Әбділда Тәжібаев туралы

Жоспар
Кіріспе

1. Әбділда Тәжібаев өмірбаяны.
2. Шығармалары

Әбділда Тәжібаев – осы заманғы қазақ поэзиясының аса көрнекті шебері, ірі драматург және белгілі әдебиет зерттеушісі. Әдебиеттегі алғашқы қадамын өткен ғасырдың 20-жылдарының соңына ала өлең жазудан бастаған ол қазақ сөз өнерінің озық дәстүрлерімен дүниежүзілік әдебиеттің үздік жетістіктерінен үйрене отырып, 30-жылдардың орта шенінде-ақ айтулы ақын, республикада әдебиет ісін ұйымдастырушы қайраткерге айналды. Ә.Тәжібаев – поэзияда лирика мен поэма жанрын қатар алып жүрген ақын. Оның қаламынан туған 30-дан астам поэма мен өте көп сандағы өлеңдері сыршылдық, ойшылдығымен, шыншылдық, оттылығымен ерекшеленеді. Ә.Тәжібаев поэзиясын басқа бірде-бір ақынның туындыларымен шатастыру мүмкін емес. Оның поэзиясы – тың ізденістің, жоғары мәдениеттің, кәнігі шебердің поэзиясы.
1909 жылы Қызылорда қаласында дүниеге келген. Атақты ақын Нартай келіп, Әбділданың анасы Айманкүлмен айтысқа түскен. "Сыр елі-жыр елі" атанған Сырда туып-өскен Әбділдаға іргелі ақындардың жыр додасы да өзіндік әсерін тигізсе керек.
Әбділда Тәжібаев "Күй атасы","Ақын", "Портреттер" аталатын дастандар жазумен бірге, лирикалық поэмалардың қазақ әдебиетінде озық үлгілерін қалыптастыруға да үлкен үлес қосты. Әдебиетті зерттеумен де айналысты. Балалар тақырыбына да қалам тартты.

Ә.Тәжібаев атақты драматург те. Драмалық шығармалар жазуды 30-жылдардың соңына ала бастап, әдебиеттің бұл күрделі жанрында айтулы туындылар берді. Әдебиеттану саласында да жемісті еңбек етіп, Ә.Тәжібаев талантты ғалым екенін танытты. Оның, әсіресе, поэзия мен драматургия саласындағы зерттеулері терең ғылымилығымен, талдауларының нәзіктігімен тәнті етеді.
Ә.Тәжібаев ұзақ шығармашылық ғұмырында тынымсыз ізденіп, үздіксіз еңбектеніп, тұтас бір дәуір шындығын жан-жақты, жоғары көркемдікпен бейнелеген өте мол мұра қалдырды.
Өмірбаяны. Әбділда Тәжібаев 1909 жылы Ақмешітте (казіргі Қызылорда қаласында) дүниеге келеді. Әкесі Тәжібай 1915 жылы қайтыс болады да, шешесі Айманкүл күнкөріс жағдайына байланысты алты жасар Әбділданы қала сыртындағы Қараөзек деген жерде тұратын төркініне алып кетеді. Содан болашақ ақын он үш жасына дейін шешесі Айманкүл мен нағашы атасы Далдабайдың тәрбиесінде өседі. Жас Әбділданың өлеңге, әдебиетке деген құштарлығын оятқан да өз анасы мен нағашы атасы болады. Айманкүл араб, парсы тілдерін жақсы білетін сауатты, көзі ашық, көңілі сара кісі екен, Әбділдаға өзі хат танытып, әдебиет үлгілерін оқытып үйретеді. Кейін белгілі халық ақыны болып, өлеңдер жинағы да жарық көрген Айманкүл, ол кезде әкесі Далдабай қарттың өтінішімен ауыл адамдарына Шығыстың қиссалары мен қазақтың неше алуан жыр-дастандарын оқып беріп отырған.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

ӘБДІЛДА ТӘЖІБАЕВ
(1909-1998)

Әбділда Тәжібаев – осы заманғы қазақ поэзиясының аса көрнекті шебері,
ірі драматург және белгілі әдебиет зерттеушісі. Әдебиеттегі алғашқы қадамын
өткен ғасырдың 20-жылдарының соңына ала өлең жазудан бастаған ол қазақ сөз
өнерінің озық дәстүрлерімен дүниежүзілік әдебиеттің үздік жетістіктерінен
үйрене отырып, 30-жылдардың орта шенінде-ақ айтулы ақын, республикада
әдебиет ісін ұйымдастырушы қайраткерге айналды. Ә.Тәжібаев – поэзияда
лирика мен поэма жанрын қатар алып жүрген ақын. Оның қаламынан туған 30-дан
астам поэма мен өте көп сандағы өлеңдері сыршылдық, ойшылдығымен,
шыншылдық, оттылығымен ерекшеленеді. Ә.Тәжібаев поэзиясын басқа бірде-бір
ақынның туындыларымен шатастыру мүмкін емес. Оның поэзиясы – тың
ізденістің, жоғары мәдениеттің, кәнігі шебердің поэзиясы.
1909 жылы Қызылорда қаласында дүниеге келген. Атақты ақын Нартай
келіп, Әбділданың анасы Айманкүлмен айтысқа түскен. "Сыр елі-жыр елі"
атанған Сырда туып-өскен Әбділдаға іргелі ақындардың жыр додасы да өзіндік
әсерін тигізсе керек.
Әбділда Тәжібаев "Күй атасы","Ақын", "Портреттер" аталатын дастандар
жазумен бірге, лирикалық поэмалардың қазақ әдебиетінде озық үлгілерін
қалыптастыруға да үлкен үлес қосты. Әдебиетті зерттеумен де айналысты.
Балалар тақырыбына да қалам тартты.

Ә.Тәжібаев атақты драматург те. Драмалық шығармалар жазуды 30-
жылдардың соңына ала бастап, әдебиеттің бұл күрделі жанрында айтулы
туындылар берді. Әдебиеттану саласында да жемісті еңбек етіп, Ә.Тәжібаев
талантты ғалым екенін танытты. Оның, әсіресе, поэзия мен драматургия
саласындағы зерттеулері терең ғылымилығымен, талдауларының нәзіктігімен
тәнті етеді.
Ә.Тәжібаев ұзақ шығармашылық ғұмырында тынымсыз ізденіп, үздіксіз
еңбектеніп, тұтас бір дәуір шындығын жан-жақты, жоғары көркемдікпен
бейнелеген өте мол мұра қалдырды.
Өмірбаяны. Әбділда Тәжібаев 1909 жылы Ақмешітте (казіргі Қызылорда
қаласында) дүниеге келеді. Әкесі Тәжібай 1915 жылы қайтыс болады да, шешесі
Айманкүл күнкөріс жағдайына байланысты алты жасар Әбділданы қала сыртындағы
Қараөзек деген жерде тұратын төркініне алып кетеді. Содан болашақ ақын он
үш жасына дейін шешесі Айманкүл мен нағашы атасы Далдабайдың тәрбиесінде
өседі. Жас Әбділданың өлеңге, әдебиетке деген құштарлығын оятқан да өз
анасы мен нағашы атасы болады. Айманкүл араб, парсы тілдерін жақсы білетін
сауатты, көзі ашық, көңілі сара кісі екен, Әбділдаға өзі хат танытып,
әдебиет үлгілерін оқытып үйретеді. Кейін белгілі халық ақыны болып, өлеңдер
жинағы да жарық көрген Айманкүл, ол кезде әкесі Далдабай қарттың өтінішімен
ауыл адамдарына Шығыстың қиссалары мен қазақтың неше алуан жыр-дастандарын
оқып беріп отырған. Соларды қыбыр етпей, құмарта, үнсіз тыңдаушыларының
бірі – Әбділда болған. Кейінірек үйлеріне келген қонақтары мен ауыл
адамдарына, кішігірім жиын-топта әлгі қисса, дастандарды атасының айтуымен
Әбділда оқып беретін болған. Оның үстіне бұл ауылға, әсіресе осы нағашы
атасының үйіне Сыр елінің атақты ақын-жыршылары жиі келіп тұрған. Бір жолы
Әбділда ауылдарына келген атақты ақын әрі әнші Нартай Бегежановпен
Айманкүлдің ұзақ айтысын тыңдап, шешесінің айтқыштық, ақындығына қуанып,
тапқыр сөздерін есінде ұстап қалған. Анасы жастай дүниеден қайтқан күйеуін
байырғы қазақ салтымен жыл бойы жоқтағаны, шешесінің өзі шығарған ұзақ
жоқтау поэмасын дауыстап жатқа айтқанын төсекте жатып тыңдап, мұңды-шерлі
әуеніне іштей үн қосатын болған.

Жаңа бір түсіп, шам сөнді,
Ашыла түсіп, гүл солды, –

деген, ол кезде мағынасын өзі жете түсінбеген жолдарын да есінде
сақтап қалған.
Ал ақылды, мейірбан нағашы атасы 1919 жылдың қысында сүзектен қайтыс
болғанша Әбділданы қасынан тастамай, қайда барса да бірге алып жүрген.
Әбділда атасына көмектесіп, ау жайысып, тарысын суғарысқан. Той-томалаққа
да бірге барып, атасының жанында төрде отырып, үлкендерден қазақтың
ескілікті қызық әңгімелеріне қаныққан. Неше түрлі аңыз, ертегілерді көп
білетін атасы да тыңдауға құмар жиеніне айтып беруден жалықпайды екен. Ақын
кейін өзінің "Еске алу" деген шағын поэмасында отбасының жетім-жесірлік
қайғылы тағдырын, беті-жүзін түстеп тани алмай да қалған әкесі туралы
жүректе шер боп қалған аңсары жайында:

Есімде жоқ шын суреті,
Әкем менің қандай кісі.
Тек елестей бұлдырайды
Әлдекімнің көлеңкесі, –

десе, өмірге де, еңбекке де, өнерге де бейімдеп тәрбиелеген аяулы
нағашы атасы туралы "Сыр жырлары" топтамасында жер ортасы жасқа келген
ақын:

Кейде түске кіреді,
Дәл өңімдей баяғым.
Тай қып мініп жүремін,
Нағашы атам таяғын.

Жүгіремін жағалап,
Сырдың жайпақ жағасын.
Кәрі көзбен сығалап,
Қарар маған нағашым.

Бірде қуып жүремін
Шіркей мен шыбынын.
Айдап бірде жүремін
Нағашымның шығырын...

Босайды екен көңілің
Туған жерге келгенде:
Көрініп тұр жып-жылы
Көп тырнаған шеңгел де.

Кейде түске кіреді
Дәл өңімдей баяғым.
Тай қып мініп жүремін
Нағашы атама таяғын, –

деп еске алады. Ол таңғажайып шығыс поэзиясынан да, туған халқының бай
да көркем ауыз әдебиеті мұраларынан да таусылмас әсер, ләззат алып өседі.
Жалпы, тумысынан дарынды, зерек те сергек Әбділданың ауылда алған әсері бай
да құнарлы болған. Оны ақын шығармашылығынан байқау қиын емес.
Жоғарыда аталған поэмасының кейіпкері қаладағы оқу орнына аттанғаны
туралы:

Қар да құйды жапалақтап,
Тоқтамастан бастым алға.
Тұңғыш ізім бақыт қуған
Тұңғыш жауған түсті қарға, –

дейді. Бұл Әбділданың өзі туралы айтылған сөз еді. ПІынында да, ол
1922 жылы Қызылорда қаласында жаңадан ашылған жетім балаларға арналған
интернатқа қабылданып, сауаттылығының арқасында бірден интернат жанындағы
бастауыш мектептің 3-сыныбынан бастап оқып кетеді. Әбділданың алғашқы
өлеңдері осы интернаттың қабырға газетінде жарияланады. Одан кейін
Шымкенттегі жеті жылдық мектепте, 1929-1932 жылдары Абай атындағы Қазақ
педагогика институтында оқиды, 1953-1956 жылдары Мәскеудегі жоғары әдебиет
курсын бітіреді Еңбек жолын "Еңбекші қазақ" (қазіргі "Егемен Қазақстан")
газетінде алдымен пошта тасушы (1926), содан кейін корректор болып істеген
(1927-1928) ол небары 4-5 жылда "Лениншіл жас" (қазіргі "Жас алаш") газеті
редакторының орынбасары (1932-1934) дәрежесіне дейін көтеріледі. Әбділданың
"Жұмысшының гудогі" өлеңі 1926 жылы "Жұмысшы" газетінде басылады. Бұл –
оның баспа бетін көрген тұңғыш туындысы. Әрі қарай өлеңдері "Жұмысшы" және
"Еңбекші қазақ" газеттерінде шығып тұрады. Жиырма бес жастағы Әбділда 1934
жылы Қазақстан Жазушылар Одағының хатшылығына, ал 1939 жылы оның
төрағалығына сайланады.
30-жылдары ақын көп оқу, тынымсыз іздену үстінде өндіре де жазады,
шығармаларының көркемдік сапасы жағынан да айтарлықтай биікке көтеріледі.
"Жаңа ұрпақ" (1935), "Лирикалар" (1936) деп аталған жинақтары бірінен соң
бірі жарық көреді. Белгілі "Оркестр", "Абыл", "Толағай" сынды романтикалық
поэмалары мен М.Әуезовпен бірігіп жазған "Ақ қайың" деп аталатын тұңғыш
пьесасы да сол жылдардың жемісі. Қазақ әдебиетінің сол кездегі маңдай алды
таланттарының біріне айналған Әбділданы дарын сырын танығыш көреген
М.Әуезов: "Қазақ поэзиясына әсерлі, сапалы көркем бір ағым кіргізіп келе
жатқан ақын" деп (1939) бағалайды.
Ә.Тәжібаев 1945-1948 жылдары Қазақ ҚСР Ғылым академиясының Тіл және
әдебиет институтының Жамбыл бөлімін басқарады. "Қазақ әдебиеіті" газетінің
бас редакторы болады. 1963 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты және
Қазақ ҚСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының мүшесі болын сайланады. Филология
ғылымының докторы Ә.Тәжібаев жазушылығына қоса біраз жылдар М.О.Әуезов
атындағы Әдебиет және өнер институтында ғылыми-зерттеу жұмыстарымен
шұғылданып, өмірінің соңғы жылдарын бірыңғай шығармашылыққа арнайды. Қарт
ақын Ахмет Байтұрсынұлы бастаған арыстарымыздың ақталғанын көріп,
тоталитарлық жүйенің сеңі бұзылғанын сезініп, 1998 жылы 90-ға қараған
шағында дүние салды.

“ – ӘБДІЛДА! – ДЕДІМ АЙҚАЙЛАП, ӘБДІЛДА! – ДЕДІ ЖАҢҒЫРЫҚ...”

Шымкент жақта жеті жылдықты бітіріп, туған топырағы – астана Ақмешітке
қайта оралған кезінен-ақ Әбділда бала жұрт назарына ілікті. Өйткені, ол
Қаңлы Жүсіп, Кете Жүсіп, Шораяқтың Омары, Дұрыстың Сейілі сынды Сыр
сүлейлері жырларын жатқа айтатын. “Төрт дәруіш”, “Қамыр заман хикаясы”
сияқты зәру кітаптар Әбділданың қолынан түспейтін. Өлең болып таң атырып,
өлең болып күн батыратын балаң бозбаланың өз қатарынан оза шауып, дарабоз
дарынды ағаларының жанынан ертерек табылуына жүрегін жылытқан сол жырлар
мен қисса-хикаялардың әсері көбірек тисе керек.
“Еңбекші қазақтың” корректоры Әбділда да алдыңғы толқын ағаларынан
қалыспайтын. Кешегі “Елім-айлап” еңсе түсірген жұртының жайлауын жайнатып,
қыстауын көркейтуге келгенде алдына жан салмайтын оның маңдайынан
сипаушылар көп болды. Бір ағасы “Ал, кеттік!” десе, бұл жүгіре жөнелетін.
Ұлы Ленин, ұлы Октябрь деп көзін ашқан ол ұстаздары сияқты жүрер жолының
түбі тұйыққа тірелетінін білген жоқ, әрине. Сол тұйық жолда бұл талай
соғылған. Бұл да талайды соққан. Сол Әбділда соққысына ұшырағандардың бірі
Мағжан еді. Оған түрткі болған Мағжанның “Еңбекші қазақта” жарық көрген
“Тоқсанның тобы” атты өлеңі еді. “Бұл оның советтік қазақ халқына ағынан
жарыла шынын айтқаны, өз кінәсін мойындағаны еді. Бірақ біз оған сенбедік.
Сол кездегі он сегіздегі бала, мен, “Еңбекші қазақ” газетінің редакторы
Ғаббас Тоғжановтың тапсыруы бойынша “Тоқсанның жырын тоқсанның өз ұлы
жырлайды” деген өлеңмен жауап жаздым. “Еңбекші қазақ” газетінде ол да
басылып шықты. Бұл менің де, мені тәрбиелеп сөйлеткен ағаларымның да тарих
алдындағы кешірілмейтін күнәсі еді” деп жазды кейін Әбділда.
Әбділда және былай деп жазды: “Біз бүгін ертеңгі күнімізге қарап,
жарық болашағымызды көрсек, кешегі күнімізге қарап, өткен жолдарымыздың
қияметтей ауырлықтарын да көреміз. Культ дәуірінен басталған қанды қырғын,
шегінен асқан заңсыздық қазақ халқы мен оның интеллигенциясын қоса қиратқан
сұмдық соққы еді. Біз бүгін әділдік орнаған заманда өшкеніміз қайта жанып,
өлгендеріміз қайта тірілген қуанышты күндерді басымыздан кешіре бастадық.
Солардың бірі поэзиямызға алтын қазынасын көтеріп қайта оралған Мағжан
Жұмабаев және оның ескірмес, өлмес жырлары”.
Тағы бірде былай деп те жазыпты: “Өзі жиырманың ішіне жаңа кірген жас
Мағжан махаббаттың бұлбұлындай сайрады. Орыс поэзиясының ең дүлдүл
ақындарымен, сонау Блоктың өзімен үндесе білген ол:
“Сұлу әйел идеал,
Сұлу әйел бір қиял!” – дегенді қазақ ақындарының ішінде бірінші боп
айтты. Сөйтіп, ол біздің поэзиямызда махаббат тақырыбын тіпті биік
шарықтатып, аспандатып әкетті”.
Осындайда Мұхтар Әуезовтің осыдан тура 80 жыл бұрын жасаған
көріпкелдігі еріксіз еске түседі: “Бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен
келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз Мағжанның сөзі.
Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенімсіз деп білемін” деп жазған-
ды ол. Күмәнді, сенімсіз сөздерді қойдай тоғытатынымызды қайдан білген
десеңізші! Білген. Білетіні: үкімет пен партияның социалистік реализм
дейтін әдеби асарында жағымды кейіпкерге жағымсыз кейіпкердің аузын
ұрғызбаған, “Партия – жыр-әнім, партия - ұраным!” деп зікір салмаған кім
бар еді? Күмәнді, сенімсіз сөздерге кейін өзі де барған Мұхаңның. Абайды
Абай ету үшін заманның ыңғайына есіп, ақылман әкесі Құнанбайды
“құрбандыққа” шалған. Бірақ ол бәрі бір қуғыннан көзін ашқан жоқ. Дұрысы:
көз аштырғанымыз жоқ. “Абай советтік заманның ақыны емес”, “Абай – қара
халықты қанаған байдың баласы”, “Абай – ұлтшыл, діншіл, құдайшыл ақын”
десіп, жоғары жаққа арыз домалатқандардан қазір ешкім қалмаған да шығар.
Домалақ арыздармен Әбділданы да домалатып жататынбыз. Сондай
доңғалақсыз домалақ арыздардың бірі “Москва. Кремль. КПСС Орталық
комитетіне” деп жол тартар еді. Аты жоқ затсыз қазақтың Әбділдаға
орталықтан ор қазбақ болған орысшасын ана тілімізге жолма-жол, сөзбе-сөз
аударар болсақ, былай боп шығар еді: “Жамбыл деген дүниеде ақын жоқ. Ол –
блеф, оны ойлап шығарып жүрген айлакер Әбділда Тәжібаев. Біз Әбділда
Тәжібаевты әшкерелей отырып, оған қатал жаза берілуін сұраймыз”.
Арада көп уақыт өтпей әлгі Мәскеуге домалап барған домалақ арыз
Алматыға домалап кері қайтар еді. “Жамбылды қолдан жасаған” Әбділда
өзіміздің Орталық комитет бюросына шақырылар еді. Жалғыз шақырылмайды,
Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин бастаған
біраз мықтылармен қоса шақырылады. Арсыздың арызы оқылады.
– Бұл арыз Москвадан оралып келді, — деп ресми сөзді екінші хатшы
Журин бастайды. – Көтеріп отырған мәселені өздеріңіз біліп отырсыздар, өте
шатақ, өте ойландырарлық мәселе. Орталық партия комитеті өз пікірін
айтпастан бұрын сіздермен кеңесуді дұрыс көрді. Бәріңіз де мәдениеттің,
әдебиеттің білгір адамысыздар және Жамбылды да жақсы білесіздер. Сондықтан
сіздердің сөздеріңізді тыңдағымыз келді. Енді кезектесіп өздеріңіз
айтыңыздар.
Екінші хатшы сөйдеді екен деп елпілдеп, екпіндей қоятын ешкім көрінер
емес. Бірі ырғатылып, бірі қозғалақтап, Әбділдаға қарасады. “Бізді
қайтесің, Жамбылдың басы-қасында болған өзің айтсайшы!” дейтіндей. Әбділда
болса, “Сөйлемейтін, үндемейтін болсаңдар неге келдіңдер?” дегендей жан-
жағына барлап қарайды. Сол ұзақтау үнсіздікті “Жарайды, мен сөйлейін” деп
орнынан тұра берген Сәбит аға бұзып үлгірер еді.
– Мен бұл арызды кім жазғанын білемін, – деп Сәбең бюро мәжілісін
басқарып отырған Журинге қарайды.
– Иә, иә... – деп Журин бұған қарайды. Отырғандар “Е, бұл кім болды
екен?” – деп бір-біріне қарасады. Бәрі де қызыққа кенелуге асық.
– Ол маған оқып берген соң, осы арызды Мәскеуге жіберейін бе,
жібермейін бе деп ақыл сұрады. Мен өз еркің білсін дедім ол жолдасқа. Жібер
деп кесіп айтуға Жамбылды қимадым, жіберме деуге арыз иесінің көңіліне
қарадым, – деп Сәбең тоқ етерін айтқан.
Бюроға шақырылғандар “Міне, қызық қайда жатыр” дегендей аздап күлісіп
алған.
– Сіздер бекер күлесіздер, – деп Сәбең күлгендерге қарап қабағын
шытынатқан. – Жамбыл бар. Жамбыл белгілі Жетісу жырауларының бірі, оны
өтірік деу барып тұрған ақылсыздық. Сонымен қатар ойланыңыздаршы, халықтың
қай ақыны партия мектебін бітіріп шығыпты, Жамбыл да солардың бірі емес пе?
Ол қалай партияны, көсемдерді жырлайтын саяси жыршыға айнала қалады? Мені
әңгіменің бұл жағы да қатты толғандырды. Арыз жазған жас ақынның көңіліне
қарадым деген себебім осы. Ал мен жүз пайыз Жамбыл жағындамын. “Алтын
тәтем” дейтінмін, айта берем солай “Алтын тәтем” деп...
Ағынан жарыла ашық-шашық сөйлеген Сәбеңнен кейін Журин тағы кім
сөйлейді дегендей болған, бірақ суырылып ешкім шыға қоймаған. Мұхтар сол
мығым отырған қалпында қалды. Күлмек түгіл жымиған да жоқ Сәбит сөзіне.
“Бұл не масқара?!” дегендей демін ішіне тарта жан-жағына қаранған.
Өйтетіні: ұлы жырау тоқсанға келгенде “Жасы кәрі, жаны жас, аспандай шыққан
әні жас Жәкем, сен әрі әкеңнің әкесіндей, әрі шөберенің құрдасындайсың, әрі
болашақ ұрпақ тұрғысындайсың. Ғасырларды көктей өткен даналық тірлік осы
да” деп құттықтау жолдаған Әуезов қой бұл! Сол сөзі сөз. Аспан аударылып,
жер төңкерілсе де ол сөзін қайтып алмақ емес. Соны айтамын деп және әуре
болғысы жоқ. “Оңбайтын бала өнбейтін дауды даулайды”. Білетіні осы. Тағы
бір білетіні: “Іштен шыққан жау жаман.”
Жырау Жамбылдың үкімет шешімімен әдеби хатшысы болған Ғали да қара
түнек. Кімді жазғырарын білмей даң. Жамбылға жала жапқан жас ақынды ма,
әлде жас ақынның көңіліне қараған сақалды Сәбит ағасын ба? Түсініп болар
емес. Жамбыл:
– Шөлге шыққан бұтадай
Бойың қысқа мыртиған.
Қара шолақ бұқадай,
Суға тойып тыңқиған, – деп әзілдеуші еді өзін. Бұл да есе жібергісі
келмей:
– Атаныпсың ежелден
Екейдегі қиқар шал, – дейтін. Кейін Жамбыл атасы о дүниелік болғанда:
– Ортада көрінбейсің бүгін өзің,
Сөйлеп тұр, бірақ сенің сырлы сөзің, – деп елден бұрын өлеңдеткені
есінде. Бұл ғана ма екен, басқалары да сөйткен. Е, Жамбылды жырына жалау
етпеген кім бар?!..
Үнсіздікті Әбділда бұзды.
– Ұлы жырау, ұлы ақын Жамбылдың хат танитын көзіне, жазатын қолына
айналғаным рас. Бұл тек революциядан кейін ғана қолымыз жеткен табысымыз,
сауатсыз кәрі мен сауатты жас буынның жарастығы еді. Мұндай ұрпақтар
гармониясы бізде бұрын болған емес. Революция мені оқытып Жамбылға берді,
ал Жамбыл маған жаздырып отырып, өзінің көл-көсір жырын революцияға арнады.
Осы да блеф бола ма?.. – деп дауылдата, жауындата сөйлеген Тәжібаев тым
ашулы еді, Журин:
– Түсінікті. Сабыр етіңіз. Болды. Рахмет, – деп жаймашуақ бола
қалды.
Бюроға шақырылғандар осылай тарасқан. Сәбит ағасымен сыртқа иін тіресе
шыққан Әбділда “Ағасы-ау, бәрі өзіңізден екен ғой!” дегісі келген. Дей
алмады. Дей алмайтыны: мұндай-мұндайлар Сәбеңе жараса береді. Сен сөйтіп
едің деп мұнымен жаға жыртысқан әзірге ешкім жоқ. Оның үстіне өзін
қанатының астына алып, қатарға қосқан осы Сәбит ағасы. Сонау отыз бірдің
қысында жиырманың үстіне жаңа шыққан жас ақынды бас ақындай көріп,
“Әбділда!” деп хат жазғанын қалай ұмытады. “Сен Қызылордада екенсің ғой,
мен Семей жағында шығар деп жүргем” деп басталатын ол хат. “Ғабитпен менің
полемикамды оқыған шығарсың. Ғабит жолдас орынсыз жерге әулиелік жасады.
Мені қаралағанымен қоймай, Қызылжардың секциясын менің жігім ғып көрсетті.
Былтыр шет жағасын көрген сықылды ең, партияның көркем әдебиеттегі ұранын
орындауға талпынып істеген істі баяғы сасық жікке жыққысы келгеніне мен
өзім қатты ренжідім. Сен маған бұл туралы көмектестік пікіріңді жазуға
тиістісің” деген сөздермен жалғасқан хат аяғын Сәбең былай аяқтапты: “Саған
тапсыратын нәрсе: егер Қызылордада азын-аулақ күн болсаң, сонда ҚазААП
бөлімшесін оформить етіңдер. Сөйтіп, мүшелерінің тізімін жасап, правление
құрып, өлкелік басқармаға бекітуге жіберіңдер”.
Әбділда үшін қарапайым Сәбеңнің, бауырмал Сәбеңнің, кең етек, кең
жайлау Сәбеңнің, сені кем көрмей, тең көретін Сәбеңнің жөні бөлек. “Ал,
кел!”, “Ал, же!” дейтің Сәбең: “Аузыңды аш, асатып жіберейін!” деуді де
ұмытпас еді. Әрине, бұған Мұхтар да аға, Ғабит те аға, бірақ, бірде тату
болса, бірде қату бола қалатын ағалары арасында жүріп бәріне бірдей болу
Әбділда үшін қиынның қиыны-ақ еді.
– Біз ортамызға Әуезов келген соң айырылыса бастадық, – дер еді Сәбең
Әбділдаға. – Сен маған тура әуезовшілге айналғандай көріндің. Оған шық
жуытпасқа тырыстың. Мен сені сол қылықтарың үшін жауапты орындарда айқайлап
тұрып сынадым. Тәжібаев Әуезовтің рупорына айналды дедім. Осындай қызу
үстінде жарықтық “Абай” атты романға да тілім тиіп кетті...
Әбділда ағаларын алаламайды, оған бәрі бірдей, бәрі де ұлы, бәрі де
дана. Шыны да солай ғой. Әбділда әуезовшіл болса, Әуезов те әбділдашыл,
інісінің жазғандарын жадынан шығармайды. Жылт еткені болса жүрегін жайып:
“Е, міне, осылай болса керек!” деп құшағына алады. “Біз де қазақпыз” атты
драмасын үйіне кеп оқып бергеннен соң да солай еткен. Жұбайы Валентина
Николаевнаға дауыстап: “Валя, саған да құйдым, кел, үшеуміз ішейік. Мына
Әбділда өте қызық, өте күшті шығарма бітіріпті, сол үшін алайық!” деуі де
содан-ды.
Көрінгенге көтере көпшік қоюдан аулақ Әуезовтің сол бір дастархан
басында айтқан сөзі Алматыдан әрі асып, Мәскеуге де жетіп еді. Көп ұзамай
Александр Хазин аудармасындағы “Біз де қазақпыз” бүкілодақтық талқыға
түсті. Атақты драматург Николай Погодин, ақын-драматург Илья Сельвинский,
үлкен жазушы Леонид Соболев бастаған қабырғалы қаламгерлер тезінен түп-түзу
күйінде өту оңай емес-ті.
– “Қазақ” – талантты, ақындық шығарма. Маған мұның тек астарлы ишараты
ұнамайды. Халық неге қамауда, оны қоршаудан шығармай, жарық дүниені іздеуге
мұрша бермей ұстап отырған Бура кім? – деп Погодин Әбділдаға қараған.
– Халық өзгелерге қол созып, олармен қатар жасауға ұмтылады, – деп
Әбділда орнынан көтерілген.
– Дұрыс айтасыз. Өте дұрыс, – деген Погодин.
– Мұндай тұста... – деп сәл кідірген Әбділда әрі қарай ағылған. – Бір
елді бурадай билеп, өз үйірінен шығарғысы келмейтін, өзіне ғана бас иіп,
өзіне ғана табынуды тілеушілерге, соған зорлықпен көндірушілерге, мифке
айналған жалған иелерге халықтың саналы ері қарсы шығады. Барлық күш-
қайратын ой қараңғылығына, жан дімкәстігіне, өмірге еркіндік бермейтін
шатқалаңдарға қарсы жұмсайды. Ол қараңғылыққа от лақтырады, көмескі
көңілдерге, көлеңке түкпірлерге жарық береді, жұртқа арызын шағады. Сөйтіп,
жалғыз басын өлімге байлап, барлық билеушілерге қарсы қан майданға
түседі...
Ұзақ та екпінді сөзін “Қазаққа қазақтың көзімен қарай алғандар ғана
әлгі Николай Федорович айтқан “астарлы ишаратты” дұрыс түсіне алады” деп
аяқтаған Әбділда отырғандарға көктен түскен тәңірідей көрініп еді.
– Мен ақындық драмадан өзімнің сыңарымды көріп отырмын, – деп
Сельвинский Әбділда сөзінен кейін су сепкендей болғандарды оятып үлгірген.
Сельвинскийдің керемет мақтауын одан сайын күшейте түскен Леонид
Соболев:
– Мұны халық туралы халықтық аңыз деп санауымыз керек, – деп өз
шешімін бір-ақ кесіп айтқан.
Ол Әбділда Тәжібай баласының басынан кешкен ең бақытты күндерінің бірі
еді. Бірақ, Қазақстан Жазушылар одағын аттап өтіп, КСРО Жазушылар одағынан
бір-ақ шыққан Әбділданың демін басқысы келгендер де табылып жатты.
– Аманбысың, Әбділда, сені әурелемей-ақ телефонмен айта берейін, – деп
Жазушылар одағын басқарып отырған Сәбең шаң берер еді бір күні. – Сенің
“Біз де қазақпызыңды” одақта әлі оқыған жоқпыз ғой. Соны оқуымыз,
талқылауымыз керек, жолдас. Сенің бұл пьесаңның үстінен түскен сигнал бар.
Мінеки, арыз қолымда тұр. Сені Сталин басшылығына қарсы, ұлтшылдық шығарма
жазған жазушы депті. Ертең сағат 10-ға президиум шақырдым, сонда
талқылаймыз.
Айтқанындай, талқылау басталады ертеңіне.
– Бұл, жолдастар, күнәсі жұқалауға келетін символизм ғана емес, бұл
көсеміміз Сталинді, бүкіл Сталин ғасырын кірлеген, қастандық жасаған
шығарма! – деп алғашқы сөзді алған драматург Мұсатай Ақынжанов сәл ентік
баса бере:
– Әй, Әбділда, саған осылай жазу неге керек болды? – деп өзімсінген
болар еді.
– Керек болғаны да, – дейді Әбділда кекесінге салып.
– Сен, Тәжібаев, дұрыстап жауап бер, мынауың жауап емес, қылжақ қой, –
дейді Сәбең бір тұстан.
– Әбділда-ау, кәдімгі өзімізше қазақша жазуға болмады ма? – деп
Ғабиден жұмсартқан болады.
– Астары қалыңдау, бояуы баттасыңқырап кеткен жерлері көзге ұрып тұр.
Сол бояуларды қайта жазу керек болар. Ал, “қастандық” деген сөздің әлгінде
бекер айтылғанын айтпай кетуге және болмас, – деген Ғабит сөзі қойылып
отырған мәселенің соншалықты мәнді еместігін аңғартқандай еді, Сәбит
болмай:
– Мен бұған есіңді жи, адамдарға сын көзімен қарайтын бол, көрінгеннің
рупорына айналма деп ескерткенмін. Бірақ, бұл достық кеңеске құлақ аспады.
Ақыры осыған соқты, күйрей құлататын зиянды шығарма жазды. Тағы да
қайталаймын мына жиналыс үстінде “Әбділда, есіңді жи, партиялық міндетіңді
ұмытпа” деймін. Ал мына нәрсеңді барынша теріс, біздің ұлы саясатымызға
қайшы келетін, Сталин жолына қарсы жазылған шығарма деп қаулы аламыз. Бұл
жиналыста Ақынжанов жолдас өте дұрысын айтты, оған рахмет айтуымыз керек, —
деп мына бас қосудың түпкі мақсаты осы дегенге келтірген. Әңгіме әуенін ә
дегеннен түсіне қойған Әуезов Ақынжанов сөзі бітер-бітпестен лекциям бар
еді деп шығып кеткен-ді, Сәбиттің соңғы сөзін естіген Ғабиден “Онда неге
отырмыз?!” деп есік жаққа беттер еді. “Е, солай де!” деп қолын бір-ақ
сілтеген Ғабит те солай, кетіп барады. Біреу біреумен сөйлеспейді. Бәрі де
бір елі ауызға екі елі қақпақ қойып үлгірген. “Тәжібаев ұлы саясатымызға
қарсы, Сталин жолына қарсы”. Қарсы емес десең, сен де қарсы болғаның.
Қуаттағаның, құптағаның. Ендеше, үндеме. Үндеген үйдей бәлеге қалады.
Сол үйдей бәлеге қалды Әбділда! “Үндеме дейсің, үндеме дейсің сен
неге, үндемес болсаң берілген маған тіл неге?!” дейтін Әбділданың үні
өшкенмен бірдей-ді. Жазушылардың бастауыш партия жиналысында үш рет,
аудандық партия комитетінде екі рет, қалалық комитетте тағы бір рет талқыға
түскен Тәжібаевтың қалай талып түспегеніне таң қалғандар көп болған ол
күндерде.
– Не болды, қозым, өрт сөндіргендей боп келдің ғой? – дейтін шешесі
Айманкүл.
– Жай шаршағандікі ғой, – дейтін бұл.
Шаршайды, әрине. Шаршайтыны: әлгі талқылауды тілге тиек етпейтін газет
қалмаған. Аудандық, облыстық, республикалық... “Правда” да мұның пәрше-
пәршесін шығарған. Ақыры Тәжібаевтың аты аталған “Драмалық театрлардың
репертуарлары туралы” атты Сталин қол қойған Орталық комитет қаулысымен
тынған.
– Қалай тірі қалғансыз?! – дейтінмін Әбекеңе.
– Тірі қалдырды ғой, – деп күлетін ол. Бір ғажабы, ешкімді
кінәламайды. Кінәламайтыны: шығасыға иесі басшы. Неге соны жаза қойып едім
деп және өкінбейді. “Өзің қалай болсаң, өмірің де солай болады” дейтін.
Елім деп еміренген Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан
Жұмабаевтарды мысалға келтіретін. Елім деп өлімге бас тіккен оларды күдігі
көп кеңес үкіметі неге жақсы көрмеді деп айта аласың ба? Айта алмайсың.
Соны айтады. “Халық неге қамауда, оны қоршаудан шығармай, жарық дүниені
іздеуге мұрша бермей ұстап отырған Бура кім сенің мына пьесаңдағы” дегенді
маған Погодин неге айтты деп мені де ойға шақырады. “Бура әсіресе көктемде
бар күшіне енеді. Аузынан будақ-будақ көбік шашады. Жақын барсаң шайнап
тастайды. Билік те тап сол емес пе?” деп және сауаттандырады мені. Сол
пьеса үшін жерден алып, жерге салған ағаларын да, аға еместерді де ақтап
сөйлеуді де ұмытпайтын. “Партия уставы – партия нұсқауы. Солардың орнында
өзім де сөйтер ме едім, кім білген” дейтін. Мен болсам, “Иә, сіз сөйтер
едіңіз! Шайнап тастайтын, жайпап тастайтын нағыз бураның өзі болар едіңіз”
деп қағытатынмын. Кеңкілдеп күлетін. Күліп отырып:
Айдауына түскенім жоқ желдің мен,
Не болса да өз бетіммен көрдім мен.
Қалғаным жоқ іргесінде есіктің,
Нақ алдына шықпасам да төрдің мен, – деп өлеңдететін.
Әбділданың оны-мұныға мұқалмайтыны оның мықтылығы еді. Бұл оның
төзімділігі емес, тереңдігі болатын. Әр адам өзінше бір-бір әлем. Оның өз
заңы, өз ережесі бар. Оны өзі шығарып, өзі бекітеді. Өзгертуге хақың жоқ.
Мұның да өзгертуге жатпайтын өз заңы бар. Кейде өзгенің заңын өз заңымен
үйлестіре алмай қор болар еді.
Адамменен адамның арасы алшақ,
Біреу дұрыс туғандай, біреу жаңсақ.
Соның бәрін өлшеуге ойым жетпей,
Отырамын сөз таппай кейде шаршап, – дейтіні сондықтан-ды.
Кейде бастары бір қазанға сыймайтын ағалары да шаршататын. “Сен
Әуезовтің рупорына айналдың” дегенді Сәбит ағасынан естісе, “Әділдік, ақтық
бәріміздің де мұратымыз. Әділдік үшін қажырлы қайсарлық керек. Осындай
берік қасиет сенен табылды ғой деуші едім, онымыз бекер болып шықты. Сәл
салмақ түсіп еді, Сәбит туралы сайрап шыға келдің” дегенді Мұхтар ағасынан
естиді. Осындайдың бәрін көтеру үшін күш керек. Ақыл керек, сана керек. Сол
ақыл мен сана ағаларының бір сәттік өкпе-наздарын өзіне деген марапатқа
балатып жататын. Әдебиеттің бар-жоғын дұрыс салмақтай білмейтін біреу
болсам сол сөздер маған айтылар ма еді деп өзін-өзі жұбататын.
Әбділда әдебиетіміздегі алыптар шоғырының ең соңғысы еді, өмірден де
ең соңғысы боп өтті. Қатары сиреген жанның панасыз қалған жетім қозыдан
аумайтынын мен сонда көрдім. Бірақ, сыр бермейтін. Әйтсе де өлең-жырларымен
ғана сырласудан, өлең-жырларымен қана мұңдасудан басқа ештеңе қалмағаны
көрініп тұратын. Онысы жазған-сызғандарынан да байқалып қалушы еді:
Алыстап кетті
Күндерім алтын арайлы,
Жастығым өтті
Көтерген отты жалауды.
Батар күндерге
Қиылып қимай қараймын,
Келер күндерден
Ұялмай өтсем жарайды.
Өткен күндерінің жылы шуағына рахаттана шомылатын ол кейде кәрі
Әбділда алдында жас Әбділданы, жалын Әбділданы сөйлетуге асығар еді.
“Дауыстап айт, дұрыстап айт!” деп дегбірінен адастырар еді. Сол сәт кәрі
Әбділда көнетоз күпісін иығынан тастай бере жалаңтөс жас Әбділдаға айналып
шыға келгенін байқамай да қалар еді. “Әбділда!.. Әбділда!.. деп жер-дүниені
жаңғыртар еді. Өз дауысы өзіне “Әй, Әбділда!.. Әй, Әбділда!.. Әй,
Әбділда!.. деп жаңғыра, жарды ұра қайта жетер еді. Бірі Мұхаң, бірі Сәбең,
бірі Ғабең боп естілер еді ол дауыстар. Мүмкін, “Әй, Әбділда, сен “жүдәні”
жүдә көп айтады екенсің” деп күле сөйлейтін Ілияс ағасы болар. Мүмкін,
Бейімбет... Мүмкін, Асқар... “Қазір де менің алдымнан көлеңкең көлбеп
өтеді, “Әбділда!” деген дауысың ап-анық маған жетеді. Адасып қалған
құландай жоғалтқан жолдың жалғасын, отырмын сенсіз жүре алмай, қайдасың,
аға, қайдасың?” деуші еді Асқар ағасын сағынғанда. Сол болар. Жо-жоқ, “Әй,
Әбділда!.. Корректор Әбділда!.. Мына газеттегі қатені неге көрмейсің?!”
дейтін арбакеш ағасы, әзілкеш ағасы Қалмахан шығар... “Әй, Әбділда, енді
қартайғанда әдебиет институты неңді алған?” деп қимай қоштасқан Қасым болса
ше? “Өзге емес, өзім айтам өз жайымды” дейтін қайран Қасым ғой! Бұған да
“өзге емес, өзің айтқың өз жайыңды” деп тұрған жоқ па екен?! “Түсіндім,
Қасым!” дегендей, Әбділда өз жайын өзінен аумайтын өз өлеңіне айтқызар еді:
– Әбділда! – дедім айқайлап,
– Әбділда! – деді жаңғырық.
Жанымның атты жалыны,
Дауысым жатты жарды ұрып.
– Әбділда! – дедім айқайлап,
– Әбділда! – деді жаңғырық.
Кеудемде тұрды от лаулап,
Жер менен көкті жандырып.
– Әбділда! – дедім айқайлап,
– Әбділда! – деді жаңғырық.
Кеудемде бір күй салды ойнақ,
Жақсылық жанға салды ұрық.
“Халқым барда мен бармын қашанда да” деп от асап, жыр қашаған Әбділда
ақынның осылай “мен!” деуге, “менмін!” деуге моральдық құқы бар-ды. Ондай
құқты бір жағынан жырсүйер халқы берсе, екінші жағынан сол қазақ дейтін
халықтың мандатына айналған ұлы ұстаз ағалары берді. “Өзі болған қыз
төркінін танымайдының” керін келтіруден аулақ ол да ардақты ағаларының
бағасын біле білді:
Қандай жақсы қамқоршың болса ақылды,
Мезгілінде біледі ол тіл қатуды.
Терісіңді теріс деп тура айтады,
Арзандатпай тағы да қымбатыңды.
Қорқытпайды үркітер өтірікпен,
Айтады ойын өзіңмен отырып кең.
Жақсы ұстаздың қасында ойың еркін,
Серпіп сені қақпайды көкіректен,
Сөйлемейді ол желдетіп, құйындатып,
Оңайларды көрсетпес қиындатып.
Келер күннің естисің кеңесін де,
Ақыл-ойың бөлінбей миың қатып... – деп жырлауы да сондықтан.
Ұстаздықтан өзі де жалыққан емес Әбділданың. Өзінен кейінгілерді
демеп, қолдап отыратын. Іні-қарындастарының жақсы жырларымен жүрек
жылытатын. “Маған Сағидің “Қазақ әдебиетінде” басылған:
Мен әйтеуір жеткенше бар өмірім
Бәрін, бәрін жинаймын әдемінің.
Жақсылықтың бәрінен үміттімін,
Жақсылардың бәрінен дәмелімін, – деген шумағы ұнады. Ақын өлең
айтпаған, сыр айтқан, онысы менің де сырым сияқты” деуі қандай керемет!
Артында қалған жазбаларынан: “Қадыр жырдың үндестігін, сөз сылаңдығын,
ырғақ сұлулығын ұстана білетін ақын. Соның бәрінде біз тамаша ақынды еліге
қоштап, өзіңнен де, еліңнен де айналайын деп отырамыз.
Ақын көзі жұмылмас,
Жырдың көзі жұмылмай.
Елдің туы жығылмас,
Тілдің туы жығылмай деген Қадырға қол соғамыз” деген жолдарды да оқыр
едік. “Тұманбай махаббат өлеңін өзгемізден көбірек жазған ақын. Оларының
аса күштілерін де, әлсіздерін де жақсы білеміз. Сол Тұманбай бір күні:
Сенің туған күніңде
Көңіл отын маздаттым.
Жалындаймын деп жүріп
Жанып кете жаздаппын.
Саған арнап көп өлең
Жазғанменен толғанып,
Саған бірақ татитын
Бір өлең де жазбаппын, – деп ағытты. Тұманбайдың бұл өлеңі Күлтайға
арналса да, мен оған бұдан да гөрі кеңірек мағына бердім” деген жолдар да
Әбділдаға тиесілі. Қыз ақындар ішінен Фаризаны айрықша атайтын ақын оның:
Аймалап құшқан қылықтарың үшін,
Дүниені ұмытқаным үшін
Өкініш қарыған жалын-мұңым үшін,
Жалт етіп өткен сағым-күнім,
Мен сені ұмыта алман! – деген өлең жолдарын алға тарта отырып: “Бұл
менің құлағыма жағатын қатты дауыстардың бірі” деуі де сөз танитын
Әбділданы одан сайын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.