Кәсіпкерліктің мәні формалары мен бағыттары

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым минисрлігі.

«Экономикалық теория» кафедрасы.

Тақырыбы: Кәсіпкерліктің мәні формалары мен бағыттары

Жоспар.

Кіріспе . . .

I. Кәсіпкерліктің даму эвалюциясы және негізгі теориясы . . .

1. 1 Кәсіпкерліктің түрлері және формалары . . .

1. 2 Кәсіпкерлікті басқару жүйесі мен тәсілі . . .

II. Қазақстан Респупликасының кәсіпкерлік жағдайын талдау . . .

1. Аймақтық және жергілікті деңгейдегі кәсіпкерлік . . .

Қорытынды

Кіріспе

Экономикалық дамудың экономикалық моделі қазіргі заманғы экономикалық даму теорияларының арасында ең соңғы орында емес, оның мәні - экономика жағдайын жақсартуда жаңа шағын және орта кәсіпорындардың үлкен потенциалы бар екендігінде. Осы теорияға сәйкес мемлекет кәсіпкерлік белсенділікті ынталандырудың жеткілікті дәрежеде тиімді және оңтайлы әдістерін табу тиіс. Өтпелі экономика кезеңінде экономикалық дамудың кәсіпкерлік моделі жалпы эканомиканы сауықтырудың маңызды факторы және дағдарыстан шығу жолындағы алғашқы қадам болып табылуы мүмкін.

Бұл зерттеудің өзектілігі соңғы уақытта көптеген ТМД елдерінде кәсіпкерлік белсенділіктің төмендеп кетуінен туындап отыр. Қайта құрылған кәсіпорындардың көбісі барлың мүмкін болатын нұсқауларға, салықтарға шектеулерге шыдай алмай жабылып қалды. Тек шығын фирмалар ғана емес, сондай - ақ ірі өндірістік алыптардың да жабылу қаупі бар. Кәсіпкерлік әзірге экономиканың белсенді қоректенушісі бола қойған жоқ, дамыған нарықтық эканомикасы бар елдерде өрңс алғандай, жаңа жұмыс орындарын аша алмауда. Мұндай жағдайлардың себептерінің бірі фирманы тікелей басқару деңгейінің және мемлекеттік деңгейде қамтылған кәсіпкерлікті басқарудың тұтас жүйесінің жоқтығы, сондай - ақ жеке салаларда кәсіпкерлікті дамытуды қамтамасыз ететін тиімді механизмнің жоқтығы болып табылады. Қазіргі мол шетелдік кәсіпкерлік тәжірибеге қарамастан транзиттік эканомикасы бар елдердің ерекшеліктерін есепке ала отырып, шағын фирмаларды құру және жұмыс істеудің тәжірибелік мәселелерін зерттеуге, шағын және орта бизнесті анықтауға, кәсіпкерләк феноменінің маңыздылығын зерттеуге арналған бірқатар нақты зерттеулер жасау қажеттілігі бар.

Кәсіпкерлікті дамыту саласында теориялық және методологиялық мәселелері отандық, сондай - ақ, шетелдік ғалымдардың еңбектерінде

көрініс тапты. Дегенмен бұл салада жасалған жұмыстардың бар екндігіне қарамастан, ол жұмыстарда негізінен, кәсіпкерлік қызметін дамытудың жалпы экономикалық көзқарастары ғана қарастырылғандығын айтуымыз керек. XIX ғасыр басында - ақ Жан Батист Сэй кәсіпкерлікті жер және қаржы ресурстарын басқару проблемаларымен шұғылдануда. Бірақ кәсіпкерлікті басқару мәселесі негізгі өндіріс факторы ретінде әлі күнге дейін бірінші орынға қойылған жоқ . Бұл зерттеуде басқару тұрғысынан кәсіпкерлікті дамытудың концепциалық әдісі талданады.

Даму эвалюциясы

Кәсіпкерлік туралы теориялық концепция алғашқы рет 1725 -1730 жылдары. Ричард Кантиллионның (Richard Cantilion) еңбектерінде баяндалды. Кейінгі 250 жыл шегінде кәсіпкерлік теория әртүрлі ғылымдар мен экономистердің еңбектерінде дамытылды да, олар бірте -бірте кәсіпкерлік - бұл адамның тәуекелмен жанартпаға деген бейімділігі ғана бұл емес, қорыта келгенде жаңа кәсіпорын құруды білдіретін ұғым деген пікірге келді. 1725 жылы Кантиллион кәсіпкерлікті, өз мойнына тәуекелді алумен байланыстырды, сонымен қатар ол капитал салушы кәсіпкерлер мен өз еңбегін, ресурстарын қолданушыларды ажыратып отырды (таблица1. 1. ) Ол кәсіпкерлерді өзіне өзі жұмыс орнын жасайтын адам ретінде қарастырды. Адамды белгілі бір төлемақы, сыйақы үшін жұмыс істеу қанағаттандырмаса, ол өз ойларын жүзеге асыру жолдарын іздей бастайды, сөйте келе ол кәсіпкерге айналды. Кантиллионның пікірінше, кәсіпкерлердің басты ерекшелігі олардың тұрлаусыз жағдайларында жұмыс істеулері.

Пайдалана отырып, тәуекелге сияқты физократтар кәсіпкерлік концепциясын кеңейте түсті. Олар Кантилион сияқты кәсіпкерлерді тқрлаусыздық иелері деп санады, бірақ ілгері жылжи отырып, бұл анықтамаға өндіріс процесін енгізді, демек сонымен бірге кәсіпкерлердің пайда табуы үшін белгілі экономикалық ресурстарға ие болу қажеттілігі де енгізілді. Олардың түсінігінше кәсіпкер өнім өндірісін ұйымдастыру, жаңа әдістерді енгізу және жаңа өткізу нарықтарын іздестіру қажет. Басқа бір физократ Николас Бауде өндірушілер мен фермерлер топтарының гүлденуі, олардың жаңалықтарға яғни жаңартпа мен менеджментке деген бейімділіктеріне байланысты деп санады. Бауде еңбек өнімділігінің ұлғаюындағы ғылым мен технологияның маңыздылығына әрдайым ерекше көңіл аударып отырды. Ол кәсіпкер мен меншіктенушінің өзара айырмашылықтары бар деп ұйғарды.

«Кәсіпкерлік» терминіне деген әртүрлі көзқарастардың эвалюциясы

1776 жылы Адам Смит өзінің «Халық байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеулер» атты еңбегін жазғанда, ол негізгі өндіріс факторларынбөліп көрсетті: жер, еңбек, капитал. Кәсіпкерлік фенонимі жер, еңбек, капитал сияқты өндіріс фактоларын жұмыс істеуге мәжбүрлейтін қозғаушы күш болып табылады. Бірінші кезекте сқз, кәсіпкердің фирманы құрудағы немесе барлық өндіріс факторларының белсенділігін арттыру арқылы қазіргі кәсіпорынды дамытудағы зор еңбегі жөнінде болып отыр. Сондықтан, кәсіпкерліктің соңғы уақытта негізгі өндіріс факторларымен бір қатарға қойылып жүргені кездейсоқтық емес. Кәсіпкерлік экономиканың дамуына үлкен үлес қосады, себебі осы қызметтің арқасында жаңа жұмыс орындары пайда болады, техника және технология дамиды, жаңа өндіріс және қызмет көрсету салалары қалыптасады, жаңа аймақтарды игеру жүзеге асырылып, ұлттық кірістің көлемді бөлігі жасалды.

Кәсіпкерлікті тек жаңа бизнестің басталуымен жиі байланыстырылады. Шындығында, кәсіпкерлік қызмет саласы әлдеқайда кең. Бүгінгі фирмаларда өндіріс көлемін ұлғайтуға, фирма қызметінің географиясын кеңнйтуге, фирманың дамуына жаңа күш беруге немесе жай фирманыңөмәр сүру қабілеттілігін қолдауға және тақырға отырудан құтылуға деген қажеттіліктер жиі туындайды. Кәсіпкерлік қызметінің бұл элементтерін бюджеттік, былайша айтқанда, пайдасыз деп аталатын ұйымдарға да байланысты айтуға болады. Қазақстанда кәсіпкерлік жөнінде 90- жылдардың басында, қайта құрудың басталуымен айтыла бастады. Бұл кезде былайша айтқанда «комсомолдық кәсіпкерлік» басталды, көптеген белсенді жас адамдар, негізінен комсомол жетекшілері, жастардың шығармашылық ғылыми-техникалық орталықтары негізінде кооперативтер құра бастады. Несиелеудің жеңілдік жағдайлары жасалды. Мұның үстіне, өспелі инфяция жағдайына дәл осы кәсіпкерліктің алғашқы толқыны төтеп беріп қана қоймай, сондай-ақ қажетті, былайша айтқанда, бастапқы капитал жинай алды, себебі несие ақша «қымбат» алынып, «арзан» қайтарылды.

Кәсіпкерлік қызметін бұрынғы Кеғес Одағы кезінде 1987 жылы қабылданған «СССР азаматтарының жеке еңбек қызметі туралы» заңы алғаш рет ресмилендірді. 1988 жылы «Кооперация туралы заң» қабылданды. Қазақстан Республикасы 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін кәсіпкерлік белсенділікті қолдауға байланысты бірқатар заңдар қабылданды. «Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуымен шаруашылық қызметінің еркіндігі туралы» (1991) «Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау туралы» (1992) заңы сияқты түрткі болды.

Соңғы жылдары Қазақстан Республикасы Президентінің 1997жылғы 6-наурыздағы №3398 «Шағын кәсіпкерлікті дамытуды белсендеті және мемлекеттік қолдауды күшейту шаралары туралы» және мемлекеттік 27-сәуірдегі №3928 «Жеке қызмет және заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне деген құқығын қорғау туралы» жарлықтары кәсіпкерліктің дамуына жаңа күш берді.

Негізгі теориясы

Кәсіпкерлік - адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950жж. ) мән берді. Оның айтқан мынандай сөзін эпиграф етіп алуға болады: «Кәсіпкер болу-басқаның істегенін істемеу». Екінші жағынан кәсіпкерлер- алдымен кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832 жж. ) былай деген: «Кәсіпкер - адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам» «Кәсіпкерлік» терминін алғашқы рет алғылшын экономисі Ричард Кантильон (1650 -1734 жж. ) ендірді. Бұл ұғымға, ол нарықтық тәуелділік жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызды.

Нарықтық экономикада кәсіпкерлік орталық орынға ие және ол әлеуметтік - экономикалық құбылыс ретінде кең спекторлы қоғамдық қарым

- қатынастарды қамтиды. Мұнда құқықтық, психологиялық, тарихи сәттер көрініс алады. Сондай - ақ, кәсіпкерлік әрекет тіршілігіміздің экономикалық жағдайларына да қатысты екені рас.

Ресейде, Қазақстанда кәсіпкерлік ерте заманнан келді. Қазақстаннның көшпелі шаруашылық жағдайына кәсіпкерлік еркін дамыған жоқ Капитализмнің дамуымен кәсіпкерлік те дамыды. 1861 жылғы реформадан кейін темір жол құрылысы, ауыр өнеркәсіп салалары орын алды.

Кәсіпкерлік: мәні мазмұны. Буржуазиялық экономикалық теорияда «Кәсіпкер» ұғымы 18 ғасырда қолданыла бастады. А. Смиттің ойы бойынша, кәсіпкер - сауда - саттық мақсатты жүзеге асыру және пайда түсіру үшін экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі болып табылады. Ол өндірісті өзі жоспарлайды, ұйымдастырады және соның нәтижесіне оған өзі иелік жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызды.

Ж. . Б. Сэйдің анықтамасы бойынша, бұл - өндіріс факторларының қисынын келтіріп ұштастыратын, экономикалық қызмет атқаратын адам.

Бүгінгі таңда кәсіпкер немесе өсімқор деп, иелігіндегі қажетті құралдары өзінікі немесе қарызға алған бар пайдалы жұмысты ұйымдастырушы адамды айтады. Бұлардың қатарына жататындар - шағын кәсіпорындардың иесі, акционерлік қоғамның басқарушы, кооперативтің жетекшісі және шаруашылық бірлестіктерінің менеджерлері.

Кәсіпкер дегеніміз кім? - Бұл сұраққа жауап іздестіту барысында тікелей жеке адамдардың еңбекке бейімділігі мен қабілеттілігін және олардың өздерінің ой - пікірлерін жүзеге асырудағы әрекетін сипаттауға тура келді. Осы орайда, кәсіпкер - қашанда өз бетінше шешім қа былдамайды; белсенді, жаңалыққа, оны тез жүзеге асыруға бейімдік танытады; нысаналы нәтижеге жұмыс істейді; сындарлы сынға «сын түзелмей, мін түзелмейді » және орынды мадаққа « жақсының жақсылығын

айт, нұры тасысын» дайын; ашық іскер адамдар арасында өзі сезінеді; өзіне және серіктеріне қатаң талаппен қарайды; адамдарды басқаруға, оларды түзелмей, мін түзелмейді » және орынды мадаққа « жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын» дайын; ашық іскер адамдар арасында өзі сезінеді; өзіне және серіктеріне қатаң талаппен қарайды; адамдарды басқаруға, оларды әрдайын рухтандырып, іс - қимылдарын үйлестіріп отыруға бейім, икемді адамдар болып келеді.

« Еңбексіз адам, елге сыймас ».

Кәсіпкерліктің ерекшеліктері:

- дербес және тәуелсіздік ;

- экономикалық ынталылық ;

- шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік ;

- жаңашылдық ;

Шындығына келгенде, табыс кәсіпкерлердің кәсіпкерлік процестің барлық қалған элементтерін қозғалысқа келтіре білуі мен дарындылығынан басталды.

Қазіргі заманғы теорияларда кәсіпкерліктің 7 концепциясы бөліп көрсетіледі, олардың әрқайсысы өз алдына мекткп болып табылады және кәсіпкерлік пен кәсіпкерлік процеске өздерінің түсініктемелерін береді. Оларға жататындар:

1. Кәсіпкерліктің жеке тұлғалық қасиеттерді бағалау ұстанымындағы мектебі.

2. Кәсіпкерліктің психологиялық мектекбі.

3. Кәсіпкерліктің классикалық мектебі.

4. Кәсіпкерліктің жетекші ұстанымындағы мектебі.

5. Кәсіпкерліктің ішкі мектебі.

6. Кәсіпкерліктің маркетингтік ұстанымындағы мектебі.

7. Кәсіпкерліктің менеджменттік ұстанымындағы мектебі.

Кәсіпорынның дамуының әртүрлі сатылары: бастама, бизнестің пайда

болуы, кемелдену мен өсу сатылары кәсіпкердің мінез - құлқы мен қасиеттеріне әртүрлі талап қояды.

(1. 2 -кестеде) әртүрлі мектептерге сәйкес кәсіпорынның әрбір даму кезеңінде кәсіпкекрлікке қажетті мінез - құлықтар мен қабілеттерге сипаттама берілген.

Кәсіпкерліктің жеке тұлғалық қасиеттерін бағалау ұстанымындағы мектебі: Кәсікер болып туыла ма жүре келе әлде, бола ма? Адамды менеджерлік, жетекші және қызметтерді жүзеге асыруда табиғи қасиеттерге ие болу керек пе? Деген сұрақтарға жауап табуға тырысуда . Кәсіпкерліктің осындай мектебі табысты кәсіпкер болу үшін белгілі бір жеке қасиеттерге ие болу қажеттілігіне ерекше көңіл аударады . Басқаларды рухтандыру мен

қызықтыру үшін кәсіпкер өз ойының немесе бизнес концепциясының өмір

сүгіштігін дәлелдеп қана қоймай, қойылған мақсатқа жету үшін басқаларды да қызықтырып, сендіруі керек.

Басқаларға осындай ықпал ету үшін, кәсіпкердің басқа кәсіпкерден де табысты болуына мүмкіндік беретін белгілі қасиеттерге ие болуы шарт.

Кәсіпкерліктиің осы мектебіне сәйкес кәсіпкер тиісті шешім қабылдауда және бизнесті іске асыру мүмкіндіктерін табуда сезімдік қабілеттерге ие болады. Басқа мектептердің өкілдері нарықты болжау мен талдауға айрықша көңіл бөлсе, кәсіпкерліктің жеке тұлғалық қасиеттері ұстанымындағы мектеп кәсіпкердің табиғи сезіміне ерекше көңіл аударады. Ли Яккоканың түсіндіруі бойынша, бұл - проблеманы сезіну және шешім қабылдау, ал басқалар алдымен талдау жасау үшін мәліметтер мен деректерді жинап, талдап, қорытады және шешім қабылдаудың тым нысандандырылған әдістерін қолданады. Бұл мектепке сәйкес табысты кәсіпкер тәуелсіздік пен жетістікке ұмтылады және жұмыс істеу қабілеттілігі мен табындылығы жоғарғы дәрежеде болады, тек қана өз қабілетіні сенеді. Мектеп ішінде жігерлік, қаржылық, көрегендік, дербес шешім қабылдай

білу және аянбаушылық сияқты қасиеттерге ерекше көңіл бөлінеді.

Мұндай көзқарастың негізгі қарыластары - кәсіпкерліктің көбінесе жағдаймен анықталатын әр алуандылығын мінез - құлық белгілері арқылы сипаттау мүмкін емес дейтін жағдайлық көзқарастың жақтастары болып табылады. Қазіргі менеджмент теорияларында жағдайлық көзқарастың мықты ұстанымды жеңіп алуына қарамастан, кәсіпкерліктің жеке қасиет ұстанымындағы теория басқа жасалып жатқан концепцияларға қарағанда өзінің жекелілігімен қарапайымдылығының және де кәсіпкердің жеке қасиеттерін бағалау мүмкіндігінің арасында кеңінен тарады.

Бұдан басқа жеке қасиет ұстанымындағы мектепке жақын тұрған мектеп ол - кәсіпкерліктің психологиялық мектебі. Ол кәсіпкерлерді жұмысқа және өмірге деген өте сирек кездесетін көзқарастар мен құндылықтарға ие деп санайды. Психологиялық мектеп те жеке қасиет ұстанымындағы кәсіпкерлік мектебі сияқты кәсіпкер басқалардан айрықшаланатын айқын белгілермен сипатталады деп санайды. Жоғарыда атап өткен мектепке қарағанда психологиялық мектеп кәсіпкер қасиеттерінің

келесі 3 тобын бөліп көрсетеді: 1) көзқарастар мен құндылықтардың жеке тұлғалық жүйесі, оларға адалдық, жауапкершілік және әдепті тәртіп жатады; 2 ) тәуекелге бейімділік; 3) жетістіктерге деген құштарлық; Құндылықтардың жеке тұлғалық жүйесі жайлы, атап айтқанда әдепті тәртіп жайлы айтар болсақ, бірден « шынында да ол осылай ма »? деген сұрақ туындауы мүмкін. Тәртібі әдеп нормаларынан әлдеқайда алыс қаншама кәсіпкерледі білеміз. Солай бола тұра бұл саладағы қазіргі зерттеулер кәсіпкерлердің негізгі көпшілігінің әдептілік пен адалдық стандарттарына жауап беретіндігін растайды. Сондай - ақ мектеп іліміне сәйкес кәсіпкерлік тұлғаның сонау алғашқы қалыптасу сатыларында негізін қалайды.

Осы мектептегі бір автордың пікірінше, тәуекелге бейімділік кәсіпкеді менеджерден айрықшалайтын, үстемдік етуші фактор болып табылады. (Mill, 1984) Кейбіреулер кәсіпкерлік қызметті ең алдымен тәуекелді өз мойына алу деп санайды. Бірақ тәуекелге бейімділік тек қаржылық саланы ғана емес,

сондай - ақ жеке мансап пен жанұялық қарым - қатынас саласын да қамтиды. Қазіргі заманғы сөздіктердің барлығында кәсіпкерлдікке берілген анықтамада тәуекелді өз мойнына алу сияқты қасиеттер аталады. Әрине сөз

кәсіпкердің барлық мал - мүлкін тігуімен байланысты тәуекел жөнінде емес, орташа қадағаланатын тәуекел жөнінде болып отыр.

Жетістікке деген құштарлық, еңбекқорлық және қажырлық кәсіпкер үшін таптарыс қасиеттер болып табылады. Адамгершілік фактор, былайша айтқанда сәйкес қасиеттердің жинақталуымен сипатталатын кәсіпкердің жеке тұлғасы, оған тек кәсіпорын құруға ғана емес, сондай - ақ бизнесте сәтті жұмыс істеуге де мүмкіндік береді. Жетістіктерге деген құлшыныс көптеген болашақ кәсіпкер үшін ірі ұйымдардағы бюрократия жағдайында жұмыс істеуден бас тартуға және өзінің жеке кәсіпорнын құру жолдарын іздестіруге итермелейтін күшті ынталандыру көзі болып табылады.

Осы мектептің ілімін қарастыра келе, психологиялық мектеп кәсіпкердің бастапқыда айқын қасиеттер мен құндылықтар жүйесіне ие

болуы керектігілмен сәйекстірілген концепцияны ұстанады деген қорытынды жасауға болады. Әйтсе де, бұл қаситтерге жас күнінен ие болып, жеке өмір сүре бастағанға дейін жақсы қалыптасқан болуы керек, себебі бұл қаситтер мен қабілеттерді дәрісханада оқыту мүмкін емес. Қазіргі заманғы кәсіпкердің негізгі қажетті сипаттамаларына мыналарды жатқызамыз: жетістіктерге деген құштарлық, тәуекелге бейімділік және құндылық жүйесі, соның ішінде адалдық, жауапкершілік және әдепті тәртіп.

Кәсіпкерліктің классикалық мектеп ілімдері, кәсіпкерлік процесінің құрамы жаңартпашылық және жасампаздық қызметінен тұрады, сонымен қатар кәсіпкерлік өз кәсіпорынның меншіктенуші болуы міндетті емес деп санаған Шумпетер (1934) ілімінен үндеседі. Жоғарыда аталып сөзінен шыққан, оның мәні « бірнәрсе істеу», жауапкершілікті өз мойынына алуды білдіреді. XVIII ғасырдың басында кәсіпкерлер деп әскери қаржы жұмсауды жүзеге асыратын адамдарды атаған. 1700 жылы бұл терминінің мәні кеңейе

әскери объектілерді салу міндетін жүктейтін мердігерлерді де қамтитын болды.

Классикалық мектеп бойынша тәуекел элементтері бар жаңартпашылық пен жасампаздық қызметі кәсіпорындар құру кезеңінде әрі жұмыс істеу кезеңіндгі кәсіпкерлік қызметтің негізгі шешуші факторы болып табылады. Бұдан басқа бласқару түріне және жаңартпашылық сипатқа ие кәсіпорын ұйымдастыру мүмкіндіктерін іздестіру бағытына да ие болуы керек. Сонымен қатар, көптеген ғалымдардың пікірінші, жаңартпашылықтан қызметті көбінесе қоғамныңдамуына үлкен үлес қоса отырып, өздерінің жаңартпашылық және шығармашылық қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатрымен жүзеге асырады.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс