VI-XVҒ.Ғ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙДЫҢ ДАМУЫ
1.1 . Қорқыт (Дада Қорқыт) және оның нақыл сөздері
1.2 Әбу Насыр Әл . Фарабидің (870.950) педагогикалық мұралары
1.3 Ежелгі түрік көздеріндегі білім беру және тәрбие мәселелері
1.4 Жүсіп Баласағұн
1.5 Құлқожа Ахмет Иассауидің педагогикалық көзқарастары
1.2 Әбу Насыр Әл . Фарабидің (870.950) педагогикалық мұралары
1.3 Ежелгі түрік көздеріндегі білім беру және тәрбие мәселелері
1.4 Жүсіп Баласағұн
1.5 Құлқожа Ахмет Иассауидің педагогикалық көзқарастары
Қорқыт (Дада Қорқыт) – 8- ғасырда Сырдария бойында мекендеген қыпшақ-оғыз тайпаларынан шыққан атақты жырау, дарынды күйші және ойшыл философ болған.Қорқыт ата - халық қамқоршысы, ақын, күйші дарынды данышпан. Ол қазақ жерінде (Қызылорда обылысында) УІІ-УІІІ ғасырда өмір сүрген, көптеген жырлар мен күйлер шығарып, тәлім-тәрбиелік мәні зор өсиет қалдырған. Ұлы данышпанның қалдырған мұрасы “Қорқыт ата кітабы” аталып, дүние жүзіне тараған. “Қорқыт ата кітабының” бір қолжазбасы Германиядағы Дрезден қаласында, екіншісі Ватикандағы (Италия) Аростолика кітапханасында сақталып келеді. Бұл қолжазба 6 жырдан құралған (жалпы толық қолжазба 12 жырдан тұрады). Қазақ арасында Қорқыт туралы жыр дастандары мен аңыз-ертегілері бар. Қорқыт туралы Ватикан архивінде мынандай дерек сақталған: “Расул Пайғамбар (Мұхамет пайғамбар) заманына жақын кезде (8-ғасыр) Баят (Сырдария) бойында Қорқытты атты бір ер болыпты. Оғыз ішінде барлық уәләйатты өзіне қаратып, неше түрлі ғажайып сөздер сөйлеуші еді. Қорқыт оғыз қауымының мүшкіл халі туралы сөйлер еді. Әрине, іс болса, бәрі алдына келіп, кеңес сұрап, ол нені бұйырса соны қабыл етер еді”. (“Дада Қорқыт кітабы”, Стамбул, 1980.)Қорқыт өз өмірінде Алтай, Ертіс, Ұлытау, Кішітау, Есіл, Нұра, Сарысу, Талас, Сайрам, Сыр, Қаратау, Жетісу өлкелерін билеген үш ханға - Инал, Құл еркін, Қаңлы қожа сияқты хандарға ақылгөй уәзір болған. Осы кезде ата-баба жасаған мекенді жаудан қорғау, жер-суды белгілі тәртіппен пайдалану, дау-жанжалдарды ақылмен шешу, қылмысты адамдарды жазалау, әскери күштерді оң және сол деп екі қанатқа бөлу, халық жиналыстарында тәртіппен отыру, ас-той өткізу тәртіптерді қатарлы заң-жораларды белгілеп, әлеуметтік жора (заң-тәртіп) жасаған екен. (Қазақ ауыз әдебиеті туралы пайымдаулар”, 80-82 беттер Шинжаң халық баспасы. 1984.)
Бұл тарихи-әдеби мұра Сыр бойындағы оғыз-қыпшақ дәуірінде жырланып, ХУ ғасырда Кавказ жерінде хатқа түскен. Оны ерте замандарда ұзандар жырлаған. Түрік Лұғатын жазған Фарханг Шури бұл атауды қолына тамбур алып өлең жыр айтатын адам оларды оғыздар ұзан деп атаған. Өздері көбіне оғызнаманы жырлаған деп көрсетеді. Кейбір тарихи мағлұматтарға қарағанда Қорқыт ата кітабының айтушысы Қорқыттың өзі тек соны оғыз ханына оның немелері жырлап беретін болған. Әрбір қисаны аяқтаған соң жырау бұл жырды менің Қорқыт атам айтып сөзін құрастырған еді деп отырады. Қорқыт ата кітабы бүкіл Орта Азиядағы түркі тілдес халықтарға Кавказдағы әзербайжан Осман түріктеріне кеңінен жазылған сюжет. ХІУ-ХУ ғасырларда Оғызнама Қорқыт ата кітабы иран, арап тілдеріне де аударылған.
Бұл тарихи-әдеби мұра Сыр бойындағы оғыз-қыпшақ дәуірінде жырланып, ХУ ғасырда Кавказ жерінде хатқа түскен. Оны ерте замандарда ұзандар жырлаған. Түрік Лұғатын жазған Фарханг Шури бұл атауды қолына тамбур алып өлең жыр айтатын адам оларды оғыздар ұзан деп атаған. Өздері көбіне оғызнаманы жырлаған деп көрсетеді. Кейбір тарихи мағлұматтарға қарағанда Қорқыт ата кітабының айтушысы Қорқыттың өзі тек соны оғыз ханына оның немелері жырлап беретін болған. Әрбір қисаны аяқтаған соң жырау бұл жырды менің Қорқыт атам айтып сөзін құрастырған еді деп отырады. Қорқыт ата кітабы бүкіл Орта Азиядағы түркі тілдес халықтарға Кавказдағы әзербайжан Осман түріктеріне кеңінен жазылған сюжет. ХІУ-ХУ ғасырларда Оғызнама Қорқыт ата кітабы иран, арап тілдеріне де аударылған.
1.Журнал «Қазақстан мектебі» Алматы 2005
2.К.Ж. Жолтаева «Тұлғаның дамуындағы жалпы заңдылықтар» Алматы, «Қазақ университеті» 2003
3.А.Қ. Құсайынов «Заман талабы» Астана, «Елорда» 2001
2.К.Ж. Жолтаева «Тұлғаның дамуындағы жалпы заңдылықтар» Алматы, «Қазақ университеті» 2003
3.А.Қ. Құсайынов «Заман талабы» Астана, «Елорда» 2001
VI-XVҒ.Ғ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙДЫҢ ДАМУЫ
Жоспар:
1.1 . Қорқыт (Дада Қорқыт) және оның нақыл сөздері
1.2 Әбу Насыр Әл - Фарабидің (870-950) педагогикалық мұралары
1.3 Ежелгі түрік көздеріндегі білім беру және тәрбие мәселелері
1.4 Жүсіп Баласағұн
1.5 Құлқожа Ахмет Иассауидің педагогикалық көзқарастары
1.1 . Қорқыт (Дада Қорқыт) және оның нақыл сөздері
Қорқыт (Дада Қорқыт) – 8- ғасырда Сырдария бойында мекендеген қыпшақ-
оғыз тайпаларынан шыққан атақты жырау, дарынды күйші және ойшыл философ
болған.Қорқыт ата - халық қамқоршысы, ақын, күйші дарынды данышпан. Ол
қазақ жерінде (Қызылорда обылысында) УІІ-УІІІ ғасырда өмір сүрген, көптеген
жырлар мен күйлер шығарып, тәлім-тәрбиелік мәні зор өсиет қалдырған. Ұлы
данышпанның қалдырған мұрасы “Қорқыт ата кітабы” аталып, дүние жүзіне
тараған. “Қорқыт ата кітабының” бір қолжазбасы Германиядағы Дрезден
қаласында, екіншісі Ватикандағы (Италия) Аростолика кітапханасында
сақталып келеді. Бұл қолжазба 6 жырдан құралған (жалпы толық қолжазба 12
жырдан тұрады). Қазақ арасында Қорқыт туралы жыр дастандары мен аңыз-
ертегілері бар. Қорқыт туралы Ватикан архивінде мынандай дерек сақталған:
“Расул Пайғамбар (Мұхамет пайғамбар) заманына жақын кезде (8-ғасыр) Баят
(Сырдария) бойында Қорқытты атты бір ер болыпты. Оғыз ішінде барлық
уәләйатты өзіне қаратып, неше түрлі ғажайып сөздер сөйлеуші еді. Қорқыт
оғыз қауымының мүшкіл халі туралы сөйлер еді. Әрине, іс болса, бәрі алдына
келіп, кеңес сұрап, ол нені бұйырса соны қабыл етер еді”. (“Дада Қорқыт
кітабы”, Стамбул, 1980.)Қорқыт өз өмірінде Алтай, Ертіс, Ұлытау, Кішітау,
Есіл, Нұра, Сарысу, Талас, Сайрам, Сыр, Қаратау, Жетісу өлкелерін билеген
үш ханға - Инал, Құл еркін, Қаңлы қожа сияқты хандарға ақылгөй уәзір
болған. Осы кезде ата-баба жасаған мекенді жаудан қорғау, жер-суды белгілі
тәртіппен пайдалану, дау-жанжалдарды ақылмен шешу, қылмысты адамдарды
жазалау, әскери күштерді оң және сол деп екі қанатқа бөлу, халық
жиналыстарында тәртіппен отыру, ас-той өткізу тәртіптерді қатарлы заң-
жораларды белгілеп, әлеуметтік жора (заң-тәртіп) жасаған екен. (Қазақ ауыз
әдебиеті туралы пайымдаулар”, 80-82 беттер Шинжаң халық баспасы. 1984.)
Бұл тарихи-әдеби мұра Сыр бойындағы оғыз-қыпшақ дәуірінде жырланып, ХУ
ғасырда Кавказ жерінде хатқа түскен. Оны ерте замандарда ұзандар жырлаған.
Түрік Лұғатын жазған Фарханг Шури бұл атауды қолына тамбур алып өлең жыр
айтатын адам оларды оғыздар ұзан деп атаған. Өздері көбіне оғызнаманы
жырлаған деп көрсетеді. Кейбір тарихи мағлұматтарға қарағанда Қорқыт ата
кітабының айтушысы Қорқыттың өзі тек соны оғыз ханына оның немелері жырлап
беретін болған. Әрбір қисаны аяқтаған соң жырау бұл жырды менің Қорқыт
атам айтып сөзін құрастырған еді деп отырады. Қорқыт ата кітабы бүкіл Орта
Азиядағы түркі тілдес халықтарға Кавказдағы әзербайжан Осман түріктеріне
кеңінен жазылған сюжет. ХІУ-ХУ ғасырларда Оғызнама Қорқыт ата кітабы иран,
арап тілдеріне де аударылған.
Бұл жырды әзербайжан халқы да иемделіп келеді. ХІУ ғасырдағы сұлтан
баязит заманынан бері бұл сюжетті көбірек зерттеген елдердің бірі Осман
түріктері Қорқыт жырларын соның елімен байланысты айтылатын көрінеді.
Бартольд Осман түріктерінің мал бағудан қол үзе бастағанын ескеріп, бұл
анықтаманы қабыл алмайды. Қорқыт ата кітабындағы Сыр бойындағы көшпелі
түркі тайпалардың өмірі жырланады. Жырдың Сыр бойындағы оғыз-қыпшақ ұлысы
тұсында туғандығында дау жоқ. Оған оның мазмұны жер, су аттары түрлі әдет-
ғұрып көрністері айғақ Қорқыттың бейіті де Сырдың төменгі бойында болған.
Ол жерді Қорқыт станциясы деп атайды. Қорқыт жәдігерін 1896, 1898 жылдары
Ә.Диваев зертеп, ол туралы бірқатар ертегі, аңыздар келтірген. Көптеген
орыс ғалымдары да Қорқыт жайында көптеген аңыз-әңгімелер жинаған. Қорқыт
кітабін сөз еткенде оны Қорқыт жайындағы ел аузында жүрген түрлі аңыздармен
шағылыстыруға болмайды. Ондай ертегілердің арғы тегі осы Қорқыт ата
кітабына енген жырларға барып тірелетіні де рас. Қорқыт атаның жырлары ХІІ
ғасырлардан бергі шығыс елдерінің жазба мәдениетінде айтыла бастаған.
Қорқыт есімі ХІУ ғасырлардан бастап айтылады. Түркімен тарихында Қорқыт
Инвал Ябы, Дойлы Қай Ерекке, Туман, Қаңлы, Жаулы деген хандарға қызмет
көрсеткен қазақтың Сыпыра жырауы сияқты көп жасаған қария ретінде айтылады.
Қорқытты ІХ ғасырлардағы оғыз-қыпшақ ұлысы тұсында өмір сүргені барынша
анықталады. В.Бартольд пікіріде осыған жуық келеді. Ол шығыс халықтарының
тарихын зерттеуші Розен және Жәми сөздеріне сүйене отырып, Қорқытты Х
ғасырлардағы бүкіл Орта Азия халықтарының данасы, сәуегейі болған дейді.
Қорқыт Орта Азиядағы түркі тайпаларының эпостық жырларының атасы болып
табылады.. Қорқыт ата кітабының сюжетіне келсек, оның оғыз тілінде жасалған
бір нұсқасын ХІХ ғасырлардың бас кезінде неміс ғалымы Диц жазып алған.
Қорқыт ата кітабының алғашқы үш саласын академик В.Бартольд оғыз тіліндегі
нұсқасымен бірге орыс тілінде бастырған 1962ж ССРО Ғылым академиясының
баспасы В.Бартольд аудармасының толық нұсқасын "Книга моего деда Коркута”
деген атпен басып шығарады. Қорқыт ата кітабы жайында Қ.Инастранцев,
Ә.Диваев, А.Туманский, В.Бартольд т.б. ғалымдардың көптеген еңбектері бар.
“Қорқыт ата” кітабындағы жырлар құрылымы жағынан қазақ эпостарының
тектес сюжеттерімен юажайлас: әсіресе перзентке зар болған қарт ата-ананың
қасіретті өмірі жиі қайталанады ("дер“ехан-ұлы Бұқаш туралы жыр”, т.б.).
Қорқыт жырларында әйел ананың ақыл-ойы, ерге беріліп, ел үшін ерлік жасауы,
ана абыройы қастерлене баяндалады.
Атақты жырау ұлы күйші оғыз –қыпшақ елінің данышпаны ақылгөйі Қорқыт
ата өзінің жырлары арқылы ұрпақтарын алауыздықтан аулақ болуға, еңбекті
құрметтеуге, ерліктің қадірін біліп, батырлыққа бейімдейді.
Дүниетанымдық, тәлім-тәрбиелік мәні зор ұлттық педагогикамыздың
бастауы болып табылатын Қорқыт атаның жырлары мен өсиет сөздері, күйлері
мен аңыз әңгімелері жалпы адамзаттық тәрбие ұлағаттарына үлкен үлес болып
қосылады. Қорқыт ата- халық ұстазы болды. Әулие атамыздың асыл мұраларын
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, қасиетті еңбегінің қадірін арттырып, қастерлей
береміз. Өйткені, ол- этностық тәлім-тәрбиенің алатын бастауы деп
білеміз.
“Қорқыт ата кітабында” және “Қорқыт жырларында” Қорқыт айтқан
афористік қорытындылар да бар. Мысалы: “Атасыз ұл ақылға жарымас, анасыз
қыз жасауға жарымас”, “Ақын тілді, ат тұяқты келеді”, “Ескі темір біз
болмас, ескі мақта бөз болмас, ежелгі жау ел болмас, өткен өмір оралмас,
өлген кісі тірілмес”, “есекті жүгендегенімен жылқы болмас,”, “қорқаққа
қылыш жұмсаудың қажеті жоқ” т.б.
Қорқыт ата- дана, ақылгөй ата болуымен бірге дарынды жырау, майталман
күйші, қазақтың музыка аспаптары қобыз мен домбыраны алғаш жасаушысы, өз
заманының кемеңгер ойшылы. Қорқыт ата өз ел-жұртының аянышты ауыр халін
көріп, одан елді құтқаруды, мәңгі бақи өлмейтін бақытты өмірді аңсайды,
төңіректің төрт бұрышын кезеді. Бірақ көктемде жапырағы жайқалып шешек
атқан шөптердің қүз келісімен сарғайып солғанын, бір заманда аспанмен
тілдескен асқар таулармен мыжырайып шөгіп бара жатқанын, мәуелі ормандардың
жапырағы төгіліп, қайғымен қамығып бас шайқағанын көреді; адамзат, жан-
жануардың мұң-зарын естиді. Ол қайда барса да көр қазып жатқандарға
жолығады, ол ең ақырында: дүниеде өзгермейтін еш нәрсе жоқ, “сынбас темір
жоқ, өлмес өмір жоқ” деген қорытындыға келеді де, өлмейтін өмірді халықтан
іздейді. Өмірінің соңғы кезін домбыра-қобыз тартып, күй шығарумен өткізеді.
Ең ақырында қобыз күймен көз жұмып, артындағы ұрпаққа өлмес күйлерін
қалдырады”.(“Қорқыт жыры”, “Мұра журналы, 1982ж.і-саны). “Қорқыт күйлері”
дейтін күйлер қазақ халқы арасында күні бүгінге дейін ардақталып, ойналып
келеді. Қорқыт жырының қорытындысы: “өмір барда өлім бар, өзгеру бар, өлмес
өмір жоқ, сынбас темір жоқ, бәрі де өледі, өзгереді, ұмыт болады, тек
мәңгі-бақи өлмейтін, ұмтылмайтын нәрсе адамның өмірінде істеген игілікті
ісінің нәтижесі” дегенді аңғартады.
Қорқыттың музыкалық-этнографиялық мұрасы-достық елдерді мекендейтін
түркі тілдес халықтардың барлығының ортақ игілі болып табылады. Аталған
шығармада тәлімдік мәні күшті афоризмдер, қанатты сөздер мен ұстаздық
ұлағаттар көптеп кездеседі. Бұлар тарихи-этнографиялық тұрғыдан ғана емес,
сонымен бірге осы аймақтағы халықтардың ілкі ортағасырлардағы тәлім-
тәрбиелік ой-пікірлерінің өзіндік ерекшеліктерін бейнелейді. Қорқыттың
есімі көшпелі қазақ жұртының арасында ерте заманнан-ақ ерекше
қастерленген. Сондықтан да халық:
“Жыраудың үлкен пірі - Қорқыт ата,
Бата алған барлық ақын асқан ата.
Таңдалып жұрттың бәрі тұрады екен,
Қобызбен Қорқыт ата күй тартқанда,” – деп тегін жырламаған.
Қорқыт атадан қалған бір сөз мынандай: ”Тәңірге сиынбаған адамның
тілегі қабыл болмайды. Тәңірісі құрамаса, ешкімнің бәрі екеу болмайды.
Тәңірі пендесінің маңдайына не жазса, сол болады. Оның жазуынсыз адам
жамандық көрмейді, ажал келіп, өлмейді. Өлген тірілмейді, кеудеңнен жаның
кетсе, ол қайтып келмейді. Жігіт тірісінде қаратаудай қылып, бір күн тыным
көрмей дүние жияды, байды. Бірақ соның ішінен ол өзіне тиісті үлесін ғана
жейді. Су тарам-тарам болып қаншама тасып аққанымен, теңіздерді толтыра
алмайды. Менмен, тәкаппар адамды тәңірі сүймейді. Басқалардан өзін жоғары
ұстаған адамға тәңірі бақ бермейді. Өзіңнен тумаса ұл өгей: қаншама бағып,
қаққанмен ол саған ұл болмайды. Ер жетіп, ат жалын тартып мінген соң өз
жөніне кетеді, бәлки ол тәрбиеленген адамға көрдім-білдім деген сөзді де
айтпас. Баланы балғын шағынан бастап оқытып, жақсылап тәрбиелеу, яғни
кішкентайынан тіл алғызу, үлкендерді сыйлауға, ата-ананы қастерлеуге
үйрету. Қорқыт атаның асыл сөздерінің көбінде тәлімдік идеялар ұшырасады.
Өскелең ұрпаққа ақыл-ой, адамгершілік тәрбиесін беруге ерекше көңіл бөледі.
Қорқыт атаның нақыл сөздері
Ажал уақыты жетпейінше, ешкім де өлмес. Өлген адам тірілмес. Ер жігітке
қара таудай мал бітсе, жияр, көбейтер, талап етер, бірақ несібесінен
артығын жемес. Көңілі пасық ерде дәулет болмас. Жат баланы қанша сақтасаң
да ұл болмас. Ол ішіп-жер, киер де кетер, бірақ көрдім демес. Мыңғырған
мал жиғанмен адам жомарт атанбас. Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан
тағылым алмаған ұл жаман. Ондай бала ел басын құрап, үйінен дәм беруге де
жарамайды.
Жол қиындығын көрмеген, жабы мінген жігітке Қап тауының арғымағын
мінгізуден пайда жоқ. Адам ішпес ащы судың жылға қуып ақпағаны жақсы.
Атаның атын былғаған ақылсыз баланың әке омыртқасынан жаралып, ана
құрсағында шырланып, тумағаны жақсы. Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуған
балаға ешкім жетпейді. Өтірік сөз өрге баспайды.
Қорқыт тұлғасы халқымыздың мәдениетінің дамуындағы көп ғасырлық желісі
жалғастырып, оның мұрасы арқылы өткен ұрпақпен рухани байланысқа түсе
аламыз. Әсіресе , тарихи дамудың бабамыз өмір сүрген дәуіріндегі салт-
дәстүр, құндылықтар мен мінез-құлық қалыптарының өзіндік ерекшеліктерін
түсіндіру тұрғысынан алып қарағанда “Қорқыт ата кітабының” халқымыздың
тәлім- тәрбиесі тарихындағы алатын орны айтарлықтай екендігі даусыз.
1.2 Әбу Насыр Әл - Фарабидің (870-950) педагогикалық мұралары
Әбу Насыр әл Фараби (870-950) ірі сауда орны, мәдениет орталығы болған
Отырар (Фараб-Қарашоқы) қаласында туып, сонда, білім алған, кейін Бағдат
(Сирия) қаласында ұстаз болып, сонда жерленген. Түркі, парсы, араб
тілдерінде сөйлей де, жаза да білген. Грекше, латынша, санскритше, т.б.
тілдерді біліп, ертедегі грек тілінен араб тіліне көп еңбектер аударған.
Әбу Насыр әл Фараби дүние жүзілік мәдениет пен білімнің Аристотельден
кейінгі екінші ұстазы атанған данышпан философ, энциклопедист ғалым,
әдебиетші, ақын.
Әл- Фарабидің толық аты-жөні Мұхаммед ибн Мухаммед ибн узлай Тархани-
деп жазылатын болған. Мұндағы “Тархан” сөзі 2 мағнаны білдіреді. 1). Әл-
Фарабидің түркі тектес ру тайпалардан шыққанын білдіреді. 2). Оның ой
-санасы дәулетті қыпшақтар арасында есімі бел –жастайынан асқан зерек әл-
Фараби алғашқы білімін туған жері Отырарда қыпшақ тілінде алды, өсе келе,
Бағдат, Қорасан, Каир т.б шаһарда болды. Ол логика, философия, математика,
астрономия, медицина, музыка, тіл білімі, әдебиет теориясы т.б. ғылым
салаларынан көп ғылыми еңбектер жазды.
Дүниежүзілік ғылым мен мәдениеттің алтын қорына өлшеусіз үлес қосқан
ұлы бабамыздың педагогикалық мұрасы да телегей –теңіздей мол дүние. Оның
оқу- білім, тәлім-тәрбие мәселелері жайлы айтқан пікірлерінің құятын үлкен
бір арнасы адам атаулының гуманистік, ізгілік қасиетттерге баулу мәселесіне
келіп тіреледі. Педагогикалық тұрғыдан оның адамдар арасындағы достық,
қастық қарым-қатынастар жайлы айтқан пікірлері ерекше маңызды. Фараби
жастарға ғылым-білімді қалайша меңгерту керектігі жөнінде көптеген ақыл-
кеңес береді, ғалым адамның моральдық бейнесі қандай болуы керектігі жайлы
пікірін ортаға салады.
Фараби нағыз ғалым принципшіл, қулық-сұмдықпен, ұсақ-түйекпен, өсек
аяңмен ісі жоқ, жұртты алдап, арбауды білмейтін, басқаларға асқан
ілтипатпен қарайтын, ерекше кішіпейіл болуы керек, білімділік, оның өнегелі
мінез-құлқымен ерекше безендіріл тұрмаса болмайды, - дейді.
Фараби еңбектерінде ұстаз бен, шәкірттің арақатынасы, бұл екеуінің
психологиялық қасиеттерінің қандай болуы керек екендігі жайлы да аз
айтылмаған. Ұстаз өз шәкіртінен адалдық, сыпайылық, ізгілік, әділдік
сияқты жақсы қасиеттерді көргісі келсе, онда оның өзінде де осы аталған
қасиеттер болуы шарт.
Фарабидің ұғымында ізгі, қайырымды қаланың басшысы да, медресе имамы
да жұрттың әрі ұстазы, әрі тәрбиешісі.
Мінез-құлықты тәрбиелеу мәселесінде Әл-Фараби ұстаздардың ролін оның
жеке бас әдебіне үлкен мән береді. Шәкірттің аңғарымпаз ақыл иесі
айтылғанның қажеттілігін түсініп мойындауы үшін оқытушының сапалық
қасиеттері маңызды болса керек деген ой айтады.
Ғалымның “Музыканың үлкен кітабы” және т.б. еңбектерінде эстетикалық
тәрбие, сондай-ақ музыканы қабылдау психологиясы мәселелерін жан-жақты
қаралған. Мәселен, Әл-Фараби пікірінше, музыка денені шынықтыратын
гимнастика тәріздес, ол адамның жанын жетілдіреді, алдымен ләззатқа
бөлейді, одан соң құмарлықты оятады, қиялға жетелейді,-деп, ол музыканың
адам психологиясына әсерін 3 түрге бөледі. Осыған байланысты өмірдің түрлі
сәттерінде әртүрлі музыка тыңдауды ұсынады.
Әл-Фараби дидактика мәселелерімен де айналысқан. Өз еңбектерінде ол
оқытудың көрнекілік, ғылымилық, жүйелілік, сабақтастық, ұғынықтылық секілді
принциптеріне үлкен мән береді, “оқыту” ұғымының анықтамасын негіздеуге
әрекет жасайды. Ол оқу-білім алу, ғылым адамы болу адамгершілік және тәрбие
мәселелерімен тығыз байланысты деп көрсетеді. “Ғылымды үйрену үшін адамның
арының тазалығы қажет”- дейді ұлы ұстаз.
Ол тәрбие әрекетінде қатты әдіс пен жұмсақ әдісті ұштастыра білуді
ұсынады. Ол оқыту дегеніміз - үйрету, дағдыландыру, әрекеттендіру дейді. Ал
білім беру-ғылым теорияларын іске асыру әрекеті дейді. Тәрбиелеу- жеке
адамның кісілігін қалыптастыру деп көрсетеді. Тәрбиелеу дегеніміз-
халықтардың бойына білімге егізделген этикалық игіліктер мен өнерлерді
дарыту деген сөз.
Адамның өз ожданы алдында адал, шыншыл болуы- адал, өзіне-өзі қасиетті
болуынан, жүріс – тұрысы ізетті болуынан ғана туады.
... Сөз жүзінде емес, мінез-құлықты іс жүзінде шыңдау арқылы іске
асыруға болады.
Музыка ғылымының негізін қалаушы әл- Фарабидің әрі күйші де екенін
дәлелдейтін аңыздар бар. Ол музыканы математикамен байланыстырады. Өйткені
музыка әлемі- қасиетті жеті сатыға, сегіз өлшемге тән. “Музыканың негізгі
мақсаты адамның эстетикалық қажетін қанағаттандыру. Музыка өзінің
байсалдығынан айырылған адамды түзетуге, қызба адамды қалпына келтіруге,
байсалды адамды ылғи да бір қалыпта ұстауға құдіреті жетеді.
Әл-Фараби адамның бақытқа жетуіне қажетті үш нәрсе: денсаулық, еңбек,
білім жеке адамның адамдық бейнесінің негіздері деп көрсетеді. Оның
философиялық тұжырымдары- бүкіл әлемдік философия ғылымының негіздері.
Ол өзінің аңдағыш қасиеті арқасында дана, философ, кемеңгер, парасат
иесі болып шығады, оның қиялдау қабілетіне қасиет дарыған адам пайғамбар,
сәуегей және өмірдегі оқиғаларды түсінгіш, білгір болып көрінеді,- міне,
осының бәрі оның тәңірлікті танып білетін болмысының шарапаты. Мәдениетті
адам тәрбиелеу мәселелерін әл-Фараби өзінің “Қайырымды қала тұрғындарының
көзқарастары туралы”, “Бақыт жолына сілтеу”, “Ақылдың мәні туралы”, “
Данышпандықтың інжу маржаны”, “Бақытқа жету жайында” және т.б.
трактаттарында жан-жақты талдаған. Оның жиі қолданатын ұғымы- “қала”.
Қаланы Әл-Фараби жай ғана қоныс , тұрғын жер деп түсінбей, оны адамдардың
мәдени топтары, мемелекет мағынасында қолданылады. Ізгілер қаласының
тұрғындары, ұлы ұстаздың ойынша, өздерінің инабаттылығымен,
әділеттілігімен, білімділігімен, өнер түйгіштігімен көзге түседі. Олар
надандар, адасқандар қалаларының тұрғындарынан мүлдем өзгеше.
Ұлы ғұлама әрі ақын да болған. Оның туған жерге, туған елге арналған
сағыныш сазды өлеңдері қазақ поэзиясының арғы тегіндегі ұлттық
калориттерімен ерекшелінеді.
Оның педагогикалық мұрасының ішінде ерекше орын алатын “Математикалық
трактаттар” Әл-Фараби геометриялық есептерді шешу әдістерін көрсетуде өзін
өте үздік әдіскер ретінде танытқан. Ойшылдың көптеген принципті
педагогикалық ойлары өз уақытынан бері асып, бүгінгі күні де мәнін
жоғалтқан жоқ. Әл-Фараби мұрасы қазіргі заман ғылымы үшін аса зор құндылық
болып есептеледі және жан-жақты терең үйренуді талап етеді.
1.3 Ежелгі түрік көздеріндегі білім беру және тәрбие мәселелері
Туған өлкеміздің ортағасырлық жұлдыздарының бірі- Махмуд Қашқари.
Махмуд Қашқаридың әкесі - Барсағандық рудан шыққан адам, кейін Қашқарға
көшіп барған. Махмуд сонда туған болу керек. Махмуд Қашқари 1029-1038
жылдар арасында өмір сүрген. Қарахан әулетінен шыққан, өйткені оның әкесі
Хусаинбин Мухаммед Маверенахрды жаулап алушы Барсағанның әмірі Бағра ханның
немересі деп танылады.
Ол Қашқарда оқып білім алған. Кейін өзінің білімін Бұхара, Нишапур,
Бағдат қалаларында одан әрі жетілдіреді. Көптеген зерттеушілердің
мойындағанындай, ол өз дәуірінің аса білімді адамдарының бірі болды.
Түркі, араб грамматикасын жетік білген ғалым бүкіл түркі тайпаларын аралап,
олардың тіл ерекшеліктерін, сөздік қорын зерттеуге аса көңіл қояды. Оның
“Диуани дұғат ат-түрік (“түркі тілдерінің сөздігі”) еңбегі қоғамдық өмір
салаларын түгел қамтыған шығарма.
Махмуд Кашкари –11 ғасырдағы түркі ғалымы. “Диуани лұғат ат-түрік”
(“Түркі сөздерінің жинағы”) атты кітабы арқылы өз заманының аса білімдар
тіл маманы, тарихшысы, этнографы, географы ретінде танылды.
“Сөздіктегі” түркі ру- тайпаларының мекен-жайлары, шаруашылығы, түрлі
кәсіптері халықтық бай дәстүрі, наным-сенімдері, сөз өнері, тіл
мәселелеріне қатысты материалдардың білімдік-тәрбиелік міндеттерді шешудегі
мәні ерекше.
Махмуд Қашқари 3 кітаптан тұратын “Түркі тілдерінің лұғатын”
қарастырып, артынан мәңгілік өлмес ғылыми мұра қалдырған ғұлама. “Диуани
лұғат ат-түрік” қамтылған сөздері –түгелдей түркі тілдеріне тән сөздер.
Бірақ ол сөздердің түсінігін Махмуд Қашқари араб тілінде жазған. Осы
себептен “Диуан” қаншалықты өз мұрамыз болғанымен, қарапайым халық, тіпті
білімді адамдардың да бірден оқып, түсіне беретін ескерткіш емес.
“Диуан”-Х1 ғасырда Қарахан дәуірінде жазылған мұра. Махмудтың өзінің
айтуынша “Диуанды” жазудан бұрын ол түріктердің барлық елі мен даласын
түгел аралап, шыққан. ”Диуанды” жазудағы Махмудтың негізгі мақсаты-түркі
тілінің мәртебесін жоғары көтеріп, оның араб тілінен ешқандай кемдігі жоқ
екендігін дәлелдеу болған.
Мазмұны жағынан “Диуан” сол замандағы түріктердің қоғамдық өмірі мен
рухани дүниесінің сан алуан өзіндік сипатын әржақты қамтитын материалдарға
толы. Сонымен бірге онда этнографиялық мәліметтер мен әдеби және мәдени
мұраларға, географиялық және астрономиялық атауларға, тіл ерекшеліктеріне,
ғылыми зерттеулерге, тағы басқа алуан түрлі мәселелерге қатысты өте бай
нақтылы мысалдарға сүйенген деректі мәліметтер келтірілген.
Махмуд Қашқари “Диуанға” тек түркі тіліне тән сөздерді ғана енгізуді
мақсат еткен. Сондықтан бұл сөздіктен түркі халқының киім-кешек пен үй
жиһаздары, құрал саймандар мен шаруашылық бұйымдары, қару жарақ пен
музыкалық аспаптары, туыстық атаулары мен рулар, атақ дәрежелері атаулары,
тағам мен хайуанаттар, өсімдіктер мен әлем аттары, салтқа байланысты тағы
басқа алуан түрлі салаға бөлініп жатқан сөздерді табуға болады.
“Диуан” түркі тілдерінің бірінші салыстырмалы сөздігі және ең әуелгі
философиялық зерттеу. “Диуанды сол кездегі түркі тайпаларының тілдері
тұңғыш рет ғылыми тұрғыда жүйеленді. Сонымен қатар онда Орта Азияны
тұрақтаған халықтардың ауыз әдебиетінің сан алуан үлгілері мен тарихының
құнды деректері мейлінше мол.
Өзінің бұл еңбегінде автор халық ауыз әдебиеті үлгілерін өте шебер
пайдалана білген. Жинақта 237 өлең, 270 мақал бар десек, оларды М. Қашқари
жеке сөздерге мысал еткен. Олардың қайсысының тәрбиелік-білімдік тұрғыдан
атқаратын жүгі бар. Мәселен, халықтың ауызша шығармашылығының қай жанрын
(аңыз әңгімелер, мақал-мәтелдер, айтыстар, ғашықтық-жастық, табиғат-наурыз
жырлары, жоқтау өлеңдері) алсақ та адам өмірінің түрлі сәттерін, өзімен
бірге жасасып, келе жатқан табиғат пен адам арақатынасын, негізіне әдет-
ғұрыптық тәжірибе мен халықтық қағидалар алынған моралдық-этикалық
қалыптарды өзек еткен.
Ел тұрмысындағы елеулі кезеңдер еңбек – кәсіпке байланысты ойлар мен
халықтың түрлі затқа, жаратылысқа көзқарастары тұжырымдалған материалдардың
молдығы еңбектің тәлімдік мәнін арттыра түседі. Бұл жөнінде ғұлама былай
дейді: “Түркі халықтарының атамзаманнан көрген-білгендерін баяндайтын бәйіт-
жырлары мен қайғылы және қуанышты күндерінде айтатын терең мағыналы мақал-
мәтелдерінен мысалдар келтірдім. Бұл кітапты пайдаланғандар кейінгілерге,
оларға өздерінен кейінгілерге жеткізсін деген ниетпен тағы біраз
табылмайтын тіркестерді пайдаландым. Сөйтіп, бұл кітап ұрпақтан ұрпаққа
халықтық мұраны қаз-қалпында жеткізу мақсатымен қиянға қанат қағып, әсемдік
әлем- мәңгілік өмірге біржола жолдама алды”.
Қашқари “Сөздігінде” талдау жасау ойшылдың көптеген мәселелерді
тереңнен қозғағанын, ол ұсынған ой-толғамдардың бағасын бүгінгі күні
нақтылай пайымдауға болатынын көрсетеді.
Ол сол заманғы түркі тайпаларын географиялық орналасу ретімен
батыстан (Румнан) шығысқа (Чинге) қарай санап көрсетеді және олардың
орналасу картасын береді. Жеке тайпа тіліне тән сөздерді түсіндіру үстінде
этнографиялық, тарихи, географиялық мәліметтерді де келтіріп отырады. Оғыз
тайпасының ұсақ руларына дейін атап көрсетеді, олардың әрқайсысының
қолданатын таңбаларын айтады.
Қашқари кітабындағы мысал ретінде келтірілген батырлық, ерлік, күрес
жырлары, дидактикалық сарындағы өлеңдер ұрпақты ерлікке, оқу –білімді
үйренуге, өнерге, әділеттілікке, адамгершілікке тәрбиелейді. Кітапта
көптеген мысалдар табиғат туралы, аңшылық туралы өлеңдермен тұрмыс-салт
жырлары, жинақтағы мақал-мәтелдер (“Кісі аласы-ішінде, жылқы аласы-
сыртында”, “Құс қанатымен, ер атымен”, т.б.) ежелгі тәлім-тәрбиелік,
ағартушылық нұсқаулардың құнды негіздері болып табылады.
Түркі тіл ғылымының негіздерін қалаумен қатар, халық педагогикасының
тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, оның мәйектерін кейінгі ұрпаққа кітап
беттерінде қалдырған ғұламаның ағартушылық ойлары, еңбектерін ұшан-теңіз
болуы мүмкін, ал бізге жеткен бір кітабының өзі біздің халықтың ұлттық
тәлім-тәрбиесінің арғы тегін көрсететін құнды дүние. Оның тәлім-тәрбиелік
маңызы арта береді
1.4 Жүсіп Баласағұн
Ренессанс көрністерінің бірі- Жүсіп Баласағұнның “Құтты білігі”.
Осыдан 1Х ғасыр бұрын жазылған (1069-1070ж.ж) бұл дастанда түрік
мәдениетінің негізгі нышандары айқындалып, бақытты өмір сүру мұраттары
тұжырымдалады. Жүсіп Баласағұн Хас –Хаджибтің бұл еңбегін шын мәнісінде
ортағасырлық түрік мәдениетінің энциклопедиясы деп қарастыруға болады.
Жүсіп Баласағұн Шығыс Ренессансының кемелденген кезінде өмір сүрген
және әл-Фараби бастаған Шығыс перипаттетикасынан, әрі сопылық поэзиядан нәр
алған. Сондықтан оны белгілі бір мәдениет ағымына үзілді-кесілді қоса салу
дұрыс емес. Ол өзіндік бір дәстүр бастаған ұлы тұлғалардың қатарына жатады.
Тарихи-мәдени ағын талай арнадан қуат алады.
Жүсіп Баласағұнның “Құтты білігі” оқыған сайын қарапайым даналығымен
таңдандырып үйіре беретін, халықтың елдігін, өнері мен сезім кереметін
ұғындыра түсетін осы ұлы жазудың қасиеті- түркі мәдениетін, оның ішінде
қазақ жерінде осыдан он ғасыр бұрын ғұмыр кешкен бабамыздың ұлылығын,
даналығын, сана-сезім, салт-дәстүрлеріміздің ата-тегін қолмен қойғандай
айқын меңзеп беретіндей.
“Құтты білік”-халықтың құты, ырысы болған ілім. Ұрпақтарға, адамдарға
бақыт берген, құт әкелетін білім.
Жүсіп Баласағұнидің “Құтадғу білік” атты шығармасы, бұл дидактикалық
және этикалық жанрда жазылған шығарма. “Құтадғу білік” –түркі сөздері.
Мұндағы “құтадғу” сөзі “құт”, “бақыт”, “құтты” деген мағынаны, екіншісі-
“білік” яғни “білім”, “кітап” деген мағынаны білдіреді. Олай болса,
“Құтадғу білікті” қазақша “құтты білік”, “білімді қуаттаушы кітап” немесе
“ бақытқа жету ғылымы” деуге болады. Дастан 85 тараудан, 6645 өлең
жолдарынан тұрады. Шығарма оқиғасына қатысатын төрт кейіпкер төрт қасиеттің
(әділет, дәулет, парасат, қанағат) иесі болып табылады да, осы төртеудің
арасындағы бақыт туралы сөздің жартысы диалогқа құрылған.
“Құтты біліктің” он бес тарауы түгелдей дерлік тәлім-тәрбиелік
мәселелерді әр қырынан сөз етеді. Бұлардың бірінде адамға білім мен
ғылымның не үшін қажет екендігі (6,10,28-тарауларда) айтылса, енді бір
тарауларда бақытқа жетудің жолдары, адамның жақсы-жаман қылықтарын (9, 16-
тарау) сөз етеді. Мұнда сондай-ақ сөз өнері, шешендік қасиет (7, 11, 22-
тараулар) дәріптеледі, ел билеушілер мен әкімдерге қажетті сипаттар (29, 30-
тараулар) әртүрлі әлеуметтік топтардың бір-бірінен айырмашылықтары (ақын,
дін иелері, уәзір, шаруа, саудагер, ғалым, диқан, көпес, қолөнерші) жайлы
сөз қозғалады. Дастанның 52- тарауында от басында ұл мен қыэды қалай
тәрбиелеу керек, оларды оқытудың жолдары, бала тәрбиелеудегі ата-ананың
рөлі тағы осындай мәселелер сол заман тұрғысынан әңгімеге арқау болады.
Дастанда көтерілген тәлімдік маңызы зор келесі бір мәселе-адамның
мінез-құлқы, оның қоғамдағы орны туралы жәйттер. Адам-бұл дүниеге қонақ,
оның өмірі өткінші, сондықтан ол артынан ылғида жақсы сөз бен жақсы ісін
қалдырып отыруы қажет. Бұл үшін ол әркез жаман қылықтан сақтанып,
адалдықпен жүріп-тұруы тиіс. Екі жүзді болмай, сөз бен істі бір жерден
шығару керек. Ал ақылдылықты адамның адам болуының адамгершілік жағынан
жетілуінің бірден-бір өлшемі деп ақылдың көмегінсіз бұл дүниеде ешбір нәрсе
шешілмейді деп түйіндейді. (“Адамға оның ақылы ғана дос”, “Парасат-
қараңғыдағы шырақ”, “Ақыл-парасатқа еш нәрсе теңелмейді, одан асқан
мәртебелік жоқ”, ”Ақылсыз адамның жануардан айырмасы жоқ”, “Біліктілік пен
ақылдылық төбеңді көкке жеткізеді”). Адам әр кез орағыта ойлап,
ақылдылықпен әрекет етсе ғана көздеген мақсатына жете алады. Ақылды
адамдардың сөзі әрі көркем, әрі қисынды.
Дұрыстап сөйлей алу адамның негізгі қасиеттерінің бірі. Жүсіп сөйлеу
өнерін көзі мәңгі бітелмейтін мөлдір бұлаққа теңейді. Тіл адамды көкке
көтереді, сондай-ақ “Басқа пәле тілден” дегендей, адам шайпау тілінен
жазаға да ұшырайды, өйткені “Аңдамай сөйлеген, ауырмай өледі”, “Аз сөйлесең
де, аңдап сөйле”. Адам екі нәрседен қартаймайды: оның бірі –игі ісі,
екіншісі-ізгі сөзі. Олай болса, әр кез жақсы қылықпен қатар жақсы сөзің
болсын, бұл екі қасиетің бір-бірімен байланысып жатсын.
Сөйлеу өнеріне байланысты ойларын қорыта келіп, сөз құдіретіне адам
бірден жетілмейді, ол мұны тәжірибеде, оқу-тәрбие процесі үстінде, жатпай-
тұрмай үйрену арқылы меңгереді. Халқымыздың “Көре-көре көсем боларсың,
сөйлей-сөйлей шешен боларсың” деген аталы сөзі еріксіз ойға оралады.
Х-ХІ ғасырларда өмір сүріп, сол дәуіәрдің озық өнер туындысын дүниеге
әкелген баласағұндық Жүсіп Баласағұнидың “Құтадғу білік” еңбегі де
эстетикалық-тәрбиелік маңызы мол көнекөз дүние ретінде бүгінгі таңда да
өз өнегесін берері даусыз. Ондағы “Салқындылық, тұрақтылық, мінезділік-
адамға ауадай қажет”, “Қайда жүрсең де ерлікпен қатар аққөңілділік те
керек” деген сөздер арқылы Жүсіп Баласағұни жақсы қасиеттерге тәрбиелеп,
жұртты жаман мінез, жат қылықтардан аулақ болуға шақырады.
1.5 Құлқожа Ахмет Иассауидің педагогикалық көзқарастары
Түркі тілдес халықтардың Орта ғасырағы данышпан ақыны, сопылық әдепті
үйретуші ғұлама, есімі ислам әлеміне белгілі болған әулие Құлқожа Ахмет
Иассауи бабамыз Испиджаб (Сайрам) қаласында 1093 жылы туып (болжам
бойынша), Яссы (Түркістан) қаласында 1166 жылы қайтыс болған. Ол мұсылман
қауымының дәстүрлі қағидаларын жырлаған сопылық әдебиеттің түркі халықтары
арасындағы мейлінше танымал, ірі өкілдерінің бірі болды. Ахмед Яссауи
кезінде “жахрия” (берілгендік), немесе “Яссауия” деп аталып кеткен сопылық-
мистикалық ағымның негізін қалады.
Сопылық бағыт ислам әлемінде о баста ресми дінге қарсы оппозициялық
қозғалыс ретінде туады. “Суфь” термині арабтың “жүн шекпен” деген сөзіне
орайластырып алынған. Сопылық-киім талғамайтын, бар ойы руханилық
төңірегіндегі тақуа адамдар. Сопылық бағыттың тарауының бір себебі, әуелде
ой бостандығын шектемеген араб халифаттарында Х ғасырдан бастап фанатиктер
күшейе береді.
Қожа Ахмет Яссауи-заманының бар шындығын ашып айтқан, әділдік пен
адамгершілік мұраттарын аңсаған және уағыздаған, халықты имандалақ пен
қайырымдылыққа шақырған, Ақиқат жолын іздеген және оны таба білген данағөй,
бәтуәлі батагөй. Ғұлама ақынның басты туындысы- “Хикметтер жинағы”. Бұл
әлемдік рухани қазынаға қосылған қымбат мұра. Ол өзінің бұл туындысын
“Дәптер сәни” деп те атаған. Бұл – “екінші дәптер” деген сөз. Бұған
қарағанда ұлы ойшыл ақынның бұған дейін де жазылған осы тектес туындысы
болса керек.. Ал бірқатар зерттеушілер: “Сірә, Қожа Ахмет бірінші дәптер
есебінде бір Алланың еркіндіндегі “Лаухыл-Махбузды”, яғни “Жазмыш тақтасын”
(дәптерін) айтып, өзінің хикметтер жинағын содан соңғы орынға қойған болар”
деп те жорамалайды. Қалай дегенде де ұлы ғұлама-ақын дін-мұсылман қауымына
осы “Хикметтер” арқылы Алланың ақ жолын, Ақиқат жолын айтып беруді,
ұғындыруды мақсат еткен, халықты адамгершіліктің асыл мұратына шақырған.
Әрине, “Хикметтер” Құран сүрәлары мен аяттарының аудармасы да, сол ауанда
жазылған шариғат шарттары да емес. Кемеңгер бабамыз өз уақытының шындығымен
қоса өз өмірінің бүкіл болмысын, ғұмырлық тәжірибесін, ізденістері мен
құлшыныстарын, Алланың ақ жолын-Ақиқат жолын табу мен тану үшін не істеу
керектігін өлеңдік өрнекпен, ғұламалық тереңдікпен, шын мұсылмандық ұғыммен
айтып отырған. Ана сүтімен, ата тәрбиесімен, бойына дарыған, жүрегінен жәй
алған ұлы Наным оны осы Ақиқат жолындағы тынымсыз ізденіске түсірген,
басынан кешкен барлық хикметтер туралы толғандырған, бүкіл ынта-ықыласымен,
құштар көңілімен ақиқат жолын табуға, тануға ден қойған, бұл мұрат жолында
ол қиналыс пен қиындықтың қандайына болса да көнген, төзген.
Түркі тілдес халықтардың, соның ішінде, әсіресе қазақ халқының ұлттық
(этностық) педагогикасында үлкен орын алған “Диуани хикмат” (”Даналық
кітабы”) деп аталатын қасиетті кітап- ұстаз ақынның болжам бойынша
есептелінген 4400 өсиетінің негізгі бөлімі. Мұнда берілген 149 өсиеті аса
қымбат тәлім-тәрбиелік тұжырымдар дейміз.
“Диуани хикмат” (“Даналық кітабы”) –түркі тілдес халықтардың ХІІ
ғасырдан сақталған әдеби ескерткіштердің бірі саналады. Бұл өлеңдер жинағы
қазақ әдебиетінің де ортағасырлық нұсқасы болып табылады. Өйткені Яссауи
хикматтарының тілін ұзақ жылдар бойы зерттеген көрнекті совет ғалымы А.К.
Боровковтың пікірі бойынша “даналық кітабы” оғыз қыпшақ тілінде өмірге
келген әдеби туынды. Кезінде ол өлеңдер өте қарапайым, көпшілікке
түсінікті тілмен жазылған. Ақын орта Азиядан бастап, Еділ жағалауына
дейінгі ұлан –ғасыр өлкеде көшіп-қонып жүрген түркі тайпаларының бәріне де
түсінікті болатындай ауыз екі сөйлеу тілінде жырланғаны дау тудырмайды.
Бірақ бертін келе жинақты көшірушілер оған өз тарапынан көптеген араб-парсы
сөздерін қосып жіберген сияқты.
Түркия ғалымы М.Ф. Кепрюлю-заде Ахмет Яссауи хикматтарының жазылу
тарихын, поэтикасын, әлеуметтік бағыт-бағдарын тұңғыш рет әдебиеттану
ғылымы тұрғысынан жан-жақты зерттеп, ол туралы келелі ғылыми еңбек жазғаны
мәлім. Ғалым 1928 жылы Ахмет Яссауи поэзиясын ғылыми негізде жүйелеп,
Стамбул баспаларының бірінен жеке кітап етіп шығарды.
“Даналық кітабында” негізінен төрт ғақлия мадақталады.
1). “Шариғат”-ислам заңдары мен әдет-ғұрыптарының негіздері, яғни
мұсылмандық жолын қастерлеп, соны тәлім-тәрбиеге үлгі-өнеге етіп жырлау.
Мұсылмандықтың жалпы адам баласының тәлімі екендігін жырға қосып, ақын
адамгершілік тәрбиесінің асқан өнегесін көрсетеді.
2). “Тариқат”-сопылық ой мақсаттарды насихат-өсиет ету. Жас ұрпақтарды
имандылыққа, шыншылдыққа, тазалыққа, адалдыққа тәрбиелеп үйрету.
3). “Мағрифат”-дін жолын танып, оқып-білу, яғни алланың ақ жолын
ардақтап, соған тағзым етіп, тағлым алу- адамгершілік парыз екенін әсерлі
сөзбен, айшықты жырмен жеткізіп, ұрпақты ұлағаттылыққа, ыждағаттылыққа
тәрбиелеу.
4). “Хақиқат”-құдайға құлшылық ете білу, яғни бүкіл әлемді жаратушы
құдіретті (алланы) танып-біліп, оған табыну, құдайдың құдіретіне сену-әрбір
мұсылманның парызы екенін сөз құдіретімен түсіндіріп, ұрпақты имандылыққа
тәрбиелеу.
Ақылшы ғұлама ұстаз ақын, әмбеге аян әулие бабамыздың өсиеттері
өскелең өмірімізге өнеге, өсер өрендерімізге-тәлім, тәлім-тәрбие ісімізге
–нұсқа.
Әдебиеттер:
1. Ж. Ә. Әбиев Педагогика тарихы: оқу құралы А. 2006.
2. Ә. Табылдиев Қазақ этнопедагогикасы (оқу құралы).- А.: 2001.
3. Қ. Бержанов педагогика тарихы: қысқаша курс. Оқулық А.: 1984.
4. Қ. Жарықбаев Қазақ тәлім- тәрбиесі: қазақ ұлттық падагогикасы мен
психологиясының тарихы. Оқу құралы А.:1995.
XV-XX Ғ.Ғ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙДЫҢ ДАМУЫ
Жоспар:
1. Қазақ жырауларының педагогикалық идеялары
2.Шоқан Уəлиханов - ғалым, ағартушы (1835-1865)
3.Ыбырай Алтынсарин қазақ педагогиксының негiзiн қалаушы (1841-1889)
4.Абай Құнанбаевтың ағартушылық тағылымы
5.Шəкерiм Құдайбердiұлының тəлiми көзқарастары (1858-1931)
1. Қазақ жырауларының педагогикалық идеялары
Асан қайғы-15 ғасырда өмір сүрген атақты қазақ ақыны, философы. Ол
алғашында Алтын Орданың астанасы Сарай қаласында, кейін Қазан қаласындағы
Ұлы Мұхамметханның қасында беделді де ықпалды билерінің бірі болған. 1445
жылы ұлы Мұхамметхан (Ормамбет хан) өліп, Алтын орда ыдыраған кезде қазақ
даласына қайта оралып, қазақ хандығын құрған Жәнібек ханның (1456-1473)
жырауы және ақылшысы болған. Асан үнемі халық қамын, елінің болашағын
ойлап, қайғырып жүргендіктен, жұрт оған “қайғы” деген лақап қосып “Асан
қайғы” деп атап кеткен.Асан қайғы жайын көп зерттеген Шоқан Уәлиханов оны
“көшпелі ноғай, қазақ ұлысынң философы” деп атайды. Асан қайғы өз заманында
көптеген нақыл сөздер, афористік, философиялық толғаулар шығарған.Асан
қайғы өз заманында қоғамдық өмірге үңіле қарап, халықтың тартып отырған
ауыр азабын –аш-жалаңаштық, жұт-апат, өзара қырқысқан жаугершілік,
әлеуметтік теңсіздікті көріп қайғырады, өз кезіндегі қоғамдық өмірге наразы
болады. Олардың мекен еткен қоныстарын менсінбейді. Ол халықтың қамын,
елдің болашағын ойлап, халықты ауыр-азаптан құтқарып, мәңгілік бақытқа
бөлеудің жолы- “жерұйыққа” жету деп тұжырымдайды.Асан қайғының “жерұйықты”
іздеуі жөнінде аңыз қазақ халқының таңғажайып жарқын, бақытты болашақты
аңсаған армандарының туындысы еді. Асан қайғы арман еткен “жерұйық” бейне
ағылшын ойшылы Томар Мордың “Утопия” аралы, италиялық Томазо Кампанеланың
“Күн қаласы” сияқты утопиялық ойдың жемісі екені даусыз. Әрине, бұл 15-
ғасырдағы көшпелі қазақ халқының қоғамдық болмысынан туылған утопиялық
идея. “Бұл-Асан қайғының бақыт мекені “жерұйық” жайлы утопиялық
шығармасының ауыздан-ауызға көше келе, өзгерістерге түсіп, аңызға айналып
кеткен нұсқасы деп шамалауға да негіз бар”. (Қазақ совет энциклопедиясы, 1-
том, 502 бет.). “Жерұйық “ жайындағы аңыздың қазақ халқының философиялық ой-
пікір тарихын зерттеуде маңызы мол.Асан қайғы желмаяға мініп желдіртіп,
Сарыарқаны аралап жүргенде, әр жерге айтқан сындары мынау екен: Ұзын аққан
Ертісті көргенде: “Мына шіркіннің баласы тойдым деп қарап отырмас, қарным
ашты деп жылап отырмас. Сиырдың мүйізі, доңыздың құлағы шығып тұрған жер”,-
екен депті.Түндікті өзенін көргенде: ”Он екі қазылық Ой түндік, маңырап
жатқан қой түндік. Қойдың құлағы тұтам шығып тұрған жер екен”,- деп тастап
кетуге қимай, артына үш қараған екен. Сонан “Үш қара “ атанған екен таудың
аты. Баянауыл тауын көргенде: “Ат ерін алмайтын жер екен. Бауырында тұзы
бар екен, тұзы ауыр екен, бір түн түнеп кетемін деген адам, бір жұма тоқтап
қалады екен. Тұзы жібермейді екен”,-депті.Өлеңті өзенін көргенде, тоқтап
ешнәрсе айтпай, өлеңдете берген екен. “Неге үндемейсің?”-дегенде, аз тұрып:
“Өлеңтінің суы-май, Шідертінің шөбі-май”,-деп жүре беріпті.
Қазтуған жырау (ХУ ғасыр). Ол өзін “Айдаса қойдың көсемі”, “Сөйлесе
қызыл тілдің шешені”, “Бидайықтың көл жайқаған жалғызы” деп таныстырады.
Қазтуған жырау тайпалар көсемі, отты биі, әскер басы, орақ тілді шешен,
арқалы ақын болған. Қазтуған жырларының арқауы-туған елі, кіндік кескен,
кір жуған жері. Оны ақын тебірене жырға қосады. “Салп-салпыныншақ анау үш
өзен. Салдуалы менің ордам қонған жер”, “Жабасы менен тайы тең, нары менен
сайы тең”. Туған жеріне перзенттік қатқысыз сезімін еміріне өрнектейді.
Ақын өз жырларында батырлықты, ерлікті, елдікті дәріптейді. Оның жырындағы:
Балдағы алтын құрыш болат,
Сусыным қанға қанар деп,
Азамат енердің баласы
Жабыққанын білдірмес,
Жамандар мазақ қылар деп,- деген жолдардан мұңын байқау қиын емес. Өзі
де қылышын “сары күн оққа толтырған” батыр болған.
Шалкиіз жырау (1465-1560). Тіленшіұлы Шалкиіз жырау батыс Қазақстанда
дүниеге келген. Қазақтың ақын-жыршысы, батыр және жауынгері. Әкесі Тіленші
өз тұсындағы ірі феодалдардың бірі болған, ал шешесі Ноғай Ордапсының ұлы
биі Мұсаның қызы екен. Көшпелі шоңжарлар ортасынан шыққан жырау еш таршылық
көрмей өседі. Бұл жағдайлар оның тұлға ретінде қалыптасуына және поэзиясына
ықпал етті. Шалкиіз поэзиясының жыраулар поэзиясындағы орны ерекше. Ол
әйгілі ақын болған. Өз жырларында өмірге терең көз жіберген, аталы
ғибратнамалық сөз қалдырған.
Жыраудың шығармашылығынан бізге жеткені 600 жолдың шамасы. Осы
азғантай мұрасының өзі-ақ сирек кездесетін дарын иесі екенін айғақтайды.
Шалкиіз туындылары орыс тіліне тәржімаланған ақын –жыршылардың бірі. Темір
биге айтқандары әр түрлі жинақтар мен басылымдарда төрт рет қайта басылды.
Шалкиіз Тіленші ұлының толғаулары қазақтың суырып салма өнерінің
негізін қалаушы ретінде классикалық үлгі болып табылады.
Көрнекті жыраудың қазақ көне әдебиетіндегі орны туралы мәшһүр жазушы-
ғалым М.Мағауин “бес ғасыр жырлайды” жинағына (“Жазушы”, 1 том, 1989 жыл)
беташарында былай деп пікір түйген: “Өзінің ұзақ өмірінде Дешті-Қыпшақтың
төрт бұрышын түгел шарлаған, заманының бірінші ақыны танылып, үлкен даңққа
бөленген. Жырау туындылары көңіл пернесін дөп басар әсерлілігімен, кезегін
орып түсер өткірлігімен, аз сөзге көп мағына сыйғызған нақтылығымен, сұлу
сазды көркемдігі, асау серпінді қуатымен ерекшелінеді. Жыраудың ғасырлар
көгінен өтіп, біздің дәуірге жеткен көлемді, шымыр толғауларынан көне заман
таңбасы-тұз тұрғынның дүниетанымы, адамдық табиғаты, мінез ерекшеліктері,
моралдық, этикалық қағидалары анық аңғарылады”.
Жақсының жақсылығы сол болар
Жаманменен бас қосып,
Сөйлемекке ар етер;
Жаманның жамандығы сол болар,
Сөйлесе бетін дәйім қара етер;
Бір жақсыға басың қосып сөз айтсаң,
Сол жақсы жаманлығың жақсылыққа жыр етер.
Бір жаманға басың қосып сөз айтсаң,
Сол жаман сырың сақламай,
Әрдайым дұшпаныңа әр ісіңді қор етер.
Жырау жырларында адамгершілік туралы толғаныстар мол. Ол адамды
жақсылыққа сүйсіндіріп, жамандықтан бездірген. Ақын жақсы деген немене,
жаман деген немене, ізгілік, парасаттылық неде, адамгершілік қасиет адамның
қандай әрекет, қылық-мінезінен көрінеді, міне осы тақырыпта жыр толғаған,
ұрпағына өсиет қалдырған. Ақын жырларындағы сол тақырыптарға байланысты
жолдар парасаттылық ой тереңдігімен ерекшелінеді. Онда ақын жастарды адал
достыққа, қалтқысыз жолдастыққа үндеген. Осы бір пікірлер-оның жырының
өзегі. Ақын жамандықтың бір белгісі опасыздық деп білген. Жырау ел билейтін
басшының қауым, әулиет өміріндегі орнын да дұрыс бағалай білген. Ел
билейтін адам “ғаділ төре, ел бастар” деп ел тағдыры, болашағы әділ басшыға
байланысты деп даналық ой түйген.
Жиембет жырау (ХУІІ ғасыр). Жиембет жырау әрі әскер басы, әрі әйгілі
ақын болған. Қазақ жерін жаудан қорғауда талай ерлік көрсеткен. Ақын
поэзиясынан оның ерлік, өрлік мінезі, ерен батырлығы айқын көрінеді.
Жиембет батыр алған бетінен қайтпайтын өжет, қайсар, батыр хан болған. Хан-
әкімдерге бас имеген. Айтарын батыл айтқан, бас кесер деп, тіл тартпаған.
Жыраудың туған жеріне шынайы сүйіспеншілігі оның толғауларында айқын
көрінген.
Жиембет толғаулары көркем де өткір. Мұнда әсіресе халықтық нәрлі
теңеулер арқылы бейнелі көрністер жасау, образды ойлар білдіру тәсілі
өнімді орын алады.
Меніңменен, ханым , ойнаспа,
Менің ерлігімді сұрасаң,
Жолбарыс пен аюдай,
Өрлігімді сұрасаң
Жылқыдағы асау тайыңдай.
Ақтамберді жырау (1675-1768). Ақтамберді жырау басынан талай қилы-қилы
кезеңдерді кешірген. Қолына желекті найза ұстап, жаулармен шайқастарға
қатысқан, ерлік көрсеткен. Ол соғыстарда өзінің асқан ерлігімен де, жалынды
жырларымен де көзге түскен, қазақ жерін жаулап, аман алып қалуда ерен
қызмет еткен. Ақын өзінің барлық өмірін елі, халқына, оның елдігін,
бірлігін сақтап қалу жолына арнаған. Жыраудың “ел-жұртты қорғайлап өлімге
жүрміз бас байлап” деген жолдарынан мұңын айқын аңғарамыз. Ақтамберді де
толғауларында батырлықты, ерлікті жырлаған . Өйткені елдің елдігін сақтар,
сыртқы жаудан қорғар батыр ұлы. Ақынның әйгілі батыр Бөгембайға жыр арнауы
да осыған байланысты.
Ақтамбердінің толғаулары:
Ағайының көп болса,
Ұлы шерік қолмен тең.
Білімді туған жақсылар
Аз да болса көппен тең,
Жақсысы кеткен ауылдың
Артынан жақсы шықпаса
Өртеніп кеткен жермен тең,
Қайырлы болса баяжан
Дария шалқар көлмен тең,
Қайырсыз болса жаман бай
Ел қонбаған шөлмен тең,
Мінезді болса жолдасың
Күнде сонар қызбен тең,
Жаман болса жолдасың
Астыңнан өткен сызбен тең.
Үмбетай жырау (1706-1778ж). Үмбетай Тілеуұлы қазіргі Ақмола облысы,
Ерментау ауданында көшпелі шаруа адамның жанұясында дүниеге келген.
Жыраудың философиялық-дидактикалық сарындағы толғау жырлары сақталмаған.
Біздің түсінігіміздегі Үмбетай бейнесі Бөгембай батырдың есімімен
байланысты. Үмбетайдың Бөгембайға қатысты екі ұзақ жыры бар: Мұның
біріншісі - Бөгембайды жоқтауда, екіншісі Бөгембай өлімін Абылай ханға
естірту. Ол Бөгембай бастаған халық батырларын дәріптеген. Үмбетай жырау
елінің қорғаны болған батырларды жырына арқау еткен.
Үмбетай жырау- дидактикалық поэзияның әйгілі шеберлерінің бірі. Ол
жастайынан сөз өнеріне ден қойған. Оның осы жолдағы алғашқы ұстазы-өз әкесі
болған. Ол халықтың ауыз әдебиетін, ән өнерін жақсы білген, ел тарихына өте
қанық адам болған. Сонан соң халық шежірелерінен, шешендік сөздерінен,
халық дастандарынан көп тағлым алған.
ХІІІ ғасырдағы қазақ халқының рухани мәдениетінің көрнекті өкілінің
бірі Қалқаман ұлы Бұқар жырау (1693-1781жж.). Бұқар жырау-әдебиетімізде аты
әйгілі, ірі тұлға. Оның өмірі мен шығармалары туралы деректер тым шағын.
Бұқар жырау-ХУІІІ ғасыр поэзиясының көрнекті өкілі, жыраудың поэзиялық
мұрасы жайында бұл кезге дейін көп жазылды, алуан түрлі пікірлер айтылды.
Бұқардың арғы дәуірлердегі жырауларға біраз ұқсастығы да бар,
айырмашылығыда жоқ емес. Бұрыңғы жыраулар көбіне ру басыларының маңында
болып, руды, тайпаны сыртқы жаудан қорғау жөнінде тікелей қайрат жасаған
болса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
1.1 . Қорқыт (Дада Қорқыт) және оның нақыл сөздері
1.2 Әбу Насыр Әл - Фарабидің (870-950) педагогикалық мұралары
1.3 Ежелгі түрік көздеріндегі білім беру және тәрбие мәселелері
1.4 Жүсіп Баласағұн
1.5 Құлқожа Ахмет Иассауидің педагогикалық көзқарастары
1.1 . Қорқыт (Дада Қорқыт) және оның нақыл сөздері
Қорқыт (Дада Қорқыт) – 8- ғасырда Сырдария бойында мекендеген қыпшақ-
оғыз тайпаларынан шыққан атақты жырау, дарынды күйші және ойшыл философ
болған.Қорқыт ата - халық қамқоршысы, ақын, күйші дарынды данышпан. Ол
қазақ жерінде (Қызылорда обылысында) УІІ-УІІІ ғасырда өмір сүрген, көптеген
жырлар мен күйлер шығарып, тәлім-тәрбиелік мәні зор өсиет қалдырған. Ұлы
данышпанның қалдырған мұрасы “Қорқыт ата кітабы” аталып, дүние жүзіне
тараған. “Қорқыт ата кітабының” бір қолжазбасы Германиядағы Дрезден
қаласында, екіншісі Ватикандағы (Италия) Аростолика кітапханасында
сақталып келеді. Бұл қолжазба 6 жырдан құралған (жалпы толық қолжазба 12
жырдан тұрады). Қазақ арасында Қорқыт туралы жыр дастандары мен аңыз-
ертегілері бар. Қорқыт туралы Ватикан архивінде мынандай дерек сақталған:
“Расул Пайғамбар (Мұхамет пайғамбар) заманына жақын кезде (8-ғасыр) Баят
(Сырдария) бойында Қорқытты атты бір ер болыпты. Оғыз ішінде барлық
уәләйатты өзіне қаратып, неше түрлі ғажайып сөздер сөйлеуші еді. Қорқыт
оғыз қауымының мүшкіл халі туралы сөйлер еді. Әрине, іс болса, бәрі алдына
келіп, кеңес сұрап, ол нені бұйырса соны қабыл етер еді”. (“Дада Қорқыт
кітабы”, Стамбул, 1980.)Қорқыт өз өмірінде Алтай, Ертіс, Ұлытау, Кішітау,
Есіл, Нұра, Сарысу, Талас, Сайрам, Сыр, Қаратау, Жетісу өлкелерін билеген
үш ханға - Инал, Құл еркін, Қаңлы қожа сияқты хандарға ақылгөй уәзір
болған. Осы кезде ата-баба жасаған мекенді жаудан қорғау, жер-суды белгілі
тәртіппен пайдалану, дау-жанжалдарды ақылмен шешу, қылмысты адамдарды
жазалау, әскери күштерді оң және сол деп екі қанатқа бөлу, халық
жиналыстарында тәртіппен отыру, ас-той өткізу тәртіптерді қатарлы заң-
жораларды белгілеп, әлеуметтік жора (заң-тәртіп) жасаған екен. (Қазақ ауыз
әдебиеті туралы пайымдаулар”, 80-82 беттер Шинжаң халық баспасы. 1984.)
Бұл тарихи-әдеби мұра Сыр бойындағы оғыз-қыпшақ дәуірінде жырланып, ХУ
ғасырда Кавказ жерінде хатқа түскен. Оны ерте замандарда ұзандар жырлаған.
Түрік Лұғатын жазған Фарханг Шури бұл атауды қолына тамбур алып өлең жыр
айтатын адам оларды оғыздар ұзан деп атаған. Өздері көбіне оғызнаманы
жырлаған деп көрсетеді. Кейбір тарихи мағлұматтарға қарағанда Қорқыт ата
кітабының айтушысы Қорқыттың өзі тек соны оғыз ханына оның немелері жырлап
беретін болған. Әрбір қисаны аяқтаған соң жырау бұл жырды менің Қорқыт
атам айтып сөзін құрастырған еді деп отырады. Қорқыт ата кітабы бүкіл Орта
Азиядағы түркі тілдес халықтарға Кавказдағы әзербайжан Осман түріктеріне
кеңінен жазылған сюжет. ХІУ-ХУ ғасырларда Оғызнама Қорқыт ата кітабы иран,
арап тілдеріне де аударылған.
Бұл жырды әзербайжан халқы да иемделіп келеді. ХІУ ғасырдағы сұлтан
баязит заманынан бері бұл сюжетті көбірек зерттеген елдердің бірі Осман
түріктері Қорқыт жырларын соның елімен байланысты айтылатын көрінеді.
Бартольд Осман түріктерінің мал бағудан қол үзе бастағанын ескеріп, бұл
анықтаманы қабыл алмайды. Қорқыт ата кітабындағы Сыр бойындағы көшпелі
түркі тайпалардың өмірі жырланады. Жырдың Сыр бойындағы оғыз-қыпшақ ұлысы
тұсында туғандығында дау жоқ. Оған оның мазмұны жер, су аттары түрлі әдет-
ғұрып көрністері айғақ Қорқыттың бейіті де Сырдың төменгі бойында болған.
Ол жерді Қорқыт станциясы деп атайды. Қорқыт жәдігерін 1896, 1898 жылдары
Ә.Диваев зертеп, ол туралы бірқатар ертегі, аңыздар келтірген. Көптеген
орыс ғалымдары да Қорқыт жайында көптеген аңыз-әңгімелер жинаған. Қорқыт
кітабін сөз еткенде оны Қорқыт жайындағы ел аузында жүрген түрлі аңыздармен
шағылыстыруға болмайды. Ондай ертегілердің арғы тегі осы Қорқыт ата
кітабына енген жырларға барып тірелетіні де рас. Қорқыт атаның жырлары ХІІ
ғасырлардан бергі шығыс елдерінің жазба мәдениетінде айтыла бастаған.
Қорқыт есімі ХІУ ғасырлардан бастап айтылады. Түркімен тарихында Қорқыт
Инвал Ябы, Дойлы Қай Ерекке, Туман, Қаңлы, Жаулы деген хандарға қызмет
көрсеткен қазақтың Сыпыра жырауы сияқты көп жасаған қария ретінде айтылады.
Қорқытты ІХ ғасырлардағы оғыз-қыпшақ ұлысы тұсында өмір сүргені барынша
анықталады. В.Бартольд пікіріде осыған жуық келеді. Ол шығыс халықтарының
тарихын зерттеуші Розен және Жәми сөздеріне сүйене отырып, Қорқытты Х
ғасырлардағы бүкіл Орта Азия халықтарының данасы, сәуегейі болған дейді.
Қорқыт Орта Азиядағы түркі тайпаларының эпостық жырларының атасы болып
табылады.. Қорқыт ата кітабының сюжетіне келсек, оның оғыз тілінде жасалған
бір нұсқасын ХІХ ғасырлардың бас кезінде неміс ғалымы Диц жазып алған.
Қорқыт ата кітабының алғашқы үш саласын академик В.Бартольд оғыз тіліндегі
нұсқасымен бірге орыс тілінде бастырған 1962ж ССРО Ғылым академиясының
баспасы В.Бартольд аудармасының толық нұсқасын "Книга моего деда Коркута”
деген атпен басып шығарады. Қорқыт ата кітабы жайында Қ.Инастранцев,
Ә.Диваев, А.Туманский, В.Бартольд т.б. ғалымдардың көптеген еңбектері бар.
“Қорқыт ата” кітабындағы жырлар құрылымы жағынан қазақ эпостарының
тектес сюжеттерімен юажайлас: әсіресе перзентке зар болған қарт ата-ананың
қасіретті өмірі жиі қайталанады ("дер“ехан-ұлы Бұқаш туралы жыр”, т.б.).
Қорқыт жырларында әйел ананың ақыл-ойы, ерге беріліп, ел үшін ерлік жасауы,
ана абыройы қастерлене баяндалады.
Атақты жырау ұлы күйші оғыз –қыпшақ елінің данышпаны ақылгөйі Қорқыт
ата өзінің жырлары арқылы ұрпақтарын алауыздықтан аулақ болуға, еңбекті
құрметтеуге, ерліктің қадірін біліп, батырлыққа бейімдейді.
Дүниетанымдық, тәлім-тәрбиелік мәні зор ұлттық педагогикамыздың
бастауы болып табылатын Қорқыт атаның жырлары мен өсиет сөздері, күйлері
мен аңыз әңгімелері жалпы адамзаттық тәрбие ұлағаттарына үлкен үлес болып
қосылады. Қорқыт ата- халық ұстазы болды. Әулие атамыздың асыл мұраларын
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, қасиетті еңбегінің қадірін арттырып, қастерлей
береміз. Өйткені, ол- этностық тәлім-тәрбиенің алатын бастауы деп
білеміз.
“Қорқыт ата кітабында” және “Қорқыт жырларында” Қорқыт айтқан
афористік қорытындылар да бар. Мысалы: “Атасыз ұл ақылға жарымас, анасыз
қыз жасауға жарымас”, “Ақын тілді, ат тұяқты келеді”, “Ескі темір біз
болмас, ескі мақта бөз болмас, ежелгі жау ел болмас, өткен өмір оралмас,
өлген кісі тірілмес”, “есекті жүгендегенімен жылқы болмас,”, “қорқаққа
қылыш жұмсаудың қажеті жоқ” т.б.
Қорқыт ата- дана, ақылгөй ата болуымен бірге дарынды жырау, майталман
күйші, қазақтың музыка аспаптары қобыз мен домбыраны алғаш жасаушысы, өз
заманының кемеңгер ойшылы. Қорқыт ата өз ел-жұртының аянышты ауыр халін
көріп, одан елді құтқаруды, мәңгі бақи өлмейтін бақытты өмірді аңсайды,
төңіректің төрт бұрышын кезеді. Бірақ көктемде жапырағы жайқалып шешек
атқан шөптердің қүз келісімен сарғайып солғанын, бір заманда аспанмен
тілдескен асқар таулармен мыжырайып шөгіп бара жатқанын, мәуелі ормандардың
жапырағы төгіліп, қайғымен қамығып бас шайқағанын көреді; адамзат, жан-
жануардың мұң-зарын естиді. Ол қайда барса да көр қазып жатқандарға
жолығады, ол ең ақырында: дүниеде өзгермейтін еш нәрсе жоқ, “сынбас темір
жоқ, өлмес өмір жоқ” деген қорытындыға келеді де, өлмейтін өмірді халықтан
іздейді. Өмірінің соңғы кезін домбыра-қобыз тартып, күй шығарумен өткізеді.
Ең ақырында қобыз күймен көз жұмып, артындағы ұрпаққа өлмес күйлерін
қалдырады”.(“Қорқыт жыры”, “Мұра журналы, 1982ж.і-саны). “Қорқыт күйлері”
дейтін күйлер қазақ халқы арасында күні бүгінге дейін ардақталып, ойналып
келеді. Қорқыт жырының қорытындысы: “өмір барда өлім бар, өзгеру бар, өлмес
өмір жоқ, сынбас темір жоқ, бәрі де өледі, өзгереді, ұмыт болады, тек
мәңгі-бақи өлмейтін, ұмтылмайтын нәрсе адамның өмірінде істеген игілікті
ісінің нәтижесі” дегенді аңғартады.
Қорқыттың музыкалық-этнографиялық мұрасы-достық елдерді мекендейтін
түркі тілдес халықтардың барлығының ортақ игілі болып табылады. Аталған
шығармада тәлімдік мәні күшті афоризмдер, қанатты сөздер мен ұстаздық
ұлағаттар көптеп кездеседі. Бұлар тарихи-этнографиялық тұрғыдан ғана емес,
сонымен бірге осы аймақтағы халықтардың ілкі ортағасырлардағы тәлім-
тәрбиелік ой-пікірлерінің өзіндік ерекшеліктерін бейнелейді. Қорқыттың
есімі көшпелі қазақ жұртының арасында ерте заманнан-ақ ерекше
қастерленген. Сондықтан да халық:
“Жыраудың үлкен пірі - Қорқыт ата,
Бата алған барлық ақын асқан ата.
Таңдалып жұрттың бәрі тұрады екен,
Қобызбен Қорқыт ата күй тартқанда,” – деп тегін жырламаған.
Қорқыт атадан қалған бір сөз мынандай: ”Тәңірге сиынбаған адамның
тілегі қабыл болмайды. Тәңірісі құрамаса, ешкімнің бәрі екеу болмайды.
Тәңірі пендесінің маңдайына не жазса, сол болады. Оның жазуынсыз адам
жамандық көрмейді, ажал келіп, өлмейді. Өлген тірілмейді, кеудеңнен жаның
кетсе, ол қайтып келмейді. Жігіт тірісінде қаратаудай қылып, бір күн тыным
көрмей дүние жияды, байды. Бірақ соның ішінен ол өзіне тиісті үлесін ғана
жейді. Су тарам-тарам болып қаншама тасып аққанымен, теңіздерді толтыра
алмайды. Менмен, тәкаппар адамды тәңірі сүймейді. Басқалардан өзін жоғары
ұстаған адамға тәңірі бақ бермейді. Өзіңнен тумаса ұл өгей: қаншама бағып,
қаққанмен ол саған ұл болмайды. Ер жетіп, ат жалын тартып мінген соң өз
жөніне кетеді, бәлки ол тәрбиеленген адамға көрдім-білдім деген сөзді де
айтпас. Баланы балғын шағынан бастап оқытып, жақсылап тәрбиелеу, яғни
кішкентайынан тіл алғызу, үлкендерді сыйлауға, ата-ананы қастерлеуге
үйрету. Қорқыт атаның асыл сөздерінің көбінде тәлімдік идеялар ұшырасады.
Өскелең ұрпаққа ақыл-ой, адамгершілік тәрбиесін беруге ерекше көңіл бөледі.
Қорқыт атаның нақыл сөздері
Ажал уақыты жетпейінше, ешкім де өлмес. Өлген адам тірілмес. Ер жігітке
қара таудай мал бітсе, жияр, көбейтер, талап етер, бірақ несібесінен
артығын жемес. Көңілі пасық ерде дәулет болмас. Жат баланы қанша сақтасаң
да ұл болмас. Ол ішіп-жер, киер де кетер, бірақ көрдім демес. Мыңғырған
мал жиғанмен адам жомарт атанбас. Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан
тағылым алмаған ұл жаман. Ондай бала ел басын құрап, үйінен дәм беруге де
жарамайды.
Жол қиындығын көрмеген, жабы мінген жігітке Қап тауының арғымағын
мінгізуден пайда жоқ. Адам ішпес ащы судың жылға қуып ақпағаны жақсы.
Атаның атын былғаған ақылсыз баланың әке омыртқасынан жаралып, ана
құрсағында шырланып, тумағаны жақсы. Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуған
балаға ешкім жетпейді. Өтірік сөз өрге баспайды.
Қорқыт тұлғасы халқымыздың мәдениетінің дамуындағы көп ғасырлық желісі
жалғастырып, оның мұрасы арқылы өткен ұрпақпен рухани байланысқа түсе
аламыз. Әсіресе , тарихи дамудың бабамыз өмір сүрген дәуіріндегі салт-
дәстүр, құндылықтар мен мінез-құлық қалыптарының өзіндік ерекшеліктерін
түсіндіру тұрғысынан алып қарағанда “Қорқыт ата кітабының” халқымыздың
тәлім- тәрбиесі тарихындағы алатын орны айтарлықтай екендігі даусыз.
1.2 Әбу Насыр Әл - Фарабидің (870-950) педагогикалық мұралары
Әбу Насыр әл Фараби (870-950) ірі сауда орны, мәдениет орталығы болған
Отырар (Фараб-Қарашоқы) қаласында туып, сонда, білім алған, кейін Бағдат
(Сирия) қаласында ұстаз болып, сонда жерленген. Түркі, парсы, араб
тілдерінде сөйлей де, жаза да білген. Грекше, латынша, санскритше, т.б.
тілдерді біліп, ертедегі грек тілінен араб тіліне көп еңбектер аударған.
Әбу Насыр әл Фараби дүние жүзілік мәдениет пен білімнің Аристотельден
кейінгі екінші ұстазы атанған данышпан философ, энциклопедист ғалым,
әдебиетші, ақын.
Әл- Фарабидің толық аты-жөні Мұхаммед ибн Мухаммед ибн узлай Тархани-
деп жазылатын болған. Мұндағы “Тархан” сөзі 2 мағнаны білдіреді. 1). Әл-
Фарабидің түркі тектес ру тайпалардан шыққанын білдіреді. 2). Оның ой
-санасы дәулетті қыпшақтар арасында есімі бел –жастайынан асқан зерек әл-
Фараби алғашқы білімін туған жері Отырарда қыпшақ тілінде алды, өсе келе,
Бағдат, Қорасан, Каир т.б шаһарда болды. Ол логика, философия, математика,
астрономия, медицина, музыка, тіл білімі, әдебиет теориясы т.б. ғылым
салаларынан көп ғылыми еңбектер жазды.
Дүниежүзілік ғылым мен мәдениеттің алтын қорына өлшеусіз үлес қосқан
ұлы бабамыздың педагогикалық мұрасы да телегей –теңіздей мол дүние. Оның
оқу- білім, тәлім-тәрбие мәселелері жайлы айтқан пікірлерінің құятын үлкен
бір арнасы адам атаулының гуманистік, ізгілік қасиетттерге баулу мәселесіне
келіп тіреледі. Педагогикалық тұрғыдан оның адамдар арасындағы достық,
қастық қарым-қатынастар жайлы айтқан пікірлері ерекше маңызды. Фараби
жастарға ғылым-білімді қалайша меңгерту керектігі жөнінде көптеген ақыл-
кеңес береді, ғалым адамның моральдық бейнесі қандай болуы керектігі жайлы
пікірін ортаға салады.
Фараби нағыз ғалым принципшіл, қулық-сұмдықпен, ұсақ-түйекпен, өсек
аяңмен ісі жоқ, жұртты алдап, арбауды білмейтін, басқаларға асқан
ілтипатпен қарайтын, ерекше кішіпейіл болуы керек, білімділік, оның өнегелі
мінез-құлқымен ерекше безендіріл тұрмаса болмайды, - дейді.
Фараби еңбектерінде ұстаз бен, шәкірттің арақатынасы, бұл екеуінің
психологиялық қасиеттерінің қандай болуы керек екендігі жайлы да аз
айтылмаған. Ұстаз өз шәкіртінен адалдық, сыпайылық, ізгілік, әділдік
сияқты жақсы қасиеттерді көргісі келсе, онда оның өзінде де осы аталған
қасиеттер болуы шарт.
Фарабидің ұғымында ізгі, қайырымды қаланың басшысы да, медресе имамы
да жұрттың әрі ұстазы, әрі тәрбиешісі.
Мінез-құлықты тәрбиелеу мәселесінде Әл-Фараби ұстаздардың ролін оның
жеке бас әдебіне үлкен мән береді. Шәкірттің аңғарымпаз ақыл иесі
айтылғанның қажеттілігін түсініп мойындауы үшін оқытушының сапалық
қасиеттері маңызды болса керек деген ой айтады.
Ғалымның “Музыканың үлкен кітабы” және т.б. еңбектерінде эстетикалық
тәрбие, сондай-ақ музыканы қабылдау психологиясы мәселелерін жан-жақты
қаралған. Мәселен, Әл-Фараби пікірінше, музыка денені шынықтыратын
гимнастика тәріздес, ол адамның жанын жетілдіреді, алдымен ләззатқа
бөлейді, одан соң құмарлықты оятады, қиялға жетелейді,-деп, ол музыканың
адам психологиясына әсерін 3 түрге бөледі. Осыған байланысты өмірдің түрлі
сәттерінде әртүрлі музыка тыңдауды ұсынады.
Әл-Фараби дидактика мәселелерімен де айналысқан. Өз еңбектерінде ол
оқытудың көрнекілік, ғылымилық, жүйелілік, сабақтастық, ұғынықтылық секілді
принциптеріне үлкен мән береді, “оқыту” ұғымының анықтамасын негіздеуге
әрекет жасайды. Ол оқу-білім алу, ғылым адамы болу адамгершілік және тәрбие
мәселелерімен тығыз байланысты деп көрсетеді. “Ғылымды үйрену үшін адамның
арының тазалығы қажет”- дейді ұлы ұстаз.
Ол тәрбие әрекетінде қатты әдіс пен жұмсақ әдісті ұштастыра білуді
ұсынады. Ол оқыту дегеніміз - үйрету, дағдыландыру, әрекеттендіру дейді. Ал
білім беру-ғылым теорияларын іске асыру әрекеті дейді. Тәрбиелеу- жеке
адамның кісілігін қалыптастыру деп көрсетеді. Тәрбиелеу дегеніміз-
халықтардың бойына білімге егізделген этикалық игіліктер мен өнерлерді
дарыту деген сөз.
Адамның өз ожданы алдында адал, шыншыл болуы- адал, өзіне-өзі қасиетті
болуынан, жүріс – тұрысы ізетті болуынан ғана туады.
... Сөз жүзінде емес, мінез-құлықты іс жүзінде шыңдау арқылы іске
асыруға болады.
Музыка ғылымының негізін қалаушы әл- Фарабидің әрі күйші де екенін
дәлелдейтін аңыздар бар. Ол музыканы математикамен байланыстырады. Өйткені
музыка әлемі- қасиетті жеті сатыға, сегіз өлшемге тән. “Музыканың негізгі
мақсаты адамның эстетикалық қажетін қанағаттандыру. Музыка өзінің
байсалдығынан айырылған адамды түзетуге, қызба адамды қалпына келтіруге,
байсалды адамды ылғи да бір қалыпта ұстауға құдіреті жетеді.
Әл-Фараби адамның бақытқа жетуіне қажетті үш нәрсе: денсаулық, еңбек,
білім жеке адамның адамдық бейнесінің негіздері деп көрсетеді. Оның
философиялық тұжырымдары- бүкіл әлемдік философия ғылымының негіздері.
Ол өзінің аңдағыш қасиеті арқасында дана, философ, кемеңгер, парасат
иесі болып шығады, оның қиялдау қабілетіне қасиет дарыған адам пайғамбар,
сәуегей және өмірдегі оқиғаларды түсінгіш, білгір болып көрінеді,- міне,
осының бәрі оның тәңірлікті танып білетін болмысының шарапаты. Мәдениетті
адам тәрбиелеу мәселелерін әл-Фараби өзінің “Қайырымды қала тұрғындарының
көзқарастары туралы”, “Бақыт жолына сілтеу”, “Ақылдың мәні туралы”, “
Данышпандықтың інжу маржаны”, “Бақытқа жету жайында” және т.б.
трактаттарында жан-жақты талдаған. Оның жиі қолданатын ұғымы- “қала”.
Қаланы Әл-Фараби жай ғана қоныс , тұрғын жер деп түсінбей, оны адамдардың
мәдени топтары, мемелекет мағынасында қолданылады. Ізгілер қаласының
тұрғындары, ұлы ұстаздың ойынша, өздерінің инабаттылығымен,
әділеттілігімен, білімділігімен, өнер түйгіштігімен көзге түседі. Олар
надандар, адасқандар қалаларының тұрғындарынан мүлдем өзгеше.
Ұлы ғұлама әрі ақын да болған. Оның туған жерге, туған елге арналған
сағыныш сазды өлеңдері қазақ поэзиясының арғы тегіндегі ұлттық
калориттерімен ерекшелінеді.
Оның педагогикалық мұрасының ішінде ерекше орын алатын “Математикалық
трактаттар” Әл-Фараби геометриялық есептерді шешу әдістерін көрсетуде өзін
өте үздік әдіскер ретінде танытқан. Ойшылдың көптеген принципті
педагогикалық ойлары өз уақытынан бері асып, бүгінгі күні де мәнін
жоғалтқан жоқ. Әл-Фараби мұрасы қазіргі заман ғылымы үшін аса зор құндылық
болып есептеледі және жан-жақты терең үйренуді талап етеді.
1.3 Ежелгі түрік көздеріндегі білім беру және тәрбие мәселелері
Туған өлкеміздің ортағасырлық жұлдыздарының бірі- Махмуд Қашқари.
Махмуд Қашқаридың әкесі - Барсағандық рудан шыққан адам, кейін Қашқарға
көшіп барған. Махмуд сонда туған болу керек. Махмуд Қашқари 1029-1038
жылдар арасында өмір сүрген. Қарахан әулетінен шыққан, өйткені оның әкесі
Хусаинбин Мухаммед Маверенахрды жаулап алушы Барсағанның әмірі Бағра ханның
немересі деп танылады.
Ол Қашқарда оқып білім алған. Кейін өзінің білімін Бұхара, Нишапур,
Бағдат қалаларында одан әрі жетілдіреді. Көптеген зерттеушілердің
мойындағанындай, ол өз дәуірінің аса білімді адамдарының бірі болды.
Түркі, араб грамматикасын жетік білген ғалым бүкіл түркі тайпаларын аралап,
олардың тіл ерекшеліктерін, сөздік қорын зерттеуге аса көңіл қояды. Оның
“Диуани дұғат ат-түрік (“түркі тілдерінің сөздігі”) еңбегі қоғамдық өмір
салаларын түгел қамтыған шығарма.
Махмуд Кашкари –11 ғасырдағы түркі ғалымы. “Диуани лұғат ат-түрік”
(“Түркі сөздерінің жинағы”) атты кітабы арқылы өз заманының аса білімдар
тіл маманы, тарихшысы, этнографы, географы ретінде танылды.
“Сөздіктегі” түркі ру- тайпаларының мекен-жайлары, шаруашылығы, түрлі
кәсіптері халықтық бай дәстүрі, наным-сенімдері, сөз өнері, тіл
мәселелеріне қатысты материалдардың білімдік-тәрбиелік міндеттерді шешудегі
мәні ерекше.
Махмуд Қашқари 3 кітаптан тұратын “Түркі тілдерінің лұғатын”
қарастырып, артынан мәңгілік өлмес ғылыми мұра қалдырған ғұлама. “Диуани
лұғат ат-түрік” қамтылған сөздері –түгелдей түркі тілдеріне тән сөздер.
Бірақ ол сөздердің түсінігін Махмуд Қашқари араб тілінде жазған. Осы
себептен “Диуан” қаншалықты өз мұрамыз болғанымен, қарапайым халық, тіпті
білімді адамдардың да бірден оқып, түсіне беретін ескерткіш емес.
“Диуан”-Х1 ғасырда Қарахан дәуірінде жазылған мұра. Махмудтың өзінің
айтуынша “Диуанды” жазудан бұрын ол түріктердің барлық елі мен даласын
түгел аралап, шыққан. ”Диуанды” жазудағы Махмудтың негізгі мақсаты-түркі
тілінің мәртебесін жоғары көтеріп, оның араб тілінен ешқандай кемдігі жоқ
екендігін дәлелдеу болған.
Мазмұны жағынан “Диуан” сол замандағы түріктердің қоғамдық өмірі мен
рухани дүниесінің сан алуан өзіндік сипатын әржақты қамтитын материалдарға
толы. Сонымен бірге онда этнографиялық мәліметтер мен әдеби және мәдени
мұраларға, географиялық және астрономиялық атауларға, тіл ерекшеліктеріне,
ғылыми зерттеулерге, тағы басқа алуан түрлі мәселелерге қатысты өте бай
нақтылы мысалдарға сүйенген деректі мәліметтер келтірілген.
Махмуд Қашқари “Диуанға” тек түркі тіліне тән сөздерді ғана енгізуді
мақсат еткен. Сондықтан бұл сөздіктен түркі халқының киім-кешек пен үй
жиһаздары, құрал саймандар мен шаруашылық бұйымдары, қару жарақ пен
музыкалық аспаптары, туыстық атаулары мен рулар, атақ дәрежелері атаулары,
тағам мен хайуанаттар, өсімдіктер мен әлем аттары, салтқа байланысты тағы
басқа алуан түрлі салаға бөлініп жатқан сөздерді табуға болады.
“Диуан” түркі тілдерінің бірінші салыстырмалы сөздігі және ең әуелгі
философиялық зерттеу. “Диуанды сол кездегі түркі тайпаларының тілдері
тұңғыш рет ғылыми тұрғыда жүйеленді. Сонымен қатар онда Орта Азияны
тұрақтаған халықтардың ауыз әдебиетінің сан алуан үлгілері мен тарихының
құнды деректері мейлінше мол.
Өзінің бұл еңбегінде автор халық ауыз әдебиеті үлгілерін өте шебер
пайдалана білген. Жинақта 237 өлең, 270 мақал бар десек, оларды М. Қашқари
жеке сөздерге мысал еткен. Олардың қайсысының тәрбиелік-білімдік тұрғыдан
атқаратын жүгі бар. Мәселен, халықтың ауызша шығармашылығының қай жанрын
(аңыз әңгімелер, мақал-мәтелдер, айтыстар, ғашықтық-жастық, табиғат-наурыз
жырлары, жоқтау өлеңдері) алсақ та адам өмірінің түрлі сәттерін, өзімен
бірге жасасып, келе жатқан табиғат пен адам арақатынасын, негізіне әдет-
ғұрыптық тәжірибе мен халықтық қағидалар алынған моралдық-этикалық
қалыптарды өзек еткен.
Ел тұрмысындағы елеулі кезеңдер еңбек – кәсіпке байланысты ойлар мен
халықтың түрлі затқа, жаратылысқа көзқарастары тұжырымдалған материалдардың
молдығы еңбектің тәлімдік мәнін арттыра түседі. Бұл жөнінде ғұлама былай
дейді: “Түркі халықтарының атамзаманнан көрген-білгендерін баяндайтын бәйіт-
жырлары мен қайғылы және қуанышты күндерінде айтатын терең мағыналы мақал-
мәтелдерінен мысалдар келтірдім. Бұл кітапты пайдаланғандар кейінгілерге,
оларға өздерінен кейінгілерге жеткізсін деген ниетпен тағы біраз
табылмайтын тіркестерді пайдаландым. Сөйтіп, бұл кітап ұрпақтан ұрпаққа
халықтық мұраны қаз-қалпында жеткізу мақсатымен қиянға қанат қағып, әсемдік
әлем- мәңгілік өмірге біржола жолдама алды”.
Қашқари “Сөздігінде” талдау жасау ойшылдың көптеген мәселелерді
тереңнен қозғағанын, ол ұсынған ой-толғамдардың бағасын бүгінгі күні
нақтылай пайымдауға болатынын көрсетеді.
Ол сол заманғы түркі тайпаларын географиялық орналасу ретімен
батыстан (Румнан) шығысқа (Чинге) қарай санап көрсетеді және олардың
орналасу картасын береді. Жеке тайпа тіліне тән сөздерді түсіндіру үстінде
этнографиялық, тарихи, географиялық мәліметтерді де келтіріп отырады. Оғыз
тайпасының ұсақ руларына дейін атап көрсетеді, олардың әрқайсысының
қолданатын таңбаларын айтады.
Қашқари кітабындағы мысал ретінде келтірілген батырлық, ерлік, күрес
жырлары, дидактикалық сарындағы өлеңдер ұрпақты ерлікке, оқу –білімді
үйренуге, өнерге, әділеттілікке, адамгершілікке тәрбиелейді. Кітапта
көптеген мысалдар табиғат туралы, аңшылық туралы өлеңдермен тұрмыс-салт
жырлары, жинақтағы мақал-мәтелдер (“Кісі аласы-ішінде, жылқы аласы-
сыртында”, “Құс қанатымен, ер атымен”, т.б.) ежелгі тәлім-тәрбиелік,
ағартушылық нұсқаулардың құнды негіздері болып табылады.
Түркі тіл ғылымының негіздерін қалаумен қатар, халық педагогикасының
тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, оның мәйектерін кейінгі ұрпаққа кітап
беттерінде қалдырған ғұламаның ағартушылық ойлары, еңбектерін ұшан-теңіз
болуы мүмкін, ал бізге жеткен бір кітабының өзі біздің халықтың ұлттық
тәлім-тәрбиесінің арғы тегін көрсететін құнды дүние. Оның тәлім-тәрбиелік
маңызы арта береді
1.4 Жүсіп Баласағұн
Ренессанс көрністерінің бірі- Жүсіп Баласағұнның “Құтты білігі”.
Осыдан 1Х ғасыр бұрын жазылған (1069-1070ж.ж) бұл дастанда түрік
мәдениетінің негізгі нышандары айқындалып, бақытты өмір сүру мұраттары
тұжырымдалады. Жүсіп Баласағұн Хас –Хаджибтің бұл еңбегін шын мәнісінде
ортағасырлық түрік мәдениетінің энциклопедиясы деп қарастыруға болады.
Жүсіп Баласағұн Шығыс Ренессансының кемелденген кезінде өмір сүрген
және әл-Фараби бастаған Шығыс перипаттетикасынан, әрі сопылық поэзиядан нәр
алған. Сондықтан оны белгілі бір мәдениет ағымына үзілді-кесілді қоса салу
дұрыс емес. Ол өзіндік бір дәстүр бастаған ұлы тұлғалардың қатарына жатады.
Тарихи-мәдени ағын талай арнадан қуат алады.
Жүсіп Баласағұнның “Құтты білігі” оқыған сайын қарапайым даналығымен
таңдандырып үйіре беретін, халықтың елдігін, өнері мен сезім кереметін
ұғындыра түсетін осы ұлы жазудың қасиеті- түркі мәдениетін, оның ішінде
қазақ жерінде осыдан он ғасыр бұрын ғұмыр кешкен бабамыздың ұлылығын,
даналығын, сана-сезім, салт-дәстүрлеріміздің ата-тегін қолмен қойғандай
айқын меңзеп беретіндей.
“Құтты білік”-халықтың құты, ырысы болған ілім. Ұрпақтарға, адамдарға
бақыт берген, құт әкелетін білім.
Жүсіп Баласағұнидің “Құтадғу білік” атты шығармасы, бұл дидактикалық
және этикалық жанрда жазылған шығарма. “Құтадғу білік” –түркі сөздері.
Мұндағы “құтадғу” сөзі “құт”, “бақыт”, “құтты” деген мағынаны, екіншісі-
“білік” яғни “білім”, “кітап” деген мағынаны білдіреді. Олай болса,
“Құтадғу білікті” қазақша “құтты білік”, “білімді қуаттаушы кітап” немесе
“ бақытқа жету ғылымы” деуге болады. Дастан 85 тараудан, 6645 өлең
жолдарынан тұрады. Шығарма оқиғасына қатысатын төрт кейіпкер төрт қасиеттің
(әділет, дәулет, парасат, қанағат) иесі болып табылады да, осы төртеудің
арасындағы бақыт туралы сөздің жартысы диалогқа құрылған.
“Құтты біліктің” он бес тарауы түгелдей дерлік тәлім-тәрбиелік
мәселелерді әр қырынан сөз етеді. Бұлардың бірінде адамға білім мен
ғылымның не үшін қажет екендігі (6,10,28-тарауларда) айтылса, енді бір
тарауларда бақытқа жетудің жолдары, адамның жақсы-жаман қылықтарын (9, 16-
тарау) сөз етеді. Мұнда сондай-ақ сөз өнері, шешендік қасиет (7, 11, 22-
тараулар) дәріптеледі, ел билеушілер мен әкімдерге қажетті сипаттар (29, 30-
тараулар) әртүрлі әлеуметтік топтардың бір-бірінен айырмашылықтары (ақын,
дін иелері, уәзір, шаруа, саудагер, ғалым, диқан, көпес, қолөнерші) жайлы
сөз қозғалады. Дастанның 52- тарауында от басында ұл мен қыэды қалай
тәрбиелеу керек, оларды оқытудың жолдары, бала тәрбиелеудегі ата-ананың
рөлі тағы осындай мәселелер сол заман тұрғысынан әңгімеге арқау болады.
Дастанда көтерілген тәлімдік маңызы зор келесі бір мәселе-адамның
мінез-құлқы, оның қоғамдағы орны туралы жәйттер. Адам-бұл дүниеге қонақ,
оның өмірі өткінші, сондықтан ол артынан ылғида жақсы сөз бен жақсы ісін
қалдырып отыруы қажет. Бұл үшін ол әркез жаман қылықтан сақтанып,
адалдықпен жүріп-тұруы тиіс. Екі жүзді болмай, сөз бен істі бір жерден
шығару керек. Ал ақылдылықты адамның адам болуының адамгершілік жағынан
жетілуінің бірден-бір өлшемі деп ақылдың көмегінсіз бұл дүниеде ешбір нәрсе
шешілмейді деп түйіндейді. (“Адамға оның ақылы ғана дос”, “Парасат-
қараңғыдағы шырақ”, “Ақыл-парасатқа еш нәрсе теңелмейді, одан асқан
мәртебелік жоқ”, ”Ақылсыз адамның жануардан айырмасы жоқ”, “Біліктілік пен
ақылдылық төбеңді көкке жеткізеді”). Адам әр кез орағыта ойлап,
ақылдылықпен әрекет етсе ғана көздеген мақсатына жете алады. Ақылды
адамдардың сөзі әрі көркем, әрі қисынды.
Дұрыстап сөйлей алу адамның негізгі қасиеттерінің бірі. Жүсіп сөйлеу
өнерін көзі мәңгі бітелмейтін мөлдір бұлаққа теңейді. Тіл адамды көкке
көтереді, сондай-ақ “Басқа пәле тілден” дегендей, адам шайпау тілінен
жазаға да ұшырайды, өйткені “Аңдамай сөйлеген, ауырмай өледі”, “Аз сөйлесең
де, аңдап сөйле”. Адам екі нәрседен қартаймайды: оның бірі –игі ісі,
екіншісі-ізгі сөзі. Олай болса, әр кез жақсы қылықпен қатар жақсы сөзің
болсын, бұл екі қасиетің бір-бірімен байланысып жатсын.
Сөйлеу өнеріне байланысты ойларын қорыта келіп, сөз құдіретіне адам
бірден жетілмейді, ол мұны тәжірибеде, оқу-тәрбие процесі үстінде, жатпай-
тұрмай үйрену арқылы меңгереді. Халқымыздың “Көре-көре көсем боларсың,
сөйлей-сөйлей шешен боларсың” деген аталы сөзі еріксіз ойға оралады.
Х-ХІ ғасырларда өмір сүріп, сол дәуіәрдің озық өнер туындысын дүниеге
әкелген баласағұндық Жүсіп Баласағұнидың “Құтадғу білік” еңбегі де
эстетикалық-тәрбиелік маңызы мол көнекөз дүние ретінде бүгінгі таңда да
өз өнегесін берері даусыз. Ондағы “Салқындылық, тұрақтылық, мінезділік-
адамға ауадай қажет”, “Қайда жүрсең де ерлікпен қатар аққөңілділік те
керек” деген сөздер арқылы Жүсіп Баласағұни жақсы қасиеттерге тәрбиелеп,
жұртты жаман мінез, жат қылықтардан аулақ болуға шақырады.
1.5 Құлқожа Ахмет Иассауидің педагогикалық көзқарастары
Түркі тілдес халықтардың Орта ғасырағы данышпан ақыны, сопылық әдепті
үйретуші ғұлама, есімі ислам әлеміне белгілі болған әулие Құлқожа Ахмет
Иассауи бабамыз Испиджаб (Сайрам) қаласында 1093 жылы туып (болжам
бойынша), Яссы (Түркістан) қаласында 1166 жылы қайтыс болған. Ол мұсылман
қауымының дәстүрлі қағидаларын жырлаған сопылық әдебиеттің түркі халықтары
арасындағы мейлінше танымал, ірі өкілдерінің бірі болды. Ахмед Яссауи
кезінде “жахрия” (берілгендік), немесе “Яссауия” деп аталып кеткен сопылық-
мистикалық ағымның негізін қалады.
Сопылық бағыт ислам әлемінде о баста ресми дінге қарсы оппозициялық
қозғалыс ретінде туады. “Суфь” термині арабтың “жүн шекпен” деген сөзіне
орайластырып алынған. Сопылық-киім талғамайтын, бар ойы руханилық
төңірегіндегі тақуа адамдар. Сопылық бағыттың тарауының бір себебі, әуелде
ой бостандығын шектемеген араб халифаттарында Х ғасырдан бастап фанатиктер
күшейе береді.
Қожа Ахмет Яссауи-заманының бар шындығын ашып айтқан, әділдік пен
адамгершілік мұраттарын аңсаған және уағыздаған, халықты имандалақ пен
қайырымдылыққа шақырған, Ақиқат жолын іздеген және оны таба білген данағөй,
бәтуәлі батагөй. Ғұлама ақынның басты туындысы- “Хикметтер жинағы”. Бұл
әлемдік рухани қазынаға қосылған қымбат мұра. Ол өзінің бұл туындысын
“Дәптер сәни” деп те атаған. Бұл – “екінші дәптер” деген сөз. Бұған
қарағанда ұлы ойшыл ақынның бұған дейін де жазылған осы тектес туындысы
болса керек.. Ал бірқатар зерттеушілер: “Сірә, Қожа Ахмет бірінші дәптер
есебінде бір Алланың еркіндіндегі “Лаухыл-Махбузды”, яғни “Жазмыш тақтасын”
(дәптерін) айтып, өзінің хикметтер жинағын содан соңғы орынға қойған болар”
деп те жорамалайды. Қалай дегенде де ұлы ғұлама-ақын дін-мұсылман қауымына
осы “Хикметтер” арқылы Алланың ақ жолын, Ақиқат жолын айтып беруді,
ұғындыруды мақсат еткен, халықты адамгершіліктің асыл мұратына шақырған.
Әрине, “Хикметтер” Құран сүрәлары мен аяттарының аудармасы да, сол ауанда
жазылған шариғат шарттары да емес. Кемеңгер бабамыз өз уақытының шындығымен
қоса өз өмірінің бүкіл болмысын, ғұмырлық тәжірибесін, ізденістері мен
құлшыныстарын, Алланың ақ жолын-Ақиқат жолын табу мен тану үшін не істеу
керектігін өлеңдік өрнекпен, ғұламалық тереңдікпен, шын мұсылмандық ұғыммен
айтып отырған. Ана сүтімен, ата тәрбиесімен, бойына дарыған, жүрегінен жәй
алған ұлы Наным оны осы Ақиқат жолындағы тынымсыз ізденіске түсірген,
басынан кешкен барлық хикметтер туралы толғандырған, бүкіл ынта-ықыласымен,
құштар көңілімен ақиқат жолын табуға, тануға ден қойған, бұл мұрат жолында
ол қиналыс пен қиындықтың қандайына болса да көнген, төзген.
Түркі тілдес халықтардың, соның ішінде, әсіресе қазақ халқының ұлттық
(этностық) педагогикасында үлкен орын алған “Диуани хикмат” (”Даналық
кітабы”) деп аталатын қасиетті кітап- ұстаз ақынның болжам бойынша
есептелінген 4400 өсиетінің негізгі бөлімі. Мұнда берілген 149 өсиеті аса
қымбат тәлім-тәрбиелік тұжырымдар дейміз.
“Диуани хикмат” (“Даналық кітабы”) –түркі тілдес халықтардың ХІІ
ғасырдан сақталған әдеби ескерткіштердің бірі саналады. Бұл өлеңдер жинағы
қазақ әдебиетінің де ортағасырлық нұсқасы болып табылады. Өйткені Яссауи
хикматтарының тілін ұзақ жылдар бойы зерттеген көрнекті совет ғалымы А.К.
Боровковтың пікірі бойынша “даналық кітабы” оғыз қыпшақ тілінде өмірге
келген әдеби туынды. Кезінде ол өлеңдер өте қарапайым, көпшілікке
түсінікті тілмен жазылған. Ақын орта Азиядан бастап, Еділ жағалауына
дейінгі ұлан –ғасыр өлкеде көшіп-қонып жүрген түркі тайпаларының бәріне де
түсінікті болатындай ауыз екі сөйлеу тілінде жырланғаны дау тудырмайды.
Бірақ бертін келе жинақты көшірушілер оған өз тарапынан көптеген араб-парсы
сөздерін қосып жіберген сияқты.
Түркия ғалымы М.Ф. Кепрюлю-заде Ахмет Яссауи хикматтарының жазылу
тарихын, поэтикасын, әлеуметтік бағыт-бағдарын тұңғыш рет әдебиеттану
ғылымы тұрғысынан жан-жақты зерттеп, ол туралы келелі ғылыми еңбек жазғаны
мәлім. Ғалым 1928 жылы Ахмет Яссауи поэзиясын ғылыми негізде жүйелеп,
Стамбул баспаларының бірінен жеке кітап етіп шығарды.
“Даналық кітабында” негізінен төрт ғақлия мадақталады.
1). “Шариғат”-ислам заңдары мен әдет-ғұрыптарының негіздері, яғни
мұсылмандық жолын қастерлеп, соны тәлім-тәрбиеге үлгі-өнеге етіп жырлау.
Мұсылмандықтың жалпы адам баласының тәлімі екендігін жырға қосып, ақын
адамгершілік тәрбиесінің асқан өнегесін көрсетеді.
2). “Тариқат”-сопылық ой мақсаттарды насихат-өсиет ету. Жас ұрпақтарды
имандылыққа, шыншылдыққа, тазалыққа, адалдыққа тәрбиелеп үйрету.
3). “Мағрифат”-дін жолын танып, оқып-білу, яғни алланың ақ жолын
ардақтап, соған тағзым етіп, тағлым алу- адамгершілік парыз екенін әсерлі
сөзбен, айшықты жырмен жеткізіп, ұрпақты ұлағаттылыққа, ыждағаттылыққа
тәрбиелеу.
4). “Хақиқат”-құдайға құлшылық ете білу, яғни бүкіл әлемді жаратушы
құдіретті (алланы) танып-біліп, оған табыну, құдайдың құдіретіне сену-әрбір
мұсылманның парызы екенін сөз құдіретімен түсіндіріп, ұрпақты имандылыққа
тәрбиелеу.
Ақылшы ғұлама ұстаз ақын, әмбеге аян әулие бабамыздың өсиеттері
өскелең өмірімізге өнеге, өсер өрендерімізге-тәлім, тәлім-тәрбие ісімізге
–нұсқа.
Әдебиеттер:
1. Ж. Ә. Әбиев Педагогика тарихы: оқу құралы А. 2006.
2. Ә. Табылдиев Қазақ этнопедагогикасы (оқу құралы).- А.: 2001.
3. Қ. Бержанов педагогика тарихы: қысқаша курс. Оқулық А.: 1984.
4. Қ. Жарықбаев Қазақ тәлім- тәрбиесі: қазақ ұлттық падагогикасы мен
психологиясының тарихы. Оқу құралы А.:1995.
XV-XX Ғ.Ғ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙДЫҢ ДАМУЫ
Жоспар:
1. Қазақ жырауларының педагогикалық идеялары
2.Шоқан Уəлиханов - ғалым, ағартушы (1835-1865)
3.Ыбырай Алтынсарин қазақ педагогиксының негiзiн қалаушы (1841-1889)
4.Абай Құнанбаевтың ағартушылық тағылымы
5.Шəкерiм Құдайбердiұлының тəлiми көзқарастары (1858-1931)
1. Қазақ жырауларының педагогикалық идеялары
Асан қайғы-15 ғасырда өмір сүрген атақты қазақ ақыны, философы. Ол
алғашында Алтын Орданың астанасы Сарай қаласында, кейін Қазан қаласындағы
Ұлы Мұхамметханның қасында беделді де ықпалды билерінің бірі болған. 1445
жылы ұлы Мұхамметхан (Ормамбет хан) өліп, Алтын орда ыдыраған кезде қазақ
даласына қайта оралып, қазақ хандығын құрған Жәнібек ханның (1456-1473)
жырауы және ақылшысы болған. Асан үнемі халық қамын, елінің болашағын
ойлап, қайғырып жүргендіктен, жұрт оған “қайғы” деген лақап қосып “Асан
қайғы” деп атап кеткен.Асан қайғы жайын көп зерттеген Шоқан Уәлиханов оны
“көшпелі ноғай, қазақ ұлысынң философы” деп атайды. Асан қайғы өз заманында
көптеген нақыл сөздер, афористік, философиялық толғаулар шығарған.Асан
қайғы өз заманында қоғамдық өмірге үңіле қарап, халықтың тартып отырған
ауыр азабын –аш-жалаңаштық, жұт-апат, өзара қырқысқан жаугершілік,
әлеуметтік теңсіздікті көріп қайғырады, өз кезіндегі қоғамдық өмірге наразы
болады. Олардың мекен еткен қоныстарын менсінбейді. Ол халықтың қамын,
елдің болашағын ойлап, халықты ауыр-азаптан құтқарып, мәңгілік бақытқа
бөлеудің жолы- “жерұйыққа” жету деп тұжырымдайды.Асан қайғының “жерұйықты”
іздеуі жөнінде аңыз қазақ халқының таңғажайып жарқын, бақытты болашақты
аңсаған армандарының туындысы еді. Асан қайғы арман еткен “жерұйық” бейне
ағылшын ойшылы Томар Мордың “Утопия” аралы, италиялық Томазо Кампанеланың
“Күн қаласы” сияқты утопиялық ойдың жемісі екені даусыз. Әрине, бұл 15-
ғасырдағы көшпелі қазақ халқының қоғамдық болмысынан туылған утопиялық
идея. “Бұл-Асан қайғының бақыт мекені “жерұйық” жайлы утопиялық
шығармасының ауыздан-ауызға көше келе, өзгерістерге түсіп, аңызға айналып
кеткен нұсқасы деп шамалауға да негіз бар”. (Қазақ совет энциклопедиясы, 1-
том, 502 бет.). “Жерұйық “ жайындағы аңыздың қазақ халқының философиялық ой-
пікір тарихын зерттеуде маңызы мол.Асан қайғы желмаяға мініп желдіртіп,
Сарыарқаны аралап жүргенде, әр жерге айтқан сындары мынау екен: Ұзын аққан
Ертісті көргенде: “Мына шіркіннің баласы тойдым деп қарап отырмас, қарным
ашты деп жылап отырмас. Сиырдың мүйізі, доңыздың құлағы шығып тұрған жер”,-
екен депті.Түндікті өзенін көргенде: ”Он екі қазылық Ой түндік, маңырап
жатқан қой түндік. Қойдың құлағы тұтам шығып тұрған жер екен”,- деп тастап
кетуге қимай, артына үш қараған екен. Сонан “Үш қара “ атанған екен таудың
аты. Баянауыл тауын көргенде: “Ат ерін алмайтын жер екен. Бауырында тұзы
бар екен, тұзы ауыр екен, бір түн түнеп кетемін деген адам, бір жұма тоқтап
қалады екен. Тұзы жібермейді екен”,-депті.Өлеңті өзенін көргенде, тоқтап
ешнәрсе айтпай, өлеңдете берген екен. “Неге үндемейсің?”-дегенде, аз тұрып:
“Өлеңтінің суы-май, Шідертінің шөбі-май”,-деп жүре беріпті.
Қазтуған жырау (ХУ ғасыр). Ол өзін “Айдаса қойдың көсемі”, “Сөйлесе
қызыл тілдің шешені”, “Бидайықтың көл жайқаған жалғызы” деп таныстырады.
Қазтуған жырау тайпалар көсемі, отты биі, әскер басы, орақ тілді шешен,
арқалы ақын болған. Қазтуған жырларының арқауы-туған елі, кіндік кескен,
кір жуған жері. Оны ақын тебірене жырға қосады. “Салп-салпыныншақ анау үш
өзен. Салдуалы менің ордам қонған жер”, “Жабасы менен тайы тең, нары менен
сайы тең”. Туған жеріне перзенттік қатқысыз сезімін еміріне өрнектейді.
Ақын өз жырларында батырлықты, ерлікті, елдікті дәріптейді. Оның жырындағы:
Балдағы алтын құрыш болат,
Сусыным қанға қанар деп,
Азамат енердің баласы
Жабыққанын білдірмес,
Жамандар мазақ қылар деп,- деген жолдардан мұңын байқау қиын емес. Өзі
де қылышын “сары күн оққа толтырған” батыр болған.
Шалкиіз жырау (1465-1560). Тіленшіұлы Шалкиіз жырау батыс Қазақстанда
дүниеге келген. Қазақтың ақын-жыршысы, батыр және жауынгері. Әкесі Тіленші
өз тұсындағы ірі феодалдардың бірі болған, ал шешесі Ноғай Ордапсының ұлы
биі Мұсаның қызы екен. Көшпелі шоңжарлар ортасынан шыққан жырау еш таршылық
көрмей өседі. Бұл жағдайлар оның тұлға ретінде қалыптасуына және поэзиясына
ықпал етті. Шалкиіз поэзиясының жыраулар поэзиясындағы орны ерекше. Ол
әйгілі ақын болған. Өз жырларында өмірге терең көз жіберген, аталы
ғибратнамалық сөз қалдырған.
Жыраудың шығармашылығынан бізге жеткені 600 жолдың шамасы. Осы
азғантай мұрасының өзі-ақ сирек кездесетін дарын иесі екенін айғақтайды.
Шалкиіз туындылары орыс тіліне тәржімаланған ақын –жыршылардың бірі. Темір
биге айтқандары әр түрлі жинақтар мен басылымдарда төрт рет қайта басылды.
Шалкиіз Тіленші ұлының толғаулары қазақтың суырып салма өнерінің
негізін қалаушы ретінде классикалық үлгі болып табылады.
Көрнекті жыраудың қазақ көне әдебиетіндегі орны туралы мәшһүр жазушы-
ғалым М.Мағауин “бес ғасыр жырлайды” жинағына (“Жазушы”, 1 том, 1989 жыл)
беташарында былай деп пікір түйген: “Өзінің ұзақ өмірінде Дешті-Қыпшақтың
төрт бұрышын түгел шарлаған, заманының бірінші ақыны танылып, үлкен даңққа
бөленген. Жырау туындылары көңіл пернесін дөп басар әсерлілігімен, кезегін
орып түсер өткірлігімен, аз сөзге көп мағына сыйғызған нақтылығымен, сұлу
сазды көркемдігі, асау серпінді қуатымен ерекшелінеді. Жыраудың ғасырлар
көгінен өтіп, біздің дәуірге жеткен көлемді, шымыр толғауларынан көне заман
таңбасы-тұз тұрғынның дүниетанымы, адамдық табиғаты, мінез ерекшеліктері,
моралдық, этикалық қағидалары анық аңғарылады”.
Жақсының жақсылығы сол болар
Жаманменен бас қосып,
Сөйлемекке ар етер;
Жаманның жамандығы сол болар,
Сөйлесе бетін дәйім қара етер;
Бір жақсыға басың қосып сөз айтсаң,
Сол жақсы жаманлығың жақсылыққа жыр етер.
Бір жаманға басың қосып сөз айтсаң,
Сол жаман сырың сақламай,
Әрдайым дұшпаныңа әр ісіңді қор етер.
Жырау жырларында адамгершілік туралы толғаныстар мол. Ол адамды
жақсылыққа сүйсіндіріп, жамандықтан бездірген. Ақын жақсы деген немене,
жаман деген немене, ізгілік, парасаттылық неде, адамгершілік қасиет адамның
қандай әрекет, қылық-мінезінен көрінеді, міне осы тақырыпта жыр толғаған,
ұрпағына өсиет қалдырған. Ақын жырларындағы сол тақырыптарға байланысты
жолдар парасаттылық ой тереңдігімен ерекшелінеді. Онда ақын жастарды адал
достыққа, қалтқысыз жолдастыққа үндеген. Осы бір пікірлер-оның жырының
өзегі. Ақын жамандықтың бір белгісі опасыздық деп білген. Жырау ел билейтін
басшының қауым, әулиет өміріндегі орнын да дұрыс бағалай білген. Ел
билейтін адам “ғаділ төре, ел бастар” деп ел тағдыры, болашағы әділ басшыға
байланысты деп даналық ой түйген.
Жиембет жырау (ХУІІ ғасыр). Жиембет жырау әрі әскер басы, әрі әйгілі
ақын болған. Қазақ жерін жаудан қорғауда талай ерлік көрсеткен. Ақын
поэзиясынан оның ерлік, өрлік мінезі, ерен батырлығы айқын көрінеді.
Жиембет батыр алған бетінен қайтпайтын өжет, қайсар, батыр хан болған. Хан-
әкімдерге бас имеген. Айтарын батыл айтқан, бас кесер деп, тіл тартпаған.
Жыраудың туған жеріне шынайы сүйіспеншілігі оның толғауларында айқын
көрінген.
Жиембет толғаулары көркем де өткір. Мұнда әсіресе халықтық нәрлі
теңеулер арқылы бейнелі көрністер жасау, образды ойлар білдіру тәсілі
өнімді орын алады.
Меніңменен, ханым , ойнаспа,
Менің ерлігімді сұрасаң,
Жолбарыс пен аюдай,
Өрлігімді сұрасаң
Жылқыдағы асау тайыңдай.
Ақтамберді жырау (1675-1768). Ақтамберді жырау басынан талай қилы-қилы
кезеңдерді кешірген. Қолына желекті найза ұстап, жаулармен шайқастарға
қатысқан, ерлік көрсеткен. Ол соғыстарда өзінің асқан ерлігімен де, жалынды
жырларымен де көзге түскен, қазақ жерін жаулап, аман алып қалуда ерен
қызмет еткен. Ақын өзінің барлық өмірін елі, халқына, оның елдігін,
бірлігін сақтап қалу жолына арнаған. Жыраудың “ел-жұртты қорғайлап өлімге
жүрміз бас байлап” деген жолдарынан мұңын айқын аңғарамыз. Ақтамберді де
толғауларында батырлықты, ерлікті жырлаған . Өйткені елдің елдігін сақтар,
сыртқы жаудан қорғар батыр ұлы. Ақынның әйгілі батыр Бөгембайға жыр арнауы
да осыған байланысты.
Ақтамбердінің толғаулары:
Ағайының көп болса,
Ұлы шерік қолмен тең.
Білімді туған жақсылар
Аз да болса көппен тең,
Жақсысы кеткен ауылдың
Артынан жақсы шықпаса
Өртеніп кеткен жермен тең,
Қайырлы болса баяжан
Дария шалқар көлмен тең,
Қайырсыз болса жаман бай
Ел қонбаған шөлмен тең,
Мінезді болса жолдасың
Күнде сонар қызбен тең,
Жаман болса жолдасың
Астыңнан өткен сызбен тең.
Үмбетай жырау (1706-1778ж). Үмбетай Тілеуұлы қазіргі Ақмола облысы,
Ерментау ауданында көшпелі шаруа адамның жанұясында дүниеге келген.
Жыраудың философиялық-дидактикалық сарындағы толғау жырлары сақталмаған.
Біздің түсінігіміздегі Үмбетай бейнесі Бөгембай батырдың есімімен
байланысты. Үмбетайдың Бөгембайға қатысты екі ұзақ жыры бар: Мұның
біріншісі - Бөгембайды жоқтауда, екіншісі Бөгембай өлімін Абылай ханға
естірту. Ол Бөгембай бастаған халық батырларын дәріптеген. Үмбетай жырау
елінің қорғаны болған батырларды жырына арқау еткен.
Үмбетай жырау- дидактикалық поэзияның әйгілі шеберлерінің бірі. Ол
жастайынан сөз өнеріне ден қойған. Оның осы жолдағы алғашқы ұстазы-өз әкесі
болған. Ол халықтың ауыз әдебиетін, ән өнерін жақсы білген, ел тарихына өте
қанық адам болған. Сонан соң халық шежірелерінен, шешендік сөздерінен,
халық дастандарынан көп тағлым алған.
ХІІІ ғасырдағы қазақ халқының рухани мәдениетінің көрнекті өкілінің
бірі Қалқаман ұлы Бұқар жырау (1693-1781жж.). Бұқар жырау-әдебиетімізде аты
әйгілі, ірі тұлға. Оның өмірі мен шығармалары туралы деректер тым шағын.
Бұқар жырау-ХУІІІ ғасыр поэзиясының көрнекті өкілі, жыраудың поэзиялық
мұрасы жайында бұл кезге дейін көп жазылды, алуан түрлі пікірлер айтылды.
Бұқардың арғы дәуірлердегі жырауларға біраз ұқсастығы да бар,
айырмашылығыда жоқ емес. Бұрыңғы жыраулар көбіне ру басыларының маңында
болып, руды, тайпаны сыртқы жаудан қорғау жөнінде тікелей қайрат жасаған
болса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz