«Қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие жұмыстарында қолдану ерекшелігі»
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ОҚУ.ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫНДА ҚОЛДАНУ ТИІМДІЛІГІ
1.1 Мектепке дейінгі балалардың оқу.тәрбие жұмыстарының сипаты ... ... ...6
1.2 Қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды мектепке дейінгі кезеңде қолдану ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
Бірінші тарау тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ІІ ТАРАУ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ОҚУ.ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ ТӘЖІРИБЕЛЕРІ
2.1 Мектепке дейінгі балалардың оқу.тәрбие жұмыстарында жаңа педагогикалық технологияларды қолдану эксперименті ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2 Тәжірибелік.эксперимент жұмыстарының нәтижелерін жинақтау, өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Екінші тарау тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ОҚУ.ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫНДА ҚОЛДАНУ ТИІМДІЛІГІ
1.1 Мектепке дейінгі балалардың оқу.тәрбие жұмыстарының сипаты ... ... ...6
1.2 Қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды мектепке дейінгі кезеңде қолдану ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
Бірінші тарау тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ІІ ТАРАУ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ОҚУ.ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ ТӘЖІРИБЕЛЕРІ
2.1 Мектепке дейінгі балалардың оқу.тәрбие жұмыстарында жаңа педагогикалық технологияларды қолдану эксперименті ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2 Тәжірибелік.эксперимент жұмыстарының нәтижелерін жинақтау, өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Екінші тарау тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
КІРІСПЕ
Қазіргі Қазақстандағы қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдай баланың интеллектуалды, жеке және табиғи дамуын қамтамасыз ету жүйесін тұрақты дамытуға мүмкіндік береді. Мектепке дейінгі балалық шақтың толық дамуын қамтамасыз ететін заңнамалар қабылдануда. Мәселен, мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мазмұнының сапасын арттыру мақсатында 2008 жылы Мемлекеттік мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпыға міндетті білім беру стандарты қабылданып, онда мектепке дейінгі балалардың танымдық дамуын іске асыру мақсатында білім беру процесінде сараптаудан өткен және балалардың оқуына рұқсат етілген 300-ден астам әдебиеттер пайдалануға берілді.
Әлемдік тәжірибе мектепке оқуға дайындау үшін аса қолайлы жас баланы дамытудың 3 жастан 6 жасқа дейінгі жастағы кезеңі болып табылатынын көрсетті. Францияда мектепке дейінгі білім міндетті болып табылмайды, бірақ 3 жастан 6 жасқа дейінгі барлық балалар балабақшаға барады. Осындай ұқсас жағдай Германияда, Канадада, Венгрияда, Англияда бар. Данияда мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту құрылымы қазақстандыққа ұқсас: бөбекжай ¬ бір жарым жастан 3 жасқа дейін, балабақшалар – 3 жастан бастап 6-7 жасқа дейінгілер [1].
«Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың негізгі міндеттерінің бірі ретінде мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мазмұнын жаңарту белгіленген. Атап айтқанда, МЖБС-ның жетекші білім салаларына сәйкес оқу бағдарламаларын жаңарту, әрбір оқу бағдарламасы үшін оқу-әдістемелік кешендер әзірлеу жоспарлануда [2].
Оқу-тәрбие процесіне қазіргі заманғы технологиялардың енгізілуіне байланысты ұстаз кеңесшінің, ақылшының қызметін одан әрі игеруде. Мұғалімнің кәсіптік қызметі арнаулы, пәндік білімдермен ғана шектелмей, педагогика мен психологияның, оқыту мен тәрбие технологиясы салаларының қазіргі заманғы білімдерін де қамтитын болғандықтан мұғалімнен арнайы психологиялық - педагогикалық дайындық талап етіледі. Осы негізде педагогикалық инновацияны қабылдау, бағалау және іске асыруға дайындық қалыптасады. Инновация – жаңалық, жаңашылдық, өзгеріс деген ұғымды білдіреді. Инновация құрал және процесс ретінде әлдебір жаңалықты ендіру деген сөз. Әлемдік бай тәжірибеге сүйене отырып, мектепке дейінгі кезеңде жаңа технологияларды қолдануды оқу-тәрбиесіне енгізуді ресейлік ғалымдар Р.Буре, В.Мухина, Е.Кравцова, Е.Сапогова, В.Обухова, Р.Овчарова т.б. нәтижелі атқаруда.
Педагогикалық процесте инновация оқыту мен тәрбиенің тәсілдері, түрлері мақсаты мен мазмұнын, тәрбиеші мен баланың бірлескен қызметін ұйымдастыруға жаңалық енгізуді білдіреді. Білім берудегі инновациялық процестердің мәнін педагогиканың маңызды екі проблемасы құрайды. Олар – озық педагогикалық тәжірибені зерттеу, жинақтау және тарату проблемасы және педагогикалық-психологиялық ғылымдардың жетістігін практикаға енгізу проблемасы. Соған сәйкес инноватика пәні, инновациялық процесстердің мазмұны мен механизмі осы кезге дейін бір-бірінен оқшау қарастырылып келген өзара тығыз байланысты екі процестің тұтастығы тұрғысынан қарастырылуы тиіс, яғни инновациялық процестің нәтижесі теория мен практиканың тоғысуында пайда болатын теориялық және практикалық жаңалықтарды қолдану болуға тиіс.
Бұның барлығы педагогикалық жаңалықты жасау, игеру және пайдалануда басқару қызметінің маңыздылығына көз жеткізе түседі. Өйткені, мұғалім жаңа педагогикалық технологияның, теория мен концепцияның авторы, талдап жасаушысы, зерттеушісі, тұтынушысы және насихатшысы қызметін атқарады. Осы процесті басқару педагогтың өз қызметінде әріптестерінің тәжірибесі немесе ғылымындағы жаңа идеялар, әдістемелерді дұрыс тандап, бағалау және қолдануын қамтамасыз етеді. Ол үшін, біріншіден, қоғамда жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар білім беру жүйесін, әдістемесі мен түрлі типтегі оқу орындарының оқу тәрбие процестерін ұйымдастырудың технологиясын түбірінен жаңартуды талап етуде. Педагогикалық жаңалықты жасау, игеру және пайдалануға негізделген мұғалім мен тәрбиеші қызметінің инновациялық бағыттылығы білім беру саясатын жаңартудың құралына айналуда. Екіншіден, білім беру мазмұнын ізгілендірудің күшеюі, пәндерінің көлемі мен құрамының үнемі өзгеріске ұшырауы, жаңа оқу пәндерінің енгізілуі жаңа ұжымдық формалар мен оқыту технологиясын үздіксіз іздестіруді талап етуде. Осы жағдайда ұстаздар арасында педагогикалық білімнің рөлі мен беделі арта түсіп отыр [3].
Мектепке дейінгі ұйымдарда білім сапасын арттыру аса маңызды мәселе, ол үшін жалпы және негізгі жағдайларды жақсарту басты міндет болып табылады. Бала бақшаның оқу-тәрбие үрдісіне қазіргі педагогикалық технологияларды ендіруде республика ғалым-әдіскерлері біршама оң нәтижелерге қол жеткізуде: Қ.Аймағамбетова, Х.Шериазданова, М.Сәтібекова, М.Тұрыскелдина, Г.Қасымова, М.Бапаева, Ф.Ниязбекова, Қ.Меңдіаяқова, С.Әмірова т.б.
Оқу-тәрбие үрдісіне қолданылар жаңа технологиялар қаншалықты мол болғанымен, оларды мектеп жасына дейінгі оқыту мен тәрбие үрдісіне лайықтап, қолдану жағы әлі де аздық етеді. Әсіресе, жаңа балалардың қабілет-қарымына және тәрбиешілердің сұраныстарына қарай педагогикалық технологияларды іріктеу, бейімдеу жұмыстары кемшін. Міне осындай нақты себептерге байланысты, диплом жұмысының тақырыбын «Қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие жұмыстарында қолдану ерекшелігі» деп белгіледік.
Зерттеу мақсаты - мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие жұмыстарына жаңа педагогикалық технологияларды қолдану ерекшелігін зерттеу.
Зерттеу нысаны – мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні – қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды қолдану ерекшелігі.
Зерттеу болжамы: Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі оқу-тәрбие үрдісінің заманауи ерекшеліктеріне сәйкес, педагогикалық технологиялардың қазіргі жаңа үлгілерін іріктеп, бейімдеу процедураларын жүргізу арқылы, бала бақша өміріне лайықталған жаңа оқыту технологияларын алуға мүмкіндік туады.
Зерттеу міндеттері:
1. Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі оқу-тәрбие үрдісінде бала дамуын зерттеу.
2. Оқытудың қазіргі заманғы жаңа технологияларын талдау.
3. Бала бақшаның оқу-тәрбие үрдісіне жаңа технологияларды енгізу тәжірибелерін жүргізу.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі: іс-әрекеттегі бала дамуы туралы ғылыми теориялар (Л.Выготский, К.Роджерс, Ж.Пиаже, Д.Эльконин, В.Давыдов, Ұ.Ауталипова, Г.Қасымова), педагогикалық технологиялар туралы ғылыми зерттеулер (М.Монтессори, В.Сухомлинский, Р.Буре, А.Меңжанова, Б.Баймұратова, Ф.Ниязбекова) және мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-тәрбие үрдісінде жаңа технологияларды қолдану туралы ғылыми-педагогикалық қағидалар (В.Мухина, Е.Кравцова, Е.Сапогова, В.Обухова, Р.Овчарова, Қ.Аймағамбетова, Х.Шериазданова, М.Сәтібекова, Қ.Меңдіаяқова, С.Әмірова т.б.).
Зерттеудің теориялық мәнділігі: мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияларды қолдану әдістемесі.
Зерттеу әдістері - әдебиеттерді талдау, қорытындылау, бақылау, әңгімелесу, эксперимент, ойын-жаттығулар, зерттеу нәтижелерін өңдеу әдістері.
Зерттеу базасы: Тараз қ. № 15 Қарлығаш бала бақшасы.
Зерттеу кезеңдері:
1-кезең – 2009-2011жж. Диплом жұмысының ғылыми-теориялық кезеңі. Тиісті психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге шолу, жинақталған материалдарды іріктеу, зерттеудің ғылыми аппаратын құру іске асырылды.
2-кезең – 2011-2012жж. Тәжірибе жұмыстары кезеңі. Зерттеу мәселесі төңірегінде эксперименттер ұйымдастырылып, зерттеу нәтижелері талданды, қорытынды жасалды.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады; жалпы көлемі 61 бет.
Қазіргі Қазақстандағы қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдай баланың интеллектуалды, жеке және табиғи дамуын қамтамасыз ету жүйесін тұрақты дамытуға мүмкіндік береді. Мектепке дейінгі балалық шақтың толық дамуын қамтамасыз ететін заңнамалар қабылдануда. Мәселен, мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мазмұнының сапасын арттыру мақсатында 2008 жылы Мемлекеттік мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпыға міндетті білім беру стандарты қабылданып, онда мектепке дейінгі балалардың танымдық дамуын іске асыру мақсатында білім беру процесінде сараптаудан өткен және балалардың оқуына рұқсат етілген 300-ден астам әдебиеттер пайдалануға берілді.
Әлемдік тәжірибе мектепке оқуға дайындау үшін аса қолайлы жас баланы дамытудың 3 жастан 6 жасқа дейінгі жастағы кезеңі болып табылатынын көрсетті. Францияда мектепке дейінгі білім міндетті болып табылмайды, бірақ 3 жастан 6 жасқа дейінгі барлық балалар балабақшаға барады. Осындай ұқсас жағдай Германияда, Канадада, Венгрияда, Англияда бар. Данияда мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту құрылымы қазақстандыққа ұқсас: бөбекжай ¬ бір жарым жастан 3 жасқа дейін, балабақшалар – 3 жастан бастап 6-7 жасқа дейінгілер [1].
«Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың негізгі міндеттерінің бірі ретінде мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мазмұнын жаңарту белгіленген. Атап айтқанда, МЖБС-ның жетекші білім салаларына сәйкес оқу бағдарламаларын жаңарту, әрбір оқу бағдарламасы үшін оқу-әдістемелік кешендер әзірлеу жоспарлануда [2].
Оқу-тәрбие процесіне қазіргі заманғы технологиялардың енгізілуіне байланысты ұстаз кеңесшінің, ақылшының қызметін одан әрі игеруде. Мұғалімнің кәсіптік қызметі арнаулы, пәндік білімдермен ғана шектелмей, педагогика мен психологияның, оқыту мен тәрбие технологиясы салаларының қазіргі заманғы білімдерін де қамтитын болғандықтан мұғалімнен арнайы психологиялық - педагогикалық дайындық талап етіледі. Осы негізде педагогикалық инновацияны қабылдау, бағалау және іске асыруға дайындық қалыптасады. Инновация – жаңалық, жаңашылдық, өзгеріс деген ұғымды білдіреді. Инновация құрал және процесс ретінде әлдебір жаңалықты ендіру деген сөз. Әлемдік бай тәжірибеге сүйене отырып, мектепке дейінгі кезеңде жаңа технологияларды қолдануды оқу-тәрбиесіне енгізуді ресейлік ғалымдар Р.Буре, В.Мухина, Е.Кравцова, Е.Сапогова, В.Обухова, Р.Овчарова т.б. нәтижелі атқаруда.
Педагогикалық процесте инновация оқыту мен тәрбиенің тәсілдері, түрлері мақсаты мен мазмұнын, тәрбиеші мен баланың бірлескен қызметін ұйымдастыруға жаңалық енгізуді білдіреді. Білім берудегі инновациялық процестердің мәнін педагогиканың маңызды екі проблемасы құрайды. Олар – озық педагогикалық тәжірибені зерттеу, жинақтау және тарату проблемасы және педагогикалық-психологиялық ғылымдардың жетістігін практикаға енгізу проблемасы. Соған сәйкес инноватика пәні, инновациялық процесстердің мазмұны мен механизмі осы кезге дейін бір-бірінен оқшау қарастырылып келген өзара тығыз байланысты екі процестің тұтастығы тұрғысынан қарастырылуы тиіс, яғни инновациялық процестің нәтижесі теория мен практиканың тоғысуында пайда болатын теориялық және практикалық жаңалықтарды қолдану болуға тиіс.
Бұның барлығы педагогикалық жаңалықты жасау, игеру және пайдалануда басқару қызметінің маңыздылығына көз жеткізе түседі. Өйткені, мұғалім жаңа педагогикалық технологияның, теория мен концепцияның авторы, талдап жасаушысы, зерттеушісі, тұтынушысы және насихатшысы қызметін атқарады. Осы процесті басқару педагогтың өз қызметінде әріптестерінің тәжірибесі немесе ғылымындағы жаңа идеялар, әдістемелерді дұрыс тандап, бағалау және қолдануын қамтамасыз етеді. Ол үшін, біріншіден, қоғамда жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар білім беру жүйесін, әдістемесі мен түрлі типтегі оқу орындарының оқу тәрбие процестерін ұйымдастырудың технологиясын түбірінен жаңартуды талап етуде. Педагогикалық жаңалықты жасау, игеру және пайдалануға негізделген мұғалім мен тәрбиеші қызметінің инновациялық бағыттылығы білім беру саясатын жаңартудың құралына айналуда. Екіншіден, білім беру мазмұнын ізгілендірудің күшеюі, пәндерінің көлемі мен құрамының үнемі өзгеріске ұшырауы, жаңа оқу пәндерінің енгізілуі жаңа ұжымдық формалар мен оқыту технологиясын үздіксіз іздестіруді талап етуде. Осы жағдайда ұстаздар арасында педагогикалық білімнің рөлі мен беделі арта түсіп отыр [3].
Мектепке дейінгі ұйымдарда білім сапасын арттыру аса маңызды мәселе, ол үшін жалпы және негізгі жағдайларды жақсарту басты міндет болып табылады. Бала бақшаның оқу-тәрбие үрдісіне қазіргі педагогикалық технологияларды ендіруде республика ғалым-әдіскерлері біршама оң нәтижелерге қол жеткізуде: Қ.Аймағамбетова, Х.Шериазданова, М.Сәтібекова, М.Тұрыскелдина, Г.Қасымова, М.Бапаева, Ф.Ниязбекова, Қ.Меңдіаяқова, С.Әмірова т.б.
Оқу-тәрбие үрдісіне қолданылар жаңа технологиялар қаншалықты мол болғанымен, оларды мектеп жасына дейінгі оқыту мен тәрбие үрдісіне лайықтап, қолдану жағы әлі де аздық етеді. Әсіресе, жаңа балалардың қабілет-қарымына және тәрбиешілердің сұраныстарына қарай педагогикалық технологияларды іріктеу, бейімдеу жұмыстары кемшін. Міне осындай нақты себептерге байланысты, диплом жұмысының тақырыбын «Қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие жұмыстарында қолдану ерекшелігі» деп белгіледік.
Зерттеу мақсаты - мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие жұмыстарына жаңа педагогикалық технологияларды қолдану ерекшелігін зерттеу.
Зерттеу нысаны – мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні – қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды қолдану ерекшелігі.
Зерттеу болжамы: Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі оқу-тәрбие үрдісінің заманауи ерекшеліктеріне сәйкес, педагогикалық технологиялардың қазіргі жаңа үлгілерін іріктеп, бейімдеу процедураларын жүргізу арқылы, бала бақша өміріне лайықталған жаңа оқыту технологияларын алуға мүмкіндік туады.
Зерттеу міндеттері:
1. Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі оқу-тәрбие үрдісінде бала дамуын зерттеу.
2. Оқытудың қазіргі заманғы жаңа технологияларын талдау.
3. Бала бақшаның оқу-тәрбие үрдісіне жаңа технологияларды енгізу тәжірибелерін жүргізу.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі: іс-әрекеттегі бала дамуы туралы ғылыми теориялар (Л.Выготский, К.Роджерс, Ж.Пиаже, Д.Эльконин, В.Давыдов, Ұ.Ауталипова, Г.Қасымова), педагогикалық технологиялар туралы ғылыми зерттеулер (М.Монтессори, В.Сухомлинский, Р.Буре, А.Меңжанова, Б.Баймұратова, Ф.Ниязбекова) және мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-тәрбие үрдісінде жаңа технологияларды қолдану туралы ғылыми-педагогикалық қағидалар (В.Мухина, Е.Кравцова, Е.Сапогова, В.Обухова, Р.Овчарова, Қ.Аймағамбетова, Х.Шериазданова, М.Сәтібекова, Қ.Меңдіаяқова, С.Әмірова т.б.).
Зерттеудің теориялық мәнділігі: мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияларды қолдану әдістемесі.
Зерттеу әдістері - әдебиеттерді талдау, қорытындылау, бақылау, әңгімелесу, эксперимент, ойын-жаттығулар, зерттеу нәтижелерін өңдеу әдістері.
Зерттеу базасы: Тараз қ. № 15 Қарлығаш бала бақшасы.
Зерттеу кезеңдері:
1-кезең – 2009-2011жж. Диплом жұмысының ғылыми-теориялық кезеңі. Тиісті психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге шолу, жинақталған материалдарды іріктеу, зерттеудің ғылыми аппаратын құру іске асырылды.
2-кезең – 2011-2012жж. Тәжірибе жұмыстары кезеңі. Зерттеу мәселесі төңірегінде эксперименттер ұйымдастырылып, зерттеу нәтижелері талданды, қорытынды жасалды.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады; жалпы көлемі 61 бет.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. «Балапан» бағдарламасы. А. , 2009.
2. «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы». А., 2010.
3. Педагогика. Педагогические теории, системы, технологии. Под ред. С.А.Смирнова. 3-е изд. - М.: Академия, 1999.
4. Хуторской А.В. Современная дидактика. - Спб: Питер, 2001.
5. Педагогика. - Алматы, 2003.
6. Возрастная и педагогическая психология. Тексты. - М.: МГУ, 1992.
7. Вопросы нравственного воспитания школьников. /Сборник статей: Изд-во Ленинградского Университета, 1960.
8. Выготский Л.С. Педагогическая психология. – М., 1991.
9. Грэйс Крайг. Психология развития. - СПб., 2000.
10. Давыдов В.В. Теория развивающего обучения. - М., 1996.
11. Выготский Л.С. Проблема возраста./ Собрание сочинений. – М.,1984.
12. Педагогикалық технология ұғымының мәні мен әдіснамалық сипаттамасы. //Бастауыш мектеп. 1999. - №8,9.
13. Алимова Б. Инновациялық технологияларды оқу үрдісіне енгізу. //жантану мәселелері. А., №4, 2009.
14. Нигметжанова Г.К Мектеп жасына дейінгі балалардың таным үрдісінің дамуы А., Вестник КАСУ №1 - 2006.
15. Аманжол С. Жаңа ғасырдағы білім беру технологиялары және оны оқу-тәрбие үрдісіне енгізу жолдары. // Ізденіс. А., № 3, 2009.
16. Кулагина И.А. Возрастная психология: Развитие ребенка от рождения до 17 лет. – М., 1998.
17. Леонтьев А.Н. Проблемы развитие психики - М., 1981.
18. Мухина В.С. Возрастная психология. - М., 1998.
19. Обухова Л.Ф. Детская психология: Теория, факты, проблемы. – М., 1995.
20. Оклендер В. Окна в мир ребенка. / Руководства по детской психотерапии. – М., 1997.
21. Слободчиков В.И. Психологические проблемы становления внутреннего мира человека. // Вопросы психологии. - 1986 № 6.
22. Смирнова Е.О. Психология ребенка. - М., 1997.
23. Фельдштейн Д.И. Проблемы возрастной и педагогической психологии.
24. Выготский Л.С. Детская психология ІІ Собр. соч. В. 6т. Москва 1984.
25. Гальперин П.Я. К исследованию интеллектуального развития ребенка ІІ М. 1969.
26. Шериазданова Х. Диагностика готовности к школьному обучению., А., 1999.
27. Зимняя И.А. Педагогикалық психология. Алматы . 2005.
28. Козлова С.А., Т.А. Куликова Дошкольная педагогика. М., 2004г.
29. Крутецкий В.А. Психология обучения и воспитания школьников М., 1976.
30. Мұқанов М.И. "Жас және педагогикалық психология" Алматы 1982.
31. Мухина В.С. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы.А., 1987ж.
32. Мұғалімдерге бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. А.А. Люблинская. Алматы-1981
33. Меңжанова Ә. Мектепке дейінгі педагогика А.,1992ж.
34. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту. А.,1998ж. Негізгі ережелер. Астана 2001 ж.
35. Педагогикалық ізденіс. Алматы рауан 1990.
36. Пинт А.О. Ата-ана бұл сіздер үшін. А., «Мектеп» 1672ж.
37. Ж.Қобдикова. Орта мектепте білім алуды технологияландыру. - Алматы, 2002.
38. Тұрғынбаева Ү.Ә., А.Т.Үлекова Мектеп алды даярлаудың педагогикалық, психологиялық шарттары. Тараз-2007
39. Усова А.П. Обучение в детском саду М.,1981г.
40. Эльконин Д.Б. Актуальные вопросы исследования периодизации психического развития в детстве. М., 1976.
41. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М., 1968.
42. Баймұратова Б. «Балбөбек» бағдарламасының ғылыми-теориялық негіздері. // Отбасы және балабақша. А., 1997., № 4-6.
43. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. М., 1986.
44. Диагностика умственного развития дошкольников. Под ред. Л.А.Венгера, В.В.Холмовской. М., 1978.
45. Запорожец А.В. Изменения моторики ребенка-дошкольника в зависимости от условии и мотивов его деятельности. // Известия АПН РСФСР, 1948., выпуск 14.
46. «Өзін-өзі тану» бағдарламасы. Қ.Р. Білім және ғылым министрлігі ұсынған. Алматы-2004
47. Оспанбаева М.П. Мектепке психологиялық даярлық диагностикасының ғылыми негіздері. /Автореферат. Қ.Р. Алматы -2002.
48. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. А. Петровскийдің басшылығымен. Алматы "Мектеп" 1987.
49. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиясы. Алматы 2000.
50. Мен-жеке тұлға.Атыманова Қ. //Отбасы және бала-бақша. 4 .2007
51. Білім мен тәрбие берудің тиімді жолы.Сабырова Т. //Отбасы және бала-бақша.4.2007.
52. Баланың өзін-өзі тануы. Пірманова Ж.//Отбасы және бала-бақша. 2.2006.
53. Сухомлинский В. Сердце отдаю детям. А., 1989.
54. Макаренко А.С. Ұстаздық дастан. А., 1990.
55. Дайрабаев Е., А. Дайрабаева Педагогика пәнінің негіздері. Алматы 2005.
56. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы - мектеп 1989.
57. Меңжанова ә. Көркем әдебиет арқылы адамгершілікке және еңбекке тәрбиелеу.А.,1991ж.
58. Концепция Образавания Республики Казахстан до 2015г. Астана-2003
59. Меңжанова Ә. Тәлім-тәрбие жұмысын ұйымдастыру.Алматы-2003
60. Кенжеахметұлы С. Жеті қазына А., 1997ж.
61. Молдагаринов Аскар «Казахские детские игры». А., «Жалын» 1987 г.
62. Төтенаев Б. «Қазақтың ұлттық ойындары» А., «Қайнар» баспасы 1994.
63. «Шынашақ» кітабы. Құрастырушылар – М. Әлімбаев, Қ. Баянбаев.
Алматы «Балауса» 1992 ж.
64. «Ақ сандық, көк сандық» Құраст. Ш.Ибраев.А., 1988.
1. «Балапан» бағдарламасы. А. , 2009.
2. «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы». А., 2010.
3. Педагогика. Педагогические теории, системы, технологии. Под ред. С.А.Смирнова. 3-е изд. - М.: Академия, 1999.
4. Хуторской А.В. Современная дидактика. - Спб: Питер, 2001.
5. Педагогика. - Алматы, 2003.
6. Возрастная и педагогическая психология. Тексты. - М.: МГУ, 1992.
7. Вопросы нравственного воспитания школьников. /Сборник статей: Изд-во Ленинградского Университета, 1960.
8. Выготский Л.С. Педагогическая психология. – М., 1991.
9. Грэйс Крайг. Психология развития. - СПб., 2000.
10. Давыдов В.В. Теория развивающего обучения. - М., 1996.
11. Выготский Л.С. Проблема возраста./ Собрание сочинений. – М.,1984.
12. Педагогикалық технология ұғымының мәні мен әдіснамалық сипаттамасы. //Бастауыш мектеп. 1999. - №8,9.
13. Алимова Б. Инновациялық технологияларды оқу үрдісіне енгізу. //жантану мәселелері. А., №4, 2009.
14. Нигметжанова Г.К Мектеп жасына дейінгі балалардың таным үрдісінің дамуы А., Вестник КАСУ №1 - 2006.
15. Аманжол С. Жаңа ғасырдағы білім беру технологиялары және оны оқу-тәрбие үрдісіне енгізу жолдары. // Ізденіс. А., № 3, 2009.
16. Кулагина И.А. Возрастная психология: Развитие ребенка от рождения до 17 лет. – М., 1998.
17. Леонтьев А.Н. Проблемы развитие психики - М., 1981.
18. Мухина В.С. Возрастная психология. - М., 1998.
19. Обухова Л.Ф. Детская психология: Теория, факты, проблемы. – М., 1995.
20. Оклендер В. Окна в мир ребенка. / Руководства по детской психотерапии. – М., 1997.
21. Слободчиков В.И. Психологические проблемы становления внутреннего мира человека. // Вопросы психологии. - 1986 № 6.
22. Смирнова Е.О. Психология ребенка. - М., 1997.
23. Фельдштейн Д.И. Проблемы возрастной и педагогической психологии.
24. Выготский Л.С. Детская психология ІІ Собр. соч. В. 6т. Москва 1984.
25. Гальперин П.Я. К исследованию интеллектуального развития ребенка ІІ М. 1969.
26. Шериазданова Х. Диагностика готовности к школьному обучению., А., 1999.
27. Зимняя И.А. Педагогикалық психология. Алматы . 2005.
28. Козлова С.А., Т.А. Куликова Дошкольная педагогика. М., 2004г.
29. Крутецкий В.А. Психология обучения и воспитания школьников М., 1976.
30. Мұқанов М.И. "Жас және педагогикалық психология" Алматы 1982.
31. Мухина В.С. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы.А., 1987ж.
32. Мұғалімдерге бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. А.А. Люблинская. Алматы-1981
33. Меңжанова Ә. Мектепке дейінгі педагогика А.,1992ж.
34. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту. А.,1998ж. Негізгі ережелер. Астана 2001 ж.
35. Педагогикалық ізденіс. Алматы рауан 1990.
36. Пинт А.О. Ата-ана бұл сіздер үшін. А., «Мектеп» 1672ж.
37. Ж.Қобдикова. Орта мектепте білім алуды технологияландыру. - Алматы, 2002.
38. Тұрғынбаева Ү.Ә., А.Т.Үлекова Мектеп алды даярлаудың педагогикалық, психологиялық шарттары. Тараз-2007
39. Усова А.П. Обучение в детском саду М.,1981г.
40. Эльконин Д.Б. Актуальные вопросы исследования периодизации психического развития в детстве. М., 1976.
41. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М., 1968.
42. Баймұратова Б. «Балбөбек» бағдарламасының ғылыми-теориялық негіздері. // Отбасы және балабақша. А., 1997., № 4-6.
43. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. М., 1986.
44. Диагностика умственного развития дошкольников. Под ред. Л.А.Венгера, В.В.Холмовской. М., 1978.
45. Запорожец А.В. Изменения моторики ребенка-дошкольника в зависимости от условии и мотивов его деятельности. // Известия АПН РСФСР, 1948., выпуск 14.
46. «Өзін-өзі тану» бағдарламасы. Қ.Р. Білім және ғылым министрлігі ұсынған. Алматы-2004
47. Оспанбаева М.П. Мектепке психологиялық даярлық диагностикасының ғылыми негіздері. /Автореферат. Қ.Р. Алматы -2002.
48. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. А. Петровскийдің басшылығымен. Алматы "Мектеп" 1987.
49. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиясы. Алматы 2000.
50. Мен-жеке тұлға.Атыманова Қ. //Отбасы және бала-бақша. 4 .2007
51. Білім мен тәрбие берудің тиімді жолы.Сабырова Т. //Отбасы және бала-бақша.4.2007.
52. Баланың өзін-өзі тануы. Пірманова Ж.//Отбасы және бала-бақша. 2.2006.
53. Сухомлинский В. Сердце отдаю детям. А., 1989.
54. Макаренко А.С. Ұстаздық дастан. А., 1990.
55. Дайрабаев Е., А. Дайрабаева Педагогика пәнінің негіздері. Алматы 2005.
56. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы - мектеп 1989.
57. Меңжанова ә. Көркем әдебиет арқылы адамгершілікке және еңбекке тәрбиелеу.А.,1991ж.
58. Концепция Образавания Республики Казахстан до 2015г. Астана-2003
59. Меңжанова Ә. Тәлім-тәрбие жұмысын ұйымдастыру.Алматы-2003
60. Кенжеахметұлы С. Жеті қазына А., 1997ж.
61. Молдагаринов Аскар «Казахские детские игры». А., «Жалын» 1987 г.
62. Төтенаев Б. «Қазақтың ұлттық ойындары» А., «Қайнар» баспасы 1994.
63. «Шынашақ» кітабы. Құрастырушылар – М. Әлімбаев, Қ. Баянбаев.
Алматы «Балауса» 1992 ж.
64. «Ақ сандық, көк сандық» Құраст. Ш.Ибраев.А., 1988.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ
ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫНДА ҚОЛДАНУ ТИІМДІЛІГІ
1.1 Мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие жұмыстарының сипаты ... ... ...6
1.2 Қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды мектепке дейінгі кезеңде
қолдану
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 19
Бірінші тарау
тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..31
ІІ ТАРАУ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ ТӘЖІРИБЕЛЕРІ
2.1 Мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие жұмыстарында жаңа педагогикалық
технологияларды қолдану эксперименті ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2 Тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижелерін жинақтау,
өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Екінші тарау
тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Қазіргі Қазақстандағы қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық
жағдай баланың интеллектуалды, жеке және табиғи дамуын қамтамасыз ету
жүйесін тұрақты дамытуға мүмкіндік береді. Мектепке дейінгі балалық шақтың
толық дамуын қамтамасыз ететін заңнамалар қабылдануда. Мәселен, мектепке
дейінгі тәрбие мен оқыту мазмұнының сапасын арттыру мақсатында 2008 жылы
Мемлекеттік мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпыға міндетті білім
беру стандарты қабылданып, онда мектепке дейінгі балалардың танымдық дамуын
іске асыру мақсатында білім беру процесінде сараптаудан өткен және
балалардың оқуына рұқсат етілген 300-ден астам әдебиеттер пайдалануға
берілді.
Әлемдік тәжірибе мектепке оқуға дайындау үшін аса қолайлы жас баланы
дамытудың 3 жастан 6 жасқа дейінгі жастағы кезеңі болып табылатынын
көрсетті. Францияда мектепке дейінгі білім міндетті болып табылмайды, бірақ
3 жастан 6 жасқа дейінгі барлық балалар балабақшаға барады. Осындай ұқсас
жағдай Германияда, Канадада, Венгрияда, Англияда бар. Данияда мектепке
дейінгі тәрбие мен оқыту құрылымы қазақстандыққа ұқсас: бөбекжай бір жарым
жастан 3 жасқа дейін, балабақшалар – 3 жастан бастап 6-7 жасқа дейінгілер
[1].
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың
негізгі міндеттерінің бірі ретінде мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың
мазмұнын жаңарту белгіленген. Атап айтқанда, МЖБС-ның жетекші білім
салаларына сәйкес оқу бағдарламаларын жаңарту, әрбір оқу бағдарламасы үшін
оқу-әдістемелік кешендер әзірлеу жоспарлануда [2].
Оқу-тәрбие процесіне қазіргі заманғы технологиялардың енгізілуіне
байланысты ұстаз кеңесшінің, ақылшының қызметін одан әрі игеруде.
Мұғалімнің кәсіптік қызметі арнаулы, пәндік білімдермен ғана шектелмей,
педагогика мен психологияның, оқыту мен тәрбие технологиясы салаларының
қазіргі заманғы білімдерін де қамтитын болғандықтан мұғалімнен арнайы
психологиялық - педагогикалық дайындық талап етіледі. Осы негізде
педагогикалық инновацияны қабылдау, бағалау және іске асыруға дайындық
қалыптасады. Инновация – жаңалық, жаңашылдық, өзгеріс деген ұғымды
білдіреді. Инновация құрал және процесс ретінде әлдебір жаңалықты ендіру
деген сөз. Әлемдік бай тәжірибеге сүйене отырып, мектепке дейінгі кезеңде
жаңа технологияларды қолдануды оқу-тәрбиесіне енгізуді ресейлік ғалымдар
Р.Буре, В.Мухина, Е.Кравцова, Е.Сапогова, В.Обухова, Р.Овчарова т.б.
нәтижелі атқаруда.
Педагогикалық процесте инновация оқыту мен тәрбиенің тәсілдері,
түрлері мақсаты мен мазмұнын, тәрбиеші мен баланың бірлескен қызметін
ұйымдастыруға жаңалық енгізуді білдіреді. Білім берудегі инновациялық
процестердің мәнін педагогиканың маңызды екі проблемасы құрайды. Олар –
озық педагогикалық тәжірибені зерттеу, жинақтау және тарату проблемасы және
педагогикалық-психологиялық ғылымдардың жетістігін практикаға енгізу
проблемасы. Соған сәйкес инноватика пәні, инновациялық процесстердің
мазмұны мен механизмі осы кезге дейін бір-бірінен оқшау қарастырылып келген
өзара тығыз байланысты екі процестің тұтастығы тұрғысынан қарастырылуы
тиіс, яғни инновациялық процестің нәтижесі теория мен практиканың
тоғысуында пайда болатын теориялық және практикалық жаңалықтарды қолдану
болуға тиіс.
Бұның барлығы педагогикалық жаңалықты жасау, игеру және пайдалануда басқару
қызметінің маңыздылығына көз жеткізе түседі. Өйткені, мұғалім жаңа
педагогикалық технологияның, теория мен концепцияның авторы, талдап
жасаушысы, зерттеушісі, тұтынушысы және насихатшысы қызметін атқарады. Осы
процесті басқару педагогтың өз қызметінде әріптестерінің тәжірибесі немесе
ғылымындағы жаңа идеялар, әдістемелерді дұрыс тандап, бағалау және
қолдануын қамтамасыз етеді. Ол үшін, біріншіден, қоғамда жүріп жатқан
әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар білім беру жүйесін, әдістемесі мен
түрлі типтегі оқу орындарының оқу тәрбие процестерін ұйымдастырудың
технологиясын түбірінен жаңартуды талап етуде. Педагогикалық жаңалықты
жасау, игеру және пайдалануға негізделген мұғалім мен тәрбиеші қызметінің
инновациялық бағыттылығы білім беру саясатын жаңартудың құралына айналуда.
Екіншіден, білім беру мазмұнын ізгілендірудің күшеюі, пәндерінің көлемі мен
құрамының үнемі өзгеріске ұшырауы, жаңа оқу пәндерінің енгізілуі жаңа
ұжымдық формалар мен оқыту технологиясын үздіксіз іздестіруді талап етуде.
Осы жағдайда ұстаздар арасында педагогикалық білімнің рөлі мен беделі арта
түсіп отыр [3].
Мектепке дейінгі ұйымдарда білім сапасын арттыру аса маңызды мәселе,
ол үшін жалпы және негізгі жағдайларды жақсарту басты міндет болып
табылады. Бала бақшаның оқу-тәрбие үрдісіне қазіргі педагогикалық
технологияларды ендіруде республика ғалым-әдіскерлері біршама оң
нәтижелерге қол жеткізуде: Қ.Аймағамбетова, Х.Шериазданова, М.Сәтібекова,
М.Тұрыскелдина, Г.Қасымова, М.Бапаева, Ф.Ниязбекова, Қ.Меңдіаяқова,
С.Әмірова т.б.
Оқу-тәрбие үрдісіне қолданылар жаңа технологиялар қаншалықты мол
болғанымен, оларды мектеп жасына дейінгі оқыту мен тәрбие үрдісіне
лайықтап, қолдану жағы әлі де аздық етеді. Әсіресе, жаңа балалардың қабілет-
қарымына және тәрбиешілердің сұраныстарына қарай педагогикалық
технологияларды іріктеу, бейімдеу жұмыстары кемшін. Міне осындай нақты
себептерге байланысты, диплом жұмысының тақырыбын Қазіргі заманғы
педагогикалық технологияларды мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие
жұмыстарында қолдану ерекшелігі деп белгіледік.
Зерттеу мақсаты - мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие жұмыстарына
жаңа педагогикалық технологияларды қолдану ерекшелігін зерттеу.
Зерттеу нысаны – мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні – қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды қолдану
ерекшелігі.
Зерттеу болжамы: Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі оқу-тәрбие үрдісінің
заманауи ерекшеліктеріне сәйкес, педагогикалық технологиялардың қазіргі
жаңа үлгілерін іріктеп, бейімдеу процедураларын жүргізу арқылы, бала бақша
өміріне лайықталған жаңа оқыту технологияларын алуға мүмкіндік туады.
Зерттеу міндеттері:
1. Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі оқу-тәрбие үрдісінде бала
дамуын зерттеу.
2. Оқытудың қазіргі заманғы жаңа технологияларын талдау.
3. Бала бақшаның оқу-тәрбие үрдісіне жаңа технологияларды енгізу
тәжірибелерін жүргізу.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі: іс-әрекеттегі бала дамуы
туралы ғылыми теориялар (Л.Выготский, К.Роджерс, Ж.Пиаже, Д.Эльконин,
В.Давыдов, Ұ.Ауталипова, Г.Қасымова), педагогикалық технологиялар туралы
ғылыми зерттеулер (М.Монтессори, В.Сухомлинский, Р.Буре, А.Меңжанова,
Б.Баймұратова, Ф.Ниязбекова) және мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-
тәрбие үрдісінде жаңа технологияларды қолдану туралы ғылыми-педагогикалық
қағидалар (В.Мухина, Е.Кравцова, Е.Сапогова, В.Обухова, Р.Овчарова,
Қ.Аймағамбетова, Х.Шериазданова, М.Сәтібекова, Қ.Меңдіаяқова, С.Әмірова
т.б.).
Зерттеудің теориялық мәнділігі: мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-
тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияларды қолдану әдістемесі.
Зерттеу әдістері - әдебиеттерді талдау, қорытындылау, бақылау,
әңгімелесу, эксперимент, ойын-жаттығулар, зерттеу нәтижелерін өңдеу
әдістері.
Зерттеу базасы: Тараз қ. № 15 Қарлығаш бала бақшасы.
Зерттеу кезеңдері:
1-кезең – 2009-2011жж. Диплом жұмысының ғылыми-теориялық кезеңі.
Тиісті психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге шолу, жинақталған
материалдарды іріктеу, зерттеудің ғылыми аппаратын құру іске асырылды.
2-кезең – 2011-2012жж. Тәжірибе жұмыстары кезеңі. Зерттеу мәселесі
төңірегінде эксперименттер ұйымдастырылып, зерттеу нәтижелері талданды,
қорытынды жасалды.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады; жалпы
көлемі 61 бет.
І ТАРАУ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ
ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫНДА ҚОЛДАНУ ТИІМДІЛІГІ
1.1 Мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие жұмыстарының сипаты
Мектепке дейінгі ұйымдарда баланың денсаулығын сақтау, нығайту және
дамыту аса маңызды мәселе, ол үшін жалпы және негізгі жағдайларды жақсарту
басты міндет болып табылады. Біріншіден, білім мен тәрбие беруге арналған
дамытушы ортаны жабдықтау қажет десек, ол мектепке дейінгі кезеңнің өзіндік
ерекшелігі мен құндылықтарын сақтайтын, баланың балалығына бағытталуы шарт.
Екіншіден, тәрбие мекемесінің басшысы мен тәрбиеші педагогтар қауымы кәсіби
шеберліктерін үнемі шыңдап, білімін жетілдіруге жүйелі көңіл бөліп, ұжымның
шығармашылық бағыт-бағдарын айқындап, оны жүзеге асыруға белсенділікпен ат
салысуға және жағымды психологиялық ахуалдың тұрақтануына ықпал етуі қажет.
Сондай-ақ, отбасының сұранысы мен талап-тілектерін қанағаттандыру және
білім мен тәрбиенің балаға берілген үрдісі жайында ата-анамен үнемі
бірлескен ынтымақты негізде жұмыс істеу де өте маңызды. Үшіншіден,
балабақшада еңбек етуге толық жағдай жасалып, тәрбиелеу мен білім берудің
технологияларын сауатты меңгеріп, жаңа педагогикалық әдіс-тәсілдер жүйесін
кәсіби шеберлікпен игеріп, оны тәжірибеде пайдалануға шығармашылықпен үлес
қосып отыруы шарт [4].
Баланы тәрбиелеу, дамыту және білім беру мәселелерінде отбасы мен
балабақша ұжымы бірлескен өзара тығыз байланыста болуы қажет. Білім беру
жүйесінің негізгі мақсаты – тұлғаны оқыту, тәрбиелеу, дамыту. Бұл мақсаттар
өзара тығыз байланыста болғанда ғана нәтижелі болады. Баланы өмірге
дайындау үшін дамытудың маңызы ерекше. Мектеп жасына дейінгі кезеңде баланы
дамыту барысы:
1. Зердесін дамыту
2. Эмоциясы мен сезімдерін дамыту
3. Күрт қиыншылықтарға төтеп бере алуын дамыту
4. Өзіне-өзінің сенімділігін, өзін-өзі қабылдау, жақсы көруді дамыту
5. Танымдық үрдісін дамыту
6. Өзін-өзі алып жүре алуын, дербестігін дамыту
7. Өзін-өзі көрсете алуына, өзін-өзі жетілдіруге ынтасын дамыту [5].
Адамда әрқилы іс-әрекет түрлерінің пайда болуы мен дамуы күрделі де
ұзаққа созылған процесс. Бүкіл өмір барысында бірін-бірі ауыстырып, өзара
тығыз байланыста жүріп отыратын үш іс-әрекет түрі бар: ойын, оқу және
еңбек.
Ойын – мектеп жасына дейінгі бала әрекетінің негізгі бір түрі. Ойын
арқылы адам баласының белгілі бір буыны қоғамдық тәжірибені меңгереді,
өзінің психикалық ерекшеліктерін қалыптастырады. Бала ойынында да қоғамдық,
ұжымдық сипат болады. Ойын адам әрекетінің бір түрі болғандықтан, оның да
өзіне тән мотивтері болады. Ойынның қозғаушы күші – баланың нақты тілегі
мен қызығуы. Еңбек үстінде адамның мақсаты мен мотивінің арасында
келіспеушілік болуы мүмкін. Ойында бұл жағы болмайды. еңбектің қандай түрі
болмасын одан қоғамдық пайдалы өнім шығуы қажет. Бұл айтылғандар ойыннан
талап етілмейді. Ойын арқылы бала өз қажетін қалай қанағаттандыра алатыны,
қандай қабілеті бар екенін байқап көреді [6].
Баланың жасы өсумен қатар, ойнайтын ойынның мазмұны да өзгеріп
отыратыны белгілі. Бала ойын үстінде дүниетанудағы өз мүмкіншілігін
сезінумен қатар, айналасындағы адамдар мен олардың әрекетіне көңіл
аударады, заттың ішкі мазмұнын білгісі келеді. Сондықтан тәрбиешілер мен
ата-аналар бұл ойындарды белгілі талапқа сәйкес ұйымдастырып отырулары
қажет. Балалардың ойынына үлкендер тарапынан жетекшілік болмайынша, олардың
әрекеттік мазмұны өзінің негізгі мақсатына жете қоймайды. Мәселен, бала
әкесіне еліктеп, түрлі заттарды шегелеуді үлкен дәреже көреді. Баланың осы
тілегін қолдау керек. Балалар ойынына үнемі дұрыс басшылық етіп отыру – ой-
өрісінің, өмір тәжірибесінің жан-жақты қалыптасуына байланысты жүргізілетін
жұмыстардың басты бір бөлігі [7].
Мектепке түскеннен кейін бала ойынының мазмұны кеңейе бастайды.
Мәселен мектепке дейін тұмыстық ойындарды (отбасы, дүкенге бару т.б.)
көбірек ойнайтын болса, енді қоғамдық-саяси мәні бар, еңбек процесінің сан
алуан жақтарын көрсететін сюжеттік ойындарды ойнауға ауысады. Адамдардың
жай қимыл-қозғалысын көрсетуден гөрі бала олардың бір-бірімен қатынасын,
сезімдері мен көңіл-күйлерін көрсетуге талаптанады. Енді оқыған кітаптары,
көрген кинолары, үлкендерден естіген әңгімелері баланың ойын мазмұнына
кіреді.
Одан ересек тарқан кездегі ойындардың басты ерекшелігі – оның ұжымдық
сипатта болатындығы. Әрине, жеті-сегіз жасар балалалардың ойын ұжымы әлде
де тұрақсыз болады. Өйткені бұлар ұжымдық өмір сүруге әлі де жөнді
дағдыланбаған, мұндай ұжымның құрамы екі-үш баладан аспайды. Ал, үшінші,
төртінші сынып оқушыларының ойындарында ұжымдық сипат жақсы жетіледі.
Мәселен, ойында топ-топ болып ойнау, ойын ережелерін сақтау, жолдастарының
алдында жауапккершілігін сезіне бастау, өзін ұстай білу сияқты ұжымдық
ойындардың негізгі белгілерін олар жақсы түсінеді.
Балалардың өмірінде спорттық ойындар да едәуір орын алады. Олар:
футбол, бадминтон, қуаласпақ, тығылыспақ т.б. ойындарын ойнай алады. Бұл
ойындарда ережелерді сақтау, бір-бірімен жарысу моменттері күшті болады.
Ойында жарысқа түсу, бірінен-бірі озу жағы да көзделеді. Мектеп жасына
дейінгі балалардың спорттық ойындарға тән тиісті дағдыларды, ептілікті,
ережелерді жөндеп үйрене қоймағанымен, қимыл-қозғалыстың аса қажетті
үйлесімділігін, жылдамдық пен оңтайлылықты жақсы меңгереді.
Бала бақша тәрбиешілері бала ойындарына дұрыс жетекшілік көрсету
арқылы оның денесін ғана шынықтарып қоймай, онда жақсы жеке бас
қасиеттерінің қалыптасуына мүмкіндік туғызады.
Оқу – іс-әрекеттің негізгі саласы; еңбек процесін нәтижелі орындауға
қажетті білімді, дағы мен икемді жүйелі түрде меңгеру. Мектеп жасындағы
балардың негізгі әрекеті – оқу. Оқу арқылы балаға қоғам өзініің ғасырлар
бойы жиналған асыл мұрасын, дағды, тәжірибесін береді. Білім меңгеру – ұзақ
уақытты керек ететін күрделі процесс. Оқу материалдары бала психикасына зор
талап қояды. Өйткені ұғыну өте күрделі әрекет. Ұғыну бірнеше кезеңдерден
тұрады. Нәрседе себеппен қатар нәтиже де болатындығына баланың түсініп,
көзінің жетуі ұғыну деп аталынады. Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі бала оқу
материалдарының мәнісіне тереңдеп бара бермейді. Оларды жай жаттап алады
да, өз бетінше пікір айтуға орашолақ келеді. Тәрбиеші бала ойлауындағы
анализге жеткіліксіз көңіл бөлетін болса, бала материалдың бір-бірімен
қиысып байланыспаған жеке жақтарын меңгереді де, осыдан ұғымның мәніне
толық түсінбей қалады. Кейбір педагогтар баланың белсенді ойлау процесін
дамытудың орнына оның ес-қабілетін өсіруге ерекше мән береді, бұдан баланың
есін дамыту онша мәнді нәрсе емес деген қорытынды шықпайды [8].
Баланың білім меңгеруі, педагогтың сабақ оқытуы екеуі де инемен
құдық қазғандай аса қиын нәрсе. Мәселен, мұғалім балаға бұрыннан таныс
нәрсені ығыр қылып айта берсе, онда ақыл-ой керенаулығын, рухани
жиренушілікті туғызуы мүмкін. Кейбір ата-аналар, тіпті педагогтар да
балалардың осындай үйреншікті, мәнісі бар сұрақтарына жауап бермейді, сен
мұны бәрібір түсіне алмайсың, кейін түсінесің деп ұзын арқау, кең
тұсауға салып кете береді. Бірақ мына жағдай әр уақытта есте болуы тиіс.
Егер бала мүмкіндіктері жете бағаланбаса, тілектері қанағаттандырылмаса,
бұл оның дүниені танып білуге құштарлығының болмауына әкелуі ықтимал.
Баланың ойына жеткілікті азық беретін оқу ғана қарқынды дамытуға септік
тигізе алады.
Оқу әрекетінің өзіне тән мотивтері болады. Тәрбиешіге, не оқитын
адамның өзіне осы мотивтерді білу оның әрекетінің мақсатын дұрыс анықтау
үшін аса қажет. Баланың жасы өскен сайын психикасы да өсетіндіктен, оның
оқуға деген қатынасы да (мотивтері) өзгеріп отырады. Мәселен, ересек
топтағы балалардың оқу мотивтері естияр тобындағылардан басқаша болады.
Бала не үшін оқитындығын бар сана-сезімімен ұғынғанша, оған оқудағы
формализмнен (мәніне түсінбей құрғақ жаттап алу, өмірмен байланыстыра алмау
т.б.) құтылу қиын болады. Оқуға, білім алуға ұмтылуды тудыратын мотивтер
(себептер) балада бірден пайда бола қоймайды. Бастапқыда бұлар өте
қарапайым болып келеді [9].
Оқу құрылымы келесі бірліктерден тұрады: төңіректегі заттар мен
құбылыстардың қасиеттері жөніндегі ақпараттар, яғни білімдер; іс-әрекеттің
негізгі түрлерін құрайтын тәсілдер мен қимылдар, яғни дағдылар, іс-әрекет
мақсаттары мен жағдайларына орай тәсілдер мен қимылдарды дұрыс таңдауға
арналған ақпараттарды қолдана білу, яғни ептіліктер. Сонымен бурге оқу
дегеніміз адамның өз әрекетін саналы мақсатқа бағындыра басқаруы немесе
белгілі білім, ептілік және дағдыларды игеруі. Оқу үшін саналы
септүрткілердің болуы үлкен маңызға ие. Тіпті адамдағы оқу жұмысының өзі де
әрекет-қылықты саналы реттестіру кезеңіне, яғни 6-7 жастарға тура келеді.
Оқу іс-әрекеті қалыптасуының негізгі шарты балада білім, ептілік және
дағдыларды игеруге деген саналы септүрткілердің оянуынан. Бала дамуына
қоғамдық ықпал жасаушылар әрдайым ересектер. Адамзаттың қоғамдық
тәжірибесін бала әрекет-қылығы мен іс-әрекетін бағыттауға арналған белсенді
процесс – оқыту деп аталады. Ал осы процестің жеке адам қасиеттері мен
сапаларын қалыптастыруға бағытталуы – тәрбие ұғымын туындатты. Оқыту мен
тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру және жүргізу пеагогика ғылымының зерттеу
аймағы.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде бала психикасын қалыптастыруда шешуші
рөль атқаратын әрекеттің бірі – еңбек. Еңбек жалпы психологиялық емес,
әлеуметтік категория. Еңбек адам тіршілігінің арқауы, оның өмір сүруінің
басты шарты. Сондықтан да оның заңдылықтарын қоғамдық ғалымдар зерттейді.
Еңбек – белгілі нәтижеге жету үшін бағытталған, белгілі мақсатқа орай ерік
күшін қосумен реттелуші мақсатты бағдарлы, саналы іс-әрекет. Еңбек
әрекетінің психологиялық табиғатын А.С.Макаренко былайша түсіндіреді: Адам
жұмысты сүйіп істейтін болса, одан саналы түрде қуаныш сезетін болса, еңбек
ол үшін жеке басын және талантын тудырудың негізгі формасы болатын болса,
сонда ғана творчестволық болуы мүмкін. Еңбекке мұндай көзқарас мүмкіндігі,
тек еңбекке күш салу нағыз әрекетке айналған кезде ғана, ешбір жұмыс
көңілсіз болып көрінбейтін болса, онда бір мағына болса ғана туады [10].
Еңбек процесінде субъекті өнімі ғана пайда болып қоймастан, сол
субъектінің өзі де осы еңбекте кемелденеді. Еңбектенуден адам қабілеті
дамиды, оның мінезі тұрақтанады. Еңбек процесі қызметкерде арнаулы білім
жүйесі, дағды, икемділіктердің болуын, зейінділікті, күшті ерік күшін,
белгілі еңбек тәртібі қажет етеді. Еңбектік қызметтің психологиялық
ерекшеліктері ең алдымен оның қоғамдық пайдалы өнім жасауға бағытталған іс-
әрекет болуында. Жалпы еңбек әрекетінің (жеке және ақыл-ой) негізгі
ерекшелігі – оның жоспарлылығы мен белгілі тәртіпке бағынатындығында.
Еңбек желісінде тек еңбек құралдары ғана емес, адамның сол еңбекке
деген қатынасы да үлкен мәнге ие. Адам еңбегінде түрткілері де нақ осы
қатынастан. Адамның еңбекке бағытталған субъектив қатынасы санада
бейнеленетін объектив қоғамдық қатынастарға тәуелді. Еңбектегі табыстар мен
нәтижелер, адамның дүние танымына, наным-сеніміне, мақсат-мүддесіне, нақты
қажетіне сәйкес келу-келмеуіне қарай әр түрлі болады. Әдетте, еңбек адамның
қалыпты қажеттігі. Еңбек ету - өзінді іс-әрекетте көрсете білу.
Еңбек үстінде бала өзіне, қоғамға қажетті материалдық игіліктерді
өндірумен бірге өзінің психологиялық қасиеттерінің жақсы жақтарын (еңбек
сүйгіштік, тәртіптілік, ұқыптылық т.б.) біртіндеп қалыптастырып отырады.
Еңбек үстінде мектеп жасына дейінгі баланың өзіне-өзі қызмет ете алу
қабілеті, практикалық іскерлігі, дербестігі, икем дағдысы, ынтасы мен
тапқырлығы, белсенділігі шындала түседі.
Жас баланың еңбек дағдылары семьяда қалыптаса бастайды. Тіпті екі-үш
жастағы балалардың шешініп, киінуінде де, ойыншықтарын жинап қоюда да еңбек
процесінің элементтері бар. Мектепке дейінгі бала үй-ішіне қолғабыс
тигізеді, үй сыпырады, гүлге су құяды, үй жануарларына жем береді т.б. Осы
айтылғандардың бәрі – еңбек процесінің нақты көріністері. Баланың жасы
өскен сайын, еңбек дағдылары да қатая түседі, оның шеңбері кеңіп, мазмұны
тереңдейді. Жоғары топтардағы еңбек тәрбиесі – баланы жүйелі түрде еңбек
дағдыларына үйретудің бірінші қадамы. Еңбектің адамның қандай қажетіне
жарайтынын, оның қоғамдық мәнін бала айқын түсінетін болуы қажет.
Қарапайым еңбек құралдарына (қайшы, ине, жіп, желім, түйреуіш т.б.)
машықтанған балалар бүтіндей күрделі аспаптармен жұмыс істей алуға
біртіндеп үйреніп кетеді. Адамның балғын кезіне алған еңбектік дағдылары
өмір бойына сақталады. Бұл тұрғыдан іс-әрекеттің барлық түрлері де теңдей
мәнді де маңызды.
Соңғы жылдары ғылым саласында жаңа мектеп құруда, мектептің даму
үрдісін зерделеуде білімнің жаңа бағыты ретінде педагогикалық инновация
дамып келеді. Педагогикалық инновация жаңа ұғым болғандықтан, осы
теорияға тоқталып, теориялық және тәжірибелік мәселелеріне талдау жасауды
жөн. Инновация деген сөз – латынның novus жаңалық және in енгізу
деген сөзінен шыққан, ал оның қазақша аудармасы жаңалық, жаңару, өзгеру
деген мағынаны білдіреді [11].
Т.И. Шамова, П.И.Третьякованың еңбегінде Инновация дегеніміз – жаңа
мазмұнды ұйымдастыру, ал жаңалық енгізу дегеніміз – тек қана жаңалық
енгізу, ұйымдастыру, яғни инновация үрдісі мазмұнды дамытуды, жаңаны
ұйымдастыруды, қалыптастыруды анықтайды, ал жаңаша деп жаңаның мазмұны,
оны енгізудің әдіс – тәсіл мен технологиясын қамтитын құбылысты түсінеміз
делінген. Энциклопедиялық сөздіктерде инновация әр түрлі анықталады.
Зерттеушілердің айтуынша: инновация – педагогикалық категорияларға жатады
және ол мектептегі құбылысқа тың жаңалық: жаңа бағдарламаны, оқу жоспарын,
әдіс – тәсілдерді оқу және тәрбие жұмыстарына енгізу болып табылады [12].
Н.Нұрмағанбетов Инновация білімінің мазмұнында, әдістемеде,
технологияда оқу – тәрбие жұмыстарының түрлерінде, тәсілдерінде, оқу –
тәрбие жұмысын ұйымдастыруда, басқаруда көрініс табады дейді [13].
Инновациялық білім беруді оқу процесіне енгізу мәселесі үлкен мәселе
болып табылады. Бала бақшадағы оқу – тәрбие жұмысын басқарудың нысаны
баланы дамыту. Инновациялық үрдістің мақсаты – әрбір баланың іскерлігі мен
мүмкіндігін дамытуға жағдай жасау. Оқуға қызықтырудың басты элементтерінің
бірі – нәтижеге жетуге ынталандыру.
А. Едігенова бойынша баланың бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі
жүреді. Даму үрдісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. 6 жастағы
балалар заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастап, олардың
құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында
бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам
баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың бір
нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте
байқағыш, еліктегіш, әр нәрсеге үңіле қарайды, көп нәрселер оларды
ойлантады [14].
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол
сұрақтың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-ой
еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек
адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан жөн. Себебі сұрағына
жауап ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды және бұл
баланы дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін [15].
В.С. Мухина бойынша мектеп жасына дейiнгi және бастауыш мектеп
жасындағы балаларда мiнез-құлық мотивациясы: мiнез-құлықтың саналы
регуляциясы күшейедi, мотивтер мен қажеттiлiктер көлемi ұлғаяды, рухани
және материалды қажеттiлiктер сферасы кеңейедi, қарым-қатынасқа деген
қажеттiлiк, жетiстiкке жету, басқарушылыққа қажеттiлiк сияқты әлеуметтiк
қажеттiлiктер нығая түседi. Көп бiлу, басқалардан жоғары болу, өзi жасай
алу сияқты қарапайым қажеттiлiктер пайда болады [16].
Т. Рибоның айтуынша, баланың шығармашылық қабілеті тәжірибелілігіне
байланысты дамиды деп тұжырымдайды. Мектеп жасына дейінгі кезең – қиялдың
тез дамитын уақыты. Сондықтан қиялдың дамуын төрт ерекше кезеңдерге бөлуге
болады (2 жастан 6-7 жасқа дейінгі аралықта):
1. Бірінші кезең баланың қабылдауының ерекшелігіне байланысты (бір заттан
басқа бір затты көре бастауы);
2. Екінші кезең – қиялдың ойыншықтарды жандандыру құдіретінің байқалуы;
3. Үшінші кезең – ойындағы рөлдерге байланысты өзгеруі;
4. Төртінші кезең – бала қиялында өзіндік көркемдік шығармашылықтың
басталуы (бейнелерді қайта құруы, жасауы) [17].
О.М. Дьяченко мен А.И. Кирилованың тәжірибелік зерттеулерінде бала
дамуында қиялдың екі түрі (сезімдік және танымдық) жүзеге асады. Танымдық
қиялдың басты міндеті – ақиқат өмірдің белгілі бір түрде бейнеленуі.
Сезімдік қиял, белгілі бір жағдайға байланысты қайшылық болғанда, баланың
өзіндік Мені қалыптасқанда және оның құрастырудағы бір механизм болады.
Е.Е. Кравцованың зерттеуінде қиялдың даму қызметінде үш түрлі компонентті
бөліп көрсетті:
1. Көрнекілікке сүйену;
2. Өткен тәжірибесін қолдану;
3. Ерекше ішкі позицияны қолдану.
Осы үш компоненттің қолдануында халық ертегісінің айрықша орнын анықтап,
зерттеуге мән берілді [18].
Мектеп жасына дейінгі кезеңде қиял – қоғамдық тәжірибені меңгерудегі
алғышарттар болып келеді, өйткені балалар қоршаған ортаны, адамгершілікті,
эстетикалық идеяларды өзіндік көзқараспен қабылдайды. Баланың қиялы
ересектерге қарағанда әлсіз. Л.С. Выготскийдің тұжырымына сүйенсек, Бала
қиялының дамуы біртіндеп, шамасына қарай қабылдауынан басталады. Қиялда
болатын барлық образдар, қаншама таңғажайып болып көрінгенмен де, баланың
өмірден көрген-білгенінен негізделеді. Кейде бала өмірде кездескен кейбір
жағдайларды өзіндік қабылдаумен түсіндіргенде, бізге үлкендерге күтпеген
таңқаларлықтай болып естіледі [19].
С.Л. Рубинштейннің айтуынша Қиял – бұл образдық форманы іске асыру,
өзгеріске енгізу. Л.С. Выготский мен А.Н. Леонтьев қиялдың ерекшелігіне
қарай оған арнайы психикалық процесс деп қарауға мән береді.
Л.С. Выготский баланың қиялы біртіндеп өмір тәжірибесінің молаюына
байланысты қалыптасады деген қорытындыға келеді [20].
Қазіргі кездегі психологтар мен педагогтар баланың жеке басының
дамуындағы қиялдың маңыздылығының ең тиімді жолы шығармашылық жұмыста
көрсету, үйрету, көркемдік әдебиетте нақтылау, өз бетінше жұмыс жасауына
жағдай жасау, яғни, еркіндік беру керектігін айтады. Сонымен қиялдың дамуы
төмендегідей үш компоненттен тұрады:
- Бірінші дәрежеде қиял қоршаған болмыспен байланысты, дайын нәтижені
ойластыруға мүмкіндік береді.
- Екінші дәрежеде баланың өткен тәжірибесімен байланысты, бірақ сонда
да заттық байланыстың рөлі бар.
- Үшінші дәрежеде қиялдың дамуы балаға ақиқаттан қиялдың қозғалысының
жоғарғы формасы – ой – пікірден оның іске асуына байланысты.
Сонымен, қорыта айтқанда, біздің тәжірибемізге негіз болған 5-6
жастағы балалардың құрастырған ертегілері мен қызықты әңгімелері ұйымдасқан
түрде мағыналы, жүйелі, өз бетінше еркін жүргізілген жұмыс, қиялдың дұрыс
дамуына апаратын көп жолдың бірі болды деп есептейміз. 6 жасар бала өз
қиялында алуан түрлі жағдайлар құра алады және баланың өзі сонда әртүрлі
жағынан көрінеді. Ойын барысында қалыптаса отырып, қиял басқа да іс-әрекет
түрінде өте алады. Тілі және қиялы жақсы дамыған бала қызықты сюжетті тез
арада жанынан ойлап шығара алады. Қиялдың үздіксіз жұмысы – баланың
айналадағы әлемді танып-білуінің және игеруінің маңыздылығы, бұл жеке
тәжірибе аумағынан шығудың әдісі [21].
В.С. Мухина теориясы бойынша өзінің бастамалары жағынан баланың қиялы
сәбилік шақтың соңында пайда бола бастайтын сананың белгілер функциясымен
байланысты. Белгілер функциясын дамытудың бір желісі заттарды басқа
баламалармен және олардың бейнелеулерімен алмастырудан тілдік,
математикалық және басқа белгілерді пайдалануға, ойлаудың логикалық
формаларын меңгеруге әкеледі. Екінші желі нақтылы бұйымдарды, оқиғаларды
қиял арқылы толықтыру мен алмастыру мүмкіндігінің пайда болуы мен кеңеюіне,
жинақталған түсініктердің материалынан жаңа бейнелер құруға жетелейді.
Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде қиял заттарды
қабылдаудан және ойын іс-әрекеттерін орындауынан ажыратылмайтындай. Ойын
үстінде қалыптасқан қиял мектепке дейінгі бала іс-әрекеттерінің түрлеріне
де ауысады. Бала сурет салғанда, ертегілер мен тақпақтарды ойлап шығарғанда
қиял неғұрлым айқын байқалады [22].
Сондай-ақ мектепке дейінгі шақта зейіннің, естің, қиялдың дамуында
ұқсастықтар бар. Егер сәбилік шақта өзінде қабылдау мен ойлау іс-әрекеттері
ретінде анықтауға болатын бағдарлау іс-әрекеттерінің ерекше формалары
ретінде бөлінсе, мектепке дейінгі кезеңде мұндай іс-әрекеттер үздіксіз
күрделілене және жетіле түседі, ал зейін, ес, қиял ұзақ уақыт жеке сипат
ала алмайды. Бала бірдеңеге назар аударарлықтай, көргені мен естігенін
жадында сақтарлықтай, бұрын қабылдағанының аумағынан шығарлықтай арнайы іс-
әрекеттерді игере білмейді. Мұндай іс-әрекеттер тек мектепке дейінгі
кезеңде қалыптаса бастайды.
В.С. Мухина бойынша мектепке дейінгі бала әрекетінің жаңа түрлерін,
үлкендердің оған қойған жаңа талаптарын игерудің ықпалымен баланың алдында
бір нәрсеге зейінін шоғырландыру және оған зейін қою, материалды есте ұстау
және оны жаңғырту, ойынның, суреттің т.б ой желісін құру сияқты жаңа ерекше
міндеттер пайда болғанда ғана бетбұрыс жасалады. Осы міндеттерді шеше білу
үшін бала үлкендерден үйренген тәсілдердің қандай да біреуін пайдаланады.
Міне, сонда ғана зейіннің, естің, қиялдың арнайы іс-әрекеттері қалыптаса
бастайды [23].
Мектепке дейінгі кезеңде баланың зейіні төңіректегі заттарға және
осылар арқылы орындалатын іс-әрекеттерге қатысты ынтамен сипатталынады.
Бала бір нәрсеге ынтасы өшпей тұрған кезде ғана зейінін шоғырлайды. Жаңа
бір нәрсе пайда болысымен-ақ баланың зейіні лезде соған ауады. Сондықтан
балалардың ұзақ уақыт бір іспен шұғылдануы сирек болады.
Д.Б. Эльконин пікірінше, мектепке дейінгі кезеңде балалар іс-
әрекетінің күрделенуіне жалпы ақыл-ой дамуының ілгеруіне байланысты зейін
күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие болады. Мысалы, мектепке дейінгі
кезеңдегі кішкентайлар бір ойынды 30-50 минут ойнайтын болса, 5-6 жасқа
жеткенде ойынның ұзақтығы 1,5 сағатқа дейін созылады. Мұны ойында
адамдардың күрделірек іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының бейнеленуімен
және ойынға үнемі енгізілетін жаңа ахуалдардың қолдау табуымен түсіндіруге
болады. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда зейін
тұрақтылығы арта түседі. Мысалы, мектепке дейінгі шақтың соңында суретті
көру ұзақтығы екі есе артады, мектепке дейінгі кішкентайға қарағанда алты
жасар бала суретті жақсырақ түсінеді, оның өзіне қызықты жақтары мен егжей-
тегжейлерін бөліп алады [24].
Бірақ мектепке дейінгі кезеңде зейіннің негізгі өзгеруі баланың алғаш
рет өз зейінін меңгере білуінде, оны саналы түрде белгілі заттарға
құбылыстарға бағыттай білуінде және кейбір тәсілдерді пайдалана отырып,
соларға зейін қоя білуінде. Мектепке дейінгі шақ ішінде өз зейінін
ұйымдастыру үшін сөзді пайдалану күрт өседі. Мұны, атап айтқанда, мектепке
дейінгі ересектер үлкеннің нұсқауы бойынша тапсырманы орындағанда мектепке
дейінгі кішкентайларға қарағанда нұсқауды 10-12 рет жиі қайталады. Сонымен,
баланың мінез-құлқын реттеуде сөздің маңызының жалпы өсуіне байланысты
мектепке дейінгі шақта ықтиярлық зейін қалыптасады.
В.С. Мухина мектепке дейінгі шақта балалар ықтиярлы зейінді меңгере
бастаса да, бүкіл мектепке дейінгі балалық шақта ықтиярсыз зейін басым
болып қала береді. Балаларға өздері үшін бір текті әрі тартымы шамалы іс-
әрекетке зейін қою қиынға түседі,сонымен бірге ойын процесінде немесе
әсерлі сезімге бөлерліктей тапсырмаларды шешерде олар едәуір ұзақ уақыт
бойы ықыласты болып жүреді. Мектеп жасына дейінгі бала зейінінің ерекшелігі
мектепке дейін оқыту ықтиярлы зейінге үнемі күш салуды талап ететін
тапсырмалар бойынша құрылуы мүмкін емес себептердің бірі болып саналады.
Сабақтарда пайдаланылатын ойын элементтері, іс-әрекеттің нәтижелі түрлері,
іс-әрекет формаларын жиі өзгерту балалардың зейінін айтарлықтай жоғары
деңгейде ұстауға мүмкіндік береді [25].
Сенсорлық даму, бала заттардың түсін, пішінін, мөлшерін және олардың
кеңістіктегі орналасуын айырып қана қоймай, оларды мөлшеріне қарай
сәйкестендіріп (үлкен, кіші, аз, көп) анықтай алады. Зейін тікелей
қызығушылықпен байланысты (ырықсыз зейін), өйткені қызықты іске бала көңілі
тез ауады. Егер 6 жасар бала ойынмен айналысқан болса, ол алаңдамай 2,
тіпті 3 сағат ойнай береді. Алайда, бұлай зейінді шоғырландыру – баланың
айналысқан нәрсесіне қызығушылығынан туындайды. Балаға зейінін тәрбиелеуде
көмектесу қажет. Үлкендер сөз нұсқаулары арқылы баланың зейінін ұйымдастыра
алады. Оларға біркелкі жалықтыратын және тартымдылығы аз іс-әрекетпен
айналысу өте қиын. Зейіннің бұл ерекшелігі сабақтарда ойын элементтерін
енгізуге және іс-әрекет түрлерін жеткілікті ауыстырып отыруға негізгі себеп
болып табылады [26].
К.Д. Ушинский Балаға оқуды қызықты ете білу керек және сонымен қатар,
оларды қызықтыра қоймайтын тапсырмаларды да бұлжытпай орындауды талап ету
керек, бұл жұмысты орындағанда бір жағын басым етіп жібермей, екі жағын
теңестіру арқылы еріксіз зейінді тудырып отырумен қатар, балада белсенді
зейін шамалы болғанына қарамастан оны жаттықтырып отыру керек, - деп
көрсетеді. Оқушылардың зейінін дұрыс қалыптастыруға мұғалімнің жеке басының
үлгі-өнегесінің маңызы да зор [27]
В.С. Мухина бойынша мектепке дейінгі шақ есте сақтау мен еске түсіру
қабілеттілігінің пәрменді дамуымен сипатталады. Адамдар, оқиғалар есте
сақталатын кезең мектепке дейінгі шақта анықталмаған мерзімге ығысады.
Шындығында, бізге сәбилік шақтағы оқиғалардан бірдеңені еске түсіру қиын
немесе мүлде дерлік мүмкін болмаса, мектепке дейінгі балалық шақ көптеген
әсерлі сәттерді есте қалдырады. Бұл әсіресе мектепке дейінгі ересектерге
тән. Мектеп жасына дейінгі баланың есі негізінен ықтиярсыз сипатта болады.
Бұл бала көбіне өзінің алдына бір нәрсені есінде қалдыру үшін саналы
мақсаттарды қоймайтындығын көрсетеді. Есте сақтау мен еске түсіру баланың
еркі мен санасына байланысты өтеді. Бұл екеуі де іс-әрекет арқылы жүзеге
асады әрі іс-әрекеттің сипатына байланысты болады. Бала іс-әрекетте неге
зейін қойса, оған не әсер етсе, не қызық болса, соны ғана есінде сақтайды.
Заттарды, картиналарды, сөздерді ықтиярсыз есте сақтаудың сапасы, баланың
осыларға қаншалықты әсерлі іс-әрекет істеуіне іс-әрекет процесінде оларды
егжей-тегжейлі қабылдау, ойластыру, топтастыру қандай дәрежеде өтетіндігіне
байланысты. Мысалы, суреттерді жай ғана қарап шыққанда оларды баланың
есінде сақтау анағұрлым нашар балады, ал осы суреттерді, өз орындарына,
мысалы, бақшаға, ас үйге, балалар бөлмесіне, қораға дәл келетін жеке
заттарды қою ұсынылғанда бала оларды есінде жақсы сақтайды. Ықтиярсыз есте
сақтау баланың орындайтын қабылдау және іс-әрекеттерінің жанама қосымша
нәтижесі болып табылады [28].
Мектепке дейінгі жастағылардың ықтиярсыз есте сақтауы мен ықтиярсыз
еске түсіруі – ес жұмысының бірден-бір түрі. Бала бірдеңені есте сақтау
немесе еске түсіру жөнінде алдына әлі мақсат қояды, ал бұл үшін арнаулы
тәсілдерді қолдануды білмейді. Мысалы, үш жастағы балаларға суреттер
тобының біреуін сұрағанда балалардың басым көпшілігі өзін мүлде бірдей
ұстады. Суретке көз жүгіртіп өткеннен кейін бала оны шетке ығыстырып қойып,
үлкен адамнан басқа суретті көрсетуді сұрады. Кейбір балалар бейнеленген
заттар жөнінде әңгімелеп беруге тырысты, суретке байланысты өткен
тәжірибенің жағдайларын еске түсірді (Көзілдірікті көзге киеді. Мынау-
көбелек, құрт деп аталады. Қарбыз. Мен, анам және әкем- үшеуіміз үлкен
қарбыз сатып алғанбыз, алқоры одан әлдеқайда кіші, тағы осындайлар). Әйтсе
де есте сақтауға бағытталған балалардың ешбір іс-әрекеттері байқалмады
[29].
В.С. Мухинаның пікірінше есте сақтау мен еске түсірудің ықтиярлы
формалары мектепке дейінгі естияр шақта қалыптаса бастайды және мектепке
дейінгі ересектерде жетіледі. Ықтиярлы есте сақтау мен еске түсіруді
меңгерудің неғұрлым қолайлы шарттары ойын үстінде жасалады, бала өзіне
алған рольді жақсы орындап шығу есте сақтау шарты болған кезде жасалады.
Мысалы, сатып алушының ролін алған бала дүкеннен белгілі заттарды сатып алу
жөніндегі тапсырманы орындаушы ретіндегі баланың есте сақтайтын сөздерінің
саны үлкен адамның тікелей талабы бойынша есінде сақтауға тиісті сөздерден
көп болып шығады.
Естің ықтиярлы формаларын меңгеру бірнеше кезеңнен тұрады. Олардың
біріншісінде әлі қажетті тәсілдерді меңгере алмай тұрып бала есте сақтау
мен еске түсіру міндетінің өзін бөле бастайды. Мұнда еске түсіру міндеті
бұрын бөлінеді, өйткені бала алдымен дәл еске түсіруді, елестетуді қажет
ететін ахуалдарға кездеседі. Бұған дейін ол нені қабылдап, жасағанын
көрсететін іс-әрекетті білуі керек. Есте сақтау міндеті еске түсіру
тәжірибесінің нәтижесінде пайда болады [30].
В.С. Мухинаның айтуынша, есте сақтау мен еске түсірудің жолдарын бала
өз ойынан шығара алмайды. Ондай жолдарды белгілі түрде баланың есіне
үлкендер салады. Мысалы, үлкен адам балаға тапсырма бергенде оған осы арада
дәл оны қайталап беруді талап етеді. Үлкен адам баладан бір нәрсе
сұрағанда, оның еске түсіруіне бағыт береді: Сосын не болады?, Жылқыға
ұқсас сен тағы қандай жануарларды көрдің? Тағы сол сияқты. Бала біртіндеп
қайталай білуге, түсіне білуге, материалды есте сақтау мақсатында
байланыстыра білуге, еске түсіргенде байланыстарды пайдалана білуге
үйренеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың кейбіреулерінде эйдетикалық ес деп
аталатын көру есінің ерекше түрі байқалады. өзінің айқындығы мен дәлдігі
жағынан эйдетикалық естің бейнелеріне жуықтайды: бұрын қабылданған бір
нәрсені есіне түсірген бала соны көз алдына қайтадан көріп тұрғандай
болады. Эйдетикалық ес – жас шағының құбылысы. Мектепке дейінгі жаста
осындай есі бар бала, кейінірек, мектепке оқыту кезеңінде, әдетте өзінің
бұл қабілеттілігін жоғалтады [31].
Мектепке дейінгі жас – естің қарқынды даму жасы. Ес – бала үшін
маңызды оқиғалар мен мәліметтерді жаданда қалдырады және сақтайды. Сондай-
ақ мектепке дейінгі балалардың ойлау үрдісіне тоқталсақ, ойлау – тіл дамуы
және ғылыми ұғымдарды меңгеру бірлігінде дамиды. Баланың сау психикасының
ерекшелігі – танымдық белсенділігі. Ойлау – сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының байланыс қатынастарының адам миында жалпылай және жанама
түрде сөз арқылы бейнеленуі. Ақыл-ой жағынан бала қаншалықты пәрменді
болса, ол сонша көп сұрақтар қояды және оның сұрақтары соншалықты алуан
түрлі болады. Бала заттың бейнесін ғана емес, оның қимыл-қозғалыстары
туралы да ойлайды. Бейнелі ойлау – 6 жасар бала ойлауының негізгі түрі.
Әрине, ол жекелеген жағдайларға логикалық ойлауды да орындай алады, бірақ
та бұл жаста көрнекілікке сүйенген оқыту басымырақ болады. Мұның өзі осы
жастағы балалардың естері еріксіз жақсы дамиды. Ерікті естері жаңа ғана
қалыптасады. Сондықтан жақсы қабылдап алған заттардың түсін есінде жақсы
сақтайды. Көру және есту елестері көрген нәрселердің мазмұнымен байланысты
болады [32].
Мектепке түсу балалардың логикалық есін дамытуда үлкен роль атқарады.
Оқушылардың есін тәрбиелеуде де мұғалім олардың жас және дара
ерекшеліктерін ескере отырып, жұмыс жүргізеді. Кіші мектеп жасындағы
балаларды оқу тәсілін өз бетімен таңдап ала алмайтындықтан мұғалім үйге
тапсырма бергенде, материалды қалай оқу керектігін балаларға ұдайы ескертуі
керек. Бұл жөнінде оқулықтардың бәрінде мәтінді қалай оқу, тапсырманы қалай
орындау керектігі айтылған. Бірақ баланың назары кейде бұған жөнді түсе
қоймайды. Мұғалім мұны қатты ескерген жөн.
Мектепке дейінгі балалық шақта заттардың, құбылыстардың, іс-
әрекеттердің арасындағы байланыстар мен қатынастарды бөлу мен пайдалануды
талап ететін күрделі де сан алуан міндеттерді баланың шешуіне тура келеді.
Ойында, сурет салуда, құрастыруда , жапсыруда, оқу және еңбек тапсырмаларын
орындауда бала үйреніп алған іс-әрекеттерді жай ғана пайдаланып қана
қоймайды, жаңа нәтижелер ала отырып олардың тұрақты түрін өзгертеді. Мектеп
жасына дейінгі балалар өздерін қызықтырған мәселелерді түсіну үшін өзіндік
эксперименттер жасауға кіріседі, құбылыстарды бақылайды, оларды талқыға
салып, қорытындылар жасайды. Мектепке дейінгі балалық шақтың соңында кейбір
механикалық физикалық және басқа байланыстар мен қатынастарды түсінуді, осы
байланыстар мен қатынастар туралы білімді жаңа жағдайларда қолдана білуді
талап етеді. Осы жастағы балалардың жылдың соңына дейін абстрактылы
логикалық ойлауы жақсы дами түседі. Бірақ тәжірибе түрінде, бала затты
көрмей тұрса, берген сұраққа толық жауап бере алмайды. Бала ойлаудың барлық
операцияларын жақсы қабылдауға тиіс [33].
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие процесі шешуші роль
атқарады. Бала ойлауын дамыту үшін мұғалім тиісті жұмыстар жүргізіп отыруы
тиіс. Ой тәрбиесі адамның психологиясын жан-жақты етіп тәрбиелеумен ұштасып
жатады.
Таным әрекетінің бірі - қабылдау. Тілдік мәліметтерді және жазылымдағы
қатысымдық тұлғаларды ұғыну қабылдаудан басталады. Тілді меңгеру барысында
тіл үйренуші есту, көру, сезу арқылы дыбыстарды, сөздерді, сөйлемді
қабылдауға үйренеді. Бала қоршаған ортаны жақсы қабылдауға тиіс.
Д.Б. Эльконин бойынша мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
үрдістердің дамуына келсек, олардың оқу ісіндегі қабылдауы – форма мен
түстерді тану және атауға келіп тіреледі. Мысалы, түрлі түсті құмыра салу
үшін, олар форма, көлем жағынан әртүрлі болып келеді. Балалардың
қабылдауында төмендегідей ерекшеліктер болады. Олар әлде де болса
құбылыстарды тұтас зат күйінде жөндеп қабылдай алмайды. Мәселен, ол заттың
өзіне ұнағанын, олардың көзге бірден көрінетін сыртқы белгілерін қабылдауға
ұмтылады. Мұндай қабылдауда белсенділік жағы аз болады. Естиярлар тобынан
бастап балалардың қабылдау саласындағы қателер азая бастайды. Олар заттың
негізгі белгілерін байқай алатын болады. Қабылдауда анализ бен синтез қатар
жүреді. Бала әр заттың өзіндік белгісін ұққысы келеді, оның мәніне
ішкі,сыртқы құрылысына, жасалу принципіне зе сала бастайды. Қабылдау
процесінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің көрінуімен
ұштасады. Алайда, байқаудың қарапайым элементі бірінші сынып оқушыларында
да бар. Байқау – белсенді ой-әрекетінің балада дамып келе жатқандығының
көрінісі [34].
Мектепке дейінгі бала тәрбиесімен айналысатын педагогтар мен
тәрбиешілер, ата-аналар балалармен жылдың қай мезгілінде болмасын далаға
шығып, серуендегенде, әртүрлі ойын ойнағанда осы ойланту әдісіне баса көңіл
бөлуі қажет. Бала бойына ерекше әсер етіп түрткі болатын айналадағы өлі
және тірі табиғаттардың сан түрлі құбылыстары.
К.Д. Ушинский – баланы табиғатпен жастай таныстыра дамыту, оның
өзіндік логикалық ойын, сөз қорының, санасының жетілуіне әсері мол екенін
көрсеткен. Логикалық ойдың, пікірдің дамуы баланың келешекте рухының жоғары
болуына, батыл пікір, нақты шешім айтуына және оны дәлелдеп беруге
жетелейді. Сондай-ақ, кімде-кім баланың тіл қабілетін дамытқысы келсе, ең
алдымен оның ой қабілетін дамытуы тиіс, - деп көрсетеді [35].
Онтегенездің бастапқы кезеңдерінде қарым-қатынас бала өмірінде аса
маңызды функция атқарады. Бала мен ересектің қарым-қатынасы білім,
іскерлік, дағдыны біреудің жай қасында емес, өзара әсерлесу нәтижесінде,
өзара баю мен өзгерудің күрделі процесі.
Бала өзіне берілетін басқаның тәжірибесін белсенді түрде ой елегінен
өткізіп, өңдеп пайдаланады. Б. Спок ересек адамның жанұяда және бейтаныс
адамдармен қарым-қатынас тиімді құра алуы, мектепке дейінгі кезеңде басқа
балалармен жасаған қарым-қатынастың тиімділігімен анықталатынын
тұжырымдаған. Ол бала басқа балалармен қарым-қатынас барысында өз құқығын
қорғауға т.б жатқызады. Қарым-қатынас жасаудың адам өміріндегі қоғамдық-
әлеуметтік және психологиялық негізі ең алдымен адамның күнделікті тіршілік
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатымен байланысты екендігі айқын.
Мектепке дейінгі балалар әдетте ойынды, сурет салғанды жақсы көреді,
ересектермен және өзі қатарлы балалармен лезде тіл табысып кетеді. Мектепке
дейінгі шақтың әсіресе, алғашқы үш жылы психологияда қауіпті кезең
аталып, өзіне зерттеушілердің үлкен зейінін аударуда. П. Бадалян ...осы
уақытта сәби арнайы үйрету мен тәрбие көрмесе, кейін ол өте қиынға түсіп,
тіпті кеш болуы да мүмкін деген. Дер кезінде тәрбие мен үйрету көрген бала
бес жасында еш қиындықсыз таза сөйлей білуі тиіс [36].
Сонымен мектепке дейінгі жас - ерте онтогенез кезеңіндегі ең ұзақ және
күрделі психикалық даму көрінісі болып табылады. Мұның өзі психологиялық
зерттеулердің объекті ретінде қосылды және ол ғылыми әдебиеттерде
оқиғалардың әр алуандығылығы ретінде көрсетіледі.
Жас баланың өмірді тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық
ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Л.С. Выготский пікірінше, ойын
мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына ықпал ететін жетекші,
басты құбылыстың бірі деуге болады. Бала ойын арқылы өзінің күш-жігерін
жаттықтырып, қоршаған орта мен құбылыстардың ақиқат сырын ұғынып үйрене
бастайды. Ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар
ойнайды, эмоциялық әсері ұшқындайды, белсенділігі артады, ерік қасиеті,
қиял елестері мен таным үрдістері дамиды, мұның бәрі баланың шығарымпаздық
қабілеті мен дарынын ұштайды.
Л.С. Выготский, А.И. Леонтьев, А.С. Запорожец, Л.Д. Венгер, Д.Б.
Эльконин, Е.И. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ
ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫНДА ҚОЛДАНУ ТИІМДІЛІГІ
1.1 Мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие жұмыстарының сипаты ... ... ...6
1.2 Қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды мектепке дейінгі кезеңде
қолдану
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 19
Бірінші тарау
тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..31
ІІ ТАРАУ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ ТӘЖІРИБЕЛЕРІ
2.1 Мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие жұмыстарында жаңа педагогикалық
технологияларды қолдану эксперименті ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2 Тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижелерін жинақтау,
өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Екінші тарау
тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Қазіргі Қазақстандағы қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық
жағдай баланың интеллектуалды, жеке және табиғи дамуын қамтамасыз ету
жүйесін тұрақты дамытуға мүмкіндік береді. Мектепке дейінгі балалық шақтың
толық дамуын қамтамасыз ететін заңнамалар қабылдануда. Мәселен, мектепке
дейінгі тәрбие мен оқыту мазмұнының сапасын арттыру мақсатында 2008 жылы
Мемлекеттік мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпыға міндетті білім
беру стандарты қабылданып, онда мектепке дейінгі балалардың танымдық дамуын
іске асыру мақсатында білім беру процесінде сараптаудан өткен және
балалардың оқуына рұқсат етілген 300-ден астам әдебиеттер пайдалануға
берілді.
Әлемдік тәжірибе мектепке оқуға дайындау үшін аса қолайлы жас баланы
дамытудың 3 жастан 6 жасқа дейінгі жастағы кезеңі болып табылатынын
көрсетті. Францияда мектепке дейінгі білім міндетті болып табылмайды, бірақ
3 жастан 6 жасқа дейінгі барлық балалар балабақшаға барады. Осындай ұқсас
жағдай Германияда, Канадада, Венгрияда, Англияда бар. Данияда мектепке
дейінгі тәрбие мен оқыту құрылымы қазақстандыққа ұқсас: бөбекжай бір жарым
жастан 3 жасқа дейін, балабақшалар – 3 жастан бастап 6-7 жасқа дейінгілер
[1].
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың
негізгі міндеттерінің бірі ретінде мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың
мазмұнын жаңарту белгіленген. Атап айтқанда, МЖБС-ның жетекші білім
салаларына сәйкес оқу бағдарламаларын жаңарту, әрбір оқу бағдарламасы үшін
оқу-әдістемелік кешендер әзірлеу жоспарлануда [2].
Оқу-тәрбие процесіне қазіргі заманғы технологиялардың енгізілуіне
байланысты ұстаз кеңесшінің, ақылшының қызметін одан әрі игеруде.
Мұғалімнің кәсіптік қызметі арнаулы, пәндік білімдермен ғана шектелмей,
педагогика мен психологияның, оқыту мен тәрбие технологиясы салаларының
қазіргі заманғы білімдерін де қамтитын болғандықтан мұғалімнен арнайы
психологиялық - педагогикалық дайындық талап етіледі. Осы негізде
педагогикалық инновацияны қабылдау, бағалау және іске асыруға дайындық
қалыптасады. Инновация – жаңалық, жаңашылдық, өзгеріс деген ұғымды
білдіреді. Инновация құрал және процесс ретінде әлдебір жаңалықты ендіру
деген сөз. Әлемдік бай тәжірибеге сүйене отырып, мектепке дейінгі кезеңде
жаңа технологияларды қолдануды оқу-тәрбиесіне енгізуді ресейлік ғалымдар
Р.Буре, В.Мухина, Е.Кравцова, Е.Сапогова, В.Обухова, Р.Овчарова т.б.
нәтижелі атқаруда.
Педагогикалық процесте инновация оқыту мен тәрбиенің тәсілдері,
түрлері мақсаты мен мазмұнын, тәрбиеші мен баланың бірлескен қызметін
ұйымдастыруға жаңалық енгізуді білдіреді. Білім берудегі инновациялық
процестердің мәнін педагогиканың маңызды екі проблемасы құрайды. Олар –
озық педагогикалық тәжірибені зерттеу, жинақтау және тарату проблемасы және
педагогикалық-психологиялық ғылымдардың жетістігін практикаға енгізу
проблемасы. Соған сәйкес инноватика пәні, инновациялық процесстердің
мазмұны мен механизмі осы кезге дейін бір-бірінен оқшау қарастырылып келген
өзара тығыз байланысты екі процестің тұтастығы тұрғысынан қарастырылуы
тиіс, яғни инновациялық процестің нәтижесі теория мен практиканың
тоғысуында пайда болатын теориялық және практикалық жаңалықтарды қолдану
болуға тиіс.
Бұның барлығы педагогикалық жаңалықты жасау, игеру және пайдалануда басқару
қызметінің маңыздылығына көз жеткізе түседі. Өйткені, мұғалім жаңа
педагогикалық технологияның, теория мен концепцияның авторы, талдап
жасаушысы, зерттеушісі, тұтынушысы және насихатшысы қызметін атқарады. Осы
процесті басқару педагогтың өз қызметінде әріптестерінің тәжірибесі немесе
ғылымындағы жаңа идеялар, әдістемелерді дұрыс тандап, бағалау және
қолдануын қамтамасыз етеді. Ол үшін, біріншіден, қоғамда жүріп жатқан
әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар білім беру жүйесін, әдістемесі мен
түрлі типтегі оқу орындарының оқу тәрбие процестерін ұйымдастырудың
технологиясын түбірінен жаңартуды талап етуде. Педагогикалық жаңалықты
жасау, игеру және пайдалануға негізделген мұғалім мен тәрбиеші қызметінің
инновациялық бағыттылығы білім беру саясатын жаңартудың құралына айналуда.
Екіншіден, білім беру мазмұнын ізгілендірудің күшеюі, пәндерінің көлемі мен
құрамының үнемі өзгеріске ұшырауы, жаңа оқу пәндерінің енгізілуі жаңа
ұжымдық формалар мен оқыту технологиясын үздіксіз іздестіруді талап етуде.
Осы жағдайда ұстаздар арасында педагогикалық білімнің рөлі мен беделі арта
түсіп отыр [3].
Мектепке дейінгі ұйымдарда білім сапасын арттыру аса маңызды мәселе,
ол үшін жалпы және негізгі жағдайларды жақсарту басты міндет болып
табылады. Бала бақшаның оқу-тәрбие үрдісіне қазіргі педагогикалық
технологияларды ендіруде республика ғалым-әдіскерлері біршама оң
нәтижелерге қол жеткізуде: Қ.Аймағамбетова, Х.Шериазданова, М.Сәтібекова,
М.Тұрыскелдина, Г.Қасымова, М.Бапаева, Ф.Ниязбекова, Қ.Меңдіаяқова,
С.Әмірова т.б.
Оқу-тәрбие үрдісіне қолданылар жаңа технологиялар қаншалықты мол
болғанымен, оларды мектеп жасына дейінгі оқыту мен тәрбие үрдісіне
лайықтап, қолдану жағы әлі де аздық етеді. Әсіресе, жаңа балалардың қабілет-
қарымына және тәрбиешілердің сұраныстарына қарай педагогикалық
технологияларды іріктеу, бейімдеу жұмыстары кемшін. Міне осындай нақты
себептерге байланысты, диплом жұмысының тақырыбын Қазіргі заманғы
педагогикалық технологияларды мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие
жұмыстарында қолдану ерекшелігі деп белгіледік.
Зерттеу мақсаты - мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие жұмыстарына
жаңа педагогикалық технологияларды қолдану ерекшелігін зерттеу.
Зерттеу нысаны – мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні – қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды қолдану
ерекшелігі.
Зерттеу болжамы: Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі оқу-тәрбие үрдісінің
заманауи ерекшеліктеріне сәйкес, педагогикалық технологиялардың қазіргі
жаңа үлгілерін іріктеп, бейімдеу процедураларын жүргізу арқылы, бала бақша
өміріне лайықталған жаңа оқыту технологияларын алуға мүмкіндік туады.
Зерттеу міндеттері:
1. Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі оқу-тәрбие үрдісінде бала
дамуын зерттеу.
2. Оқытудың қазіргі заманғы жаңа технологияларын талдау.
3. Бала бақшаның оқу-тәрбие үрдісіне жаңа технологияларды енгізу
тәжірибелерін жүргізу.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі: іс-әрекеттегі бала дамуы
туралы ғылыми теориялар (Л.Выготский, К.Роджерс, Ж.Пиаже, Д.Эльконин,
В.Давыдов, Ұ.Ауталипова, Г.Қасымова), педагогикалық технологиялар туралы
ғылыми зерттеулер (М.Монтессори, В.Сухомлинский, Р.Буре, А.Меңжанова,
Б.Баймұратова, Ф.Ниязбекова) және мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-
тәрбие үрдісінде жаңа технологияларды қолдану туралы ғылыми-педагогикалық
қағидалар (В.Мухина, Е.Кравцова, Е.Сапогова, В.Обухова, Р.Овчарова,
Қ.Аймағамбетова, Х.Шериазданова, М.Сәтібекова, Қ.Меңдіаяқова, С.Әмірова
т.б.).
Зерттеудің теориялық мәнділігі: мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-
тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияларды қолдану әдістемесі.
Зерттеу әдістері - әдебиеттерді талдау, қорытындылау, бақылау,
әңгімелесу, эксперимент, ойын-жаттығулар, зерттеу нәтижелерін өңдеу
әдістері.
Зерттеу базасы: Тараз қ. № 15 Қарлығаш бала бақшасы.
Зерттеу кезеңдері:
1-кезең – 2009-2011жж. Диплом жұмысының ғылыми-теориялық кезеңі.
Тиісті психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге шолу, жинақталған
материалдарды іріктеу, зерттеудің ғылыми аппаратын құру іске асырылды.
2-кезең – 2011-2012жж. Тәжірибе жұмыстары кезеңі. Зерттеу мәселесі
төңірегінде эксперименттер ұйымдастырылып, зерттеу нәтижелері талданды,
қорытынды жасалды.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады; жалпы
көлемі 61 бет.
І ТАРАУ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ
ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫНДА ҚОЛДАНУ ТИІМДІЛІГІ
1.1 Мектепке дейінгі балалардың оқу-тәрбие жұмыстарының сипаты
Мектепке дейінгі ұйымдарда баланың денсаулығын сақтау, нығайту және
дамыту аса маңызды мәселе, ол үшін жалпы және негізгі жағдайларды жақсарту
басты міндет болып табылады. Біріншіден, білім мен тәрбие беруге арналған
дамытушы ортаны жабдықтау қажет десек, ол мектепке дейінгі кезеңнің өзіндік
ерекшелігі мен құндылықтарын сақтайтын, баланың балалығына бағытталуы шарт.
Екіншіден, тәрбие мекемесінің басшысы мен тәрбиеші педагогтар қауымы кәсіби
шеберліктерін үнемі шыңдап, білімін жетілдіруге жүйелі көңіл бөліп, ұжымның
шығармашылық бағыт-бағдарын айқындап, оны жүзеге асыруға белсенділікпен ат
салысуға және жағымды психологиялық ахуалдың тұрақтануына ықпал етуі қажет.
Сондай-ақ, отбасының сұранысы мен талап-тілектерін қанағаттандыру және
білім мен тәрбиенің балаға берілген үрдісі жайында ата-анамен үнемі
бірлескен ынтымақты негізде жұмыс істеу де өте маңызды. Үшіншіден,
балабақшада еңбек етуге толық жағдай жасалып, тәрбиелеу мен білім берудің
технологияларын сауатты меңгеріп, жаңа педагогикалық әдіс-тәсілдер жүйесін
кәсіби шеберлікпен игеріп, оны тәжірибеде пайдалануға шығармашылықпен үлес
қосып отыруы шарт [4].
Баланы тәрбиелеу, дамыту және білім беру мәселелерінде отбасы мен
балабақша ұжымы бірлескен өзара тығыз байланыста болуы қажет. Білім беру
жүйесінің негізгі мақсаты – тұлғаны оқыту, тәрбиелеу, дамыту. Бұл мақсаттар
өзара тығыз байланыста болғанда ғана нәтижелі болады. Баланы өмірге
дайындау үшін дамытудың маңызы ерекше. Мектеп жасына дейінгі кезеңде баланы
дамыту барысы:
1. Зердесін дамыту
2. Эмоциясы мен сезімдерін дамыту
3. Күрт қиыншылықтарға төтеп бере алуын дамыту
4. Өзіне-өзінің сенімділігін, өзін-өзі қабылдау, жақсы көруді дамыту
5. Танымдық үрдісін дамыту
6. Өзін-өзі алып жүре алуын, дербестігін дамыту
7. Өзін-өзі көрсете алуына, өзін-өзі жетілдіруге ынтасын дамыту [5].
Адамда әрқилы іс-әрекет түрлерінің пайда болуы мен дамуы күрделі де
ұзаққа созылған процесс. Бүкіл өмір барысында бірін-бірі ауыстырып, өзара
тығыз байланыста жүріп отыратын үш іс-әрекет түрі бар: ойын, оқу және
еңбек.
Ойын – мектеп жасына дейінгі бала әрекетінің негізгі бір түрі. Ойын
арқылы адам баласының белгілі бір буыны қоғамдық тәжірибені меңгереді,
өзінің психикалық ерекшеліктерін қалыптастырады. Бала ойынында да қоғамдық,
ұжымдық сипат болады. Ойын адам әрекетінің бір түрі болғандықтан, оның да
өзіне тән мотивтері болады. Ойынның қозғаушы күші – баланың нақты тілегі
мен қызығуы. Еңбек үстінде адамның мақсаты мен мотивінің арасында
келіспеушілік болуы мүмкін. Ойында бұл жағы болмайды. еңбектің қандай түрі
болмасын одан қоғамдық пайдалы өнім шығуы қажет. Бұл айтылғандар ойыннан
талап етілмейді. Ойын арқылы бала өз қажетін қалай қанағаттандыра алатыны,
қандай қабілеті бар екенін байқап көреді [6].
Баланың жасы өсумен қатар, ойнайтын ойынның мазмұны да өзгеріп
отыратыны белгілі. Бала ойын үстінде дүниетанудағы өз мүмкіншілігін
сезінумен қатар, айналасындағы адамдар мен олардың әрекетіне көңіл
аударады, заттың ішкі мазмұнын білгісі келеді. Сондықтан тәрбиешілер мен
ата-аналар бұл ойындарды белгілі талапқа сәйкес ұйымдастырып отырулары
қажет. Балалардың ойынына үлкендер тарапынан жетекшілік болмайынша, олардың
әрекеттік мазмұны өзінің негізгі мақсатына жете қоймайды. Мәселен, бала
әкесіне еліктеп, түрлі заттарды шегелеуді үлкен дәреже көреді. Баланың осы
тілегін қолдау керек. Балалар ойынына үнемі дұрыс басшылық етіп отыру – ой-
өрісінің, өмір тәжірибесінің жан-жақты қалыптасуына байланысты жүргізілетін
жұмыстардың басты бір бөлігі [7].
Мектепке түскеннен кейін бала ойынының мазмұны кеңейе бастайды.
Мәселен мектепке дейін тұмыстық ойындарды (отбасы, дүкенге бару т.б.)
көбірек ойнайтын болса, енді қоғамдық-саяси мәні бар, еңбек процесінің сан
алуан жақтарын көрсететін сюжеттік ойындарды ойнауға ауысады. Адамдардың
жай қимыл-қозғалысын көрсетуден гөрі бала олардың бір-бірімен қатынасын,
сезімдері мен көңіл-күйлерін көрсетуге талаптанады. Енді оқыған кітаптары,
көрген кинолары, үлкендерден естіген әңгімелері баланың ойын мазмұнына
кіреді.
Одан ересек тарқан кездегі ойындардың басты ерекшелігі – оның ұжымдық
сипатта болатындығы. Әрине, жеті-сегіз жасар балалалардың ойын ұжымы әлде
де тұрақсыз болады. Өйткені бұлар ұжымдық өмір сүруге әлі де жөнді
дағдыланбаған, мұндай ұжымның құрамы екі-үш баладан аспайды. Ал, үшінші,
төртінші сынып оқушыларының ойындарында ұжымдық сипат жақсы жетіледі.
Мәселен, ойында топ-топ болып ойнау, ойын ережелерін сақтау, жолдастарының
алдында жауапккершілігін сезіне бастау, өзін ұстай білу сияқты ұжымдық
ойындардың негізгі белгілерін олар жақсы түсінеді.
Балалардың өмірінде спорттық ойындар да едәуір орын алады. Олар:
футбол, бадминтон, қуаласпақ, тығылыспақ т.б. ойындарын ойнай алады. Бұл
ойындарда ережелерді сақтау, бір-бірімен жарысу моменттері күшті болады.
Ойында жарысқа түсу, бірінен-бірі озу жағы да көзделеді. Мектеп жасына
дейінгі балалардың спорттық ойындарға тән тиісті дағдыларды, ептілікті,
ережелерді жөндеп үйрене қоймағанымен, қимыл-қозғалыстың аса қажетті
үйлесімділігін, жылдамдық пен оңтайлылықты жақсы меңгереді.
Бала бақша тәрбиешілері бала ойындарына дұрыс жетекшілік көрсету
арқылы оның денесін ғана шынықтарып қоймай, онда жақсы жеке бас
қасиеттерінің қалыптасуына мүмкіндік туғызады.
Оқу – іс-әрекеттің негізгі саласы; еңбек процесін нәтижелі орындауға
қажетті білімді, дағы мен икемді жүйелі түрде меңгеру. Мектеп жасындағы
балардың негізгі әрекеті – оқу. Оқу арқылы балаға қоғам өзініің ғасырлар
бойы жиналған асыл мұрасын, дағды, тәжірибесін береді. Білім меңгеру – ұзақ
уақытты керек ететін күрделі процесс. Оқу материалдары бала психикасына зор
талап қояды. Өйткені ұғыну өте күрделі әрекет. Ұғыну бірнеше кезеңдерден
тұрады. Нәрседе себеппен қатар нәтиже де болатындығына баланың түсініп,
көзінің жетуі ұғыну деп аталынады. Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі бала оқу
материалдарының мәнісіне тереңдеп бара бермейді. Оларды жай жаттап алады
да, өз бетінше пікір айтуға орашолақ келеді. Тәрбиеші бала ойлауындағы
анализге жеткіліксіз көңіл бөлетін болса, бала материалдың бір-бірімен
қиысып байланыспаған жеке жақтарын меңгереді де, осыдан ұғымның мәніне
толық түсінбей қалады. Кейбір педагогтар баланың белсенді ойлау процесін
дамытудың орнына оның ес-қабілетін өсіруге ерекше мән береді, бұдан баланың
есін дамыту онша мәнді нәрсе емес деген қорытынды шықпайды [8].
Баланың білім меңгеруі, педагогтың сабақ оқытуы екеуі де инемен
құдық қазғандай аса қиын нәрсе. Мәселен, мұғалім балаға бұрыннан таныс
нәрсені ығыр қылып айта берсе, онда ақыл-ой керенаулығын, рухани
жиренушілікті туғызуы мүмкін. Кейбір ата-аналар, тіпті педагогтар да
балалардың осындай үйреншікті, мәнісі бар сұрақтарына жауап бермейді, сен
мұны бәрібір түсіне алмайсың, кейін түсінесің деп ұзын арқау, кең
тұсауға салып кете береді. Бірақ мына жағдай әр уақытта есте болуы тиіс.
Егер бала мүмкіндіктері жете бағаланбаса, тілектері қанағаттандырылмаса,
бұл оның дүниені танып білуге құштарлығының болмауына әкелуі ықтимал.
Баланың ойына жеткілікті азық беретін оқу ғана қарқынды дамытуға септік
тигізе алады.
Оқу әрекетінің өзіне тән мотивтері болады. Тәрбиешіге, не оқитын
адамның өзіне осы мотивтерді білу оның әрекетінің мақсатын дұрыс анықтау
үшін аса қажет. Баланың жасы өскен сайын психикасы да өсетіндіктен, оның
оқуға деген қатынасы да (мотивтері) өзгеріп отырады. Мәселен, ересек
топтағы балалардың оқу мотивтері естияр тобындағылардан басқаша болады.
Бала не үшін оқитындығын бар сана-сезімімен ұғынғанша, оған оқудағы
формализмнен (мәніне түсінбей құрғақ жаттап алу, өмірмен байланыстыра алмау
т.б.) құтылу қиын болады. Оқуға, білім алуға ұмтылуды тудыратын мотивтер
(себептер) балада бірден пайда бола қоймайды. Бастапқыда бұлар өте
қарапайым болып келеді [9].
Оқу құрылымы келесі бірліктерден тұрады: төңіректегі заттар мен
құбылыстардың қасиеттері жөніндегі ақпараттар, яғни білімдер; іс-әрекеттің
негізгі түрлерін құрайтын тәсілдер мен қимылдар, яғни дағдылар, іс-әрекет
мақсаттары мен жағдайларына орай тәсілдер мен қимылдарды дұрыс таңдауға
арналған ақпараттарды қолдана білу, яғни ептіліктер. Сонымен бурге оқу
дегеніміз адамның өз әрекетін саналы мақсатқа бағындыра басқаруы немесе
белгілі білім, ептілік және дағдыларды игеруі. Оқу үшін саналы
септүрткілердің болуы үлкен маңызға ие. Тіпті адамдағы оқу жұмысының өзі де
әрекет-қылықты саналы реттестіру кезеңіне, яғни 6-7 жастарға тура келеді.
Оқу іс-әрекеті қалыптасуының негізгі шарты балада білім, ептілік және
дағдыларды игеруге деген саналы септүрткілердің оянуынан. Бала дамуына
қоғамдық ықпал жасаушылар әрдайым ересектер. Адамзаттың қоғамдық
тәжірибесін бала әрекет-қылығы мен іс-әрекетін бағыттауға арналған белсенді
процесс – оқыту деп аталады. Ал осы процестің жеке адам қасиеттері мен
сапаларын қалыптастыруға бағытталуы – тәрбие ұғымын туындатты. Оқыту мен
тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру және жүргізу пеагогика ғылымының зерттеу
аймағы.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде бала психикасын қалыптастыруда шешуші
рөль атқаратын әрекеттің бірі – еңбек. Еңбек жалпы психологиялық емес,
әлеуметтік категория. Еңбек адам тіршілігінің арқауы, оның өмір сүруінің
басты шарты. Сондықтан да оның заңдылықтарын қоғамдық ғалымдар зерттейді.
Еңбек – белгілі нәтижеге жету үшін бағытталған, белгілі мақсатқа орай ерік
күшін қосумен реттелуші мақсатты бағдарлы, саналы іс-әрекет. Еңбек
әрекетінің психологиялық табиғатын А.С.Макаренко былайша түсіндіреді: Адам
жұмысты сүйіп істейтін болса, одан саналы түрде қуаныш сезетін болса, еңбек
ол үшін жеке басын және талантын тудырудың негізгі формасы болатын болса,
сонда ғана творчестволық болуы мүмкін. Еңбекке мұндай көзқарас мүмкіндігі,
тек еңбекке күш салу нағыз әрекетке айналған кезде ғана, ешбір жұмыс
көңілсіз болып көрінбейтін болса, онда бір мағына болса ғана туады [10].
Еңбек процесінде субъекті өнімі ғана пайда болып қоймастан, сол
субъектінің өзі де осы еңбекте кемелденеді. Еңбектенуден адам қабілеті
дамиды, оның мінезі тұрақтанады. Еңбек процесі қызметкерде арнаулы білім
жүйесі, дағды, икемділіктердің болуын, зейінділікті, күшті ерік күшін,
белгілі еңбек тәртібі қажет етеді. Еңбектік қызметтің психологиялық
ерекшеліктері ең алдымен оның қоғамдық пайдалы өнім жасауға бағытталған іс-
әрекет болуында. Жалпы еңбек әрекетінің (жеке және ақыл-ой) негізгі
ерекшелігі – оның жоспарлылығы мен белгілі тәртіпке бағынатындығында.
Еңбек желісінде тек еңбек құралдары ғана емес, адамның сол еңбекке
деген қатынасы да үлкен мәнге ие. Адам еңбегінде түрткілері де нақ осы
қатынастан. Адамның еңбекке бағытталған субъектив қатынасы санада
бейнеленетін объектив қоғамдық қатынастарға тәуелді. Еңбектегі табыстар мен
нәтижелер, адамның дүние танымына, наным-сеніміне, мақсат-мүддесіне, нақты
қажетіне сәйкес келу-келмеуіне қарай әр түрлі болады. Әдетте, еңбек адамның
қалыпты қажеттігі. Еңбек ету - өзінді іс-әрекетте көрсете білу.
Еңбек үстінде бала өзіне, қоғамға қажетті материалдық игіліктерді
өндірумен бірге өзінің психологиялық қасиеттерінің жақсы жақтарын (еңбек
сүйгіштік, тәртіптілік, ұқыптылық т.б.) біртіндеп қалыптастырып отырады.
Еңбек үстінде мектеп жасына дейінгі баланың өзіне-өзі қызмет ете алу
қабілеті, практикалық іскерлігі, дербестігі, икем дағдысы, ынтасы мен
тапқырлығы, белсенділігі шындала түседі.
Жас баланың еңбек дағдылары семьяда қалыптаса бастайды. Тіпті екі-үш
жастағы балалардың шешініп, киінуінде де, ойыншықтарын жинап қоюда да еңбек
процесінің элементтері бар. Мектепке дейінгі бала үй-ішіне қолғабыс
тигізеді, үй сыпырады, гүлге су құяды, үй жануарларына жем береді т.б. Осы
айтылғандардың бәрі – еңбек процесінің нақты көріністері. Баланың жасы
өскен сайын, еңбек дағдылары да қатая түседі, оның шеңбері кеңіп, мазмұны
тереңдейді. Жоғары топтардағы еңбек тәрбиесі – баланы жүйелі түрде еңбек
дағдыларына үйретудің бірінші қадамы. Еңбектің адамның қандай қажетіне
жарайтынын, оның қоғамдық мәнін бала айқын түсінетін болуы қажет.
Қарапайым еңбек құралдарына (қайшы, ине, жіп, желім, түйреуіш т.б.)
машықтанған балалар бүтіндей күрделі аспаптармен жұмыс істей алуға
біртіндеп үйреніп кетеді. Адамның балғын кезіне алған еңбектік дағдылары
өмір бойына сақталады. Бұл тұрғыдан іс-әрекеттің барлық түрлері де теңдей
мәнді де маңызды.
Соңғы жылдары ғылым саласында жаңа мектеп құруда, мектептің даму
үрдісін зерделеуде білімнің жаңа бағыты ретінде педагогикалық инновация
дамып келеді. Педагогикалық инновация жаңа ұғым болғандықтан, осы
теорияға тоқталып, теориялық және тәжірибелік мәселелеріне талдау жасауды
жөн. Инновация деген сөз – латынның novus жаңалық және in енгізу
деген сөзінен шыққан, ал оның қазақша аудармасы жаңалық, жаңару, өзгеру
деген мағынаны білдіреді [11].
Т.И. Шамова, П.И.Третьякованың еңбегінде Инновация дегеніміз – жаңа
мазмұнды ұйымдастыру, ал жаңалық енгізу дегеніміз – тек қана жаңалық
енгізу, ұйымдастыру, яғни инновация үрдісі мазмұнды дамытуды, жаңаны
ұйымдастыруды, қалыптастыруды анықтайды, ал жаңаша деп жаңаның мазмұны,
оны енгізудің әдіс – тәсіл мен технологиясын қамтитын құбылысты түсінеміз
делінген. Энциклопедиялық сөздіктерде инновация әр түрлі анықталады.
Зерттеушілердің айтуынша: инновация – педагогикалық категорияларға жатады
және ол мектептегі құбылысқа тың жаңалық: жаңа бағдарламаны, оқу жоспарын,
әдіс – тәсілдерді оқу және тәрбие жұмыстарына енгізу болып табылады [12].
Н.Нұрмағанбетов Инновация білімінің мазмұнында, әдістемеде,
технологияда оқу – тәрбие жұмыстарының түрлерінде, тәсілдерінде, оқу –
тәрбие жұмысын ұйымдастыруда, басқаруда көрініс табады дейді [13].
Инновациялық білім беруді оқу процесіне енгізу мәселесі үлкен мәселе
болып табылады. Бала бақшадағы оқу – тәрбие жұмысын басқарудың нысаны
баланы дамыту. Инновациялық үрдістің мақсаты – әрбір баланың іскерлігі мен
мүмкіндігін дамытуға жағдай жасау. Оқуға қызықтырудың басты элементтерінің
бірі – нәтижеге жетуге ынталандыру.
А. Едігенова бойынша баланың бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі
жүреді. Даму үрдісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. 6 жастағы
балалар заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастап, олардың
құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында
бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам
баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың бір
нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте
байқағыш, еліктегіш, әр нәрсеге үңіле қарайды, көп нәрселер оларды
ойлантады [14].
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол
сұрақтың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-ой
еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек
адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан жөн. Себебі сұрағына
жауап ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды және бұл
баланы дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін [15].
В.С. Мухина бойынша мектеп жасына дейiнгi және бастауыш мектеп
жасындағы балаларда мiнез-құлық мотивациясы: мiнез-құлықтың саналы
регуляциясы күшейедi, мотивтер мен қажеттiлiктер көлемi ұлғаяды, рухани
және материалды қажеттiлiктер сферасы кеңейедi, қарым-қатынасқа деген
қажеттiлiк, жетiстiкке жету, басқарушылыққа қажеттiлiк сияқты әлеуметтiк
қажеттiлiктер нығая түседi. Көп бiлу, басқалардан жоғары болу, өзi жасай
алу сияқты қарапайым қажеттiлiктер пайда болады [16].
Т. Рибоның айтуынша, баланың шығармашылық қабілеті тәжірибелілігіне
байланысты дамиды деп тұжырымдайды. Мектеп жасына дейінгі кезең – қиялдың
тез дамитын уақыты. Сондықтан қиялдың дамуын төрт ерекше кезеңдерге бөлуге
болады (2 жастан 6-7 жасқа дейінгі аралықта):
1. Бірінші кезең баланың қабылдауының ерекшелігіне байланысты (бір заттан
басқа бір затты көре бастауы);
2. Екінші кезең – қиялдың ойыншықтарды жандандыру құдіретінің байқалуы;
3. Үшінші кезең – ойындағы рөлдерге байланысты өзгеруі;
4. Төртінші кезең – бала қиялында өзіндік көркемдік шығармашылықтың
басталуы (бейнелерді қайта құруы, жасауы) [17].
О.М. Дьяченко мен А.И. Кирилованың тәжірибелік зерттеулерінде бала
дамуында қиялдың екі түрі (сезімдік және танымдық) жүзеге асады. Танымдық
қиялдың басты міндеті – ақиқат өмірдің белгілі бір түрде бейнеленуі.
Сезімдік қиял, белгілі бір жағдайға байланысты қайшылық болғанда, баланың
өзіндік Мені қалыптасқанда және оның құрастырудағы бір механизм болады.
Е.Е. Кравцованың зерттеуінде қиялдың даму қызметінде үш түрлі компонентті
бөліп көрсетті:
1. Көрнекілікке сүйену;
2. Өткен тәжірибесін қолдану;
3. Ерекше ішкі позицияны қолдану.
Осы үш компоненттің қолдануында халық ертегісінің айрықша орнын анықтап,
зерттеуге мән берілді [18].
Мектеп жасына дейінгі кезеңде қиял – қоғамдық тәжірибені меңгерудегі
алғышарттар болып келеді, өйткені балалар қоршаған ортаны, адамгершілікті,
эстетикалық идеяларды өзіндік көзқараспен қабылдайды. Баланың қиялы
ересектерге қарағанда әлсіз. Л.С. Выготскийдің тұжырымына сүйенсек, Бала
қиялының дамуы біртіндеп, шамасына қарай қабылдауынан басталады. Қиялда
болатын барлық образдар, қаншама таңғажайып болып көрінгенмен де, баланың
өмірден көрген-білгенінен негізделеді. Кейде бала өмірде кездескен кейбір
жағдайларды өзіндік қабылдаумен түсіндіргенде, бізге үлкендерге күтпеген
таңқаларлықтай болып естіледі [19].
С.Л. Рубинштейннің айтуынша Қиял – бұл образдық форманы іске асыру,
өзгеріске енгізу. Л.С. Выготский мен А.Н. Леонтьев қиялдың ерекшелігіне
қарай оған арнайы психикалық процесс деп қарауға мән береді.
Л.С. Выготский баланың қиялы біртіндеп өмір тәжірибесінің молаюына
байланысты қалыптасады деген қорытындыға келеді [20].
Қазіргі кездегі психологтар мен педагогтар баланың жеке басының
дамуындағы қиялдың маңыздылығының ең тиімді жолы шығармашылық жұмыста
көрсету, үйрету, көркемдік әдебиетте нақтылау, өз бетінше жұмыс жасауына
жағдай жасау, яғни, еркіндік беру керектігін айтады. Сонымен қиялдың дамуы
төмендегідей үш компоненттен тұрады:
- Бірінші дәрежеде қиял қоршаған болмыспен байланысты, дайын нәтижені
ойластыруға мүмкіндік береді.
- Екінші дәрежеде баланың өткен тәжірибесімен байланысты, бірақ сонда
да заттық байланыстың рөлі бар.
- Үшінші дәрежеде қиялдың дамуы балаға ақиқаттан қиялдың қозғалысының
жоғарғы формасы – ой – пікірден оның іске асуына байланысты.
Сонымен, қорыта айтқанда, біздің тәжірибемізге негіз болған 5-6
жастағы балалардың құрастырған ертегілері мен қызықты әңгімелері ұйымдасқан
түрде мағыналы, жүйелі, өз бетінше еркін жүргізілген жұмыс, қиялдың дұрыс
дамуына апаратын көп жолдың бірі болды деп есептейміз. 6 жасар бала өз
қиялында алуан түрлі жағдайлар құра алады және баланың өзі сонда әртүрлі
жағынан көрінеді. Ойын барысында қалыптаса отырып, қиял басқа да іс-әрекет
түрінде өте алады. Тілі және қиялы жақсы дамыған бала қызықты сюжетті тез
арада жанынан ойлап шығара алады. Қиялдың үздіксіз жұмысы – баланың
айналадағы әлемді танып-білуінің және игеруінің маңыздылығы, бұл жеке
тәжірибе аумағынан шығудың әдісі [21].
В.С. Мухина теориясы бойынша өзінің бастамалары жағынан баланың қиялы
сәбилік шақтың соңында пайда бола бастайтын сананың белгілер функциясымен
байланысты. Белгілер функциясын дамытудың бір желісі заттарды басқа
баламалармен және олардың бейнелеулерімен алмастырудан тілдік,
математикалық және басқа белгілерді пайдалануға, ойлаудың логикалық
формаларын меңгеруге әкеледі. Екінші желі нақтылы бұйымдарды, оқиғаларды
қиял арқылы толықтыру мен алмастыру мүмкіндігінің пайда болуы мен кеңеюіне,
жинақталған түсініктердің материалынан жаңа бейнелер құруға жетелейді.
Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде қиял заттарды
қабылдаудан және ойын іс-әрекеттерін орындауынан ажыратылмайтындай. Ойын
үстінде қалыптасқан қиял мектепке дейінгі бала іс-әрекеттерінің түрлеріне
де ауысады. Бала сурет салғанда, ертегілер мен тақпақтарды ойлап шығарғанда
қиял неғұрлым айқын байқалады [22].
Сондай-ақ мектепке дейінгі шақта зейіннің, естің, қиялдың дамуында
ұқсастықтар бар. Егер сәбилік шақта өзінде қабылдау мен ойлау іс-әрекеттері
ретінде анықтауға болатын бағдарлау іс-әрекеттерінің ерекше формалары
ретінде бөлінсе, мектепке дейінгі кезеңде мұндай іс-әрекеттер үздіксіз
күрделілене және жетіле түседі, ал зейін, ес, қиял ұзақ уақыт жеке сипат
ала алмайды. Бала бірдеңеге назар аударарлықтай, көргені мен естігенін
жадында сақтарлықтай, бұрын қабылдағанының аумағынан шығарлықтай арнайы іс-
әрекеттерді игере білмейді. Мұндай іс-әрекеттер тек мектепке дейінгі
кезеңде қалыптаса бастайды.
В.С. Мухина бойынша мектепке дейінгі бала әрекетінің жаңа түрлерін,
үлкендердің оған қойған жаңа талаптарын игерудің ықпалымен баланың алдында
бір нәрсеге зейінін шоғырландыру және оған зейін қою, материалды есте ұстау
және оны жаңғырту, ойынның, суреттің т.б ой желісін құру сияқты жаңа ерекше
міндеттер пайда болғанда ғана бетбұрыс жасалады. Осы міндеттерді шеше білу
үшін бала үлкендерден үйренген тәсілдердің қандай да біреуін пайдаланады.
Міне, сонда ғана зейіннің, естің, қиялдың арнайы іс-әрекеттері қалыптаса
бастайды [23].
Мектепке дейінгі кезеңде баланың зейіні төңіректегі заттарға және
осылар арқылы орындалатын іс-әрекеттерге қатысты ынтамен сипатталынады.
Бала бір нәрсеге ынтасы өшпей тұрған кезде ғана зейінін шоғырлайды. Жаңа
бір нәрсе пайда болысымен-ақ баланың зейіні лезде соған ауады. Сондықтан
балалардың ұзақ уақыт бір іспен шұғылдануы сирек болады.
Д.Б. Эльконин пікірінше, мектепке дейінгі кезеңде балалар іс-
әрекетінің күрделенуіне жалпы ақыл-ой дамуының ілгеруіне байланысты зейін
күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие болады. Мысалы, мектепке дейінгі
кезеңдегі кішкентайлар бір ойынды 30-50 минут ойнайтын болса, 5-6 жасқа
жеткенде ойынның ұзақтығы 1,5 сағатқа дейін созылады. Мұны ойында
адамдардың күрделірек іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының бейнеленуімен
және ойынға үнемі енгізілетін жаңа ахуалдардың қолдау табуымен түсіндіруге
болады. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда зейін
тұрақтылығы арта түседі. Мысалы, мектепке дейінгі шақтың соңында суретті
көру ұзақтығы екі есе артады, мектепке дейінгі кішкентайға қарағанда алты
жасар бала суретті жақсырақ түсінеді, оның өзіне қызықты жақтары мен егжей-
тегжейлерін бөліп алады [24].
Бірақ мектепке дейінгі кезеңде зейіннің негізгі өзгеруі баланың алғаш
рет өз зейінін меңгере білуінде, оны саналы түрде белгілі заттарға
құбылыстарға бағыттай білуінде және кейбір тәсілдерді пайдалана отырып,
соларға зейін қоя білуінде. Мектепке дейінгі шақ ішінде өз зейінін
ұйымдастыру үшін сөзді пайдалану күрт өседі. Мұны, атап айтқанда, мектепке
дейінгі ересектер үлкеннің нұсқауы бойынша тапсырманы орындағанда мектепке
дейінгі кішкентайларға қарағанда нұсқауды 10-12 рет жиі қайталады. Сонымен,
баланың мінез-құлқын реттеуде сөздің маңызының жалпы өсуіне байланысты
мектепке дейінгі шақта ықтиярлық зейін қалыптасады.
В.С. Мухина мектепке дейінгі шақта балалар ықтиярлы зейінді меңгере
бастаса да, бүкіл мектепке дейінгі балалық шақта ықтиярсыз зейін басым
болып қала береді. Балаларға өздері үшін бір текті әрі тартымы шамалы іс-
әрекетке зейін қою қиынға түседі,сонымен бірге ойын процесінде немесе
әсерлі сезімге бөлерліктей тапсырмаларды шешерде олар едәуір ұзақ уақыт
бойы ықыласты болып жүреді. Мектеп жасына дейінгі бала зейінінің ерекшелігі
мектепке дейін оқыту ықтиярлы зейінге үнемі күш салуды талап ететін
тапсырмалар бойынша құрылуы мүмкін емес себептердің бірі болып саналады.
Сабақтарда пайдаланылатын ойын элементтері, іс-әрекеттің нәтижелі түрлері,
іс-әрекет формаларын жиі өзгерту балалардың зейінін айтарлықтай жоғары
деңгейде ұстауға мүмкіндік береді [25].
Сенсорлық даму, бала заттардың түсін, пішінін, мөлшерін және олардың
кеңістіктегі орналасуын айырып қана қоймай, оларды мөлшеріне қарай
сәйкестендіріп (үлкен, кіші, аз, көп) анықтай алады. Зейін тікелей
қызығушылықпен байланысты (ырықсыз зейін), өйткені қызықты іске бала көңілі
тез ауады. Егер 6 жасар бала ойынмен айналысқан болса, ол алаңдамай 2,
тіпті 3 сағат ойнай береді. Алайда, бұлай зейінді шоғырландыру – баланың
айналысқан нәрсесіне қызығушылығынан туындайды. Балаға зейінін тәрбиелеуде
көмектесу қажет. Үлкендер сөз нұсқаулары арқылы баланың зейінін ұйымдастыра
алады. Оларға біркелкі жалықтыратын және тартымдылығы аз іс-әрекетпен
айналысу өте қиын. Зейіннің бұл ерекшелігі сабақтарда ойын элементтерін
енгізуге және іс-әрекет түрлерін жеткілікті ауыстырып отыруға негізгі себеп
болып табылады [26].
К.Д. Ушинский Балаға оқуды қызықты ете білу керек және сонымен қатар,
оларды қызықтыра қоймайтын тапсырмаларды да бұлжытпай орындауды талап ету
керек, бұл жұмысты орындағанда бір жағын басым етіп жібермей, екі жағын
теңестіру арқылы еріксіз зейінді тудырып отырумен қатар, балада белсенді
зейін шамалы болғанына қарамастан оны жаттықтырып отыру керек, - деп
көрсетеді. Оқушылардың зейінін дұрыс қалыптастыруға мұғалімнің жеке басының
үлгі-өнегесінің маңызы да зор [27]
В.С. Мухина бойынша мектепке дейінгі шақ есте сақтау мен еске түсіру
қабілеттілігінің пәрменді дамуымен сипатталады. Адамдар, оқиғалар есте
сақталатын кезең мектепке дейінгі шақта анықталмаған мерзімге ығысады.
Шындығында, бізге сәбилік шақтағы оқиғалардан бірдеңені еске түсіру қиын
немесе мүлде дерлік мүмкін болмаса, мектепке дейінгі балалық шақ көптеген
әсерлі сәттерді есте қалдырады. Бұл әсіресе мектепке дейінгі ересектерге
тән. Мектеп жасына дейінгі баланың есі негізінен ықтиярсыз сипатта болады.
Бұл бала көбіне өзінің алдына бір нәрсені есінде қалдыру үшін саналы
мақсаттарды қоймайтындығын көрсетеді. Есте сақтау мен еске түсіру баланың
еркі мен санасына байланысты өтеді. Бұл екеуі де іс-әрекет арқылы жүзеге
асады әрі іс-әрекеттің сипатына байланысты болады. Бала іс-әрекетте неге
зейін қойса, оған не әсер етсе, не қызық болса, соны ғана есінде сақтайды.
Заттарды, картиналарды, сөздерді ықтиярсыз есте сақтаудың сапасы, баланың
осыларға қаншалықты әсерлі іс-әрекет істеуіне іс-әрекет процесінде оларды
егжей-тегжейлі қабылдау, ойластыру, топтастыру қандай дәрежеде өтетіндігіне
байланысты. Мысалы, суреттерді жай ғана қарап шыққанда оларды баланың
есінде сақтау анағұрлым нашар балады, ал осы суреттерді, өз орындарына,
мысалы, бақшаға, ас үйге, балалар бөлмесіне, қораға дәл келетін жеке
заттарды қою ұсынылғанда бала оларды есінде жақсы сақтайды. Ықтиярсыз есте
сақтау баланың орындайтын қабылдау және іс-әрекеттерінің жанама қосымша
нәтижесі болып табылады [28].
Мектепке дейінгі жастағылардың ықтиярсыз есте сақтауы мен ықтиярсыз
еске түсіруі – ес жұмысының бірден-бір түрі. Бала бірдеңені есте сақтау
немесе еске түсіру жөнінде алдына әлі мақсат қояды, ал бұл үшін арнаулы
тәсілдерді қолдануды білмейді. Мысалы, үш жастағы балаларға суреттер
тобының біреуін сұрағанда балалардың басым көпшілігі өзін мүлде бірдей
ұстады. Суретке көз жүгіртіп өткеннен кейін бала оны шетке ығыстырып қойып,
үлкен адамнан басқа суретті көрсетуді сұрады. Кейбір балалар бейнеленген
заттар жөнінде әңгімелеп беруге тырысты, суретке байланысты өткен
тәжірибенің жағдайларын еске түсірді (Көзілдірікті көзге киеді. Мынау-
көбелек, құрт деп аталады. Қарбыз. Мен, анам және әкем- үшеуіміз үлкен
қарбыз сатып алғанбыз, алқоры одан әлдеқайда кіші, тағы осындайлар). Әйтсе
де есте сақтауға бағытталған балалардың ешбір іс-әрекеттері байқалмады
[29].
В.С. Мухинаның пікірінше есте сақтау мен еске түсірудің ықтиярлы
формалары мектепке дейінгі естияр шақта қалыптаса бастайды және мектепке
дейінгі ересектерде жетіледі. Ықтиярлы есте сақтау мен еске түсіруді
меңгерудің неғұрлым қолайлы шарттары ойын үстінде жасалады, бала өзіне
алған рольді жақсы орындап шығу есте сақтау шарты болған кезде жасалады.
Мысалы, сатып алушының ролін алған бала дүкеннен белгілі заттарды сатып алу
жөніндегі тапсырманы орындаушы ретіндегі баланың есте сақтайтын сөздерінің
саны үлкен адамның тікелей талабы бойынша есінде сақтауға тиісті сөздерден
көп болып шығады.
Естің ықтиярлы формаларын меңгеру бірнеше кезеңнен тұрады. Олардың
біріншісінде әлі қажетті тәсілдерді меңгере алмай тұрып бала есте сақтау
мен еске түсіру міндетінің өзін бөле бастайды. Мұнда еске түсіру міндеті
бұрын бөлінеді, өйткені бала алдымен дәл еске түсіруді, елестетуді қажет
ететін ахуалдарға кездеседі. Бұған дейін ол нені қабылдап, жасағанын
көрсететін іс-әрекетті білуі керек. Есте сақтау міндеті еске түсіру
тәжірибесінің нәтижесінде пайда болады [30].
В.С. Мухинаның айтуынша, есте сақтау мен еске түсірудің жолдарын бала
өз ойынан шығара алмайды. Ондай жолдарды белгілі түрде баланың есіне
үлкендер салады. Мысалы, үлкен адам балаға тапсырма бергенде оған осы арада
дәл оны қайталап беруді талап етеді. Үлкен адам баладан бір нәрсе
сұрағанда, оның еске түсіруіне бағыт береді: Сосын не болады?, Жылқыға
ұқсас сен тағы қандай жануарларды көрдің? Тағы сол сияқты. Бала біртіндеп
қайталай білуге, түсіне білуге, материалды есте сақтау мақсатында
байланыстыра білуге, еске түсіргенде байланыстарды пайдалана білуге
үйренеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың кейбіреулерінде эйдетикалық ес деп
аталатын көру есінің ерекше түрі байқалады. өзінің айқындығы мен дәлдігі
жағынан эйдетикалық естің бейнелеріне жуықтайды: бұрын қабылданған бір
нәрсені есіне түсірген бала соны көз алдына қайтадан көріп тұрғандай
болады. Эйдетикалық ес – жас шағының құбылысы. Мектепке дейінгі жаста
осындай есі бар бала, кейінірек, мектепке оқыту кезеңінде, әдетте өзінің
бұл қабілеттілігін жоғалтады [31].
Мектепке дейінгі жас – естің қарқынды даму жасы. Ес – бала үшін
маңызды оқиғалар мен мәліметтерді жаданда қалдырады және сақтайды. Сондай-
ақ мектепке дейінгі балалардың ойлау үрдісіне тоқталсақ, ойлау – тіл дамуы
және ғылыми ұғымдарды меңгеру бірлігінде дамиды. Баланың сау психикасының
ерекшелігі – танымдық белсенділігі. Ойлау – сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының байланыс қатынастарының адам миында жалпылай және жанама
түрде сөз арқылы бейнеленуі. Ақыл-ой жағынан бала қаншалықты пәрменді
болса, ол сонша көп сұрақтар қояды және оның сұрақтары соншалықты алуан
түрлі болады. Бала заттың бейнесін ғана емес, оның қимыл-қозғалыстары
туралы да ойлайды. Бейнелі ойлау – 6 жасар бала ойлауының негізгі түрі.
Әрине, ол жекелеген жағдайларға логикалық ойлауды да орындай алады, бірақ
та бұл жаста көрнекілікке сүйенген оқыту басымырақ болады. Мұның өзі осы
жастағы балалардың естері еріксіз жақсы дамиды. Ерікті естері жаңа ғана
қалыптасады. Сондықтан жақсы қабылдап алған заттардың түсін есінде жақсы
сақтайды. Көру және есту елестері көрген нәрселердің мазмұнымен байланысты
болады [32].
Мектепке түсу балалардың логикалық есін дамытуда үлкен роль атқарады.
Оқушылардың есін тәрбиелеуде де мұғалім олардың жас және дара
ерекшеліктерін ескере отырып, жұмыс жүргізеді. Кіші мектеп жасындағы
балаларды оқу тәсілін өз бетімен таңдап ала алмайтындықтан мұғалім үйге
тапсырма бергенде, материалды қалай оқу керектігін балаларға ұдайы ескертуі
керек. Бұл жөнінде оқулықтардың бәрінде мәтінді қалай оқу, тапсырманы қалай
орындау керектігі айтылған. Бірақ баланың назары кейде бұған жөнді түсе
қоймайды. Мұғалім мұны қатты ескерген жөн.
Мектепке дейінгі балалық шақта заттардың, құбылыстардың, іс-
әрекеттердің арасындағы байланыстар мен қатынастарды бөлу мен пайдалануды
талап ететін күрделі де сан алуан міндеттерді баланың шешуіне тура келеді.
Ойында, сурет салуда, құрастыруда , жапсыруда, оқу және еңбек тапсырмаларын
орындауда бала үйреніп алған іс-әрекеттерді жай ғана пайдаланып қана
қоймайды, жаңа нәтижелер ала отырып олардың тұрақты түрін өзгертеді. Мектеп
жасына дейінгі балалар өздерін қызықтырған мәселелерді түсіну үшін өзіндік
эксперименттер жасауға кіріседі, құбылыстарды бақылайды, оларды талқыға
салып, қорытындылар жасайды. Мектепке дейінгі балалық шақтың соңында кейбір
механикалық физикалық және басқа байланыстар мен қатынастарды түсінуді, осы
байланыстар мен қатынастар туралы білімді жаңа жағдайларда қолдана білуді
талап етеді. Осы жастағы балалардың жылдың соңына дейін абстрактылы
логикалық ойлауы жақсы дами түседі. Бірақ тәжірибе түрінде, бала затты
көрмей тұрса, берген сұраққа толық жауап бере алмайды. Бала ойлаудың барлық
операцияларын жақсы қабылдауға тиіс [33].
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие процесі шешуші роль
атқарады. Бала ойлауын дамыту үшін мұғалім тиісті жұмыстар жүргізіп отыруы
тиіс. Ой тәрбиесі адамның психологиясын жан-жақты етіп тәрбиелеумен ұштасып
жатады.
Таным әрекетінің бірі - қабылдау. Тілдік мәліметтерді және жазылымдағы
қатысымдық тұлғаларды ұғыну қабылдаудан басталады. Тілді меңгеру барысында
тіл үйренуші есту, көру, сезу арқылы дыбыстарды, сөздерді, сөйлемді
қабылдауға үйренеді. Бала қоршаған ортаны жақсы қабылдауға тиіс.
Д.Б. Эльконин бойынша мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
үрдістердің дамуына келсек, олардың оқу ісіндегі қабылдауы – форма мен
түстерді тану және атауға келіп тіреледі. Мысалы, түрлі түсті құмыра салу
үшін, олар форма, көлем жағынан әртүрлі болып келеді. Балалардың
қабылдауында төмендегідей ерекшеліктер болады. Олар әлде де болса
құбылыстарды тұтас зат күйінде жөндеп қабылдай алмайды. Мәселен, ол заттың
өзіне ұнағанын, олардың көзге бірден көрінетін сыртқы белгілерін қабылдауға
ұмтылады. Мұндай қабылдауда белсенділік жағы аз болады. Естиярлар тобынан
бастап балалардың қабылдау саласындағы қателер азая бастайды. Олар заттың
негізгі белгілерін байқай алатын болады. Қабылдауда анализ бен синтез қатар
жүреді. Бала әр заттың өзіндік белгісін ұққысы келеді, оның мәніне
ішкі,сыртқы құрылысына, жасалу принципіне зе сала бастайды. Қабылдау
процесінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің көрінуімен
ұштасады. Алайда, байқаудың қарапайым элементі бірінші сынып оқушыларында
да бар. Байқау – белсенді ой-әрекетінің балада дамып келе жатқандығының
көрінісі [34].
Мектепке дейінгі бала тәрбиесімен айналысатын педагогтар мен
тәрбиешілер, ата-аналар балалармен жылдың қай мезгілінде болмасын далаға
шығып, серуендегенде, әртүрлі ойын ойнағанда осы ойланту әдісіне баса көңіл
бөлуі қажет. Бала бойына ерекше әсер етіп түрткі болатын айналадағы өлі
және тірі табиғаттардың сан түрлі құбылыстары.
К.Д. Ушинский – баланы табиғатпен жастай таныстыра дамыту, оның
өзіндік логикалық ойын, сөз қорының, санасының жетілуіне әсері мол екенін
көрсеткен. Логикалық ойдың, пікірдің дамуы баланың келешекте рухының жоғары
болуына, батыл пікір, нақты шешім айтуына және оны дәлелдеп беруге
жетелейді. Сондай-ақ, кімде-кім баланың тіл қабілетін дамытқысы келсе, ең
алдымен оның ой қабілетін дамытуы тиіс, - деп көрсетеді [35].
Онтегенездің бастапқы кезеңдерінде қарым-қатынас бала өмірінде аса
маңызды функция атқарады. Бала мен ересектің қарым-қатынасы білім,
іскерлік, дағдыны біреудің жай қасында емес, өзара әсерлесу нәтижесінде,
өзара баю мен өзгерудің күрделі процесі.
Бала өзіне берілетін басқаның тәжірибесін белсенді түрде ой елегінен
өткізіп, өңдеп пайдаланады. Б. Спок ересек адамның жанұяда және бейтаныс
адамдармен қарым-қатынас тиімді құра алуы, мектепке дейінгі кезеңде басқа
балалармен жасаған қарым-қатынастың тиімділігімен анықталатынын
тұжырымдаған. Ол бала басқа балалармен қарым-қатынас барысында өз құқығын
қорғауға т.б жатқызады. Қарым-қатынас жасаудың адам өміріндегі қоғамдық-
әлеуметтік және психологиялық негізі ең алдымен адамның күнделікті тіршілік
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатымен байланысты екендігі айқын.
Мектепке дейінгі балалар әдетте ойынды, сурет салғанды жақсы көреді,
ересектермен және өзі қатарлы балалармен лезде тіл табысып кетеді. Мектепке
дейінгі шақтың әсіресе, алғашқы үш жылы психологияда қауіпті кезең
аталып, өзіне зерттеушілердің үлкен зейінін аударуда. П. Бадалян ...осы
уақытта сәби арнайы үйрету мен тәрбие көрмесе, кейін ол өте қиынға түсіп,
тіпті кеш болуы да мүмкін деген. Дер кезінде тәрбие мен үйрету көрген бала
бес жасында еш қиындықсыз таза сөйлей білуі тиіс [36].
Сонымен мектепке дейінгі жас - ерте онтогенез кезеңіндегі ең ұзақ және
күрделі психикалық даму көрінісі болып табылады. Мұның өзі психологиялық
зерттеулердің объекті ретінде қосылды және ол ғылыми әдебиеттерде
оқиғалардың әр алуандығылығы ретінде көрсетіледі.
Жас баланың өмірді тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық
ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Л.С. Выготский пікірінше, ойын
мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына ықпал ететін жетекші,
басты құбылыстың бірі деуге болады. Бала ойын арқылы өзінің күш-жігерін
жаттықтырып, қоршаған орта мен құбылыстардың ақиқат сырын ұғынып үйрене
бастайды. Ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар
ойнайды, эмоциялық әсері ұшқындайды, белсенділігі артады, ерік қасиеті,
қиял елестері мен таным үрдістері дамиды, мұның бәрі баланың шығарымпаздық
қабілеті мен дарынын ұштайды.
Л.С. Выготский, А.И. Леонтьев, А.С. Запорожец, Л.Д. Венгер, Д.Б.
Эльконин, Е.И. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz