когнитивтік көзқарас жатыр.
Когнитивтік лингвистика тіл мен сол тілдің иесі адам санасын
тұтастықта қарастырып, тілдік білімді адам миының жемісі, күрделі
ассоциативті-вербальды құрылым, болмысты рух пен ой бірлестігінде танытушы
жүйе ретінде кешенді сипаттауға негізделеді. Когнитивтік үрдістің негізгі
айырым белгісі тілді жаңаша зерттеуде жаңа тәсілдер еңгізуде ғана емес,
таза танымдық бағдарының жаңалығында, тілді танымдық тұрғыдан қарауында.
Когнитивтік лингвистиканың негізгі мәселелерінің бірі – когнитивтік
мағына. Тілдік бірліктердің мағынасы адамның ойлау жүйесімен қатар
қарастырылады. Бұл бағыттың басты назар аударатын негізгі ұғымдары: әлем
бейнесі, әлемнің тілдік бейнесі, әлем моделі немесе когнитивтік
модель. Когнитивтік мағына тіл арқылы құрылып берілетін танымдық ақпарат
ретінде қарастырылады. Когнитивтік семантика – сол тіл арқылы құрылып
берілетін адам санасындағы концептуалды білімді таным моделі арқылы
зерттейтін ғылым.
Тіл білімінің қазіргі даму кезеңі құрылымы әртүрлі тілдерді салыстыра-
салғастыра зерттеуге деген қызығушылықтың артуымен сипатталады және
функционалды, прагматикалық, когнитивтік, антропоцентристік,
лингвомәдениеттану және басқа да парадигмалардың қатар өмір сүруімен
ерекшеленеді. Осы парадигмалардың ортасында жеке тұлға мен адам қызметінің
әлеуметтік жағына деген қызығушылықты арттыратын антропоцентрлік әдістеме
тұр. Аталған бағыттардың зерттеу нысаны – тіл мен мәдениет.
Мәдениет – халық дамуындағы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын ұлттық
құндылықтар жиынтығы. Әр ұлттың ана тілінде оның бүкіл өмірі, тарихы, тыныс-
тіршілігі, жан дүниесі, яғни, мәдениеті көрініс табады. Тіл мен мәдениет-
қоғам дамуының әлеуметтік азығы. Тілдің әлеуметтік маңызы тіл мен
мәдениетті, тіл мен қоғамды бірге алып қарағанда ғана ашылады. Адамның жан
дүниесі мен болмысының, мәдениетінің қалыптасуына үлкен үлес қосатын
халықтың баға жетпес байлығы – оның тілі. Тіл – мәдениеттің көзі, ұлт
өмірінің айнасы. Тіл мәдениеттен тыс өмір сүрмейді, себебі ол мәдениеттің
бір көрінісі. Ал, кез келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы
бейнеленіп, тілдің кумулятивтік қызметі арқылы ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізіледі.
Сонымен, тіл – халықтың мәдениеті, салт-дәстүрі, қадір тұтатын заттары
мен құндылықтар дүниесінің, қоршаған ортаның т.б. өмір сүру үлгілерінен
хабардар ететін құрал. Мәдениет – адамның тілде көрініс табатын бүкіл
рухани өмірі, тәжірибесі.
Жұмыстың Aғылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің
концептілік құрылымы және коннотативтік мағынасы деп аталатын екінші
бөлімінде теңеуге логика-философиялық және лингвистикалық тұрғыдан мағлұмат
беріліп, ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің мағына
қалыптасу негіздері және мағыналық-тақырыптық топтары анықталып, екі
тілдегі фразеологиялық теңеулердің концептілік құрылымы, концепт түрлері
және коннотативтік мағынасы, фразеологиялық теңеулердің екі тілдегі
жағымды және жағымсыз мазмұндағы концептілер түрлері топталып
қарастырылып, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары, әр тілге тән
ерекшеліктері айқындалды.
Теңеу - танымдық қызметі зор, ең көне, әрі қарапайым, тілде жиі
қолданылатын логикалық теңестіру тәсілі. Шындық әлемді танудың қисынды
құралы бола отырып, теңеу мейлінше көп қырлы, мазмұнды тілдік құбылысты
білдіреді. Ойлау өрісі ретінде теңеудің дүниені эмоционалды түрде қабылдауы
және ондағы қайсы бір құбылысты салыстыра бағалау тұрғысынан қандай да бір
нысанға мән берудегі салмағы ерекше. Философиялық жақтан қарастырғанда,
теңеу адамның абстрактілі ойлауын дамытудың көрінісі болса, лингвистикалық
тұрғыдан осы ойдың тілдік қолданыста бейнеленуі. Сонымен бірге теңеу –
сипатталушы нысанның бейнелілік, көркемдік, эмоционалды-экспрессивтік
сапасын күшейтетін көркемдік әдіс. Теңеу – ұқсас, ортақ белгілердің
негізінде бір затты екінші затпен салыстыру арқылы сипатталушы нәрсенің
бейнелілік, көркемдік, эмоционалды-экспрессивтік сапасын күшейтетін, сол
нәрсені жаңа қырынан, поэтикалық қырынан таныстыратын әрі стильдік тәсіл,
әрі таным құралы. Басқа тілдік бірліктер секілді тұрақты теңеулер де
адамның танымдық мүмкіндігін тілдік қабілетімен сабақтастырудан бастау
алатындықтан, басты назар олардың когнитивтік негіздеріне аударылады.
Фразеологиялық теңеулер фразеологизмдердің басқа түрлерінен өзінің
логикалық құрылымы, компаративті мағынасы мен стильдік қызметі арқылы
ерекшеленеді. Фразеологиялық теңеулер табиғатын зерттеуде фразеологиялық
теңеу мен метафораның өзара байланысы, ұқсастығы мен айырмашылықтарына
тоқталу қажет. Осы мәселеге арналған ғылыми еңбектерде фразеологиялық
теңеулер мен метафоралар тілде қатар қолданылады, себебі олар өзара тығыз
байланысты деген пікір бар. Теңеу мен метафораның ортақтығы – олардың
заттар мен құбылыстар негізінде фразеологиялық ассоциация жасауынан
көрінеді. Алайда, оларды мазмұн жағынан ажыратып қарастырған жөн. Теңеуде
салыстырушы теңеу заты және оған қажетті негіз бар. Ал метафораға ондай
негіз қажет емес. Фразеологиялық теңеулер екі затты салыстырудың нәтижесі
болса, метафоралар – олардың ұқсастығының нәтижесі She is a fox – ол түлкі;
She is as sly as a fox – ол түлкідей қу, айлакер.
Фразеологиялық теңеулер кез келген тілдің фразеологиялық қорының
елеулі бөлігін құрайды. Теңеу – көркем ойлаудың ұлттық ерекшеліктері
жинақталған, дүниетанымның ұлттық өзгешеліктері бас қосқан логика-
философиялық және лингвистикалық категориялардың санатына жатады.
Теңеу лингвистикалық категория ретінде қазіргі тіл білімінің жаңа
бағыттарының бәрінің де зерттеу нысаны бола алады. Бұл бағыттардың ішінде
құрылымы әр түрлі тілдердегі фразеологиялық теңеулерді лингвомәдениеттану
және когнитивтік лингвистиканың негізгі ұстанымдарына сүйене отырып
салыстырмалы-салғастырмалы зерттеу жүргізудің мәні ерекше. Себебі халықтың
дүниетанымы, өмірге және қоршаған ортаға деген көзқарасы, салт-дәстүрі,
көңіл-күйі әр халықтың жалпы фразеологиясынан, оның ішінде әсіресе,
фразеологиялық теңеулерден көрініс табады. Фразеологиялық теңеулер
жекелеген өмір құбылысына нақты баға беретін, ғасырлар бойы атадан балаға
мұра ретінде беріліп отыратын, әр халықтың өмірінен қызықты деректерді өз
бойына жинақтаған халық мұрасы. Сондықтан, туыстас, не туыстығы жоқ
тілдердегі фразеологиялық теңеулерді лингвомәдени және лингвокогнитивтік
тұрғыдан зерттеу әр тілдің өрнек бояуын, ұлттық ерекшелігін, менталитетін,
қайталанбас қасиетін танып білуге, олардың мағына қалыптасуындағы және
тілдік қолданыстағы қасиеттерін ашуға мүмкіндік береді. Осы тұрғыда
туыстығы жоқ қазақ және ағылшын тілдерінің фразеологиялық теңеулерінің
мағына қалыптасуының негізін ашу ерекше мәнге ие. Теңеулердің ішкі мазмұнын
анықтауда уәжтану теориясына жүгінген жөн. Уәждеме теориясына сүйене
отырып, бастапқы еркін тіркестер негізінде жасалған фразеологизмдердің түп
төркініне зер салып, уәжін айқындау, сол арқылы тіркестің қалыптасу түп
көзін тауып, өзіндік ерекшеліктерін ажырату арқылы олардың мәні мен
мазмұнын ашуға болады. Фразеологизмдердің фразеологиялық мағынасы олардың
ішкі мағыналық құрылымында жатқан бейне арқылы уәжделеді. Мысалы, қазақ
тіліндегі құмырсқадай құжынаған, құмға сіңген судай, сүліктей жабысты,
ағылшын тіліндегі dumb as a fish (балықтай тілсіз), as brave as a lion
(арыстандай айбатты), dance like an elephant (пілше билеу) сияқты
тіркестердің фразеологиялық мағыналарының ішкі формасы айқын, яғни олардың
мағыналары ішкі формалары арқылы уәжделіп қалыптасқан.
Фразеологизмдердің ішкі формаларының тасалануынан олардың
мағыналарының күңгірттенуі шығады. Ондай фразеологизмдердің сырын, жасалу
төркінін тілдің ішкі заңдылықтарынан гөрі экстралингвистикалық факторлар
мен этимологиядан іздеу қажет. Мысалы, кәрі қойдың жасындай жасы қалды
фразеологизмі қой түлігінің тіршілік ету мерзімін (10 шақты жылдай)
бақылаудан туған. Осы жайт ауыс мәнде жасы ұлғайған адамға қатысты
айтылатын бейнелі тіркестің тууына негіз болған. Ағылшын тіліндегі to fight
like Kilkenny cats (Килкени мысықтарындай айқасу) - өлімге бас тігіп
қырқысу деген мағынада қолданылатын фразеологизмнің қалыптасуына ХVII ғ.
Kilkenny мен Irishtawn қалалары арасындағы қантөгістің аяғы екі қаланың да
қирап бітуіне әкелген тарихи уақиға негіз болды.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің басым
көпшілігі Адам атты мағыналық макротопқа жатады, олардың мағынасы адам
мен оны қоршаған әлемнің өзара әрекетін бейнелейді. Фразеологиялық
теңеулердің негізінде адам өмірі мен қызметінің тұстарын бейнелейтініне
байланысты екі тілде олардың төмендегідей мағыналық-тақырыптық топтары
анықталды:
1. Адам мінезі мен ақыл-ой қабілетін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.:
Қарабайдай қатыгез, дала бүркітіндей қырағы; Ағыл.: a memory like an
elephant (сөзбе-сөз: есі пілдей), яғни еске сақтау қабілеті жоғары, тамаша,
as blunt as a hammer (сөзбе-сөз: балғадай ақымақ) яғни топас, т.б. 2.
Адамның жағдай-күйіне байланысты ФТ-лер: Қаз.: сең соққан балықтай, жарасын
жалаған иттей, жаралы арыстандай аласұрды; Ағыл.: as miserable as a
bandicoot – (қалталы қөртышқандай) – бақытсыз, аянышты, as still as a mouse
– тышқандай жасырынып тұру т.б. 3. Адамның сыртқы келбетін сипаттаушы ФТ-
лер: Қаз.: қырмызыдай ажарлы, ақ маралдай әдемі; Ағыл.: as fair as a lily –
лилия гүліндей сұлу, pale as death - өліктей бозарған т.б.
4. Адамның өмірі мен қызметін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: түлкі қуған тазыдай
соңына түсу, ит пен мысықтай өмір сүру; Ағыл.: as thick as thieves (бір-
біріне ұрылардай жақын болу) – жан дос, айырылмас дос, to live like cat and
dog – мысық пен иттей өмір сүру. 5. Адамның эмоциялық жағдайын сипаттаушы
ФТ-лер: Қаз.: найза үстінде отырғандай, тышқан алған мысықтай;Ағыл.: to
shake quake tremble like an aspen leaf – көк теректің жапырағындай
қалтырау, to sit on a powder keg – оқ-дәріге толы бөшкенің (күбінің)
үстінде отырғандай. 6. Адамның басқа бір адамға немесе затқа қатынасын
сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: жыландай жек көру, құлындай шыңғырту, қойдай
бауыздау; Ағыл.: hate smb like poison – біреуді удай жек көру, flieng smb
aside like an old boot – біреуді қажеті жоқ ескі аяқ киімдей лақтырып
тастау, яғни пайдаланып алғаннан кейін өзінен алыстату, қуу.
7. Құбылыстар мен заттардың сапасын сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: көздің
жасындай таза (мөлдір), жаман түйенің жабуындай (келіссіз). Ағыл.: fresh as
a daisy – маргаритка гүліндей жас, жаңа, cold as a frog – құрбақадай суық.
8. Түсті сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: ақ бөкеннің таңындай, орман түлкісіндей
қызыл, сүттей ақ; Ағыл.: as white as driven snowas milk – қардайсүттей
ақ, as red as a turkey-cock – күрке тауықтың айдарындай қызыл. 9. Адамның
тамақтану процесін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: бурадай қарш-қарш шайнау,
егінге түскен сиырдай жайпау; Ағыл.: eat like a pig – шошқадай ішіп-жеу,
drink like a fish – балықша ішу. 10. Заттар мен құбылыстардың көлемін
сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: қойдың құмалағындай, ешкінің асығындай, иненің
жасуындай; Ағыл.: as light as a drum – барабандай жеңіл, thin as a
lathrake – ескектей жіңішке.
11. Арақашықтықты сипаттайтын ФТ-лер: Қаз.: есік пен төрдей, ат шаптырымдай
жер, қозықой өрісіндей жер. Ағылшын тілінің фразеологиялық теңеулерінің
біз жинаған материал ішінде бұл топқа жататындары кездеспеді. 12. Уақытты
сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: бие сауымдай уақыт, сүт қайнатымдай уақыт, қас
қаққандай. Аталмыш топқа да ағылшын тілінің фразеологиялық теңеулері біз
қарастырған материал арасынан кездеспеді.
Теңеу бейнесі қызметін орындаушы семалар негізінде қазақ және ағылшын
тілдерінде фразеологиялық теңелеурдің мынадай топтары анықталды:
1. Күнделікті тұтыну заттар атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: сабынша
бұзылу, тозған бөздей ыдырау; Ағыл.: to fit like a glove - қолғаптай дәл),
as fat as butter - сары майдай толық. 2. Үй жануарлары атауларынан жасалған
ФТ-лер: Қаз.: тағасыз аттай тайғанау, егінге түскен сиырдай жайпау; Ағыл.:
stubborn as a mule – есектей қиқар, squeal like a stuck pig – шала
бауыздалған шошқадай шыңғыру. 3. Табиғат және қоршаған орта құбылыстарының
атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: бұлттай сұрлану, жауар күндей түнеру,
желдей есу; Ағыл.: look like thunder – күннің күркіреуіндей көріну, яғни
ашулы, ызалы, like greased lightning – найзағайдай шапшаң, жылдам. 4. Аң
атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: қойға тиген қасқырдай, ақ маралдай
керілу, жолбарыстай білекті; Ағыл.: as agile as a monkey - маймылдай
икемді, as cross as a bear – аюдай ашулы, as cunning as a fox – түлкідей
айлалы. 5. Құс атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: торға түскен қырандай,
бұлбұлдай сайрау, жүнін жұлған тырнадай; Ағыл.: as drunk as (a boiled) an
owl – жапалақтай мас, as gay as a lark – бозторғайдай көңілді, as a mild as
a dove – көгершіндей жұмсақ. 6. Жәндік атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.:
қара құрттай қаптау, шыбындай қырылу, аш кенедей жабысу; Ағыл.: as merry
as a grig – көк шегірткедей көңілді, ants in one’s pants – шалбар киген
құмырсқадай, яғни ыңғайсыз, мазасыз сезіну. 7. Өсімдік атауларынан жасалған
ФТ-лер: Қаз.: тікендей қадалау, қызыл гүлдей құлпыру, жел соққан қамыстай
жапырылу; Ағыл.: grow up like mushrooms – саңырауқұлақтай өсу, көбею, shake
as a leaf – жапырақтай дірілдеу, stick to smb like a bur – біреуге
ошағандай жабысу. 8. Діни атауларға байланысты жасалған ФТ-лер: Қаз.: жын
ұрғандай жұлқыну, көктен түскен періштедей, иманындай сақтады. Ағыл.: a
certain as preachig – діни уағыздай шын, айқын, as safe as a church –
шіркеудей сенімді, берік, as ugly as sin – күнәдай үрейлі, қорқынышты. 9.
Азық-түлік атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: айрандай ұйып отыру, бал
қаймақтай, балға ашытқан қымыздай. Ағыл.: as brown as a berry – жидектей
қоңыр, яғни күнге күйген, as full as an egg is of meat – етке толы
жұмыртқадай толық, толы, толтырылған. 10. Ауру атауларына байланысты
жасалған ФТ-лер: Қаз.: сүзектен тұрғандай. Ағыл.: avoid like the leper –
алапес ауруынан қашқандай, to avoid someone or smth like the plague – чума
ауруынан қашқандай. 11. Балық атауларына байланысты жасалған ФТ-лер: Қаз.:
ақ сазандай бұлқынды, тұмсығы тасқа тиген бекіредей, шабақтай шүпірлету;
Ағыл.: as flat as a flounder – камбала балықтай теп-тегіс, жазық,
closedumb as an oyster – устрицадай үндемеу, мылқау, аузын ашпау, swim
like a fish – балықтай жүзу. 12. Тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғаларға
байланысты жасалған ФТ-лер: Қаз.: Абылай аспас асудай, Атымтайдай жомарт,
Наушаруандай әділ; Ағыл.: as game as Ned Kelly – Нед Келлидей күшті. Нед
Келли атақты қарақшы, as old as Methuselah – Мафусаилдай (библия кейіпкері)
кәрі, ескі, as pleased as Punch – Панчодай (көше кезіп жүретін қуыршақ
театрының кейіпкері) разы, риза.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің жалпы
мағынасы мен фразеологиялық мағынаны жасаудағы теңеу бейнесінде
қолданылатын ұйытқы сөздерді зерделей келе төмендегідей тұжырым жасауға
болады:
1. Мағыналық жіктелу тұрғысынан қазақ тілінде ФТ-дің 12 негізгі
мағыналық тобы, ал ағылшын тілінде 10 мағыналық тобы анықталды. Ағылшын
тілінде арақашықтық пен уақытты сипаттайтын ФТ-лер біз жинаған материалда
кездеспеді.
2. Теңеу бейнесі қызметін атқаратын ұйытқы сөздер екі тілде де 12
тақырыптық топтың атауларынан жасалады. Дегенмен, бір тақырыптық топқа
жататын ФТ-лер саны екі тілде бірдей емес. Мысалы, ағылшын тілінде өсімдік
атаулары, діни атаулар, құс және жәндік атаулары көбірек кездессе, қазақ
тілінде үй жануарлары, күнделікті тұтыну заттар атаулары саны жағынан ФТ-
лер жасауда басымырақ қолданылады. Екі тілде де фразеологиялық теңеулер
негізінде адамның өмірі мен қызметін, сипаты мен әртүрлі қасиеттерін, мінез-
құлқын т.б. қасиеттерін бейнелі сипаттау үшін қолданылатыны байқалады.
3. Тілде көрініс табатын ұлттық ерекшеліктер фразеологизмнің
құрамындағы ұлттық мәдени компонентімен байланысты. Мәселен, үй
жануарларының тақырып тобын қарасақ, қазақ тілінің фразеологиялық
теңеулерінде көбіне жылқы, қой, түйе компоненттері, ал ағылшын тілінде
шошқа, тауық, қаз компоненттері жиі қолданылады, яғни кей атаулардың
фразажасамдық белсенділігі қазақ тілінде жоғары, ағылшын тілінде төмен
болса, ал кейбір атаулардың осы қасиеті керісінше ағылшын тілінде жоғары,
қазақ тілінде төмен болып келеді.
Дүниетаным, ойлау қабілетінде салғастырылушы тіл иелері халықтарда
ортақ болғанымен, өмір сүру жағдайы, табиғи орталығындағы айырмашылыққа
қатысты бейнелеу, суреттеу, әсерлеу нысандары мен эмоционалдық жағынан
алғанда әр халықтың өзіндік ұлттық ерекшелігі бар. Мысалы, қазақ тіліндегі
қыздың жиған жүгіндей деген фразеологиялық теңеудің ағылшын тілінде
баламасын табу өте қиын. Бұл – қазақ халқының көшпелі тұрмыс-тіршілігі,
өмір салтымен байланысты әсемдікті танытудың көрінісі. Сол сияқты, ағылшын
тіліндегі (as) dumb as a woolden Indian (сөзбе-сөз: дүкен алдында тұрған
индеецтей), жалпы топас, ақымақ деген мағынада қолданылады. Жарнама ретінде
Америкада темекі сататын дүкендердің алдында индеецтің ағаш мүсіндерін қою
осы елдің дәстүріне жатады. Ал американдықтар түсінігінде ертеде индеецтер
ақымақ, топас деп бағаланған.
Келтірілген мысалдардан теңеу бейнесінің негізі ретінде екі тілде әр
түрлі мағыналық топтардың құрамына кіретін атаулар қолданылатыны көрінеді.
Олардың қолдану аясында әр тілге тән ерекшеліктермен қатар, екі тілге де
ортақ белгілері де кездеседі. Бұл айтылған ой фразеологиялық теңеулердің
концептілік құрылымы мен коннотативтік мағынасына талдау жүргізу арқылы
дәйектеледі.
Тіл білімінде концепт термині алғаш рет ХХ ғасырдың алғашқы
жартысында қоршаған орта құбылыстарын тіл әлемінде бейнелеу мәселелерін
зерттеуге байланысты пайда болды. Соңғы жылдары тіл білімінде концепт
теориясы лингвистикалық сипатта нақты, жан-жақты бір тілдің ішіндегі
материалдар негізінде де, туыс немесе туыстығы жоқ әр түрлі тілдер
материалдары негізінде де салыстыра-салғастыра зерттеле бастады. Ғылыми
еңбектерде концепт ұғымына берілген әр түрлі анықтамалар кездеседі. Егер
В.В.Колесов концепт – сөздің мағыналық дамуының ең соңғы шегі,
мәдениеттегі мазмұндық қатары молайған ұғым десе, В.С.Кубрякова концепт
- адамның санасында, психикалық жүйесінде қалыптасқан әлем бейнесінің
мазмұндық бірлігі деп түсінсе, В.Н.Телия концептіге белгілі бір объект
туралы барлық мағлұмат жиынтығы деген анықтама береді. Ал А.П.Бабушкин
концепт – ұжымдық санадағы менталды бейненің дара белгілері деген
түсінікті қалыптастыра отырып, әрбір концептілік бірліктің ұлттық
концептілік өрісте өзіндік орны болатындығын, белгілі бір зат не құбылыс
жөнінде білім деңгейіне орай жеке тұлғаның санасында концепт түрлерінің
қалыптасуы әрқилы болып келетіндігін дәйектейді [10].
Концепт сөзбен де, сөз тіркесімен де, фразеологиялық бірліктер арқылы
да беріле алады. Сөздің концептісі оның мағыналық және ассоциативтік өрісі
арқылы анықталады. Осы өрісте сақталған ақпарат когнитивті және
прагматикалық мәні бар элементтерден тұрады. Концептілік зерттеу этностың
лексикасы мен фразеологиясында сақталған әлемнің мәдени-ұлттық бейнесін
ашуға мүмкіндік береді. Әрбір этнос қоршаған әлемді өзінше таниды, яғни
өзіндік әлемнің тілдік бейнесін жасайды. Этнос мәдениетін өз ішінде
ұғынуда мәдениетті түсінудің кілті болып табылатын тірек концептілер ерекше
орын алады. Сондықтан тірек концептілерді талдау арқылы ұлттық мәдениеттің
даму қалпын, қазіргі өмірдегі жай-күйін біле аламыз. Концепт этностың
рухани өмірінің ұжымдық қазынасы және ол әрқашан мәдени реңкте болады,
сондықтан да ол ұлттық ерекше дүниетанымды түсінуде басты компонент болып
саналады. Концепт дегеніміз – этномәдени санада сақталған, белгілі бір
ұлттың ұрпақтан-ұрпаққа берілетін ықшам, әрі терең мағыналы шындық болмыс,
ұлттық мәдени құндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсінігін білдіретін
құрылым [6, 15]. Зерттеу жұмысымызда концепт ұғымы адамның әлем туралы
мәдени түсініктерінің жиынтығы болып табылатын әлемнің тілдік бейнесі
ретінде тани отырып, дүниетанымымыздағы әлем туралы ақиқат болмысты
бейнелейтін когнитивтік бірлік ретінде қарастырылады.
Когнитивтік парадигмадағы басты принцип – антропоцентристік көзқарас,
себебі тілдің функционалды-коммуникативтік жүйесінде адам басты орынға ие.
Тілдің когнитивтік кеңістігінде Адам концептісі әр түрлі тілдік бірліктер
арқылы беріледі. Солардың ішінде осы концептіні көріністеуде
фразеологиялық теңеулердің алатын орны ерекше, себебі олар адамның әр түрлі
қыры мен сырын сипаттауда қолданылады. Адамның әр қилы қасиеттерін негізге
ала отырып, қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерді
лингвокогнитивтік тұрғыдан концептілерге бөлініп талданды. Талдау негізінде
екі тілдегі концепт түрлері анықталды:
Ойсурет концептісі
Ойсурет концептісі белгілі бір ұлттың дүниетанымында қалыптасатын
санадағы бейнелердің қарабайыр суреті. Мысалы, қазақ тіліндегі мұрнын
тескен тайлақтай теңеуі тайлақты тұрмыста пайдалануға үйрету үшін екі
жасында мұрнын тесетін әдет-ғұрыпқа байланысты пайда болған. Абстрактілену
нәтижесінде адамға қатысты қолданғанда, осы сурет ойсурет болып көз
алдымызға келеді. Бұл бейнелі теңеу айтқаннан шықпайтын адамдарға қатысты
қолданылады.
Ағылшын тіліндегі Grin like a Cheshire cat (сөзбе-сөз: Чешир мысығы
секілді күлу) фразеологизмі бір кездерде Англияның графтық ауданы Чеширде
жасалатын ірімшіктің түрін жымия күліп тұрған мысықтың түріне келтіріп
дайындаған. Осы оқиғаға байланысты пайда болған бұл тіркес тілде әр кез
күлімсіреп жүретін жайдары адамға қатысты қолданылады, кейде мысқыл ретінде
де айтылады.
Фрейм концептісі
Фрейм – белгілі бір концепт төңірегінде жинақталған тілдік бірліктер.
Бұл бірліктер нақты бір концептіге ассоциацияланған негізгі, қарапайым,
мүмкін болатын ақпаратты береді. Сонымен қатар фреймдер сол қоғамға тән
ерекшеліктерді анықтап суреттей алады. Фрейм концептісі ойсурет
концептісіне ұқсас, дегенмен, ойсурет концептісінде статикалық күй басым
болса, фреймде динамикалық күй басым. Мысалы: Қаз.: ала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz