Ми мен жұлын функциясының негізгі заңдылықтары. Вегетативті нерв жүйесінің физиологиясы
1. ОЖЖ.ң эволюция барысында қызметтердің қыртыстылығы.
2. Үлкен жартышарлар қыртысының цитоархитектоникасы. Қыртыстың афференттік, эфференттік және ассоциативті аймақтары.
3. Қыртыстыңнейрондарының бағаналық ұйымдастырылуы.
4. Қыртыстыңмиелоархитектоникасы.
5. Қыртыста қызметтер орналасуы туралы қазіргі көзқарас. Қыртысты аймақтардың көп қызметтілігі.
6. Қыртыстыңсерпімділігі (Э.А.Асратян).
7. Үлкен жартышарлар қыртысының әрекетіндегі жұптылық.
8. Адам қыртысының функциялықассиметриясы. Бас ми жартышарлар қыртысының доминантылығы және субдоминантығы.
9. Жоғары психикалық қызметтердің (сөйлеу, ойлау, сана, зерде және т.б.) іске асырудағы қыртысыныңролі.
10. Қыртыс . қыртыс асты және қыртыс . висцеральдыарақатынастары 1. ОЖЖ.ң эволюция барысында қызметтердің қыртыстылығы.
2. Үлкен жартышарлар қыртысының цитоархитектоникасы. Қыртыстың афференттік, эфференттік және ассоциативті аймақтары.
3. Қыртыстыңнейрондарының бағаналық ұйымдастырылуы.
4. Қыртыстыңмиелоархитектоникасы.
5. Қыртыста қызметтер орналасуы туралы қазіргі көзқарас. Қыртысты аймақтардың көп қызметтілігі.
6. Қыртыстыңсерпімділігі (Э.А.Асратян).
7. Үлкен жартышарлар қыртысының әрекетіндегі жұптылық.
8. Адам қыртысының функциялықассиметриясы. Бас ми жартышарлар қыртысының доминантылығы және субдоминантығы.
9. Жоғары психикалық қызметтердің (сөйлеу, ойлау, сана, зерде және т.б.) іске асырудағы қыртысыныңролі.
10. Қыртыс . қыртыс асты және қыртыс . висцеральдыарақатынастары.(К.М. Быков)
11. Вегетативті және соматикалық иннервациялардың соматикалық.функционалды ерекшеліктері.
12. Вегетативті жүйке жүйесінің жалпы құрылымдық жоспары. Симпатикалық, парасимпатикалық және метасимпатикалық бөлімдер.
13. Вегетативті рефлекстердің доғаарының құрылу ерекшеліктері.
14. Вегетативті синапстар, олардың медиаторлары, циторецепторлар және блокаторлары.
15. Организм функциясы симпатикалық, парасимпатикалық және метасимпатикалық әсері.
16. Симпатикалық және парасимпатикалық бөлімдер арасындағы синергизм және қатысты антогонизм.
17. Организмдегі вегетативті функциялардың реттелуіндегі ОЖЖ нің әр түрлі деңгейінің ролі: жұлынның, РФ, бульбарлы және мезенцефалды бөлімдері, гипоталамуста, лимбиялық жүйе, үлкен жартышарлар қыртысы.
18. Тұтас мінез.құлық актылерінің құрылысы кезінде функциясының интеграциясында вегетативті жүйке жүйесінің қатысуы.
2. Үлкен жартышарлар қыртысының цитоархитектоникасы. Қыртыстың афференттік, эфференттік және ассоциативті аймақтары.
3. Қыртыстыңнейрондарының бағаналық ұйымдастырылуы.
4. Қыртыстыңмиелоархитектоникасы.
5. Қыртыста қызметтер орналасуы туралы қазіргі көзқарас. Қыртысты аймақтардың көп қызметтілігі.
6. Қыртыстыңсерпімділігі (Э.А.Асратян).
7. Үлкен жартышарлар қыртысының әрекетіндегі жұптылық.
8. Адам қыртысының функциялықассиметриясы. Бас ми жартышарлар қыртысының доминантылығы және субдоминантығы.
9. Жоғары психикалық қызметтердің (сөйлеу, ойлау, сана, зерде және т.б.) іске асырудағы қыртысыныңролі.
10. Қыртыс . қыртыс асты және қыртыс . висцеральдыарақатынастары 1. ОЖЖ.ң эволюция барысында қызметтердің қыртыстылығы.
2. Үлкен жартышарлар қыртысының цитоархитектоникасы. Қыртыстың афференттік, эфференттік және ассоциативті аймақтары.
3. Қыртыстыңнейрондарының бағаналық ұйымдастырылуы.
4. Қыртыстыңмиелоархитектоникасы.
5. Қыртыста қызметтер орналасуы туралы қазіргі көзқарас. Қыртысты аймақтардың көп қызметтілігі.
6. Қыртыстыңсерпімділігі (Э.А.Асратян).
7. Үлкен жартышарлар қыртысының әрекетіндегі жұптылық.
8. Адам қыртысының функциялықассиметриясы. Бас ми жартышарлар қыртысының доминантылығы және субдоминантығы.
9. Жоғары психикалық қызметтердің (сөйлеу, ойлау, сана, зерде және т.б.) іске асырудағы қыртысыныңролі.
10. Қыртыс . қыртыс асты және қыртыс . висцеральдыарақатынастары.(К.М. Быков)
11. Вегетативті және соматикалық иннервациялардың соматикалық.функционалды ерекшеліктері.
12. Вегетативті жүйке жүйесінің жалпы құрылымдық жоспары. Симпатикалық, парасимпатикалық және метасимпатикалық бөлімдер.
13. Вегетативті рефлекстердің доғаарының құрылу ерекшеліктері.
14. Вегетативті синапстар, олардың медиаторлары, циторецепторлар және блокаторлары.
15. Организм функциясы симпатикалық, парасимпатикалық және метасимпатикалық әсері.
16. Симпатикалық және парасимпатикалық бөлімдер арасындағы синергизм және қатысты антогонизм.
17. Организмдегі вегетативті функциялардың реттелуіндегі ОЖЖ нің әр түрлі деңгейінің ролі: жұлынның, РФ, бульбарлы және мезенцефалды бөлімдері, гипоталамуста, лимбиялық жүйе, үлкен жартышарлар қыртысы.
18. Тұтас мінез.құлық актылерінің құрылысы кезінде функциясының интеграциясында вегетативті жүйке жүйесінің қатысуы.
Жүйке жүйесі орталық және шеткі бөлімдерден түрады. Омырт-калы жануарларда алғапіқысының қатарына жұлын мен ми, ал екіншісінің қатарына — жүлын түйіндеріндегі және акзалар ішін-дегі (интрамуральдық) нейрондар жатадьь Ағзалар ішіндегі жүй-ке клеткалары вегетативтік жүйке жүйесінің нейрондары, ал жұ-лын туйіндері сомалық жүйке жүйесінің сезгіш клеткаларынан тү-рады. Орталықтағы нейрондардың денесі мида немесе жұлында ор-наласқанмен, олардың ұзын жүйке талшықтары жұлыннан, мидан шығып шеткі ағзаларға барып таралады. Мұндай жүйке талшык-тарын орталықтағы талшықтардан айыру үпіін шеткі талшықтар деп те атайды.
•Жұлын. Бұл омыртқа бағаныньщ каналында орналасқан жуан аркан тәрізді орталық жүйке жүйесінің бір бөлімі. Жұлын ақ және сүр кұрылымды заттан тұрады. Ақ зат жүйке талшықтарынан, ал сүр зат нейрондар денесінен тұрады. Сұр зат жүлынның қақ ортасында ин түтігінің айналасында орналасқан. Жұлынды көлденең кескен-де сұр заттың бейнесі кебелектің қос қанатына немесе «Н» әріпіне үқсайды. Сұр заттың денесінен созылған алдыңғы, артқы, бүйір (жұп) мүйіздері болады. Ак, зат сұр затты айнала қоршайды. Сүр заттың алдыцғы және артқы қос мүйіздері ақ затты төрт баганға (алдыңғы, артқы және екі бүйір) бөледі. Сұр зат рефлекстік қыз-мет атқарады, ал ақ зат қозуды еткізеді.; Жұлынның сезгіш ней-рондарына афференттік жүйкелер тері, ет, сіңір, ішкі ағзалар ре-цепторларынан (экстеро—, проприо—, интерорецепторлардан) серпіністер әкеледі. Қозралтқыш нейрондардың жүйкелері қозуды шеткі ағзаларға қаңқа еттеріне жеткізеді.*Сезгіш және қозғалт-қыш нейрондар, аралық нейрондар арқылы немесе бір-бірімен ті-келей байланысып рефлекстік доға құрады. Сондықтан жүлын ми-дың қатысынсыз-ақ өзінің жүлын рефлекстерін аткара алады. Де-генмен біртүтас организмде жұлынның қызметі ми қызметіне ба-РЫНЫШТЫ. Орталық жүйке жүйесінде, оның төменгі бөлімдеріиін кызметін жогары бөлімдері реттеп отырады,-(субординация).
Жұлыннын. афференттік және аралық нейрондарының аксоны мен бүтақтары рецептордары қозуды миға жеткізетін жұлыннын жогарыга қарай өрлейтін жолын кұрайды. Бұл жолдардың көбі жүглын ақ затының артқы және бүйір бағаіідарында өтеді. Қозуды ми нейрондарынан жүлынға жеткізетін эфференттік талиіыктар жұлынның төмен түсетін жолын құрады. Бүлар жұлынның алдын-РЫ және бүйірдегі барамдарында өтеді.
'Жұлын 31 ссгментке бөлінген. Әрбір сегмент алдыцғы және арт-кы жулын түбірлері арқылы денемің оған сәйкес және көршілес ссгментімен байланысады. Сондыктан жұлымның бір түбірі бұзыл-са, не кссілсе оган сәйкес дене сегментінде сезім және қозғалыс функциялары толығынан жойылмайды. Оның қызметін көршілес сегменттіц нейрондары орындайды. Белла-Мажандн заңы бойын-Іча жұлынның артқы түбірлері афференттік жуйкелердеи, алдыц-Іы түбірлері эфференттік талшықтардан тұрады.
Жұлын нейрондары. Адамның жұлынында 13,5 млн-дай нейрон-дар болады. Олардың 97% сезгіш және аралык, 3% қозралтқыш пейрондар. Қозгалтқыш нейрондардың альфа (а) жэне гамма (ү) екі түрі сұр заттын. алдыңғы мүйізінде ориаласады.а — мотонейрон ең үлкен клетка. Бұл нейронның аксоны адам-ның бет еттерінен басқа барлық қаңқа еттерімен байланысқаи. Тұ-тас бір бүлшықеттің барлық миоциттерімен байланысатын нейрон-дар тобын ІІейрондық пул деп атайды. Бұлар тұтас қозбауы мүм-кін. Осыған орай жиырылатын ет талшықтарының саны оган бай-ланысты етті жныру әртүрлі болмақ. ү — мотонейрон а — мотоней-ронның тонусын тежейді (реттейді). Мотонейрон қозғанда ет ішін-дегі рецептор — ет ұршығы (интрафузальдык ет) жиырылады. Одан ү — мотонейронға барган серпіністер экстрафузальдық етті жиырылатын ІІемесе босататын әсерлерге сезімталдығын күшейте-ді. Сөйтіп, а — мотонейронныц әсерін үдетеді.Аралық нейрондар басқа нейрондармен қоздыратын не тежей-тін синапстар құрады. Демек, олар қозу мен тежелу процестерінің тууын реттейді және белгілі бір сегменттің ішіндегі көршілес сег-менттер арасындағы байланыстарды іске асырады. Бұл нейрондар сұр заттың денесінде, артқы мүйіздің шылбыр (Сипісаіиз) бөлімін-де орналасады. Шылбыр клеткалардың аксопдары жұлынның жо-гары қарай өрлейтін жолын құрады.
•Жұлын. Бұл омыртқа бағаныньщ каналында орналасқан жуан аркан тәрізді орталық жүйке жүйесінің бір бөлімі. Жұлын ақ және сүр кұрылымды заттан тұрады. Ақ зат жүйке талшықтарынан, ал сүр зат нейрондар денесінен тұрады. Сұр зат жүлынның қақ ортасында ин түтігінің айналасында орналасқан. Жұлынды көлденең кескен-де сұр заттың бейнесі кебелектің қос қанатына немесе «Н» әріпіне үқсайды. Сұр заттың денесінен созылған алдыңғы, артқы, бүйір (жұп) мүйіздері болады. Ак, зат сұр затты айнала қоршайды. Сүр заттың алдыцғы және артқы қос мүйіздері ақ затты төрт баганға (алдыңғы, артқы және екі бүйір) бөледі. Сұр зат рефлекстік қыз-мет атқарады, ал ақ зат қозуды еткізеді.; Жұлынның сезгіш ней-рондарына афференттік жүйкелер тері, ет, сіңір, ішкі ағзалар ре-цепторларынан (экстеро—, проприо—, интерорецепторлардан) серпіністер әкеледі. Қозралтқыш нейрондардың жүйкелері қозуды шеткі ағзаларға қаңқа еттеріне жеткізеді.*Сезгіш және қозғалт-қыш нейрондар, аралық нейрондар арқылы немесе бір-бірімен ті-келей байланысып рефлекстік доға құрады. Сондықтан жүлын ми-дың қатысынсыз-ақ өзінің жүлын рефлекстерін аткара алады. Де-генмен біртүтас организмде жұлынның қызметі ми қызметіне ба-РЫНЫШТЫ. Орталық жүйке жүйесінде, оның төменгі бөлімдеріиін кызметін жогары бөлімдері реттеп отырады,-(субординация).
Жұлыннын. афференттік және аралық нейрондарының аксоны мен бүтақтары рецептордары қозуды миға жеткізетін жұлыннын жогарыга қарай өрлейтін жолын кұрайды. Бұл жолдардың көбі жүглын ақ затының артқы және бүйір бағаіідарында өтеді. Қозуды ми нейрондарынан жүлынға жеткізетін эфференттік талиіыктар жұлынның төмен түсетін жолын құрады. Бүлар жұлынның алдын-РЫ және бүйірдегі барамдарында өтеді.
'Жұлын 31 ссгментке бөлінген. Әрбір сегмент алдыцғы және арт-кы жулын түбірлері арқылы денемің оған сәйкес және көршілес ссгментімен байланысады. Сондыктан жұлымның бір түбірі бұзыл-са, не кссілсе оган сәйкес дене сегментінде сезім және қозғалыс функциялары толығынан жойылмайды. Оның қызметін көршілес сегменттіц нейрондары орындайды. Белла-Мажандн заңы бойын-Іча жұлынның артқы түбірлері афференттік жуйкелердеи, алдыц-Іы түбірлері эфференттік талшықтардан тұрады.
Жұлын нейрондары. Адамның жұлынында 13,5 млн-дай нейрон-дар болады. Олардың 97% сезгіш және аралык, 3% қозралтқыш пейрондар. Қозгалтқыш нейрондардың альфа (а) жэне гамма (ү) екі түрі сұр заттын. алдыңғы мүйізінде ориаласады.а — мотонейрон ең үлкен клетка. Бұл нейронның аксоны адам-ның бет еттерінен басқа барлық қаңқа еттерімен байланысқаи. Тұ-тас бір бүлшықеттің барлық миоциттерімен байланысатын нейрон-дар тобын ІІейрондық пул деп атайды. Бұлар тұтас қозбауы мүм-кін. Осыған орай жиырылатын ет талшықтарының саны оган бай-ланысты етті жныру әртүрлі болмақ. ү — мотонейрон а — мотоней-ронның тонусын тежейді (реттейді). Мотонейрон қозғанда ет ішін-дегі рецептор — ет ұршығы (интрафузальдык ет) жиырылады. Одан ү — мотонейронға барган серпіністер экстрафузальдық етті жиырылатын ІІемесе босататын әсерлерге сезімталдығын күшейте-ді. Сөйтіп, а — мотонейронныц әсерін үдетеді.Аралық нейрондар басқа нейрондармен қоздыратын не тежей-тін синапстар құрады. Демек, олар қозу мен тежелу процестерінің тууын реттейді және белгілі бір сегменттің ішіндегі көршілес сег-менттер арасындағы байланыстарды іске асырады. Бұл нейрондар сұр заттың денесінде, артқы мүйіздің шылбыр (Сипісаіиз) бөлімін-де орналасады. Шылбыр клеткалардың аксопдары жұлынның жо-гары қарай өрлейтін жолын құрады.
1. Сәтпаева Х.К. Адам физиологиясы : оқулық / Х. Қ. Сәтбаева, А. А. Өтепбергенов, Ж. Б. Нілдібаева. - 2-ші бас., эҝз. ж.толық. - Алматы : Эверо, 2011. - 663 с.
2. Сәтпаева Х.К. Адам физиологиясы : Оқулық / Х. Қ. Сәтбаева, А. А. Өтепбергенов, Ж. Б. Нілдібаева. - 2 бас., - [б. м.] : Эверо, 2010. - 664 с.
3. Сәтпаева Х.К. Адам физиологиясы : Оқулық / Сәтбаева, Ханиса Қанышқазы, Өтепбергенов А.А., Нілдібаева Ж.Б. - Алматы : Дәуір, 2005. – 663с.
4. Қалыпты физиологиядан тәжірибелік сабақтарға жетекшілік нұсқаулар. /
А.С.Сайдахметова, С.О.Рахыжанова Семей, 2006. - 174 с.
5. Қанқожа М.Қ. Қозғыш ұлпаларфизиологиясы. - Алматы, 2004. – 78с.
Қосымша:
1. Ф.А. Миндубаева, А.Х.Абушахманова, А.Х. Шандаулов Мамандандырылған физиология курсы Қарағанды – 2009 – 181б.
2. Ибраева С.С. Организмніңшартты-рефлекторлықәрекетіжәнеоныңнейрофизиологиялық
тегершіктері. Жоғарғыжүйкеіс-әрекетініңтиптері. - Астана,
2006. - 52 с.
3. Рахишев А.Р. Русско-казахский тожовый словарь медицинских терминов
(каз., русс.). - А-Ата, 2002. - 550 с.
4. Тілеуханов С.Т. Қалыпты физиология (биологиялық жүйелердiң мезгiлдiк құралымдар бөлiмi): Оқу құралы. - Алматы: Қазақ университетi, 2006. – 140 с.
• Бақылау сұрақтары (кері байланыс):
2. Сәтпаева Х.К. Адам физиологиясы : Оқулық / Х. Қ. Сәтбаева, А. А. Өтепбергенов, Ж. Б. Нілдібаева. - 2 бас., - [б. м.] : Эверо, 2010. - 664 с.
3. Сәтпаева Х.К. Адам физиологиясы : Оқулық / Сәтбаева, Ханиса Қанышқазы, Өтепбергенов А.А., Нілдібаева Ж.Б. - Алматы : Дәуір, 2005. – 663с.
4. Қалыпты физиологиядан тәжірибелік сабақтарға жетекшілік нұсқаулар. /
А.С.Сайдахметова, С.О.Рахыжанова Семей, 2006. - 174 с.
5. Қанқожа М.Қ. Қозғыш ұлпаларфизиологиясы. - Алматы, 2004. – 78с.
Қосымша:
1. Ф.А. Миндубаева, А.Х.Абушахманова, А.Х. Шандаулов Мамандандырылған физиология курсы Қарағанды – 2009 – 181б.
2. Ибраева С.С. Организмніңшартты-рефлекторлықәрекетіжәнеоныңнейрофизиологиялық
тегершіктері. Жоғарғыжүйкеіс-әрекетініңтиптері. - Астана,
2006. - 52 с.
3. Рахишев А.Р. Русско-казахский тожовый словарь медицинских терминов
(каз., русс.). - А-Ата, 2002. - 550 с.
4. Тілеуханов С.Т. Қалыпты физиология (биологиялық жүйелердiң мезгiлдiк құралымдар бөлiмi): Оқу құралы. - Алматы: Қазақ университетi, 2006. – 140 с.
• Бақылау сұрақтары (кері байланыс):
Тақырып:Ми мен жұлын функциясының негізгі заңдылықтары. Вегетативті нерв жүйесінің физиологиясы.
* Дәрістің мақсаты : Вегетативті жүйке жүйесінің құрылымдық функционалды ерекшеліктерін және оның соматикалықтан айырмашылығын мазмұндау; Вегетативті рефлекстер доғасының құрылу ерекшеліктерін; вегетативті синапстарда қозуды өткізу механизмерін; Вегетативті жүйелердің организмнің әр түрлі органдар мен құрылымдарының функциясына әсері.
Дәрістің жоспары :
1. ОЖЖ-ң эволюция барысында қызметтердің қыртыстылығы.
2. Үлкен жартышарлар қыртысының цитоархитектоникасы. Қыртыстың афференттік, эфференттік және ассоциативті аймақтары.
3. Қыртыстыңнейрондарының бағаналық ұйымдастырылуы.
4. Қыртыстыңмиелоархитектоникасы.
5. Қыртыста қызметтер орналасуы туралы қазіргі көзқарас. Қыртысты аймақтардың көп қызметтілігі.
6. Қыртыстыңсерпімділігі (Э.А.Асратян).
7. Үлкен жартышарлар қыртысының әрекетіндегі жұптылық.
8. Адам қыртысының функциялықассиметриясы. Бас ми жартышарлар қыртысының доминантылығы және субдоминантығы.
9. Жоғары психикалық қызметтердің (сөйлеу, ойлау, сана, зерде және т.б.) іске асырудағы қыртысыныңролі.
10. Қыртыс - қыртыс асты және қыртыс - висцеральдыарақатынастары.(К.М. Быков)
11. Вегетативті және соматикалық иннервациялардың соматикалық-функционалды ерекшеліктері.
12. Вегетативті жүйке жүйесінің жалпы құрылымдық жоспары. Симпатикалық, парасимпатикалық және метасимпатикалық бөлімдер.
13. Вегетативті рефлекстердің доғаарының құрылу ерекшеліктері.
14. Вегетативті синапстар, олардың медиаторлары, циторецепторлар және блокаторлары.
15. Организм функциясы симпатикалық, парасимпатикалық және метасимпатикалық әсері.
16. Симпатикалық және парасимпатикалық бөлімдер арасындағы синергизм және қатысты антогонизм.
17. Организмдегі вегетативті функциялардың реттелуіндегі ОЖЖ нің әр түрлі деңгейінің ролі: жұлынның, РФ, бульбарлы және мезенцефалды бөлімдері, гипоталамуста, лимбиялық жүйе, үлкен жартышарлар қыртысы.
18. Тұтас мінез-құлық актылерінің құрылысы кезінде функциясының интеграциясында вегетативті жүйке жүйесінің қатысуы.
Орталық Жүйке Жүйесінің Жеке Бөлімдерінің Физиологиясы
Жүйке жүйесі орталық және шеткі бөлімдерден түрады. Омырт-калы жануарларда алғапіқысының қатарына жұлын мен ми, ал екіншісінің қатарына -- жүлын түйіндеріндегі және акзалар ішін-дегі (интрамуральдық) нейрондар жатадьь Ағзалар ішіндегі жүй-ке клеткалары вегетативтік жүйке жүйесінің нейрондары, ал жұ-лын туйіндері сомалық жүйке жүйесінің сезгіш клеткаларынан тү-рады. Орталықтағы нейрондардың денесі мида немесе жұлында ор-наласқанмен, олардың ұзын жүйке талшықтары жұлыннан, мидан шығып шеткі ағзаларға барып таралады. Мұндай жүйке талшык-тарын орталықтағы талшықтардан айыру үпіін шеткі талшықтар деп те атайды.
::Жұлын. Бұл омыртқа бағаныньщ каналында орналасқан жуан аркан тәрізді орталық жүйке жүйесінің бір бөлімі. Жұлын ақ және сүр кұрылымды заттан тұрады. Ақ зат жүйке талшықтарынан, ал сүр зат нейрондар денесінен тұрады. Сұр зат жүлынның қақ ортасында ин түтігінің айналасында орналасқан. Жұлынды көлденең кескен-де сұр заттың бейнесі кебелектің қос қанатына немесе Н әріпіне үқсайды. Сұр заттың денесінен созылған алдыңғы, артқы, бүйір (жұп) мүйіздері болады. Ак, зат сұр затты айнала қоршайды. Сүр заттың алдыцғы және артқы қос мүйіздері ақ затты төрт баганға (алдыңғы, артқы және екі бүйір) бөледі. Сұр зат рефлекстік қыз-мет атқарады, ал ақ зат қозуды еткізеді.; Жұлынның сезгіш ней-рондарына афференттік жүйкелер тері, ет, сіңір, ішкі ағзалар ре-цепторларынан (экстеро -- , проприо -- , интерорецепторлардан) серпіністер әкеледі. Қозралтқыш нейрондардың жүйкелері қозуды шеткі ағзаларға қаңқа еттеріне жеткізеді.*Сезгіш және қозғалт-қыш нейрондар, аралық нейрондар арқылы немесе бір-бірімен ті-келей байланысып рефлекстік доға құрады. Сондықтан жүлын ми-дың қатысынсыз-ақ өзінің жүлын рефлекстерін аткара алады. Де-генмен біртүтас организмде жұлынның қызметі ми қызметіне ба-РЫНЫШТЫ. Орталық жүйке жүйесінде, оның төменгі бөлімдеріиін кызметін жогары бөлімдері реттеп отырады,-(субординация).
Жұлыннын. афференттік және аралық нейрондарының аксоны мен бүтақтары рецептордары қозуды миға жеткізетін жұлыннын жогарыга қарай өрлейтін жолын кұрайды. Бұл жолдардың көбі жүглын ақ затының артқы және бүйір бағаіідарында өтеді. Қозуды ми нейрондарынан жүлынға жеткізетін эфференттік талиіыктар жұлынның төмен түсетін жолын құрады. Бүлар жұлынның алдын-РЫ және бүйірдегі барамдарында өтеді.
'Жұлын 31 ссгментке бөлінген. Әрбір сегмент алдыцғы және арт-кы жулын түбірлері арқылы денемің оған сәйкес және көршілес ссгментімен байланысады. Сондыктан жұлымның бір түбірі бұзыл-са, не кссілсе оган сәйкес дене сегментінде сезім және қозғалыс функциялары толығынан жойылмайды. Оның қызметін көршілес сегменттіц нейрондары орындайды. Белла-Мажандн заңы бойын-Іча жұлынның артқы түбірлері афференттік жуйкелердеи, алдыц-Іы түбірлері эфференттік талшықтардан тұрады.
Жұлын нейрондары. Адамның жұлынында 13,5 млн-дай нейрон-дар болады. Олардың 97% сезгіш және аралык, 3% қозралтқыш пейрондар. Қозгалтқыш нейрондардың альфа (а) жэне гамма (ү) екі түрі сұр заттын. алдыңғы мүйізінде ориаласады.а -- мотонейрон ең үлкен клетка. Бұл нейронның аксоны адам-ның бет еттерінен басқа барлық қаңқа еттерімен байланысқаи. Тұ-тас бір бүлшықеттің барлық миоциттерімен байланысатын нейрон-дар тобын ІІейрондық пул деп атайды. Бұлар тұтас қозбауы мүм-кін. Осыған орай жиырылатын ет талшықтарының саны оган бай-ланысты етті жныру әртүрлі болмақ. ү -- мотонейрон а -- мотоней-ронның тонусын тежейді (реттейді). Мотонейрон қозғанда ет ішін-дегі рецептор -- ет ұршығы (интрафузальдык ет) жиырылады. Одан ү -- мотонейронға барган серпіністер экстрафузальдық етті жиырылатын ІІемесе босататын әсерлерге сезімталдығын күшейте-ді. Сөйтіп, а -- мотонейронныц әсерін үдетеді.Аралық нейрондар басқа нейрондармен қоздыратын не тежей-тін синапстар құрады. Демек, олар қозу мен тежелу процестерінің тууын реттейді және белгілі бір сегменттің ішіндегі көршілес сег-менттер арасындағы байланыстарды іске асырады. Бұл нейрондар сұр заттың денесінде, артқы мүйіздің шылбыр (Сипісаіиз) бөлімін-де орналасады. Шылбыр клеткалардың аксопдары жұлынның жо-гары қарай өрлейтін жолын құрады. Аралық нейрондар қатарына мотонейрониың айналасындағы оны тежеуші Реншоу клеткалары жатады. Аралық клеткалар арқылы ми бағанының торлы құры-лымдары жүлыпда пайда болатын қозу, тежелу процестерін рет-тейді.Сезгіш нейрондар жұлын ганглийлерінде топталган. Бүл клетка-пың бір талшығы болады. Ол ганглийден шыға берісте екіге бөлі-һеді. Оның бірі рецепторларда туған қозуды сезгіш нейронның де-несіне жеткізеді, ал екінші талшығы сезгіш нейронның серпіністе-рін жүлын нейрондары мен ми қыртысы нейрондарына апарады. Вегетативтік жүйке жуйесінің ганглийге дейіигі симпатикалы,қ ней-роидары жүлынның кеуде, бел сегменттерінің бүйір мүйізінде, ал иарасимпатикалық нейрондары сегізкөз бөлімінде орналасады. Олардың көбі эфференттік нейрондар көптеген висцеральдық реф-лекстердің орталығы. Жұлынның сур затында (еттерді бүгетін, жа-затын), еттің ұзаққа созылатын қатаюын (тонустық) және фаза-лык (әлсіи-әлсін) жиырылуын тудыратын рефлекстер орталығы болады. Мунымен катар вегетативтік функцияларды реттейтін ор-талықтар бар. Қан тамырларын кеңейтіп тарылтатын, жүрек соғуын, ас қорыту бездерініц сөл бөлінуін, ас қорыту жолынын, кн-мылын, несеп, нәжіс, жыныс жүйелері қызметін реттейтін орталық-тар жүлыннын, бүйір мүйізінде орналасқан. Бүлар арқылы жулын көптеген висцеральдық рефлекстерге катысады. Жулынныц атал-ран күрделі қызметтерін ми қадағалап реттеп отырады. Мидың әсе-рін шеткі арзаларра және кері қарай олардың рецепторларынап козуды (хабарды) МИРЭ жұлын ақ затындары жорары, төмен кете-тін жолдары аркылы жеткізеді. Ең негізгі жолдардың қызметі ту-ралы қысқаша мәліметтерді Г. И. Косицкий оқулыгынан алынған кесте көрсетеді.
Жұлынның негізгі өткізгіш жолдары
5 Тор-жулындық жол
б. Кіреберіс-жулындық кентра.'іьды жол
7 Жамыгы-жулындык
8. Кыртыс-жулындық (пирамидалық)
алдыңғы
алдыдғы
қаңқа еттерінің тонусын қамта-масыз етуші жәие жұлынның вегетативтік орталықтарыныи жардайым, ет уршығы мен про-прнорецепторларының сезімтал-дығын рсітеуші серпіпістерді өткізу
дене калпын жоне тепе-теидігіи камтамасыз ететін серпіністер-ді өткізу
көру, есту кнмылдарын қамта-масыз ететін серпіністерді өт-кізу
қацқа еттеріне бағытталған сер-піністер өткізу, ерікті кимыл-дарды қамтамасыз ету
, Ми, оның бөлімдері
[1] Ми әрқайсысы жарты шарға ұқсас қос ми сыңарынан, мишық ІІен ми бағанынан тұрады., Құрылымдык айырмашылықтарына, даму ерекшеліктері мен қызметіне қарай нейрофизиологиялық жә-не клиннкалық талдау жұмысын жеңілдету үшін ми артқы ми, ми-шық, ортаңғы ми, ара.лық ми, алдыңғы ми деп аталатын бес бөлік-кебөлінеді.[л]Артқы ми кұрамына сопақша ми мен варолий көпірі, ортацғы ми құрамына қызыл ядро, қара төрт төмпешікті дене, тор-лы құрылым, аралық миға -- көру төмпешігі (іһаіатиз) көру төм-пешігі астындағы құрылым (һуроіһаіатиз), алдыңғы ми кұрамы-на ми сыңарлары қыртысы мен қыртысасты (базальдық) ядролар кіреді.
Сопақша ми мен көпір, ортаңғы ми мен аралық ми ми бағаны-нын құрады.
* Сопақша ми
::* Үлкен мидың бір бөлігі жұлынның жалғасы сур және ак заттар-дан тұрады. Сондағы жүйке клеткаларынан тұратын сұр зат, жұ-лындағыдай бір-ақ жерге топтаспаған, ақ зат аралықтарында же-ке-жеке шоғырлар құрып, көптеген ядроларға, қызметі әртүрлі ор-талықтарға айналған. Ақ зат жүйке талшықтарынан тұрады. Бұл талшықтар қозуды жоғары және төмен карай өткізетін жұлын жол-дарыныц жалрасы және жұлынды мидың басқа бөлімдерімен со-ІІакша мимен байланыстырып түрады. Сопақша ми арқылы өтетін кейбір жұлын жолдары осы мида бір-бірімен айқасып оң жақтан келген талшықтар сол жаққа, сол жақтан келген талшықтар оң жаққа шығады. Сүр зат жоғарыда айтылғандай нейрондардан тұ-рады, рефлекстік қызмет атқарады.-^Бас суйектйі шығатын 12 пар ми жүйкелерінің соцғы бесеуінің (VIII, IX, X, XI, XIIпарлар) яд-ролары мен бірқатар аса маңызды рефлекстерді іске асыратын орталықтар және жүлын қызметін реттеуде маңызды роль атқаратын торлы қүрылымныц бір бөлігі орналасқан, Сопақша мидын. нейрон шоғырлары (жүйке орталықтары) адамның өмірін қамта-масыз етуде үлкен роль атқарады. Оған тыныс, қан тамырларын тарылтып кеңітетін (қозғалтатын), жүрек соғуын баяулатып сире-тетін (тежейтін) орталықтар жатады^ Бұлардың қайсысы бұзылса да адам өледі.ІСопақша мида сондай[:]ақ көптеген қорғаныс (жас шырару, кірпік қағу, жөтелу түшкіру, тер шығару) және ас қоры-туға қатысы бар (шайнау, жұту, сілекей шығару, қарын сөлі мен ұйқы безі сөлін шығаратын және құсу) рефлекс орталықтары бар4 .Бұл орталықтардың да өмірді сақтауда маңызы аз емес. Мәселен, эмбрион сатысында жүту орталығы дамымай қалса (бульбарлық паралич) жаңа туған бала енесін емгенмен аузындағы сүтін жұта алмайды. Сүт өңеш арқылы қарынға бармай тыныс жолы арқылы өкпеге құйылады да, бала өкпесі қабынып және ашығып өледі. Со-пақша мидың мойын және көз еттерінің тонусын өзгертетін көпте-ген қозғалтқыш ядролары көпір және ортаңры мимен бірге стати-калық және статокинетикалық (вестибулярлык) рефлекстерге қа-тысады.
Сопақша мидағы торлы құрылым екі түрлі қызмет атқарады: а) жұлын қызметін күшейтіп не әлсірететін төмен қарай бағыттал-ган әсер; б) ортаңғы мидың торлы құрылымымен бірге мидың бас-қа бөлімдерінің кызметін күшейтетін жоғары жаққа қарай бағыт-талран әсер.
Сопақша мидың рефлекстері туа біткен рефлекстер болғанымен бүлардың орталықтарына ми қыртысы әсер ете алады. Ми қырты-сының сопақша ми қызметіне қандай әсер ететінін төменде келті-рілген мысалдардан көруге болады. Емізер алдында баланың жаялырын қүрратып кұндақтап отырса, балада осы қимыл- әреке-тіне сай шартты рефлекс қалыптасады да құндақтай бастасымен онда ему рефлексі басталады. Ми қыртысының құсу орталырына тигізетін әсерін мынадан көруге болады. Аузына ас аларда оның шірік иісін сезсе, шірік-ау деген ОЙРЗ келсе, адам лоқсуы, тіпті қу-суы мүмкін. Бул тәжірибе әсіресе гипноз (иландыру) жардайында анық байкалады. Артистер сахнада жүріп, қажет болса көз жасын төгіп жылай алады. Бұл айтылғандар сопақша мидың қызметін ми кыртысы реттейтінін көрсетеді.
Воролий көпірінің қызметі осы күнге дейін толық анықталма-ран. Көпір құрамында ак зат көп. Сондықтан оның ен, басты қыз-меті жүйке серпіністерін өткізу. Ақ зат негізінен жұлынның жорары барытталған және мидың жұлынра карай (төмен) бағытталран жолдары.
Ақ заттар аралырында бөлек-бөлек нейрон шорырлары жайыл-ран. Бүлардың ішінде бас сүйек-ми жүйкелерінің V, VI, VIIпарла-рының ядролары, көлденең жолақ еттерді ширықтырура катысатын рефлекс орталықтары, үйықтау және ұйықтамау (сергек болу) тәртібін реттейтін торлы құрылым нейрондары бар. Бұлармен қа-тар көпірде дем алуды дем шырару процесімен алмастырып тұра-тын пневмотаксикалық орталық пен тыныс орталырында зат алма-суын реттейтін апнейстік орталық орналасқан.
Мишық. * Әр біреуі үлкен ми сыңарларының артқы жағында, сопақша мидың үстінде орналасқан қос жарты шардан және ортаңры бөлік-тен тұрады. Бұл жарты шарда қалыңдығы 1 -- 2,5 мм жұқа қыртыс қабығы, ақ заттың ішінде теңбілденіп сұр заттар -- ядролар бар. Мишық орталық жүйке жүйесінің басқа бөлімдерімен төменгі, ор-таңғы, жоғарғы аяқшалары арқылы жалғасқан., Осы аяқшалар арқылы, жұлыннан, кіреберіс (вестибула) ядролардан, торлы қү-рылымнан келіп түсетін серпіністер мишыққа тоғысады. Мишық-тан шыққан эфференттік талшықтар одан әрі ми қыртысына, кыр-тыс астындағы ядроларға, ми бағанының торлы құрылымына, көру төмпешігіне, қызыл ядроға, сопақша миға, жұлынға жеткізіп тұ-рады. Ми қыртысының және мишықтың қозғалтқыш зоналары өз-ара тығыз байланыста болады. Сонымен жоғарыда айтылғандай мишық мидың барлық бөлімдерімен қызметтес мүше.
[4] Мишықтың ең бас қызметі -- адамның өз еркімен атқарылатын не оған бағынбайтын қимыл-әрекеттерді үйлестіріп отыруҚандай да болсын қимыл-әрекеттің дәлме-дәл орындалуы, тепе-тендікті сақтау мишыққа байланыстьцАлайда мишық қызметі толық бүзыл-са да, тіршілік тоқтамайды, ал мишык, біртіндеп көп жылдар бойьг бұзылатын болса, мишықтың қызметін мидың басқа бөлімдері, әсі-ресе ми қыртысы өзіне алып қимыл әрекеттерін түзете алады.
Тәжірибе жасап (Л. Лючнани, XIXғасыр) белгілі бір жануар-дың мишығын жартылай не түгелдей алып тастаса, дененің қимыл-әрекеті әжептәуір бұзылатыны айқын көзге түседі. Адамньщ мишы-ғына кенеттен қан құйылса да осылай болады. Иттің мишығыгс мүлде алып тастаса атаксияға (жүріс-тұрыстың бүлінуі) ұшырай-ды: ол жүрген кезде тәлтіректейді, теңселеді (мас адам сияқты) сирақтарын адуындап алшақ басады (14-сурет). Мүнымен бірге әр кимыл әрекеті алдында, соңында еріксіз және керексіз қимылдар (астазия) жасайды -- теаселіп, шайқалады. Дене еттері СОЛРЫН тар-тып күшінен (астения), табиғи тонусынан айырылады (атония), дәлірек айтсақ дистония туады, яғни ет топтары тонусының біркел-кілігі, осыран орай қимылдың да біркелкілігі (дәлдігі) бүзылады (дисметрия) және дененің екі жағындағы бірыңғай еттер қимылы-ның біркелкілігі бүзылады(асинергия). Әсіресе өте тез орындауды қалайтын мақсатқа сайкес қимыл-әрекеттері орындалмайды (адиа-дохокинез). Мишығы зақымдалған адам әдеттегідей желдіріп та-биғи екпінмен сөйлей алмайды: біресе жай, біресе созып, біресе жедел сөйлейді, оның дауысы бірде қатты, бірде ақырын шығады (дизартрия).Мншықтың бір жақ жартысын алып тасталса, сол жақтың ғана қимылы өзгереді. Өйткені жұлынға барар жолда мишықтың жүйке талшықтары екі жерде, яғни қызыл ядродан жоғары және одан тө-мен жерде (Форель түсійпесінде) айқасып мишықтың бір жағынан екінші жағына өтеді.
Денесінің бір жағы ғана гипотонияға ұшырауына байланысты жануар зақымданған жағына қарай айнала береді. Өйткені сау жағында адымы әдеттегіден әлдеқайда ұзарыңқы болады. Жора-рыда келтірілген мысалдар мишық өте нәзік шебер кимылдар жа-сап, олардың дәл орындалуын қамтамасыз ететінін көрсетеді. Ми-шы,қ қыртысында дененің әрбір етімен байланысқан зоналар бар. Бұлар қызметі жағынан ми қыртысыньщ дәл осындай кимыл (мо-торлық) зонасымен тығыз байланысқан. Мишық жұлынмен торлы құрылым, қызыл ядро, Дейтерс ядролары арқылы байланысқан. Мишықтық көзбен, құлақпен байланысқан ядролары да бар.
Академик Орбели мишықтың вегетативтік қызметтерді реттеуге де қатысатынын көрсетті. Оның кейбір бөліктерін электр тогымен тітіркендірсе, ішек жиырылуы, сөл шығару, қоректік заттардың ішектен қанға сіңуі, қандағы қант денгейі, тер шығуы өзгереді. Мишық сондай-ақ сопақша мидағы вестибулярлық ядролармен де тығыз байланысты. Маймылға тәжірибе жасап, оның МИШЫРЫН алып тастаса, дене тепе-теңдігі бұзылады (дисэквилибирация).
- Ортаңғы ми. Ортаңғы ми воролий көпірі және сопақша мимен бірге ми баға-нының негізін құрады. Оның сырт жағында ми қақпағы, іш жағын-да ми аяқшалары орналасқан Ортаңғы мидың сұрғылт заты құра-мына төрт төмпешік, қара зат, қызыл ядро, IIIжәне IVпар ми жүй-келерінің ядролары мен торлы құрылым кіреді." Ортаңғы ми аркы-лы жорары қарай көру төмпешігіне (таламусқа), мишыққа бара-тын жолдар, ми қыртысынан, жолақ денеден, гипоталамустен төмен қарай бағытталран ортаңры миға, сопақша МИРЗ, жүлынға баратын жолдар өтедія
Төрт төмпешік пен көз алмасын ҚОЗРЗЙТЫН жүйке (ІІІ-пар) яд-ролары ортаңгы мидың сырт жағында, ал ішкі жарында қара зат, қызыл ядро және IVпар шырыршықтық жүйке нейрондары орна-ласқан.
Көз алмасын ҚОЗРЗЙТЫН IIIпар аралас жүйке тармақтары ара-сында көздің қигаш еттерінен басқа еттерді жиырылтатын ҚОЗРЗЛТ-кыш талшықтармен қатар көз еттерінен орталыққа тебетін сезім-тал жүйке талшықтары бар. Мұнымен қатар бұл жүйкенің ара-сында ортаңры мида орналасан парасимпатикалық ядроның пре-ганглийлік талшықтары бар. Бұл жүйке серпіністерін кірпіктік тү-йіннен екінші нейронра жеткізеді. Бүл түйіннен басталран постганглийлік талшықтар көздің қарашығын тарылтатын етті жиыратын эфференттік жүйке. Ми жүйкелерінің IVпары да -- аралас жүйке. Талшықтар арасында көздің жоғарғы қиғаш етін жиырылтатын қозғалтқыш талшықтармен қатар еттің өз рецепторынан шыққан сеппіністерді орталыққа жеткізетін сезімтал талшықтар да бар.
'Төрт төмпешік алдыңғысы көру рецепторларынын тітіркенуіне байланысты қимылдарды жүзеге асыратын орталық,Бүл орталық-қа серпіністер көру жүйкесінің бүтақтары арқылы жетеді. Төмпе-шік тұсында көз алмасын қозғалтатын жүйкенің ядросы орналас-қан.Сондықтан көздің тор қабатынан келіп түсетін серпіністер ал-дыңғы төмпешіктен шығып көз алмасын қозғайтын жүйкенің ядро-сына, ортаңғы мида орналасқан басқа да қимыл реттеуші ядролар-га оп-оңай жетеді. Осы байланыстардың арқасында көздің бастың, дененің жарық түскен жаққа қарай бұрылуы, көз қарашығыиың тарылуы және аккомодация рефлекстері пайда болады. Аталған рефлекстер көру орталығы орналаскан ми сыңарын алып тастаса да жойылмайды. Артқы төмпешіктердің естуге қатысьг бар, олар-дың қатысуымен әуелі есту соған қарай жөн табу рефлекстері орын-далады, яғни қүлак, жарғағы, бас қатты дыбыс шыққан жаққа ка-рай бұрылады. Бұл рефлекстер де үлкен ми жарты шарын алыгт тастаған жағдайда жойылмайды.
Төрт төмпешікті дене кенеттен (байқаусызда) әсер еткен тітір-кендіргіштерге жауап ретінде қорғаныс рефлекстерін туғызады, сондықтан олар сақтық не старт рефлекстері деп аталады. Мәсе-лен, ыдыстағы сүйық зат байқаусызда төгіліп кетсе, адам оның қа-уіп қатерін түсінбестен-ақ тез, лезде бір жаққа қарай ығысады, жалт береді.
::' Қызыл ядро орталық жүйке жүйесінің барлық бөлімдерімен және ми қыртысымен тығыз байланысқан. Ол қаңқа еттерінің то-нусын реттейтін қозғалыс орталық. Егер мысықтың ми бағанын көлденең қызыл ядродан жоғарырақ жерден тіліп жіберсе, онық. жүріс-тұрысында айтарлықтай өзгерістер тумайды. Ал миды кызыл ядродан төменірек жерден кессе (15-сурет), мысықта децеребрация-лық мелшию (қатып қалу -- ригидность) белгілері пайда болады: барлық қаңқа еттері әсіресе жазылу еттері ширығып, қатаяды. Осыған орай мысықтың басы қақшиып шалқаяды, жотасы созылып, ' сирақ буындары жазылып, тікрейе сіресіп қатаяды, құйрығы тік көтеріледі. Ол ағаш аяққа мініп тұрғандай болып көрінеді. Қақши-ған сирағын күшпен бүгуге болады, бірақ коя берсе кайтадан ка-қайып қалшиып қалады. Мысықта мүндай құбылыс қызыл ядромеп жұлыиды қосатын жол -- Манаков будағы (рубррспинальдық) бүзылса да болады. Қызыл ядро мен артқы мида орналасқан Дей-терс ядросыпыц жүлынға деген әсері бір-біріне карама-қарсы. Қы-' зыл ядродан басталатын Манаков будасы жүлынныц бүгетін ор-талыгыныц альфа-және гамма мотонейрондарын қоздырады және жазатын орталыгын тежейді. Ал Дейтерс ядросынан шығатын кірсберіс -- жүлындық жол жазатын орталықтарыІІ қоздырады да бүгетііг орталықтарды тежейді. Сондыктан Манаков будасы кесілгенде Дейтерс ядросы ғана жұлынға әсер етеді. Дейтерс ядро-сып коагуляция жасап бүзса децеребрациялық мелшию жойылады. Сонымеп Дейтерс ядросыныц қызыл ядроға қарама-карсы әсері тоқталғак соц, белсенділігі күшейіп жүлынның жазатын мото-неГІоопдарын қоздырады да бүгетін орталықты тежейді.
Адамда деиеребрациялық мелшию кыртысасты ядролардың қыз-метінің бұзылуына байланысты.
Дсцеребрациялык молшию жагдайындагы жануар жүлынының:: артк.ы түбірін кссіп тастаса мелшию жойылады. Бүл децеребрациялық мслшию ксзінде қозған орталықтардың тонусын шеткі рецепторлардан келетіи серпіністер де бір қалыпты сақтайтынын көрсетеді.
* Қара зат (зІІЬаіапііо пі^га). Нейрондаоында кара пигмент көп болгандықтан ядро қара болып көрінеді, Мұның қызметтік маңызы осы күнге дейін толық аиықталмаған. Дегенмен де оның қыртыс және қыртыс астындағы ядролар (базальдық) торлы құрылыммен бірге қацқа осіресе саусақтардың нәзік және накты қимылдарын қадотамасыз ететіп еттердің тонусын реттейтіні анықталды. Қара зат экстрапирамидалық жүйеге жатады. Электр тогымен қара зат-ты тітіркеіідірсе шайнау, жұту еттері жиырылады. Сопдықтан мүн-да шайнау мен жүту процестерін үйлестіретін орталық бар деген де пікір бар. Соңғы кездс кара затта жолакты депедегідей дофа-мин синтезделстіні анықталды. Бұл қүрылмынын жолақты дене-меп байланысы бұзылса ПаркиІІсон ауруы ІІайда болуы мүмкін.
Торлы құрылым. Торлы қүрылым (ретикулярлық формация) пі-шіні әртүрлі, үлкенді-кішілі, көптеген қыска тармақты (дендритті) клеткалар тобы. Қлеткалардың дендриттері көп бұтақты. Олардыңарасында көптеген синапстар құрылады. Мәселен, екі нейрон денд-риттері арасында 30 000-га жақын синапстар болуы мүмкін. Сон-дықтан торлы құрылымның гистологиялык, препаратын жап мик-роскопнен қарағанда ол тор тәрізді болып көрінеді. Осыдан 150 жылдай бұрын торлы құрылымга бірінші сипаттама берген Деіі-терс болатын. Торлы құрылым ми бағанында орналасқан. Онын нобайы ортаңғы мида, біразы көпірде, үлкен нейрондылары сопақ-ша мида топтаскан (16-сурет), шеткей орналасқан арзалармен ті-келей байланыспаған. Ағзалардағы рецепторлардан ақпараттық мағлұматтар торлы құрылымға жұлынның жогары ми сыңарлары қыртысына қарай өрлеме жолдарынан коллатераль (жалғама) байланыстар арқылы келеді. 0?ан серпіністер көлденең бұтақша-лар арқылы тіпті көру, дыбыс жүйкелерінен де келіп түседі. Торлы кұрылым кейде бейарнамалы жүйке жүйесі деп те аталады. Өйткс-ні ол орталық жүйке жүйесіиің барлық бөлімдерінің (ми қыртысы-нан бастап жұлынға дейін) қызметін белсендіреді. Жалпы алганда торлы құрылым ми бөлімдерімен қарама-қарсы екі бағытта байланысқан.
Торлы құрылымның физиологиялық мәні жақын арада ғапа анықтала бастады. Америкапдық Мегун (1948) мен итальяндық физиолог Морруций (1949) ми к,ыртысы биотоктарын жазу және электр тогымен торлы құрылымньщ ортаңры мидағы бө-лімін тітіркендіру арқылы, мұның ми сыңарлары қыртысының қыз-метін түгелдей күшейтетінін анықтады. Ортаңғы мидағы торлы құ-рылымды тітіркендірсе ми қыртысының қай бөлімінің электроэн-цефалаграммасы болса да, онда альфа және бета толқындары пай-да болады. Ұйқыдағы жануардың торлы құрылымын тітіркендірсе, од оянып кетеді. Бұл кезде электроэнцсфалограммадары тежелуді көрсететін үлкен және сирек толқындардың орнына кіші және жиі (альфа, бета) толқындар пайда болады. Торлы құрылым мен' ми қыртысы сыңарларын қосатын жолын кесіп жіберсе, жануар қат-ты ұйқыга кетеді. Бұл айтылгандар торлы бөлімнің ми қыртысын ширатып, оның қызметін күшейтетінін көрсетеді. Осыган орай тор-лы құрылымды ми қыртысы кызметін түгелдей күшейтетін бейар-намалы жүйке жүйесі деп те атайды. Ол ми қыртысына әсер еткен-мен де өзі ми қыртысына тәуелді. Ми қыртысы торлы құрылым ар-қылы өзінің қызметін өзі реттейді, яғни кері байланыс арқылы ми қыртысы торлы құрылымдагы қозуды күшейте пемесе бәсеңдете алады. Мұпымен қатар торлы құрылым орталық жүйке жүйесінде козу мен тежелу процестерінің жайылуын жоне бір орталыққа жи-налуын реттейді.
Бастапқы кезде торлы құрылымда белгілі бір дербес, қызметті реттейтін орталық жоқ деп есептелетін. Казір воролий көпірінде орналаскан торлы құрылымда ми кыртысындагы тежеуді тездете-тіи, жануарды ұйқтататыи орталық бар екені анықтальш отыр. Ал сопақша мидағы торлы қүрылымда жұлыц кызметін күшейте-тіп және тежейтін әссрі төменге карай бағытталран екі орталык-тыц бар екені белгілі болды.
Торлы қүрылым ауырсыну сезімін тудыруға да қатысады. Мәсслен торлы қүрылымға рана әсер ететін барбитураттар тобынаи дорі ішіл ауырсыну сезімін ЖОЮРЭ болады (аналгезия).
Торлы құрылым, гипоталамус, таламус және көне ми қыртысы қосылып лпмбиялык жүйе құрады. Бүл жүйе эмоция мен мотива-Ііііяны тудырып адамныц іс-әрекетіпе, мінез-құлқына ықпал жа-сапды.
Артқы және ортаңғы мидың тонустык. рефлекстері ^
^ Мн бағаны, әсіресе арткы және ортаңгы ми түрлі жағдайларда бастың, дененіц кеңістікте алған орнына (кейпіне) байланысты еттердің топусын өзгертіи, дене тепе-тендігін сақтайды. Бұл тонус-тық рефлекстер. Бүлар рецептордың орналасқан орнына қарай мо-йын, кіреберіс, лабпринт рефлекстері деп бөлінедіМоГІын рефлекс-терінін, рецепторлары мойын ет сіцірлерінде орналасқан -- проприо-рецепторлар, ал кіреберіс рефлекстерініц рецепторлары -- отолит аипараты, лабиринт рецепторлары -- жарты иірімді каналдардың кеңейген үшында орналасқан түкті клеткалардан құралған шашақ тәрізді рецепторлар. Аталған рецепторлардың бәрі де басты қи-сайтқанда, бүрғанда тітіркенеді де жануардыц сирақтарын жаза-тын, бүгетін еттерінің және көзді қимылдататып еттердің тонусынөзгәртеді.
Р. Магнус (Голандия физиологы) мысыктың ми бараныи мишық түсынан кесіп тастаған соц басын артқа қарай шалқайтса, еттер катайып, алдьщғы сирактар жазылатынын және артқы аярын бү-гетін еттердің тонусы күшейіп сирақ бүгілетінін, ал басын төмен қа-рай исе алдыңғы сирақтары бүгіліп, артқылары жазылатынын бай-кады. Жануардық басын оңра, не СОЛРЗ бүрса, бас бұрылран жақ-тары сирақтары жазылады, яғни жазатын еттердің тонусы күшейе-ді, ал көздің алмасы бастын, бұрылган жағыиап кері қарай бұры-лады. Мойын рефлекстеріне көбінесе артқы ми қатысады, көз қи-мылдарын ортацғы ми басқарады. Қалынты жағдайда бұл реф-лекстерге тек артқьі немесе ортацғы ми ғаиа катысып қоймайды, екеуі де қатысады жәпе бүларга ЗЛДЫҢРЫ ми да қосылады. Кіребе-ріс және лабиринт рефлекстері мойын р:флекстерімен тығыз бай-ланысты. Өнткені бүлардың акырғы мақсаты кеңістікте дене тепе-теңдігін сақтау. Сондықтан қалыпты жағдайда бүл қүрылымдар бірініц жұмысын бірі қостап толықтыра түседі. *" Тонустық рефлекстер статикалык, (қозғалыссыз) жоне статоки-нетикалық (қозгалыс-қимылдық) деп екіге бөлінеді.
Статикалық рефлекстерге кеңістікте дене кейпін сақтай-тын және түрлі жағдайға байланысты дене кейпін өзгертсе, оны кайта орнына келтіретін рефлекстер жатадьт
Қалыпты жагдайда кан жануардың болса да төбесі жоғары, түмсыры темен қарайды, ал мойнымеи жотасы Оаоына жалгасып ол да жорары багытталады. Бұл жагдай көптеген кақка еттері тонусынын өзгеруімен сакталады. Егер жануарды зорлап бір жа-гына жаткызса, ол алдымен басын түзеуге тырысады, сонан соң жотасын жогары каратады. Мысыкты сирақтарынан ұстап, Сасы
мен жотасын т.емсн каратыи жоғарыдан төмен карай тастап жі-берсс, ол жергс жеткенше алдымен басын, содан кейін жотасын түзеп жоғары қаратады да, сирақтарын жазып жерге тускендс төрт сирарымен тіреледі. Сөйтіп дене кейпін тузейді. Вестіібулярлык анпарат бұзылса, бұл рефлекстер жойылады. Бірақ қызметі жой-ылған рецепторлардың орнын көру рецепторлары басып тонустық рефлекстерді сақтауы мүмкін. Сондықтан вестибулярлы.қ реце;і-торлары бұзылған адамдар көзін жүмса, кеңістікте тепе-теңдігін сактай алмайды. Бұл тәжірибе тонустық рефлекстердіц тууына, көру рецепторларының да катысы барын көрсетеді.
"'Статокинетикалық рефлекстерге дененің ілгері-алға қарай не-месе ті.ке жоғарыдан төмеа не төменнен жоғары карай це шыр ай налу қимылдары барысында және қимыл шапшаңдығының өзгеруі-нен пайда болатын, сөйтіп кеңістікте денс кейпін және тепе-теңдік-ті сақтайтын тоиустық рефлекстер жатады?
Статокинетикалық рефлекстер шыр айналу және лифт рефлексі деп екіге бөлінеді.
Шыр айналу рефлексі адамды әдейі жасалған кресло-орындық-та, не центрифугада айналдырғанда пайда болады. Адамныц басы біртіндеп қимыл бағытына қарама-қарсы жаққа қарай бұрылып тез қайта орнына келеді, ал көз алмасы бастың бұрылған жағынан кейін қарай ҚОЗРЗЛЫП, ол да тез қалыпты орнына келеді. Бұл қи-мылды нистагм -- ыргақты қимыл дейді.
Лифт рефлексі -- дененің тез жоғары көтерілуінен не төмен тү-суінен пайда болады. Жануарды тез жорары көтерсе оның сирақ-тары тізе буындарынан бүгіледі, басын ішіне тартады, ал тез тө-мен түсірсе, сирақтары буындарынан жазылады, мойны созылып ұзарады.
Аралық ми. Аралық миға көру төмпешігі (таламус), төмпешікасты (гипо-таламус), төмпешікүсті (эпиталамус) құрылымдары жатадц-. Атал-ган қүрылымдар IIIми қарыншасын жан-жағынан қоршап, онын, қабыррасын қүрады. Сондықтан бұл құрылымдардың қызметіне, әсіресе гипоталамусқа қарыншаны толтырган сүйықтық, қанда ері-ген заттар, гормондар тікелей әсер е"те алады. Эпиталамус кү-мбез денесініц (аркус) сүйелді доиеасты клеткалар мен ішкі сөлініс бе-зі -- эпифизден тұрады. Таламус көп ядролы көлемі және функциясы жағынан ең көр-нектісі. Ол арқылы ми қыртысына әртүрлі сезім серпіпістерін өткі-зетін жүйке талшықтары өтеді.Гипоталамус ішкі аі-залар қызметін жүйке және қан арқылы реттейтін көп ядролы кұрылым.* Таламус. 40 шақты ядролардан тұрады. Бүлар функциялық мацызынэ карай арнамалы, бепарнамалы, ассоциативтік, қозгалт-қыш деп бөлінедіАриамалы ядроларына жүлыпныц өрлеме жүйке талшықтары арқылы дсне рецепторларынан келетін түрлі сезімдік ақпараттармеп бірге көзден, қүлақтаи шығатын сезім серпіністері жиылып, одаІІ әрі ядролардың талшықтары аркылы ми қыртысына жеткізі-леді. Бұл ядролар бүзылса, рецепторлардан келетін әсерлер сезіл-мейді. Арнамалы ядролар нейрондарының тері, ет-сіңір және ішкі ағзалар рецепторларымен байланысына қарай ядролардағы орны, қызметі әртүрлі. Осы түрлі функциялы нейрондар ми қыртысының сезімтал зоналарындағы функциясы сәйкес нейрондармен байла-нысады. Таламустын. арнамалы нейрондары сезімдік хабарларды ми қыртысына тек өткізіп қана қоймай, оларды талдап құрамыс-тайды. Сондықтан кейбір сезім серпіністерінен таламуста жабайы түйсік паііда болады. Нақтылы түйсік ол'ми қыртысының қызметі. Ауруды сезу түйсігі таламусы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
* Дәрістің мақсаты : Вегетативті жүйке жүйесінің құрылымдық функционалды ерекшеліктерін және оның соматикалықтан айырмашылығын мазмұндау; Вегетативті рефлекстер доғасының құрылу ерекшеліктерін; вегетативті синапстарда қозуды өткізу механизмерін; Вегетативті жүйелердің организмнің әр түрлі органдар мен құрылымдарының функциясына әсері.
Дәрістің жоспары :
1. ОЖЖ-ң эволюция барысында қызметтердің қыртыстылығы.
2. Үлкен жартышарлар қыртысының цитоархитектоникасы. Қыртыстың афференттік, эфференттік және ассоциативті аймақтары.
3. Қыртыстыңнейрондарының бағаналық ұйымдастырылуы.
4. Қыртыстыңмиелоархитектоникасы.
5. Қыртыста қызметтер орналасуы туралы қазіргі көзқарас. Қыртысты аймақтардың көп қызметтілігі.
6. Қыртыстыңсерпімділігі (Э.А.Асратян).
7. Үлкен жартышарлар қыртысының әрекетіндегі жұптылық.
8. Адам қыртысының функциялықассиметриясы. Бас ми жартышарлар қыртысының доминантылығы және субдоминантығы.
9. Жоғары психикалық қызметтердің (сөйлеу, ойлау, сана, зерде және т.б.) іске асырудағы қыртысыныңролі.
10. Қыртыс - қыртыс асты және қыртыс - висцеральдыарақатынастары.(К.М. Быков)
11. Вегетативті және соматикалық иннервациялардың соматикалық-функционалды ерекшеліктері.
12. Вегетативті жүйке жүйесінің жалпы құрылымдық жоспары. Симпатикалық, парасимпатикалық және метасимпатикалық бөлімдер.
13. Вегетативті рефлекстердің доғаарының құрылу ерекшеліктері.
14. Вегетативті синапстар, олардың медиаторлары, циторецепторлар және блокаторлары.
15. Организм функциясы симпатикалық, парасимпатикалық және метасимпатикалық әсері.
16. Симпатикалық және парасимпатикалық бөлімдер арасындағы синергизм және қатысты антогонизм.
17. Организмдегі вегетативті функциялардың реттелуіндегі ОЖЖ нің әр түрлі деңгейінің ролі: жұлынның, РФ, бульбарлы және мезенцефалды бөлімдері, гипоталамуста, лимбиялық жүйе, үлкен жартышарлар қыртысы.
18. Тұтас мінез-құлық актылерінің құрылысы кезінде функциясының интеграциясында вегетативті жүйке жүйесінің қатысуы.
Орталық Жүйке Жүйесінің Жеке Бөлімдерінің Физиологиясы
Жүйке жүйесі орталық және шеткі бөлімдерден түрады. Омырт-калы жануарларда алғапіқысының қатарына жұлын мен ми, ал екіншісінің қатарына -- жүлын түйіндеріндегі және акзалар ішін-дегі (интрамуральдық) нейрондар жатадьь Ағзалар ішіндегі жүй-ке клеткалары вегетативтік жүйке жүйесінің нейрондары, ал жұ-лын туйіндері сомалық жүйке жүйесінің сезгіш клеткаларынан тү-рады. Орталықтағы нейрондардың денесі мида немесе жұлында ор-наласқанмен, олардың ұзын жүйке талшықтары жұлыннан, мидан шығып шеткі ағзаларға барып таралады. Мұндай жүйке талшык-тарын орталықтағы талшықтардан айыру үпіін шеткі талшықтар деп те атайды.
::Жұлын. Бұл омыртқа бағаныньщ каналында орналасқан жуан аркан тәрізді орталық жүйке жүйесінің бір бөлімі. Жұлын ақ және сүр кұрылымды заттан тұрады. Ақ зат жүйке талшықтарынан, ал сүр зат нейрондар денесінен тұрады. Сұр зат жүлынның қақ ортасында ин түтігінің айналасында орналасқан. Жұлынды көлденең кескен-де сұр заттың бейнесі кебелектің қос қанатына немесе Н әріпіне үқсайды. Сұр заттың денесінен созылған алдыңғы, артқы, бүйір (жұп) мүйіздері болады. Ак, зат сұр затты айнала қоршайды. Сүр заттың алдыцғы және артқы қос мүйіздері ақ затты төрт баганға (алдыңғы, артқы және екі бүйір) бөледі. Сұр зат рефлекстік қыз-мет атқарады, ал ақ зат қозуды еткізеді.; Жұлынның сезгіш ней-рондарына афференттік жүйкелер тері, ет, сіңір, ішкі ағзалар ре-цепторларынан (экстеро -- , проприо -- , интерорецепторлардан) серпіністер әкеледі. Қозралтқыш нейрондардың жүйкелері қозуды шеткі ағзаларға қаңқа еттеріне жеткізеді.*Сезгіш және қозғалт-қыш нейрондар, аралық нейрондар арқылы немесе бір-бірімен ті-келей байланысып рефлекстік доға құрады. Сондықтан жүлын ми-дың қатысынсыз-ақ өзінің жүлын рефлекстерін аткара алады. Де-генмен біртүтас организмде жұлынның қызметі ми қызметіне ба-РЫНЫШТЫ. Орталық жүйке жүйесінде, оның төменгі бөлімдеріиін кызметін жогары бөлімдері реттеп отырады,-(субординация).
Жұлыннын. афференттік және аралық нейрондарының аксоны мен бүтақтары рецептордары қозуды миға жеткізетін жұлыннын жогарыга қарай өрлейтін жолын кұрайды. Бұл жолдардың көбі жүглын ақ затының артқы және бүйір бағаіідарында өтеді. Қозуды ми нейрондарынан жүлынға жеткізетін эфференттік талиіыктар жұлынның төмен түсетін жолын құрады. Бүлар жұлынның алдын-РЫ және бүйірдегі барамдарында өтеді.
'Жұлын 31 ссгментке бөлінген. Әрбір сегмент алдыцғы және арт-кы жулын түбірлері арқылы денемің оған сәйкес және көршілес ссгментімен байланысады. Сондыктан жұлымның бір түбірі бұзыл-са, не кссілсе оган сәйкес дене сегментінде сезім және қозғалыс функциялары толығынан жойылмайды. Оның қызметін көршілес сегменттіц нейрондары орындайды. Белла-Мажандн заңы бойын-Іча жұлынның артқы түбірлері афференттік жуйкелердеи, алдыц-Іы түбірлері эфференттік талшықтардан тұрады.
Жұлын нейрондары. Адамның жұлынында 13,5 млн-дай нейрон-дар болады. Олардың 97% сезгіш және аралык, 3% қозралтқыш пейрондар. Қозгалтқыш нейрондардың альфа (а) жэне гамма (ү) екі түрі сұр заттын. алдыңғы мүйізінде ориаласады.а -- мотонейрон ең үлкен клетка. Бұл нейронның аксоны адам-ның бет еттерінен басқа барлық қаңқа еттерімен байланысқаи. Тұ-тас бір бүлшықеттің барлық миоциттерімен байланысатын нейрон-дар тобын ІІейрондық пул деп атайды. Бұлар тұтас қозбауы мүм-кін. Осыған орай жиырылатын ет талшықтарының саны оган бай-ланысты етті жныру әртүрлі болмақ. ү -- мотонейрон а -- мотоней-ронның тонусын тежейді (реттейді). Мотонейрон қозғанда ет ішін-дегі рецептор -- ет ұршығы (интрафузальдык ет) жиырылады. Одан ү -- мотонейронға барган серпіністер экстрафузальдық етті жиырылатын ІІемесе босататын әсерлерге сезімталдығын күшейте-ді. Сөйтіп, а -- мотонейронныц әсерін үдетеді.Аралық нейрондар басқа нейрондармен қоздыратын не тежей-тін синапстар құрады. Демек, олар қозу мен тежелу процестерінің тууын реттейді және белгілі бір сегменттің ішіндегі көршілес сег-менттер арасындағы байланыстарды іске асырады. Бұл нейрондар сұр заттың денесінде, артқы мүйіздің шылбыр (Сипісаіиз) бөлімін-де орналасады. Шылбыр клеткалардың аксопдары жұлынның жо-гары қарай өрлейтін жолын құрады. Аралық нейрондар қатарына мотонейрониың айналасындағы оны тежеуші Реншоу клеткалары жатады. Аралық клеткалар арқылы ми бағанының торлы құры-лымдары жүлыпда пайда болатын қозу, тежелу процестерін рет-тейді.Сезгіш нейрондар жұлын ганглийлерінде топталган. Бүл клетка-пың бір талшығы болады. Ол ганглийден шыға берісте екіге бөлі-һеді. Оның бірі рецепторларда туған қозуды сезгіш нейронның де-несіне жеткізеді, ал екінші талшығы сезгіш нейронның серпіністе-рін жүлын нейрондары мен ми қыртысы нейрондарына апарады. Вегетативтік жүйке жуйесінің ганглийге дейіигі симпатикалы,қ ней-роидары жүлынның кеуде, бел сегменттерінің бүйір мүйізінде, ал иарасимпатикалық нейрондары сегізкөз бөлімінде орналасады. Олардың көбі эфференттік нейрондар көптеген висцеральдық реф-лекстердің орталығы. Жұлынның сур затында (еттерді бүгетін, жа-затын), еттің ұзаққа созылатын қатаюын (тонустық) және фаза-лык (әлсіи-әлсін) жиырылуын тудыратын рефлекстер орталығы болады. Мунымен катар вегетативтік функцияларды реттейтін ор-талықтар бар. Қан тамырларын кеңейтіп тарылтатын, жүрек соғуын, ас қорыту бездерініц сөл бөлінуін, ас қорыту жолынын, кн-мылын, несеп, нәжіс, жыныс жүйелері қызметін реттейтін орталық-тар жүлыннын, бүйір мүйізінде орналасқан. Бүлар арқылы жулын көптеген висцеральдық рефлекстерге катысады. Жулынныц атал-ран күрделі қызметтерін ми қадағалап реттеп отырады. Мидың әсе-рін шеткі арзаларра және кері қарай олардың рецепторларынап козуды (хабарды) МИРЭ жұлын ақ затындары жорары, төмен кете-тін жолдары аркылы жеткізеді. Ең негізгі жолдардың қызметі ту-ралы қысқаша мәліметтерді Г. И. Косицкий оқулыгынан алынған кесте көрсетеді.
Жұлынның негізгі өткізгіш жолдары
5 Тор-жулындық жол
б. Кіреберіс-жулындық кентра.'іьды жол
7 Жамыгы-жулындык
8. Кыртыс-жулындық (пирамидалық)
алдыңғы
алдыдғы
қаңқа еттерінің тонусын қамта-масыз етуші жәие жұлынның вегетативтік орталықтарыныи жардайым, ет уршығы мен про-прнорецепторларының сезімтал-дығын рсітеуші серпіпістерді өткізу
дене калпын жоне тепе-теидігіи камтамасыз ететін серпіністер-ді өткізу
көру, есту кнмылдарын қамта-масыз ететін серпіністерді өт-кізу
қацқа еттеріне бағытталған сер-піністер өткізу, ерікті кимыл-дарды қамтамасыз ету
, Ми, оның бөлімдері
[1] Ми әрқайсысы жарты шарға ұқсас қос ми сыңарынан, мишық ІІен ми бағанынан тұрады., Құрылымдык айырмашылықтарына, даму ерекшеліктері мен қызметіне қарай нейрофизиологиялық жә-не клиннкалық талдау жұмысын жеңілдету үшін ми артқы ми, ми-шық, ортаңғы ми, ара.лық ми, алдыңғы ми деп аталатын бес бөлік-кебөлінеді.[л]Артқы ми кұрамына сопақша ми мен варолий көпірі, ортацғы ми құрамына қызыл ядро, қара төрт төмпешікті дене, тор-лы құрылым, аралық миға -- көру төмпешігі (іһаіатиз) көру төм-пешігі астындағы құрылым (һуроіһаіатиз), алдыңғы ми кұрамы-на ми сыңарлары қыртысы мен қыртысасты (базальдық) ядролар кіреді.
Сопақша ми мен көпір, ортаңғы ми мен аралық ми ми бағаны-нын құрады.
* Сопақша ми
::* Үлкен мидың бір бөлігі жұлынның жалғасы сур және ак заттар-дан тұрады. Сондағы жүйке клеткаларынан тұратын сұр зат, жұ-лындағыдай бір-ақ жерге топтаспаған, ақ зат аралықтарында же-ке-жеке шоғырлар құрып, көптеген ядроларға, қызметі әртүрлі ор-талықтарға айналған. Ақ зат жүйке талшықтарынан тұрады. Бұл талшықтар қозуды жоғары және төмен карай өткізетін жұлын жол-дарыныц жалрасы және жұлынды мидың басқа бөлімдерімен со-ІІакша мимен байланыстырып түрады. Сопақша ми арқылы өтетін кейбір жұлын жолдары осы мида бір-бірімен айқасып оң жақтан келген талшықтар сол жаққа, сол жақтан келген талшықтар оң жаққа шығады. Сүр зат жоғарыда айтылғандай нейрондардан тұ-рады, рефлекстік қызмет атқарады.-^Бас суйектйі шығатын 12 пар ми жүйкелерінің соцғы бесеуінің (VIII, IX, X, XI, XIIпарлар) яд-ролары мен бірқатар аса маңызды рефлекстерді іске асыратын орталықтар және жүлын қызметін реттеуде маңызды роль атқаратын торлы қүрылымныц бір бөлігі орналасқан, Сопақша мидын. нейрон шоғырлары (жүйке орталықтары) адамның өмірін қамта-масыз етуде үлкен роль атқарады. Оған тыныс, қан тамырларын тарылтып кеңітетін (қозғалтатын), жүрек соғуын баяулатып сире-тетін (тежейтін) орталықтар жатады^ Бұлардың қайсысы бұзылса да адам өледі.ІСопақша мида сондай[:]ақ көптеген қорғаныс (жас шырару, кірпік қағу, жөтелу түшкіру, тер шығару) және ас қоры-туға қатысы бар (шайнау, жұту, сілекей шығару, қарын сөлі мен ұйқы безі сөлін шығаратын және құсу) рефлекс орталықтары бар4 .Бұл орталықтардың да өмірді сақтауда маңызы аз емес. Мәселен, эмбрион сатысында жүту орталығы дамымай қалса (бульбарлық паралич) жаңа туған бала енесін емгенмен аузындағы сүтін жұта алмайды. Сүт өңеш арқылы қарынға бармай тыныс жолы арқылы өкпеге құйылады да, бала өкпесі қабынып және ашығып өледі. Со-пақша мидың мойын және көз еттерінің тонусын өзгертетін көпте-ген қозғалтқыш ядролары көпір және ортаңры мимен бірге стати-калық және статокинетикалық (вестибулярлык) рефлекстерге қа-тысады.
Сопақша мидағы торлы құрылым екі түрлі қызмет атқарады: а) жұлын қызметін күшейтіп не әлсірететін төмен қарай бағыттал-ган әсер; б) ортаңғы мидың торлы құрылымымен бірге мидың бас-қа бөлімдерінің кызметін күшейтетін жоғары жаққа қарай бағыт-талран әсер.
Сопақша мидың рефлекстері туа біткен рефлекстер болғанымен бүлардың орталықтарына ми қыртысы әсер ете алады. Ми қырты-сының сопақша ми қызметіне қандай әсер ететінін төменде келті-рілген мысалдардан көруге болады. Емізер алдында баланың жаялырын қүрратып кұндақтап отырса, балада осы қимыл- әреке-тіне сай шартты рефлекс қалыптасады да құндақтай бастасымен онда ему рефлексі басталады. Ми қыртысының құсу орталырына тигізетін әсерін мынадан көруге болады. Аузына ас аларда оның шірік иісін сезсе, шірік-ау деген ОЙРЗ келсе, адам лоқсуы, тіпті қу-суы мүмкін. Бул тәжірибе әсіресе гипноз (иландыру) жардайында анық байкалады. Артистер сахнада жүріп, қажет болса көз жасын төгіп жылай алады. Бұл айтылғандар сопақша мидың қызметін ми кыртысы реттейтінін көрсетеді.
Воролий көпірінің қызметі осы күнге дейін толық анықталма-ран. Көпір құрамында ак зат көп. Сондықтан оның ен, басты қыз-меті жүйке серпіністерін өткізу. Ақ зат негізінен жұлынның жорары барытталған және мидың жұлынра карай (төмен) бағытталран жолдары.
Ақ заттар аралырында бөлек-бөлек нейрон шорырлары жайыл-ран. Бүлардың ішінде бас сүйек-ми жүйкелерінің V, VI, VIIпарла-рының ядролары, көлденең жолақ еттерді ширықтырура катысатын рефлекс орталықтары, үйықтау және ұйықтамау (сергек болу) тәртібін реттейтін торлы құрылым нейрондары бар. Бұлармен қа-тар көпірде дем алуды дем шырару процесімен алмастырып тұра-тын пневмотаксикалық орталық пен тыныс орталырында зат алма-суын реттейтін апнейстік орталық орналасқан.
Мишық. * Әр біреуі үлкен ми сыңарларының артқы жағында, сопақша мидың үстінде орналасқан қос жарты шардан және ортаңры бөлік-тен тұрады. Бұл жарты шарда қалыңдығы 1 -- 2,5 мм жұқа қыртыс қабығы, ақ заттың ішінде теңбілденіп сұр заттар -- ядролар бар. Мишық орталық жүйке жүйесінің басқа бөлімдерімен төменгі, ор-таңғы, жоғарғы аяқшалары арқылы жалғасқан., Осы аяқшалар арқылы, жұлыннан, кіреберіс (вестибула) ядролардан, торлы қү-рылымнан келіп түсетін серпіністер мишыққа тоғысады. Мишық-тан шыққан эфференттік талшықтар одан әрі ми қыртысына, кыр-тыс астындағы ядроларға, ми бағанының торлы құрылымына, көру төмпешігіне, қызыл ядроға, сопақша миға, жұлынға жеткізіп тұ-рады. Ми қыртысының және мишықтың қозғалтқыш зоналары өз-ара тығыз байланыста болады. Сонымен жоғарыда айтылғандай мишық мидың барлық бөлімдерімен қызметтес мүше.
[4] Мишықтың ең бас қызметі -- адамның өз еркімен атқарылатын не оған бағынбайтын қимыл-әрекеттерді үйлестіріп отыруҚандай да болсын қимыл-әрекеттің дәлме-дәл орындалуы, тепе-тендікті сақтау мишыққа байланыстьцАлайда мишық қызметі толық бүзыл-са да, тіршілік тоқтамайды, ал мишык, біртіндеп көп жылдар бойьг бұзылатын болса, мишықтың қызметін мидың басқа бөлімдері, әсі-ресе ми қыртысы өзіне алып қимыл әрекеттерін түзете алады.
Тәжірибе жасап (Л. Лючнани, XIXғасыр) белгілі бір жануар-дың мишығын жартылай не түгелдей алып тастаса, дененің қимыл-әрекеті әжептәуір бұзылатыны айқын көзге түседі. Адамньщ мишы-ғына кенеттен қан құйылса да осылай болады. Иттің мишығыгс мүлде алып тастаса атаксияға (жүріс-тұрыстың бүлінуі) ұшырай-ды: ол жүрген кезде тәлтіректейді, теңселеді (мас адам сияқты) сирақтарын адуындап алшақ басады (14-сурет). Мүнымен бірге әр кимыл әрекеті алдында, соңында еріксіз және керексіз қимылдар (астазия) жасайды -- теаселіп, шайқалады. Дене еттері СОЛРЫН тар-тып күшінен (астения), табиғи тонусынан айырылады (атония), дәлірек айтсақ дистония туады, яғни ет топтары тонусының біркел-кілігі, осыран орай қимылдың да біркелкілігі (дәлдігі) бүзылады (дисметрия) және дененің екі жағындағы бірыңғай еттер қимылы-ның біркелкілігі бүзылады(асинергия). Әсіресе өте тез орындауды қалайтын мақсатқа сайкес қимыл-әрекеттері орындалмайды (адиа-дохокинез). Мишығы зақымдалған адам әдеттегідей желдіріп та-биғи екпінмен сөйлей алмайды: біресе жай, біресе созып, біресе жедел сөйлейді, оның дауысы бірде қатты, бірде ақырын шығады (дизартрия).Мншықтың бір жақ жартысын алып тасталса, сол жақтың ғана қимылы өзгереді. Өйткені жұлынға барар жолда мишықтың жүйке талшықтары екі жерде, яғни қызыл ядродан жоғары және одан тө-мен жерде (Форель түсійпесінде) айқасып мишықтың бір жағынан екінші жағына өтеді.
Денесінің бір жағы ғана гипотонияға ұшырауына байланысты жануар зақымданған жағына қарай айнала береді. Өйткені сау жағында адымы әдеттегіден әлдеқайда ұзарыңқы болады. Жора-рыда келтірілген мысалдар мишық өте нәзік шебер кимылдар жа-сап, олардың дәл орындалуын қамтамасыз ететінін көрсетеді. Ми-шы,қ қыртысында дененің әрбір етімен байланысқан зоналар бар. Бұлар қызметі жағынан ми қыртысыньщ дәл осындай кимыл (мо-торлық) зонасымен тығыз байланысқан. Мишық жұлынмен торлы құрылым, қызыл ядро, Дейтерс ядролары арқылы байланысқан. Мишықтық көзбен, құлақпен байланысқан ядролары да бар.
Академик Орбели мишықтың вегетативтік қызметтерді реттеуге де қатысатынын көрсетті. Оның кейбір бөліктерін электр тогымен тітіркендірсе, ішек жиырылуы, сөл шығару, қоректік заттардың ішектен қанға сіңуі, қандағы қант денгейі, тер шығуы өзгереді. Мишық сондай-ақ сопақша мидағы вестибулярлық ядролармен де тығыз байланысты. Маймылға тәжірибе жасап, оның МИШЫРЫН алып тастаса, дене тепе-теңдігі бұзылады (дисэквилибирация).
- Ортаңғы ми. Ортаңғы ми воролий көпірі және сопақша мимен бірге ми баға-нының негізін құрады. Оның сырт жағында ми қақпағы, іш жағын-да ми аяқшалары орналасқан Ортаңғы мидың сұрғылт заты құра-мына төрт төмпешік, қара зат, қызыл ядро, IIIжәне IVпар ми жүй-келерінің ядролары мен торлы құрылым кіреді." Ортаңғы ми аркы-лы жорары қарай көру төмпешігіне (таламусқа), мишыққа бара-тын жолдар, ми қыртысынан, жолақ денеден, гипоталамустен төмен қарай бағытталран ортаңры миға, сопақша МИРЗ, жүлынға баратын жолдар өтедія
Төрт төмпешік пен көз алмасын ҚОЗРЗЙТЫН жүйке (ІІІ-пар) яд-ролары ортаңгы мидың сырт жағында, ал ішкі жарында қара зат, қызыл ядро және IVпар шырыршықтық жүйке нейрондары орна-ласқан.
Көз алмасын ҚОЗРЗЙТЫН IIIпар аралас жүйке тармақтары ара-сында көздің қигаш еттерінен басқа еттерді жиырылтатын ҚОЗРЗЛТ-кыш талшықтармен қатар көз еттерінен орталыққа тебетін сезім-тал жүйке талшықтары бар. Мұнымен қатар бұл жүйкенің ара-сында ортаңры мида орналасан парасимпатикалық ядроның пре-ганглийлік талшықтары бар. Бұл жүйке серпіністерін кірпіктік тү-йіннен екінші нейронра жеткізеді. Бүл түйіннен басталран постганглийлік талшықтар көздің қарашығын тарылтатын етті жиыратын эфференттік жүйке. Ми жүйкелерінің IVпары да -- аралас жүйке. Талшықтар арасында көздің жоғарғы қиғаш етін жиырылтатын қозғалтқыш талшықтармен қатар еттің өз рецепторынан шыққан сеппіністерді орталыққа жеткізетін сезімтал талшықтар да бар.
'Төрт төмпешік алдыңғысы көру рецепторларынын тітіркенуіне байланысты қимылдарды жүзеге асыратын орталық,Бүл орталық-қа серпіністер көру жүйкесінің бүтақтары арқылы жетеді. Төмпе-шік тұсында көз алмасын қозғалтатын жүйкенің ядросы орналас-қан.Сондықтан көздің тор қабатынан келіп түсетін серпіністер ал-дыңғы төмпешіктен шығып көз алмасын қозғайтын жүйкенің ядро-сына, ортаңғы мида орналасқан басқа да қимыл реттеуші ядролар-га оп-оңай жетеді. Осы байланыстардың арқасында көздің бастың, дененің жарық түскен жаққа қарай бұрылуы, көз қарашығыиың тарылуы және аккомодация рефлекстері пайда болады. Аталған рефлекстер көру орталығы орналаскан ми сыңарын алып тастаса да жойылмайды. Артқы төмпешіктердің естуге қатысьг бар, олар-дың қатысуымен әуелі есту соған қарай жөн табу рефлекстері орын-далады, яғни қүлак, жарғағы, бас қатты дыбыс шыққан жаққа ка-рай бұрылады. Бұл рефлекстер де үлкен ми жарты шарын алыгт тастаған жағдайда жойылмайды.
Төрт төмпешікті дене кенеттен (байқаусызда) әсер еткен тітір-кендіргіштерге жауап ретінде қорғаныс рефлекстерін туғызады, сондықтан олар сақтық не старт рефлекстері деп аталады. Мәсе-лен, ыдыстағы сүйық зат байқаусызда төгіліп кетсе, адам оның қа-уіп қатерін түсінбестен-ақ тез, лезде бір жаққа қарай ығысады, жалт береді.
::' Қызыл ядро орталық жүйке жүйесінің барлық бөлімдерімен және ми қыртысымен тығыз байланысқан. Ол қаңқа еттерінің то-нусын реттейтін қозғалыс орталық. Егер мысықтың ми бағанын көлденең қызыл ядродан жоғарырақ жерден тіліп жіберсе, онық. жүріс-тұрысында айтарлықтай өзгерістер тумайды. Ал миды кызыл ядродан төменірек жерден кессе (15-сурет), мысықта децеребрация-лық мелшию (қатып қалу -- ригидность) белгілері пайда болады: барлық қаңқа еттері әсіресе жазылу еттері ширығып, қатаяды. Осыған орай мысықтың басы қақшиып шалқаяды, жотасы созылып, ' сирақ буындары жазылып, тікрейе сіресіп қатаяды, құйрығы тік көтеріледі. Ол ағаш аяққа мініп тұрғандай болып көрінеді. Қақши-ған сирағын күшпен бүгуге болады, бірақ коя берсе кайтадан ка-қайып қалшиып қалады. Мысықта мүндай құбылыс қызыл ядромеп жұлыиды қосатын жол -- Манаков будағы (рубррспинальдық) бүзылса да болады. Қызыл ядро мен артқы мида орналасқан Дей-терс ядросыпыц жүлынға деген әсері бір-біріне карама-қарсы. Қы-' зыл ядродан басталатын Манаков будасы жүлынныц бүгетін ор-талыгыныц альфа-және гамма мотонейрондарын қоздырады және жазатын орталыгын тежейді. Ал Дейтерс ядросынан шығатын кірсберіс -- жүлындық жол жазатын орталықтарыІІ қоздырады да бүгетііг орталықтарды тежейді. Сондыктан Манаков будасы кесілгенде Дейтерс ядросы ғана жұлынға әсер етеді. Дейтерс ядро-сып коагуляция жасап бүзса децеребрациялық мелшию жойылады. Сонымеп Дейтерс ядросыныц қызыл ядроға қарама-карсы әсері тоқталғак соц, белсенділігі күшейіп жүлынның жазатын мото-неГІоопдарын қоздырады да бүгетін орталықты тежейді.
Адамда деиеребрациялық мелшию кыртысасты ядролардың қыз-метінің бұзылуына байланысты.
Дсцеребрациялык молшию жагдайындагы жануар жүлынының:: артк.ы түбірін кссіп тастаса мелшию жойылады. Бүл децеребрациялық мслшию ксзінде қозған орталықтардың тонусын шеткі рецепторлардан келетіи серпіністер де бір қалыпты сақтайтынын көрсетеді.
* Қара зат (зІІЬаіапііо пі^га). Нейрондаоында кара пигмент көп болгандықтан ядро қара болып көрінеді, Мұның қызметтік маңызы осы күнге дейін толық аиықталмаған. Дегенмен де оның қыртыс және қыртыс астындағы ядролар (базальдық) торлы құрылыммен бірге қацқа осіресе саусақтардың нәзік және накты қимылдарын қадотамасыз ететіп еттердің тонусын реттейтіні анықталды. Қара зат экстрапирамидалық жүйеге жатады. Электр тогымен қара зат-ты тітіркеіідірсе шайнау, жұту еттері жиырылады. Сопдықтан мүн-да шайнау мен жүту процестерін үйлестіретін орталық бар деген де пікір бар. Соңғы кездс кара затта жолакты депедегідей дофа-мин синтезделстіні анықталды. Бұл қүрылмынын жолақты дене-меп байланысы бұзылса ПаркиІІсон ауруы ІІайда болуы мүмкін.
Торлы құрылым. Торлы қүрылым (ретикулярлық формация) пі-шіні әртүрлі, үлкенді-кішілі, көптеген қыска тармақты (дендритті) клеткалар тобы. Қлеткалардың дендриттері көп бұтақты. Олардыңарасында көптеген синапстар құрылады. Мәселен, екі нейрон денд-риттері арасында 30 000-га жақын синапстар болуы мүмкін. Сон-дықтан торлы құрылымның гистологиялык, препаратын жап мик-роскопнен қарағанда ол тор тәрізді болып көрінеді. Осыдан 150 жылдай бұрын торлы құрылымга бірінші сипаттама берген Деіі-терс болатын. Торлы құрылым ми бағанында орналасқан. Онын нобайы ортаңғы мида, біразы көпірде, үлкен нейрондылары сопақ-ша мида топтаскан (16-сурет), шеткей орналасқан арзалармен ті-келей байланыспаған. Ағзалардағы рецепторлардан ақпараттық мағлұматтар торлы құрылымға жұлынның жогары ми сыңарлары қыртысына қарай өрлеме жолдарынан коллатераль (жалғама) байланыстар арқылы келеді. 0?ан серпіністер көлденең бұтақша-лар арқылы тіпті көру, дыбыс жүйкелерінен де келіп түседі. Торлы кұрылым кейде бейарнамалы жүйке жүйесі деп те аталады. Өйткс-ні ол орталық жүйке жүйесіиің барлық бөлімдерінің (ми қыртысы-нан бастап жұлынға дейін) қызметін белсендіреді. Жалпы алганда торлы құрылым ми бөлімдерімен қарама-қарсы екі бағытта байланысқан.
Торлы құрылымның физиологиялық мәні жақын арада ғапа анықтала бастады. Америкапдық Мегун (1948) мен итальяндық физиолог Морруций (1949) ми к,ыртысы биотоктарын жазу және электр тогымен торлы құрылымньщ ортаңры мидағы бө-лімін тітіркендіру арқылы, мұның ми сыңарлары қыртысының қыз-метін түгелдей күшейтетінін анықтады. Ортаңғы мидағы торлы құ-рылымды тітіркендірсе ми қыртысының қай бөлімінің электроэн-цефалаграммасы болса да, онда альфа және бета толқындары пай-да болады. Ұйқыдағы жануардың торлы құрылымын тітіркендірсе, од оянып кетеді. Бұл кезде электроэнцсфалограммадары тежелуді көрсететін үлкен және сирек толқындардың орнына кіші және жиі (альфа, бета) толқындар пайда болады. Торлы құрылым мен' ми қыртысы сыңарларын қосатын жолын кесіп жіберсе, жануар қат-ты ұйқыга кетеді. Бұл айтылгандар торлы бөлімнің ми қыртысын ширатып, оның қызметін күшейтетінін көрсетеді. Осыган орай тор-лы құрылымды ми қыртысы кызметін түгелдей күшейтетін бейар-намалы жүйке жүйесі деп те атайды. Ол ми қыртысына әсер еткен-мен де өзі ми қыртысына тәуелді. Ми қыртысы торлы құрылым ар-қылы өзінің қызметін өзі реттейді, яғни кері байланыс арқылы ми қыртысы торлы құрылымдагы қозуды күшейте пемесе бәсеңдете алады. Мұпымен қатар торлы құрылым орталық жүйке жүйесінде козу мен тежелу процестерінің жайылуын жоне бір орталыққа жи-налуын реттейді.
Бастапқы кезде торлы құрылымда белгілі бір дербес, қызметті реттейтін орталық жоқ деп есептелетін. Казір воролий көпірінде орналаскан торлы құрылымда ми кыртысындагы тежеуді тездете-тіи, жануарды ұйқтататыи орталық бар екені анықтальш отыр. Ал сопақша мидағы торлы қүрылымда жұлыц кызметін күшейте-тіп және тежейтін әссрі төменге карай бағытталран екі орталык-тыц бар екені белгілі болды.
Торлы қүрылым ауырсыну сезімін тудыруға да қатысады. Мәсслен торлы қүрылымға рана әсер ететін барбитураттар тобынаи дорі ішіл ауырсыну сезімін ЖОЮРЭ болады (аналгезия).
Торлы құрылым, гипоталамус, таламус және көне ми қыртысы қосылып лпмбиялык жүйе құрады. Бүл жүйе эмоция мен мотива-Ііііяны тудырып адамныц іс-әрекетіпе, мінез-құлқына ықпал жа-сапды.
Артқы және ортаңғы мидың тонустык. рефлекстері ^
^ Мн бағаны, әсіресе арткы және ортаңгы ми түрлі жағдайларда бастың, дененіц кеңістікте алған орнына (кейпіне) байланысты еттердің топусын өзгертіи, дене тепе-тендігін сақтайды. Бұл тонус-тық рефлекстер. Бүлар рецептордың орналасқан орнына қарай мо-йын, кіреберіс, лабпринт рефлекстері деп бөлінедіМоГІын рефлекс-терінін, рецепторлары мойын ет сіцірлерінде орналасқан -- проприо-рецепторлар, ал кіреберіс рефлекстерініц рецепторлары -- отолит аипараты, лабиринт рецепторлары -- жарты иірімді каналдардың кеңейген үшында орналасқан түкті клеткалардан құралған шашақ тәрізді рецепторлар. Аталған рецепторлардың бәрі де басты қи-сайтқанда, бүрғанда тітіркенеді де жануардыц сирақтарын жаза-тын, бүгетін еттерінің және көзді қимылдататып еттердің тонусынөзгәртеді.
Р. Магнус (Голандия физиологы) мысыктың ми бараныи мишық түсынан кесіп тастаған соц басын артқа қарай шалқайтса, еттер катайып, алдьщғы сирактар жазылатынын және артқы аярын бү-гетін еттердің тонусы күшейіп сирақ бүгілетінін, ал басын төмен қа-рай исе алдыңғы сирақтары бүгіліп, артқылары жазылатынын бай-кады. Жануардық басын оңра, не СОЛРЗ бүрса, бас бұрылран жақ-тары сирақтары жазылады, яғни жазатын еттердің тонусы күшейе-ді, ал көздің алмасы бастын, бұрылган жағыиап кері қарай бұры-лады. Мойын рефлекстеріне көбінесе артқы ми қатысады, көз қи-мылдарын ортацғы ми басқарады. Қалынты жағдайда бұл реф-лекстерге тек артқьі немесе ортацғы ми ғаиа катысып қоймайды, екеуі де қатысады жәпе бүларга ЗЛДЫҢРЫ ми да қосылады. Кіребе-ріс және лабиринт рефлекстері мойын р:флекстерімен тығыз бай-ланысты. Өнткені бүлардың акырғы мақсаты кеңістікте дене тепе-теңдігін сақтау. Сондықтан қалыпты жағдайда бүл қүрылымдар бірініц жұмысын бірі қостап толықтыра түседі. *" Тонустық рефлекстер статикалык, (қозғалыссыз) жоне статоки-нетикалық (қозгалыс-қимылдық) деп екіге бөлінеді.
Статикалық рефлекстерге кеңістікте дене кейпін сақтай-тын және түрлі жағдайға байланысты дене кейпін өзгертсе, оны кайта орнына келтіретін рефлекстер жатадьт
Қалыпты жагдайда кан жануардың болса да төбесі жоғары, түмсыры темен қарайды, ал мойнымеи жотасы Оаоына жалгасып ол да жорары багытталады. Бұл жагдай көптеген кақка еттері тонусынын өзгеруімен сакталады. Егер жануарды зорлап бір жа-гына жаткызса, ол алдымен басын түзеуге тырысады, сонан соң жотасын жогары каратады. Мысыкты сирақтарынан ұстап, Сасы
мен жотасын т.емсн каратыи жоғарыдан төмен карай тастап жі-берсс, ол жергс жеткенше алдымен басын, содан кейін жотасын түзеп жоғары қаратады да, сирақтарын жазып жерге тускендс төрт сирарымен тіреледі. Сөйтіп дене кейпін тузейді. Вестіібулярлык анпарат бұзылса, бұл рефлекстер жойылады. Бірақ қызметі жой-ылған рецепторлардың орнын көру рецепторлары басып тонустық рефлекстерді сақтауы мүмкін. Сондықтан вестибулярлы.қ реце;і-торлары бұзылған адамдар көзін жүмса, кеңістікте тепе-теңдігін сактай алмайды. Бұл тәжірибе тонустық рефлекстердіц тууына, көру рецепторларының да катысы барын көрсетеді.
"'Статокинетикалық рефлекстерге дененің ілгері-алға қарай не-месе ті.ке жоғарыдан төмеа не төменнен жоғары карай це шыр ай налу қимылдары барысында және қимыл шапшаңдығының өзгеруі-нен пайда болатын, сөйтіп кеңістікте денс кейпін және тепе-теңдік-ті сақтайтын тоиустық рефлекстер жатады?
Статокинетикалық рефлекстер шыр айналу және лифт рефлексі деп екіге бөлінеді.
Шыр айналу рефлексі адамды әдейі жасалған кресло-орындық-та, не центрифугада айналдырғанда пайда болады. Адамныц басы біртіндеп қимыл бағытына қарама-қарсы жаққа қарай бұрылып тез қайта орнына келеді, ал көз алмасы бастың бұрылған жағынан кейін қарай ҚОЗРЗЛЫП, ол да тез қалыпты орнына келеді. Бұл қи-мылды нистагм -- ыргақты қимыл дейді.
Лифт рефлексі -- дененің тез жоғары көтерілуінен не төмен тү-суінен пайда болады. Жануарды тез жорары көтерсе оның сирақ-тары тізе буындарынан бүгіледі, басын ішіне тартады, ал тез тө-мен түсірсе, сирақтары буындарынан жазылады, мойны созылып ұзарады.
Аралық ми. Аралық миға көру төмпешігі (таламус), төмпешікасты (гипо-таламус), төмпешікүсті (эпиталамус) құрылымдары жатадц-. Атал-ган қүрылымдар IIIми қарыншасын жан-жағынан қоршап, онын, қабыррасын қүрады. Сондықтан бұл құрылымдардың қызметіне, әсіресе гипоталамусқа қарыншаны толтырган сүйықтық, қанда ері-ген заттар, гормондар тікелей әсер е"те алады. Эпиталамус кү-мбез денесініц (аркус) сүйелді доиеасты клеткалар мен ішкі сөлініс бе-зі -- эпифизден тұрады. Таламус көп ядролы көлемі және функциясы жағынан ең көр-нектісі. Ол арқылы ми қыртысына әртүрлі сезім серпіпістерін өткі-зетін жүйке талшықтары өтеді.Гипоталамус ішкі аі-залар қызметін жүйке және қан арқылы реттейтін көп ядролы кұрылым.* Таламус. 40 шақты ядролардан тұрады. Бүлар функциялық мацызынэ карай арнамалы, бепарнамалы, ассоциативтік, қозгалт-қыш деп бөлінедіАриамалы ядроларына жүлыпныц өрлеме жүйке талшықтары арқылы дсне рецепторларынан келетін түрлі сезімдік ақпараттармеп бірге көзден, қүлақтаи шығатын сезім серпіністері жиылып, одаІІ әрі ядролардың талшықтары аркылы ми қыртысына жеткізі-леді. Бұл ядролар бүзылса, рецепторлардан келетін әсерлер сезіл-мейді. Арнамалы ядролар нейрондарының тері, ет-сіңір және ішкі ағзалар рецепторларымен байланысына қарай ядролардағы орны, қызметі әртүрлі. Осы түрлі функциялы нейрондар ми қыртысының сезімтал зоналарындағы функциясы сәйкес нейрондармен байла-нысады. Таламустын. арнамалы нейрондары сезімдік хабарларды ми қыртысына тек өткізіп қана қоймай, оларды талдап құрамыс-тайды. Сондықтан кейбір сезім серпіністерінен таламуста жабайы түйсік паііда болады. Нақтылы түйсік ол'ми қыртысының қызметі. Ауруды сезу түйсігі таламусы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz