Фразеологиялық тіркестерді аударуда кездесетін проблемалар “М.Б.Әләвидің «چشمهایش» романы бойынша”
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.6
1 Жаңа парсы прозасының қалыптасу кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7.12
2 Б.Әләвидың өмірі мен әдеби ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13.17
2.1 Б.Әләвидің шығармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18.20
3 «چشمهایش» романының мазмұны мен мәні. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21.36
3.1 Романда кездесетін фразеологиялық тіркестер және олардың мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37.54
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55.56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57.58
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.6
1 Жаңа парсы прозасының қалыптасу кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7.12
2 Б.Әләвидың өмірі мен әдеби ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13.17
2.1 Б.Әләвидің шығармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18.20
3 «چشمهایش» романының мазмұны мен мәні. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21.36
3.1 Романда кездесетін фразеологиялық тіркестер және олардың мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37.54
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55.56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57.58
Кіріспе
Бір халықтың әдебиетін жұртқа танытқан дәнекер, рухани көпір – аударма екені белгілі. Аудармашылық – бейнеті мол, үлкен шеберлікті талап ететін қасиетті өнер. Аударма өнерінің өз қиындықтары бар. Мәселен, парсы халқының поэзиясы – көркемдік жағынан аса биікке көтерілген, тұспалды, жұмбаққа толы, поэтикалық нақыш өрнектерге айрықша бай мұра болып танылады. Сол себепті парсы шайырларының сопылық діни түсініктен нәр алатын тылсым сырлы поэтикалық тілін арнаулы дайындықсыз ұғңыну оңайға соқпайды, ал осындай туындыларды екінші бір тілге аудару біраз қиындықтар туғызады. Оның үстіне шығыс ақындарының ойды жеткізу тәсілі европалық әріптестеріне мүлдем ұқсамайды (1–10).
Қай халық болмасын басқа халықтардың әдебиетімен, мәдениетімен қарым қатынаста болып, бір–біріне ықпал әсерін тигізу арқылы байып, алға басып отыратыны белгілі. Бір халық екінші бір халықты аудармалар арқылы таниды. Дәлел ретінде айтар болсақ, аббасидтер тұсында арабтар ислам дінін таратып қоймай, өздерінің қол астындағы және көршілес елдерден: үнді, парсы, грек және т.б. халықтардың мәдениетін жатсынбай, қажетінше бойына сіңіре білгені көпшілікке мәлім. Мәселен, араб әдебиетінің жәдігері ретінде күллі әлемге мәшһүр «Мың бір түн» топтамасында үнді, парсы, түркі ертегілерін молынан кездестіруіміз де сондықтан болса керек. Солардың бірі – үнді топырағында дүниеге келген «Калила мен Димна», «Тотынама» парсылардың төл туындысындай болуы жәйдан–жәй емес. Сан ғасырлық тарихы бар қазақ әдебиетінің өн бойынан да әлем әдебиетімен байланыстарды байқаймыз. Сондықтан төл әдебиетімізді тереңдеп, түстеп танимыз десек, әлем әдебиетінен бөліп–жарып қарау мүмкін емес. Ал әдеби байланыстар хақында сөз етсек, қазақ әдебиетіне парсы әдебиетінің тигізген әсеріне тоқталмай кету мүмкін емес (14–8).
Аударма арқылы біз әлем әдебиетінің тамаша үлгілерімен таныса аламыз. Аударма тілі басқа әртүрлі елдердің рухани әлемін бір–біріне жақындата түсетін пәрменді құрал екені баршамызға аян. Аударма тарихының қазақ топырағында пайда болып, қалыптасуының ұзақ тарихы бар екендігі зерттеу еңбектерден мәлім. Қазақ аудармасының тарихы мен теориялық мәселелерін сөз еткен біршама ғылыми еңбектер мен кітаптар бар. 1957 жылы «Көркем аударманың кейбір мәселелері» деген топтама жинақ жарық көрді. Осы кітаптағы Мұхтар Әуезовтың «Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері» деген мақаласында осы саладағы күрделі мәселелер сараланды.
Қазақ аудармасының тарихын тереңдей бойлап, зерттеген ғалым С.Талжанов. оның «Көркем аударма туралы» (1962ж), «Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері» (1975ж) атты кітаптары дерек материалы өте бай, құнды тұжырымдары бар еңбек болып саналады. Соңғы кітаптан қазақ халқының көрші елдермен әдеби қарым–қатынасы, соның ішінде парсы әдебиетімен байланысы, соғдиан (иран) тілінен келген префикстер мен жұрнақтар, парсы тілінен аударылған кейбір жекелеген шығармалар жайлы оқи аламыз.
Жазушы әрі аудармашы, филология ғылымдарының кандидаты Әбен Сатыбалдиевтың 1965 жылы жарық көрген «Рухани қазына» атты кітабы әдебиет тарихындағы көркем аударманың қыры мен сырын, тарихын өзек етеді. Бұл кітап 1987 жылы екінші мәрте жарық көрді.
Кейінгі жылдары осы өзіміз сөз етіп отырған аударма саласында біраз ғылыми жұмыстар жасалынған, солардың ішінде: Ә.Дербісәлиев, Ө.Күмісбаев, Р.Бердібаевтардың еңбектерін айтуға болады.
Сонымен Европа, орыс әдебиетінің классиктерінің қазақ тіліне, қазақ әдебиеті үлгілерінің орыс тіліне тәржімалану барысы зерттеушілердің әр уақытта назарында болып, талданып, ұнамды – ұнамсыз жақтары айтылып отырған. Осының негізінде көркем аударманың принциптері де сөз болады. Дегенмен, бұл айтылғандар қазақ аудармасы тарихында түбегейлі зерттелді деген ұғымды бермейді. Аударма мәселесі тілші ғалымдардың да назарына ілігіп келеді. Айман Алдашеваның «Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер» атты кітабында (1998ж) 1950–90 жылдар аралығында орыс тілінен қазақ тіліне тәржімаланған қоғамдық–саяси, ғылыми әдебиеттің, көркем прозаларының тілі сөз болады. Зерттеуші дәл байқағандай: «Аударманың практикасы аударманың теориясынан анағұрлым ілгері кетті, әдебиет пен ғылымның қандай да бір салаларына қатысты тәржіма нұсқалар мыңдап саналғанымен, нақ осы шығарымпаздық қызметі теориялық жағынан кешенді түрде тұжырымдау едәуір кешендеп қалып қойды». (14–13)
Ғалым С.Талжанов аударма туралы ойын былайша сабақтайды: «Біздің ойымызша аударма екі түрлі салаға бөлінеді, оның біріншісі – бір халықтан екінші халыққа ауысқан мезгіліне, сол елдің ұғымына сәйкес аударылады. Бір халықта айтылған ой өңделіп, өз елінің ұғымына бейімделіп, түп нұсқаның ұзын–ұрғасы беріледі. Ауыс–түйістің алғашқы сатысы осылай басталады, бұл аударманың ауыз–екі тарау түрі. Екіншісі, бір елде айтылған пікір сол қалпында жетеді, ой ырғағы жоғалмайды. Алдыңғы әдіс ауызша таралады, ал кейінгі әдіс кешеуілдеп туған әдіс, бұл жазба әдебиетте орын тепкен».
Аудармада кездесетін алуан түрлі әдістер бар, олар: еркін аударма, сөзбесөз аударма және балама аударма. Еркін аударма – түпнұсқаның тілін жетік білмеуден, немесе сол түпнұсқаның түсінікті болудан гөрі өзіне тиімділігін, оңайлығын көбірек көздеуден туады. Сөзбесөз аударма көбінесе түпнұсқаның тілін түсінгендерде болады, соның әуеніне еріп, құл болудан шығады. Балама аударма осылардың ішіндегі ең қиын түрі. Мұны екі тілді бірдей білумен қатар, сол алдында тұрған түпнұсқаның түпкі ойын сарқа түсінетіндер, дыбыс ырғағын, тіл әдемілігін, автордың сөз қолдану мәнерін зерттеп жете ұғынатындар жасайды.
Аударма – өнері кез келген басқа ұлт тілінің ана тілге аударылған мәтін сөз жоқ өз тілінің тіл байлығын, сөздің нәзік иірімін, әр түрлі мағынасын, қатпарын таңдап, қолдануды қажет етеді. Аудармашы ана тілінің байлығын игере отырып, оның сұлулық қасиетін тереңнен танып тіл мәдениетінің озық үлгілерін (сөздің сырын, мәнін, сырлы толқынысын ой тербетіп, жан тебірентер әлемін сезіне білуі) меңгеруі шарт.
Бір халықтың әдебиетін жұртқа танытқан дәнекер, рухани көпір – аударма екені белгілі. Аудармашылық – бейнеті мол, үлкен шеберлікті талап ететін қасиетті өнер. Аударма өнерінің өз қиындықтары бар. Мәселен, парсы халқының поэзиясы – көркемдік жағынан аса биікке көтерілген, тұспалды, жұмбаққа толы, поэтикалық нақыш өрнектерге айрықша бай мұра болып танылады. Сол себепті парсы шайырларының сопылық діни түсініктен нәр алатын тылсым сырлы поэтикалық тілін арнаулы дайындықсыз ұғңыну оңайға соқпайды, ал осындай туындыларды екінші бір тілге аудару біраз қиындықтар туғызады. Оның үстіне шығыс ақындарының ойды жеткізу тәсілі европалық әріптестеріне мүлдем ұқсамайды (1–10).
Қай халық болмасын басқа халықтардың әдебиетімен, мәдениетімен қарым қатынаста болып, бір–біріне ықпал әсерін тигізу арқылы байып, алға басып отыратыны белгілі. Бір халық екінші бір халықты аудармалар арқылы таниды. Дәлел ретінде айтар болсақ, аббасидтер тұсында арабтар ислам дінін таратып қоймай, өздерінің қол астындағы және көршілес елдерден: үнді, парсы, грек және т.б. халықтардың мәдениетін жатсынбай, қажетінше бойына сіңіре білгені көпшілікке мәлім. Мәселен, араб әдебиетінің жәдігері ретінде күллі әлемге мәшһүр «Мың бір түн» топтамасында үнді, парсы, түркі ертегілерін молынан кездестіруіміз де сондықтан болса керек. Солардың бірі – үнді топырағында дүниеге келген «Калила мен Димна», «Тотынама» парсылардың төл туындысындай болуы жәйдан–жәй емес. Сан ғасырлық тарихы бар қазақ әдебиетінің өн бойынан да әлем әдебиетімен байланыстарды байқаймыз. Сондықтан төл әдебиетімізді тереңдеп, түстеп танимыз десек, әлем әдебиетінен бөліп–жарып қарау мүмкін емес. Ал әдеби байланыстар хақында сөз етсек, қазақ әдебиетіне парсы әдебиетінің тигізген әсеріне тоқталмай кету мүмкін емес (14–8).
Аударма арқылы біз әлем әдебиетінің тамаша үлгілерімен таныса аламыз. Аударма тілі басқа әртүрлі елдердің рухани әлемін бір–біріне жақындата түсетін пәрменді құрал екені баршамызға аян. Аударма тарихының қазақ топырағында пайда болып, қалыптасуының ұзақ тарихы бар екендігі зерттеу еңбектерден мәлім. Қазақ аудармасының тарихы мен теориялық мәселелерін сөз еткен біршама ғылыми еңбектер мен кітаптар бар. 1957 жылы «Көркем аударманың кейбір мәселелері» деген топтама жинақ жарық көрді. Осы кітаптағы Мұхтар Әуезовтың «Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері» деген мақаласында осы саладағы күрделі мәселелер сараланды.
Қазақ аудармасының тарихын тереңдей бойлап, зерттеген ғалым С.Талжанов. оның «Көркем аударма туралы» (1962ж), «Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері» (1975ж) атты кітаптары дерек материалы өте бай, құнды тұжырымдары бар еңбек болып саналады. Соңғы кітаптан қазақ халқының көрші елдермен әдеби қарым–қатынасы, соның ішінде парсы әдебиетімен байланысы, соғдиан (иран) тілінен келген префикстер мен жұрнақтар, парсы тілінен аударылған кейбір жекелеген шығармалар жайлы оқи аламыз.
Жазушы әрі аудармашы, филология ғылымдарының кандидаты Әбен Сатыбалдиевтың 1965 жылы жарық көрген «Рухани қазына» атты кітабы әдебиет тарихындағы көркем аударманың қыры мен сырын, тарихын өзек етеді. Бұл кітап 1987 жылы екінші мәрте жарық көрді.
Кейінгі жылдары осы өзіміз сөз етіп отырған аударма саласында біраз ғылыми жұмыстар жасалынған, солардың ішінде: Ә.Дербісәлиев, Ө.Күмісбаев, Р.Бердібаевтардың еңбектерін айтуға болады.
Сонымен Европа, орыс әдебиетінің классиктерінің қазақ тіліне, қазақ әдебиеті үлгілерінің орыс тіліне тәржімалану барысы зерттеушілердің әр уақытта назарында болып, талданып, ұнамды – ұнамсыз жақтары айтылып отырған. Осының негізінде көркем аударманың принциптері де сөз болады. Дегенмен, бұл айтылғандар қазақ аудармасы тарихында түбегейлі зерттелді деген ұғымды бермейді. Аударма мәселесі тілші ғалымдардың да назарына ілігіп келеді. Айман Алдашеваның «Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер» атты кітабында (1998ж) 1950–90 жылдар аралығында орыс тілінен қазақ тіліне тәржімаланған қоғамдық–саяси, ғылыми әдебиеттің, көркем прозаларының тілі сөз болады. Зерттеуші дәл байқағандай: «Аударманың практикасы аударманың теориясынан анағұрлым ілгері кетті, әдебиет пен ғылымның қандай да бір салаларына қатысты тәржіма нұсқалар мыңдап саналғанымен, нақ осы шығарымпаздық қызметі теориялық жағынан кешенді түрде тұжырымдау едәуір кешендеп қалып қойды». (14–13)
Ғалым С.Талжанов аударма туралы ойын былайша сабақтайды: «Біздің ойымызша аударма екі түрлі салаға бөлінеді, оның біріншісі – бір халықтан екінші халыққа ауысқан мезгіліне, сол елдің ұғымына сәйкес аударылады. Бір халықта айтылған ой өңделіп, өз елінің ұғымына бейімделіп, түп нұсқаның ұзын–ұрғасы беріледі. Ауыс–түйістің алғашқы сатысы осылай басталады, бұл аударманың ауыз–екі тарау түрі. Екіншісі, бір елде айтылған пікір сол қалпында жетеді, ой ырғағы жоғалмайды. Алдыңғы әдіс ауызша таралады, ал кейінгі әдіс кешеуілдеп туған әдіс, бұл жазба әдебиетте орын тепкен».
Аудармада кездесетін алуан түрлі әдістер бар, олар: еркін аударма, сөзбесөз аударма және балама аударма. Еркін аударма – түпнұсқаның тілін жетік білмеуден, немесе сол түпнұсқаның түсінікті болудан гөрі өзіне тиімділігін, оңайлығын көбірек көздеуден туады. Сөзбесөз аударма көбінесе түпнұсқаның тілін түсінгендерде болады, соның әуеніне еріп, құл болудан шығады. Балама аударма осылардың ішіндегі ең қиын түрі. Мұны екі тілді бірдей білумен қатар, сол алдында тұрған түпнұсқаның түпкі ойын сарқа түсінетіндер, дыбыс ырғағын, тіл әдемілігін, автордың сөз қолдану мәнерін зерттеп жете ұғынатындар жасайды.
Аударма – өнері кез келген басқа ұлт тілінің ана тілге аударылған мәтін сөз жоқ өз тілінің тіл байлығын, сөздің нәзік иірімін, әр түрлі мағынасын, қатпарын таңдап, қолдануды қажет етеді. Аудармашы ана тілінің байлығын игере отырып, оның сұлулық қасиетін тереңнен танып тіл мәдениетінің озық үлгілерін (сөздің сырын, мәнін, сырлы толқынысын ой тербетіп, жан тебірентер әлемін сезіне білуі) меңгеруі шарт.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі :
1. Талжанов С. «Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері».
Алматы, 1975.
2. Сатыбалдиев Ә. «Рухани қазына». Алматы, 1987.
3. Күмісбаев Ө. «Екі перне». Алматы, 1980.
4. Күмісбаев Ө. «Терең тамырлар». Алматы,1981
5. Бердібаев Р. «Ғасырлар толғауы». Алматы, 1977.
6. Дербісәлиев Ә. «Шыңырау бұлақтар». Алматы, 1980.
7. «ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті».
8. Бекхожин Қ. «Дәстүр мен жаңашылдық».
9. Дәдебаев Ж. «Өмір шындығы мен көркем шешім».
10. Қабдолов З. «Сөз өнері». Алматы, 1976.
11. Алдашева А. «Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелері». Алматы, 1998.
12. Рақыш Х. «Аударма сипаты». Алматы, 1976.
13. «Жанр сипаты» очерктер жинағы.
14. Жеменей И. «Хафиз және қазақ әдебиеті». Алматы, 2000ж.
15. Комиссаров Д. «Пути развития новой и новейшей персидской литературы». Москва, 1991
16. Чайкин К. «Краткий очерк новейшей персидской литературы».
17. Комиссаров В.«О современном Иранском литературоведении».
Москва, 1990
18. Комиссаров В. «Теория перевода». Москва, 1990.
19. «История персидской литературы ХІХ–ХХ веков». Москва, 1999г.
20. «История зарубежной литературы ХХ века» Москва, 1990г.
21. «Исследования по восточной филологии» (сборник статьей).
22. Бертельс Е.Э. «История литературы и культуры Ирана».
23. Марр Ю., Чайкин К. «Письма о персидском литературе».
24. «Социальные проблемы в литературе народов зарубежного востока» (сборник статей).
25. «Специфика жанров в литературах Центральной и Восточной Азии» (сборник статей).
26. Сагындыкова Н. «Основа художественного перевода». Алматы, 1996.
27. Рубинчик Ю.А. «Персидско – русский словарь». Москва, 1970.
28. "چشمهایش" بزرگ علوی.
29. "ادبیات معاصر ایران" دکتر عبد الحسین زرین کوب.
30. "چون سبوی تشنه " (ادبیات معاصر) دکتر محمد جعفر جعفری.
31. "درباره ادبیات و نقد ادبی" دکتر حسرو فرشیدورد.
32. "فرهنگ امید".
33. " لغتنامه دهخدا".
34. Б.Әләви сайты: www.http://fa.wikipedia.org/wiki/
1. Талжанов С. «Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері».
Алматы, 1975.
2. Сатыбалдиев Ә. «Рухани қазына». Алматы, 1987.
3. Күмісбаев Ө. «Екі перне». Алматы, 1980.
4. Күмісбаев Ө. «Терең тамырлар». Алматы,1981
5. Бердібаев Р. «Ғасырлар толғауы». Алматы, 1977.
6. Дербісәлиев Ә. «Шыңырау бұлақтар». Алматы, 1980.
7. «ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті».
8. Бекхожин Қ. «Дәстүр мен жаңашылдық».
9. Дәдебаев Ж. «Өмір шындығы мен көркем шешім».
10. Қабдолов З. «Сөз өнері». Алматы, 1976.
11. Алдашева А. «Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелері». Алматы, 1998.
12. Рақыш Х. «Аударма сипаты». Алматы, 1976.
13. «Жанр сипаты» очерктер жинағы.
14. Жеменей И. «Хафиз және қазақ әдебиеті». Алматы, 2000ж.
15. Комиссаров Д. «Пути развития новой и новейшей персидской литературы». Москва, 1991
16. Чайкин К. «Краткий очерк новейшей персидской литературы».
17. Комиссаров В.«О современном Иранском литературоведении».
Москва, 1990
18. Комиссаров В. «Теория перевода». Москва, 1990.
19. «История персидской литературы ХІХ–ХХ веков». Москва, 1999г.
20. «История зарубежной литературы ХХ века» Москва, 1990г.
21. «Исследования по восточной филологии» (сборник статьей).
22. Бертельс Е.Э. «История литературы и культуры Ирана».
23. Марр Ю., Чайкин К. «Письма о персидском литературе».
24. «Социальные проблемы в литературе народов зарубежного востока» (сборник статей).
25. «Специфика жанров в литературах Центральной и Восточной Азии» (сборник статей).
26. Сагындыкова Н. «Основа художественного перевода». Алматы, 1996.
27. Рубинчик Ю.А. «Персидско – русский словарь». Москва, 1970.
28. "چشمهایش" بزرگ علوی.
29. "ادبیات معاصر ایران" دکتر عبد الحسین زرین کوب.
30. "چون سبوی تشنه " (ادبیات معاصر) دکتر محمد جعفر جعفری.
31. "درباره ادبیات و نقد ادبی" دکتر حسرو فرشیدورد.
32. "فرهنگ امید".
33. " لغتنامه دهخدا".
34. Б.Әләви сайты: www.http://fa.wikipedia.org/wiki/
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ–ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ШЫҒЫСТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ИРАНТАНУ ЖӘНЕ ИНДОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Фразеологиялық тіркестерді аударуда кездесетін проблемалар
“М.Б.Әләвидің چشمهایش романы бойынша”
Орындаған:
5 курс студенті
Заурбекова С.М.
Мамандығы
аударма ісі
Ғылыми жетекші: аға оқытушы
Жумадилова Ғ.Т.
Сын -пікір жазған : Ф.ғ.к доцент
Әуесбаева П.Т
Абылай хан атындағы ҚазХҚ және ӘТУ
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.д.,
профессор Күмісбаев Ө.К. _________
2007ж.
Алматы 2007ж
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-6
1 Жаңа парсы прозасының қалыптасу
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 7-12
2 Б.Әләвидың өмірі мен әдеби
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .13-17
2.1 Б.Әләвидің
шығармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 18-20
3 چشمهایش романының мазмұны мен мәні.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21-36
3.1 Романда кездесетін фразеологиялық тіркестер және олардың
мағынасы ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...37-54
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...55-56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57-58
Кіріспе
Бір халықтың әдебиетін жұртқа танытқан дәнекер, рухани көпір – аударма
екені белгілі. Аудармашылық – бейнеті мол, үлкен шеберлікті талап ететін
қасиетті өнер. Аударма өнерінің өз қиындықтары бар. Мәселен, парсы халқының
поэзиясы – көркемдік жағынан аса биікке көтерілген, тұспалды, жұмбаққа
толы, поэтикалық нақыш өрнектерге айрықша бай мұра болып танылады. Сол
себепті парсы шайырларының сопылық діни түсініктен нәр алатын тылсым сырлы
поэтикалық тілін арнаулы дайындықсыз ұғңыну оңайға соқпайды, ал осындай
туындыларды екінші бір тілге аудару біраз қиындықтар туғызады. Оның үстіне
шығыс ақындарының ойды жеткізу тәсілі европалық әріптестеріне мүлдем
ұқсамайды (1–10).
Қай халық болмасын басқа халықтардың әдебиетімен, мәдениетімен қарым
қатынаста болып, бір–біріне ықпал әсерін тигізу арқылы байып, алға басып
отыратыны белгілі. Бір халық екінші бір халықты аудармалар арқылы таниды.
Дәлел ретінде айтар болсақ, аббасидтер тұсында арабтар ислам дінін таратып
қоймай, өздерінің қол астындағы және көршілес елдерден: үнді, парсы, грек
және т.б. халықтардың мәдениетін жатсынбай, қажетінше бойына сіңіре білгені
көпшілікке мәлім. Мәселен, араб әдебиетінің жәдігері ретінде күллі әлемге
мәшһүр Мың бір түн топтамасында үнді, парсы, түркі ертегілерін молынан
кездестіруіміз де сондықтан болса керек. Солардың бірі – үнді топырағында
дүниеге келген Калила мен Димна, Тотынама парсылардың төл туындысындай
болуы жәйдан–жәй емес. Сан ғасырлық тарихы бар қазақ әдебиетінің өн бойынан
да әлем әдебиетімен байланыстарды байқаймыз. Сондықтан төл әдебиетімізді
тереңдеп, түстеп танимыз десек, әлем әдебиетінен бөліп–жарып қарау мүмкін
емес. Ал әдеби байланыстар хақында сөз етсек, қазақ әдебиетіне парсы
әдебиетінің тигізген әсеріне тоқталмай кету мүмкін емес (14–8).
Аударма арқылы біз әлем әдебиетінің тамаша үлгілерімен таныса аламыз.
Аударма тілі басқа әртүрлі елдердің рухани әлемін бір–біріне жақындата
түсетін пәрменді құрал екені баршамызға аян. Аударма тарихының қазақ
топырағында пайда болып, қалыптасуының ұзақ тарихы бар екендігі зерттеу
еңбектерден мәлім. Қазақ аудармасының тарихы мен теориялық мәселелерін сөз
еткен біршама ғылыми еңбектер мен кітаптар бар. 1957 жылы Көркем
аударманың кейбір мәселелері деген топтама жинақ жарық көрді. Осы
кітаптағы Мұхтар Әуезовтың Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері
деген мақаласында осы саладағы күрделі мәселелер сараланды.
Қазақ аудармасының тарихын тереңдей бойлап, зерттеген ғалым
С.Талжанов. оның Көркем аударма туралы (1962ж), Аударма және қазақ
әдебиетінің мәселелері (1975ж) атты кітаптары дерек материалы өте бай,
құнды тұжырымдары бар еңбек болып саналады. Соңғы кітаптан қазақ халқының
көрші елдермен әдеби қарым–қатынасы, соның ішінде парсы әдебиетімен
байланысы, соғдиан (иран) тілінен келген префикстер мен жұрнақтар, парсы
тілінен аударылған кейбір жекелеген шығармалар жайлы оқи аламыз.
Жазушы әрі аудармашы, филология ғылымдарының кандидаты Әбен
Сатыбалдиевтың 1965 жылы жарық көрген Рухани қазына атты кітабы әдебиет
тарихындағы көркем аударманың қыры мен сырын, тарихын өзек етеді. Бұл кітап
1987 жылы екінші мәрте жарық көрді.
Кейінгі жылдары осы өзіміз сөз етіп отырған аударма саласында біраз
ғылыми жұмыстар жасалынған, солардың ішінде: Ә.Дербісәлиев, Ө.Күмісбаев,
Р.Бердібаевтардың еңбектерін айтуға болады.
Сонымен Европа, орыс әдебиетінің классиктерінің қазақ тіліне, қазақ
әдебиеті үлгілерінің орыс тіліне тәржімалану барысы зерттеушілердің әр
уақытта назарында болып, талданып, ұнамды – ұнамсыз жақтары айтылып
отырған. Осының негізінде көркем аударманың принциптері де сөз болады.
Дегенмен, бұл айтылғандар қазақ аудармасы тарихында түбегейлі зерттелді
деген ұғымды бермейді. Аударма мәселесі тілші ғалымдардың да назарына
ілігіп келеді. Айман Алдашеваның Аударматану: лингвистикалық және
лингвомәдени мәселелер атты кітабында (1998ж) 1950–90 жылдар аралығында
орыс тілінен қазақ тіліне тәржімаланған қоғамдық–саяси, ғылыми әдебиеттің,
көркем прозаларының тілі сөз болады. Зерттеуші дәл байқағандай: Аударманың
практикасы аударманың теориясынан анағұрлым ілгері кетті, әдебиет пен
ғылымның қандай да бір салаларына қатысты тәржіма нұсқалар мыңдап
саналғанымен, нақ осы шығарымпаздық қызметі теориялық жағынан кешенді
түрде тұжырымдау едәуір кешендеп қалып қойды. (14–13)
Ғалым С.Талжанов аударма туралы ойын былайша сабақтайды: Біздің
ойымызша аударма екі түрлі салаға бөлінеді, оның біріншісі – бір халықтан
екінші халыққа ауысқан мезгіліне, сол елдің ұғымына сәйкес аударылады. Бір
халықта айтылған ой өңделіп, өз елінің ұғымына бейімделіп, түп нұсқаның
ұзын–ұрғасы беріледі. Ауыс–түйістің алғашқы сатысы осылай басталады, бұл
аударманың ауыз–екі тарау түрі. Екіншісі, бір елде айтылған пікір сол
қалпында жетеді, ой ырғағы жоғалмайды. Алдыңғы әдіс ауызша таралады, ал
кейінгі әдіс кешеуілдеп туған әдіс, бұл жазба әдебиетте орын тепкен.
Аудармада кездесетін алуан түрлі әдістер бар, олар: еркін аударма,
сөзбесөз аударма және балама аударма. Еркін аударма – түпнұсқаның тілін
жетік білмеуден, немесе сол түпнұсқаның түсінікті болудан гөрі өзіне
тиімділігін, оңайлығын көбірек көздеуден туады. Сөзбесөз аударма көбінесе
түпнұсқаның тілін түсінгендерде болады, соның әуеніне еріп, құл болудан
шығады. Балама аударма осылардың ішіндегі ең қиын түрі. Мұны екі тілді
бірдей білумен қатар, сол алдында тұрған түпнұсқаның түпкі ойын сарқа
түсінетіндер, дыбыс ырғағын, тіл әдемілігін, автордың сөз қолдану мәнерін
зерттеп жете ұғынатындар жасайды.
Аударма – өнері кез келген басқа ұлт тілінің ана тілге аударылған
мәтін сөз жоқ өз тілінің тіл байлығын, сөздің нәзік иірімін, әр түрлі
мағынасын, қатпарын таңдап, қолдануды қажет етеді. Аудармашы ана тілінің
байлығын игере отырып, оның сұлулық қасиетін тереңнен танып тіл
мәдениетінің озық үлгілерін (сөздің сырын, мәнін, сырлы толқынысын ой
тербетіп, жан тебірентер әлемін сезіне білуі) меңгеруі шарт.
1 Жаңа парсы прозасының қалыптасу дәуірі
Суреткер белгілі бір қоғамда өмір сүреді, белгілі бір қоғамдық
ұжымның мүддесіне ортақтасады, сондықтан бірінші Б.Әләвидің өмірбаянына,
оның жазған шығармаларына және әдеби ортасына тоқталмас бұрын жалпы сол
дәуірдегі парсы прозасының жай – күйіне, қалыптасу дәуіріне тоқтала
кеткенді жөн көріп отырмыз.
Иранда 1906 жылы Мұзаффар ад–Дин шахтың елде конституция қабылдауға
қол қоюы, сол кезеңдегі елдің әртүрлі қоғамдық, экономикалық және мәдени
жағдайлардың әсерінен туындаған саяси–қоғамдық қозғалыстардың жемісі еді.
Иран қоғамының осы дәуірде жаңа технология мен ғылым – білімге деген
сұранысы және талпынысы, Иран азаматтарының алыс – жақын шет елдерге
(әсіресе батысқа) барып, сол елдердің ғылыми – техникалық, саяси,
экономикалық, мәдени өміріндегі жетістіктерімен танысуы, елдегі алдыңғы
қатарлы ойды дамытуға үлкен септігі тиген баспасөз құралдарының кең етек
алуы, сонымен қатар белгілі батыс ақын – жазушыларының еңбектерінің парсы
тіліне аударылуы, жаңа үлгіде дәріс беретін мектеп – медресе, оқу
ордаларының ашыла бастауы – міне осының бәрі Иран халқының оянып, өз
құқықтарын қорғап, шахтың шексіз билігіне қарсы шығуына алып келді. Осы
ояну дәуіріндегі парсы әдебиетінің, әсіресе проза жанрының өзгеру барысы
бүкіл парсы әдебиетінің тарихында болмаған, жаңаша бір жағдай болатын.
Әрине бұл өзгерістер сол дәуірде елде болып жатқан саяси, қоғамдық, мәдени
өзгерістермен тығыз байланыста болатын. Халық аздап болса да азаттыққа қол
жеткізіп, өз құқықтарын біле бастады және ғылым мен білім де осы кезеңде
жалпы халықтық сипатқа ие болып, олар өздері қалайтын мемлекет құру
мүмкіншілігіне де қол жеткізді. Дәл осы уақыттан бастап қоғам мен халыққа
деген адамдардың қарым қатынасы жаңа бағытта дами бастаса, әдебиет те
өзгеріп ол халықтың қиын жағдайының жыршысы ретінде таныла бастады.
ХІХ ғасыр әдебиеті жалпы сарай шеңберіне шығуға алғашқы қадамдар
жасаса, ал ХХ ғасырдың бірінші онжылдығында әдебиет жалпы қоғамдық мағынаға
ие болды. Әдебиет енді ұлттың азаттығы мен бостандығы, қоғамдық,
саяси–әлеуметтік бетбұрыс мәселелеріне арналды. Парсы әдебиетіндегі осы бір
ауқымды бетбұрыс елде басталған ұлт–азаттық қозғалыстар мен заңды және
демократиялық мемлекет құруға, елден шетелдік отаршыларды қуу және халықтың
өмір сүру деңгейін көтеру секілді мәселелердің бастамашысы болды.
Конституциялық қозғалыс дәуірінде елде әртүрлі прогрессивті ағымдар пайда
болып, әдебиет онда басты қызметтердің бірін атқарды. Алайда осы жылдарда
Иранда кітап шығару ісі оңай шаруа болмаса да, парсы әдебиетшілері халық
арасында революциялық ойлар тарату үшін сол кезеңде жаңадан аты шыға
бастаған басылымдарды пайдаланды. Бұл жылдары Ирандағы жалпы басылымдар
саны екі жүзге дейін жететін. Олар: Насим–е шемаль, Кашкуль,
Сур–эсрофиль және т.б. газет–журналдар болатын.
Революция кезеңінің белгілі ақын – жазушылары Сур–эсрофиль,
Әзірбайжан секілді журналдар төңірегіне жиналып, халыққа бостандық,
теңдік және бауырластық сияқты үндеулер тастап отырды. Революция
демократиялық ойларды халық бұқарасы арасында жаюды талап еткендіктен,
әдебиетте әдіс пен түр жаңартуға деген сұраныс пайда болды. Осыдан бастап
ақын – жазушылар халыққа жақын қарапайым тілде жазуға әрекет ете бастады.
Сатира бұрынғы әдебиетте тек жеке бас қамына арнап жазылса, енді ол халық
мүддесіне орай, терең саяси – әлеуметтік мағынада жазыла бастады.
ХХ ғасыр басындағы парсы әдебиетін кейбіреулер жаңарушы – тәджәдод –
деп те атайды. Тегеран университетінің оқытушысы, Иранның ұлы ақыны және
парсы әдебиет зерттеуші Мұхаммед Тағи Бахар осы кезең туралы былайша ой
қозғайды: Жаңару және революция кезеңі – ол оның атының өзі айтып
тұрғандай, әдебиет пен ойдың жаңаруын көрсетеді. Поэзия мен прозада елеулі
өзгерістер болып жатыр, поэтикалық әдіс жаңарып, саяси және отан сүйгіштік
шығармалар қарапайым да терең сезіммен жазылуда. Әртүрлі ақындар–жазушылар
мен алуан түрлі әдістер пайда болумен қатар ескі дәстүрлі әдістер де
пайдаланылуда. (15–75)
Ояну немесе конституциялық қозғалыс дәуіріндегі парсы әдебиетінің
даму барысын төмендегідей сипаттауға болады:
1. Әдебиет жалпы халықтық мәнге ие болып, баспасөз беттерінде оның
конституциялық қозғалыс кезеңінің жыршысы ретінде танылуы.
2. Ояну дәуірінде парсы ақын–жазушыларының дүниетанымы кеңейіп, олар
шығармаларын қоғамдағы шынайы оқиғалар мен заман дамуына байланысты
жетілдіріп отырды.
3. Әдебиетке қарапайым халықтың күнделікті қолданып жүрген ауыз–екі
тілінің енуі, жалпы халықтық сөз тіркестері мен қанатты сөздер,
мақал–мәтелдер тіпті әуендер де енді. Алғашқыда олардың
шығармаларында кейбір европалық анайы сөздер де еніп кетіп отырған.
4. Конституциялық қозғалыс дәуірінің әдебиетінде мән – мағына ғана
өзгеріп қоймай сонымен қатар жаңа формалар мен жанрлар да пайда
болды. Осы кезең әдебиетінде негізгі тақырыптар азаттық пен
бостандық, заңсыз әрекеттерге қарсы шығу, отан сүйгіштік, жаңа
технология мен ғылым мен білімге деген құштарлық болса, реалистік
бағыттағы роман, новелла, ақ өлең және т.б. формалар мен жанрлар
пайда болды.
Осы жоғарыда келтірілген ерекшеліктер парсы әдебиетінің ояну
дәуіріндегі жалпы халықтық әдебиет болып, Иран халқының оянып, санасының
өсіп – жетілуіне әсер еткен негізгі себептер болып табылады.
Революциядан кейінгі жылдары парсы ақын – жазушыларының шығармаларында
пессемистік бағыт етек алады. Бұл кезеңдерде елде ағылшындар мен билік
етуші жүйені жақтаған газет – журналдар көбейсе, керісінше оларға қарсы
германофилдік бағыттағы баспалар да пайда бола бастады. Олар елде қолдау
таппай, негізінен шет елдерде топтасты. Солардың бірі Берлинде ірі топ
құрып, онда өздерінің әдеби, қоғамдық – саяси журналды Кавені таратады.
1916–1922 жылдар аралығында шыққан бұл журналдың беделді мүшелерінің
қатарына парсы жаңа прозасының негізін салушы, белгілі жазушы Сейд
Мұхаммед Али Жамал–заде де болған. Осы германофилдік бағыттың әсерін кейбір
Тегеран ақын – жазушыларының шығармаларынан да байқауға болады.
20–30 жылдары парсы ақын – жазушыларының бұрынғыдай ешбір әдеби ұйымы
болмайды. Олар негізінен баспасөз құралдары төңірегінде топтасып, сол
басылымдарда өз шығармаларын жариялап отырады. Сол дәуірде жарияланып
тұрған тарихи – әдеби журнал Данешкаденің парсы әдебиетін дамытуға
сіңірген еңбегі орасан зор. Бұл журналдың негізін қалаушы ақын, әдеби
зерттеуші М.Баһор болатын. Журналда атақты парсы ақын – жазушыларының
шығармалары мен әдеби – тарихи сын зерттеулері және мақалалары жарияланып,
қазіргі парсы әдебиетінің даму жолдары қатаң талқыланып отырды. Өкінішке
орай бұл журнал тек 1918 – 1919 жылдары ғана жарияланған. Парсы әдебиетінде
тағы бір зор қызмет атқарған басылым, 1920 жылы ақын әрі филолог В.Дастгири
негізін салған Армағон журналы еді. Сонымен бірге иран әдеби ортасында
Иран әдеби қоғамы (انجمن ادبی ایران) да елеулі орын алды. Бұл қоғам
І–дүниежүзілік соғыстан кейін құрылып, оның құрамына М.Баһор, Х.Яғмаи,
С.Нафиси, Р.Ясеми және т.б. белгілі әдебиетшілер кірді. Алғашқыда бұл әдеби
қоғам Данешкаде журналымен байланыс ұстаса, кейін ол жабылған соң,
Армағон журналымен қарым–қатынас жасады. 1930 жылдың екінші жартысында
Ирандағы саяси жағдайлардың ушығуымен, бұл қоғам өз қызметінің аясын
тарылтуға мәжбүр болды. Кейін қоғам өз атын өзгертіп Данышпан Низами
қоғамы (انجمن حکیم نیظامی) болып аталды. Бұл қоғам мүшелері В.Дастгиридің
үйінде бас қосып, сонда өз мәжілістерін өткізіп отырды. Бұл қоғамның
негізгі зерттеу обьектісі классикалық әдебиет болатын.
Ирандағы конституциялық қозғалыстан кейінгі алғашқы жылдарда әлі де
жаңа мағынадағы, жаңа түрдегі романдар шыға қоймаған болатын. Содан кейінгі
жылдардан бастап біртоп жазушылар ғана Ираннның тарихына байланысты тарихи
тұлғаларға назар аудара отырып, олардың өмірлеріне қатысты тарихи романдар
жаза бастады. Бұл романдарда негізінен Ираннның өткен дәуірлердегі атағына,
даңқына көп көңіл бөлінді. Алғашқы тарихи романды 1909 жылы Мырза Мұхаммед
Бағер Хосрави Шамс вә Тоғра (Шамс пен Тоғра) деген атпен жариялады. Осы
романда манғолдар дәуірендегі жапа шеккен қаралы елдің келбеті сипатталған.
Санатизаде Кермани 1921 жылы Дамгустаран (Қақпаншылар) романын және
осыдан кейін аздаған уақыт бұрын Шейх Мұса Кәбудар Аханги Ешқ вә салтанат
(Махаббат пен билік) және Фатуһат–е Куруш–е кәбир (Ұлы Кир патшаның
иеліктері) шығармаларын 1919 жылы жарыққа шығарған болатын. Санатизаденің
осы саладағы тағы бір еңбегі ол сасанидтер дәуіріндегі тарихи оқиғаларға
арнап жазылған Дастан–е Мани нәқаш (Мани суретші туралы дастан) 1927 жылы
жарияланды. Осы секілді Хейдар Әли Камалидің Музалем–е туркан хатун
(1929ж), Рокнзаде Адамииат Дәлиран–е тангестан (1932ж), Рахимзаде Сафави
Надыр шах (1932ж), Шин Парту Пәһләван–е зенд (1934ж) өздерінің тарихи
дастандарын жариялайды. Осы тарихи романдардың жазылып, бірте–бірте даму
барысында қоғамдық романдардың дүниеге келуіне жол ашты. Олар өздерінің
мәні мен мағынасы, формасы жағынан жаңа прозаға жақындау еді.
Халық және қоғамдық өмірді суреттеген қоғамдық романдар, бірінші
дүниежүзілік соғыстан кейінгі алғашқы жылдары, шамамен Жамалзаденің Иеки
буд иеки нәбуд жаңа формадағы парсы прозасымен қатарлас пайда болды.
Алғашқы қоғамдық роман Теһран–е маһуф шығармасын 1926 жылы жазушы
Мұртаза Мушфах Каземи жарыққа шығарды. Осыдан бастап аталған шығарманың
әсерімен Реза шах дәуірінің күйреген күйін суреттеген бірқатар романдар
дүниеге келді. Сол дәуірдің ең танымал қоғамдық романдарының қатарына Аббас
Халилидің Рузгар–е сиаһ, Ентеқам вә асрар–е шәб, Шейх Дәуләт Абадидің
Шәһр–е наз, Санатизаде Керманидің Мәжмә–е диванеган және т.б. қоғамдық
романдар жатады.
Бұл романдар негізінен екі басты тақырыпты қамтыған, олар:
1. Ирандағы әйелдердің мәселелері мен олардың басындағы бақытсыз
жағдайлар.
2. Биліктегі сауатсыздық пен жаңа мәдени–қоғамдық саты жұмысшылардың
қараңғылығы.
Бұл қоғамдық романдардың дамуына әсер еткен маңызды факторлар, олар
тарихи романдар мен шетелдік әдебиеттің парсы тіліне аударыла бастауы
болатын.
Осы кезеңде көптеген батыс жазушыларының шығармалары, әсіресе француз
әдебиетің шығармалары көптеп парсы әдебиетіне аударылды. Олар Ломартин,
Александр Дюма, Лорд Байрон, Анатоль Франс, Виктор Гюго секілді
жазушылардың шығармалары болатын.
Жаңа парсы прозасына шетелдік әдебиет туындыларының әсер етуімен қатар
сол шетелдерде оқып, білім алып келген азаматтардың да қоғамдық, мәдени
өмірге ықпалы болды. Олар парсы прозасына тікелей әсер ете отырып, жаңа
формалар мен мағыналар әкелді. Міне солардың қатарына Садық Хедоят, Бөзөрг
Әләви, Садық Чубәк және т.б. озық ойлы жазушыларды жатқызуға болады. Осы
жазушылардың әрқайсысы жаңа парсы прозасына өздерінше ықпал етіп,
жаңалықтар енгізді деп айтуға болады. (30–48)
2 Саид Мужтаба Бөзөрг Әләвидің өмірі мен әдеби ортасы.
Әдебиет өнердің бір түрі десек, онда ол сөз өнері. Ал сол сөз өнері
туралы сөз қозғап, сол өнерді жасаушы шебер жөнінде айтпай кетуге болмайды.
Сол шебер кім, оның қоғамдық тұрпаты, тұлғасы, табиғаты қандай деген
сауалдарды жауапсыз қалдыруға болмайды. Суреткер бітімін, талант табиғатын
байыптағанда өнер иесіне тән жекелеген ерекшеліктерге назар аудара тұрып,
оның жеке өз басының дара қасиетін, оның рухани жан дүниесін, әлеуметтік
кейпі мен моральдық кескінін, дүние танымы мен қоғамдық қызметін, білімі
мен мәдениетін ескермеуге тіпті де болмайды. Негізінде жазушының сипатын
оның азаматтық рухынан, қоғамдық бітімінен бастаған дұрыс болар деп
ойлаймыз.
Сонымен Саид Мужтаба Бөзөрг Әләви 1904 жылдың 2 ақпанында (х.ш.–1282ж)
Иранның астанасы Теһран қаласында дүниеге келген. Оның әкесі Қажы Сеид
Әбулхасан және атасы Қажы Сеид Мұхаммед Сәраф Иранның алғашқы ұлттық
мәжілісінің депутаттары болған, ал шешесі болса Иран конституциялық
қозғалысының берік негізін қалаушылардың бірі аятолла Табатабаидің тікелей
немересі болған. Әкесі Сеид Әбулхасан Әләви және шешесі Хадиша Қанар
ас–Садат дәстүрлік бағытты ұстанған және конституциялық қозғалысты жақтаған
отбасы болған. Олардың жанұясында үш ұл, үш қыз, яғни алты перзент болған.
Ал Мужтаба Бөзөрг Әләви болса олардың үшінші перзенті болып табылады.
Мужтабаның әкесі конституциялық қозғалыстың алғашқы кезеңінде шетелдік
отаршылармен, яғни Иранның байлығына көз тіккен Англия мен Ресейге қарсы
шыққан Иран демократиялық партиясының мүшесі болған. Ол негізінен
немістермен сауда–саттық мәміле, келісімдер жасап күнелткен және де бірінші
дүниежүзілік соғыс кезінде олар отбасымен Германияға қоныс аударады.
Б.Әләви негізгі бастауыш білімді өз отанында алады. Ал жоғары
сыныптарды бүгінгі Полша құрамына кіретін әртүрлі қалаларда оқып бітіреді.
Б.Әләви өз ағасы Мұртазамен бірге 1920 жылы (х.ш. – 1298–99ж) Германияның
оқу орындарынан педагогикалық білім алып шығады. 1927 жылы Б.Әләвидің әкесі
сәтсіз болған бір сауда–саттық әрекетінен соң, оған шыдамы жетпей өз–өзіне
қол жұмсап қайтыс болады. Осы бір қайғылы оқиғадан соң бір жылдан кейін
Б.Әләви Мюнхен университетін бітіреді де, Иранға қайтып оралады.
Сол кезде оған Иранда мемлекет тарапынан Германиядағы оқуын
жалғастыруға квота бөлінеді, алайда Б.Әләви оған назар аудармастан, Шираз
қаласына мұғәлім болып барып, ағартушылық қызметпен айналысады. Ол дәл осы
қалада жүрген кезінде Шиллердің туындыларынан Бойжеткен Орлеан шығармасын
аудара бастайды. Б.Әләви сол жылдары бір жерде қозғалыссыз тыныш
отырмайтын, әрдайым ізденісте болып белсенділік танытатын. Сол бір
кезеңдерде ол әртүрлі солтүстік Иран қалаларын аралап жүретін, тіпті кейде
біраз уақыт Теһранға да соғып кететін болған. Осылайша ол 1931 жылы (х.ш. –
1309–10ж) Теһран қаласындағы өнеркәсіп академиясынан бірақ шығады. Осы
жерде жұмыс істеп жүріп, 1937 жылы саяси жұмыстарға байланысты 53 кісімен
бірге тұтқындалып, түрмеге жабылады. Осы оқиға оның кейін, түрмеден шыққан
соң отанын тастап, Германияға кетуіне себеп болады. Ол онда шамамен 30
жылдай өмір сүріп, тек 1979 жылғы ревалюциядан кейін ғана отанына қайтып
оралады.
Міне оның 53 кісі кітабы осы оқиғадан кейін пайда болады. Бұл кітап
туралы Б.Әләви бір жастар журналына берген сұхбатында былай деп кетеді:
Мен кейбір кездері осы 53 кісі кітабын парақтап отырып, бұл кітапты
жұрттар қалай оқиды деп таңданатын кездерім болады. Мен осы кітап туралы
диссертациялар жазған, кейіндері мемлекеттік қызметкерлер болып танылған
және әжептеуір мансапқа ие кісілердің жұмыстарына талдау жасай отырып
ұяламын. Қалай болған күнде де мен пайғамбар емеспін ғой және белгілі бір
күндері осындай жағдайлардың куәсі болатынымды қайдан білейін... Осы
кісілер түрмеден шыққан соң біразы құдайдан безген кәпірлердің қатарына
қосылды, ал бір бөлігі байып шыға келсе, кейбіреулері Америкада кілем
сатумен айналысады, біреулері банкир болып кеткен... Олардың нағыз
беріктігі түрмеде танылды, олар әрдайым өліммен, қиыншылықтар мен
бақытсыздықпен күресуде болатын. Олар сол жерде жақсы жағымен танылғанмен,
кейіндері түрмеден шыққан соң әркім өздерінің бұрынғы істеріне қайтып
оралды. (35–2)
Б.Әләви Тағи Арани және Ирадж Ескендерилермен бірге Дүние журналының
алғашқы нұсқаларын жасап, жариялайды. Сол уақыттарда бұл журналда ол
Фаридун Находи, ал Ирадж Ескендери болса Жәмшид деген лақап аттарымен
белгілі болады.
Б.Әләви өзі туралы былайша сөз қозғайды: ...Менің өмірім әрқашан да
күнделікті өмірдегі оқиғалардан әсер алу арқылы өтетін және мен өз ойым мен
ақылым, батылдығым жеткенше оларды қағаз бетіне түсіруге тырысатынмын –
дейді. (35–2)
Б.Әләви өмірінің бір ерекшелігі оның Иранның белгілі жазушысы, жаңа
парсы прозасының негізін салушылардың бірі С.Хедоятпен жақын әрі достастық
қатынаста болуы. Бұл жөнінде оның өз аузынан шыққан мына бір әңгімеге назар
аударып көрейік:
...Бастауыш мектепте оқып жүрген кезімде, сол біздің дәуіріміздің
салмақты және сабырлы ақсүйектерінің санатынан табылатын Ғаламәли Фәривәр
мырзамен бір сыныпта оқыдық. Біз екеуміздің де бойымыз аласа болғандықтан,
сыныптағы алдыңғы партада бірге отыратынбыз. Балалық шақтан басталған
біздің бұл байланысымыз біртіндеп мәңгілік достыққа айналды – дейді.
(35–2)
1928 жылы Б.Әләви Германиядан Теһранға қайта оралған кезде, өзінің сол
бір ескі досын іздей бастайды. Іздеген жетер мұратқа демекші ақырында ол
оны тауып та алады. Бір күні ол өзінің досы Ғ.Фәривәрдің үйінде жүргенде
қолына Сасан қызы Парвин атты кітап түседі. Ол кітапты оқығаннан кейін
оның сол дәуір кітаптарынан өзгеше бір ерекшелігін байқайды. Бұл кітап
өз түрі мен мәні жағынан айрықша болатын. Сосын ол досы Ғ.Фәривәрдан осы
кітаптың авторы кім екенін қызығып сұрастырады. Ал Ғ.Фәривәр болса оның
бір өткір және жақсы мінезді жас жігіт екенін және Б.Әләвидің онымен
міндетті түрде танысуы керектігін айтады. Осы бір оқиғадан біраз уақыт
өткен соң, бір күні Б.Әләви мен Ғ.Фәривәр екеуі сол кездегі Насери, қазіргі
Насыр Хұсрау көшесінде орналасқан бір ғылыми кітапханаға барады. Ойламаған
жерден сол жерде олар Садық Хедоятты сыртынан көріп қалады. Сол кезде
Ғ.Фәривәр Анау сол жігіт.. деп досына айтады. Осылайша Б.Әләви мен
С.Хедоят танысады және кейінірек олардың қатарына Масуд Фарзад, Мужтаба
Минави да қосылады. Олар әдеби қоғамда төрттік деген атпен танылады. Бұл
төрттік сөзінің шығу жөнінде Б.Әләви былайша айтып кетеді: Сол
кезеңдерде С.Хедоят, М.Фарзад, М.Минави және мен (кейінірек бұлардың қатары
көбейеді) үнемі кездесіп тұратынбыз. 7–8 адам шектеуіндегі осындай
әдебиетшілер ортасы Хекмат, Тағизаде, Еғбал, Қазвини, С.Нафиси және осы
секілді басқа да кісілермен ерекшеленетін. Бір күні осындай кездесудің
бірінде, ойда жоқ жерден Фарзад: – Біз өзіміз негізінен төртеуміз – деді.
Оу, бұл төртікте ешбір мағына жоқ қой деген бізге ол: Төртікте (рәбиә)
мағына жоғына жоқ–ау бірақ жетілікпен (сәбиә) ұйқасы келмей ме? – деп жауап
береді.
Осылайша жетілікке байланысты төрттік ұғымы пайда болады. Алайда бұл
топтың жалпы атауы болғанмен, ешбір бағдарламасы болған жоқ. Бұл бір әзіл
әңгімеден туындаған сөз еді дейді. (35–3)
Б.Әләви негізіне Садық Хедоят пен Тағи Эранилермен танысқаннан кейін
бастап қана әдеби және саяси істермен айналыса бастаған.
Б.Әләви 1953 жылдың 31 наурызында (х.ш. – 1332 жылдың 10 фарвәрдині),
яғни 49 жасында қайтадан Иранннан шет елге кетіп, шығыс Берлинге қоныс
тебеді. Сол жерде жүріп 1956 жылы (х.ш. – 1335 жылы) үйленеді. Сол кезде ол
Хумболт университетінде профессордың ассистенті болып қызмет атқарады.
Кейінірек сол университетте Ирантану және парсы тілі бөлімінің негізін
салуға біраз атсалысады. 1959 жылы ол профессорлық атақ алып, 65 жасқа
келгенше осы университетте ғылыми зерттеу және оқытушылық қызметтермен
айналысады. Осы бір кезеңдердің жемісі ретінде оның профессор Юнкермен
бірге құрастырған парсыша–немісше сөздікті айтуға болады.
Б.Әләви көптеген шәкірттер тәрбиелеп шығарған. Солардың бірі профессор
Зондумен және Лоренс секілді белгілі шәкірттері Берлин университеті және
Неміс орталық кітапханаларында қызмет атқарған. Б.Әләви зейнеткерлік
демалысқа шыққанннан кейін де ғылыми жұмыстарынан қол үзіп кетпейді. Ол өз
шәкірттерінің докторлық диссертациялары мен ғылыми зерттеулеріне
көмектесіп, әртүрлі мәдени танымдық ізденіс жұмыстарымен айналысады. Кейде
ол сағаттар бойы тапжылмай отырып, алтын уақыттарын тарихи құнды мәліметтер
мен құжаттар іздеуге жұмсайтын болған. Ал оның мінез құлқына келер болсақ
ол бір жайлы, көмек сұраған ешкімге теріс қарамайтын жақсы кісі болған.
М.Б.Әләви жүрек талмасымен Берлиннің Фридриш Хоен ауруханасына түсіп,
ақырында 1997 жылдың 16 ақпанында (х.ш. – 1375 жылдың 21 баһманы) жексенбі
күні сағат 20:23–те бұл пәнимен қош айтысады.
Б.Әләвидің бірінші әйелінен Мани есімді бір ұл бала қалған. Ол да
Германияда физика саласының маманы ретінде қызмет атқарады. Б.Әләви бүкіл
еңбектері мен кітаптарын баспадан шығару құқығын өсиеті бойынша өзінің осы
ұлына қалдырған. (34–1)
2.1 М.Б.Әләвидің әдеби шығармалары.
М.Б.Әләви бір роман және ондаған әңгімелер жазып қалдырған. Олар: 1.
Көздері; (چشمهایش)
2. 53 кісі; (پنجاه و سه نفر)
3. Чемодан; (چمدان)
4. Салари отбасы; (سالاریها)
5. Марионетка; (موریانه)
6. Мырза; (میرزا)
7. Гиландық еркек; (گیله مرد)
8. Түрме естеліктері. (ورق پاره های زندان) – шығармалары.
Бөзөрг Әләвидің چمدان (Чемодан), میرزا (Мырза), سالاریها (Салари
жанұясы) және түрме туралы естеліктері ورق پاره های زندان (Түрме
естеліктері), پنجاه و سه نفر (53 кісі) еңбектері оны романтизм
саласындағы жазушы ретінде танытады. Бұл әдіс әсіресе оның گیله مرد
(Гиландық еркек) әңгімесінде анық көрініс табады. Б.Әләвидің еңбектерінің
көбісінің мазмұны мен мағынасы жағынан оның саяси және партиялық
армандарынан бастау алады деуге болады. Ол өз өмірінің негізгі бөлігін
отанынан тыс жерде өткізуіне байланысты оның шығармаларындағы бас
кейіпкерлердің көбісі отанынан алыста жүрген, бақытсыз кісілер болып
келеді.
Б.Әләвидің алғашқы әдеби шығармасы چمدان (Чемодан) – ды ол 1935 жылы
(х.ш. – 1313 ж), ал ورق پاره های زندان (Түрме естеліктері), پنجاه و
سه نفر (53 кісі) кітаптарын түрмеден шықаннан соң барып жазып шығарады.
Қай халық болмасын басқа халықтардың әдебиетімен, мәдениетімен қарым
қатынаста болып, бір–біріне ықпал әсерін тигізу арқылы байып, алға басып
отыратыны белгілі. Дәлел ретінде айтар болсақ, Б.Әләвидің әлем әдебиетімен
таныс болып, оның Нолдакенің Иран халқының батырлар жыры, Шиллердің
Бойжеткен Орлеан секілді шығармаларды аударуы.
Б.Әләви өзінің алғашқы романтистік бағытта жазылған еңбектерінде
С.Хедоятқа қатты еліктеген. Бірақ оның кейінгі چشمهایش романы мен басқа
да кейбір әңгімелерінде оның риалистік бағытқа бет бұрғаны байқалады. Әләви
шындығында өз еңбектері арқылы ауыл мен түрме тақырыбын парсы
әдебиетінде алғаш қолданған кісілердің бірі болып саналады.
Б.Әләвидің Мирза және Салариһа кітаптарын отанынан алыс, шет елде
жүргенде жазған сағыныш туындылары болып табылады. Соңғы уақыттарда ол
Муриане (Марианетка) романын да жазды. Алайда, ол да Сеид Мохаммед Али
Жамалзаде және Тағи Марағаи секілді ешқашан өзінің алғашқы шығармаларына
тең келетін туынды жасай алмады. Бұл ол туындылардың прозалық жеңілдігі
жағынан алып қарасақ та, әңгімелердің түрі мен тартымдылығы жағынан болсын
бұл өзінің бұрынғы белгілі шығармаларына жете алмады. Осы Муриане
(Марианетка) романы жоғарыда айтқандарымызға дәлел бола алады.
Жазушының белгілі туындыларының бірі گیله مرد (Гиландық еркек)
әңгімесі де осындай ерекшеліктерге ие. Бұл әңгімеде үш ер кісінің басынан
кешкендері әңгімеленеді. Осы үш кісінің біреуі Гиландық еркек болса, ал
қалған екеуі оны фуменге алып бара жатқан күзетшілер. Әңгіме басында
осылайша ешбір ерекше құбылыстарсыз басталып, ал оның негізгі шарықтау шегі
олардың шайханаға тоқтаған кезден бастап айқындала бастайды.
Б.Әләвидің белгілі және табысқа жетіп, атағы шыққан туындыларының
негізі ерекшелігі көбінесе олардың белгісіздігінде, бейтаныстығында болып
табылады. Бұл еңбектерінде әңгіме оқиғаларының біртіндеп дамуы барысында,
кейіпкерлердің әрқайсысы өзінің ерекшелігі мен өз жолындағы әрекеттер мен
естеліктерді баяндап, өз өткен өмірлерін айқындай отырып, оқиғаның
бірте–бірте анықталуына алып келуімен, бейтаныс кісілер мәлім бола
бастауымен ерекшеленеді.
Оның еңбектерін Иранда 1954 жылдан 1979 жылға дейін (х.ш. – 1332–1357
жылдар аралығы), яғни Иран Ислам Революциясы жеңіске жеткенше шығаруға
тиым салынған. Осының өзі Б.Әләви шығармаларының халыққа жақын болып,
олардың мәселелерін анық, диктаторлық режимге қарсы шыға отырып, ешкімнен
қорықпастан жазғанын көрсетеді.
3 چشمهایش ( Оның көздері) романының мәні мен мазмұны.
Шын мәніндегі шынайы, көркем шығарманың дүниеге келуі – күллі қоғамның
рухани өміріндегі, белгілі бір әлеуметтік ортаның парасат дүниесіндегі
бүтін бір оқиға. Роман тәрізді күрделі, кесек шығарма туды ма, онда біздің
мәдени тіршілігімізде бір мәнді, маңызды оқиға болып өтті деп білу керек.
Біз осы қарастырып отырған романның байыбына бару деген дәл осынау, болып
өткен мәнді, маңызды оқиғаның байыбына бару деген сөз.
Ол үшін не істеу керек?
Ол үшін, тым болмаса, мына бес түрлі нақты сұраққа жауап іздеп табу
керек: Қандай оқиға болды? Қалайша болды? Кімдердің басында болды? Болған
оқиға қалай баяндалған? Ол оқиғаға автордың көзқарасы қандай? (18–45)
Б.Әләвидің ең табысқа жеткен, белгілі چشمهایش романы Реза шах
дәуіріндегі атақты Иран суретшісі Кемал әл–Мүлктің еңбектері мен өміріне
негізделіп жазылған, тарихи көркемдік мәні бар шығарма. Жазушы бұл романын
жазу барысында сол дәуірге қатысты жаңаша тәсілдерді қолданған. Романда
жазушы бүтін бір оқиғаның шашырап кеткен бөліктерін бір–біріне тізбектей
отырып, күмән мен күдікке толы, толық қанды кескіндерді жасаған. Осы
еңбекте көрсетілген тарихи нұсқаулар қысқаша болса да талқылауларды қажет
етеді. Бұл кітап негізінен бір бейтаныс әйелдің сезімдері мен
тебіреністерін баяндаудан құралған. Осы бір ешкімге белгісіз бейтаныс әйел,
шығарманың қаһарманы атақты суретші ұстаз Маканның ешқашан да өзінің рухани
жан дүниесін түсінбегенін айтумен болады. Осы бір бейтаныс әйелдің
суретінің салынуы да осы оқиғамен тығыз байланысты.
Енді романның өзіне аздап тоқталып кетер болсақ, роман негізінен 9
таруға бөлініп жазылған.
Осы тараулардағы кейбір үзінділерге аздап тоқталып, романның жалпы
бір бейнесін көз алдымыздан өткізіп, соларға тоқталып кетсек:
1. Бірінші тарауда негізінен әңгіменің арқауы болып отырған ұстаз Макан
туралы сипатталады. Ұстаздың өмірі, мінез – құлқы, ортасы және өлімі сөз
болады.
Сюжеттің басталуы (экспозиция) шығарманың кіріспесі секілді. Мұнда
әдеби қаһармандар өзара қарым–қатынасқа көшпес бұрын хал–жағдай, тіршілік,
қоғамдық орта, болашақ қақтығыстар алаңы, оқиғалар орны суреттеледі.
Экспозицияның бір ерекшелігі ол шығарманың сюжеттік желісіндегі өмірлік
тартысқа тікелей ықпал жасамайды, тек мезгіл мен мекенге мегзеу, дерек,
дәйек ретінде ғана қалады. Мысалы چشمهایش романының басталуын осыған
жатқызуға болады:
شهر تهران خفقان گرفته بود، هیچکس نفسش در نمیامد، همه از هم میترسیدند،
خانواده ها از کسانشان میترسیدند، بچه ها از معلمینشان، معلمین از فراشها و
فراشها از سلمانی و دلاک، همه از خودشان میترسیدند، از سایه شان باک داشتند.
همه جا، در خانه، در اداره، در مسجد، پشت ترازو، در مدرسه، در دانشگاه و در
حمام مامورین اگاهی را دنبال خودشان میدانستند. در سینما در موقع نواختن سرود
شاهنشاهی همه بدور و برشان مینگریستند، مبادا دیوانه یا از جان گذشته ای بر
نخیزد و مواجب گرفتاری و درد سر همه را فراهم کند. سکوت مرگ آسائی در سر تا سر
کشور حکمفرما بود. همه خود را راضی قلمداد می کردند و روزنامه جز مدح دیکتاتور
چیزی نداشت بنویسد. مردم تشنه خبر بودند و پنهانی دروغهای شاخدار پخش میکردند.
کی جرات داشت علنا بگوید که فلان چیز بد است، مگر ممکن میشد که در کشور
شاهنشاهی چیزی بد باشد. (29–5)
Теһран қаласы түнеріп тұрған болатын, ешкімнің де демі шықпайды, бәрі
бір–біріне қорқады, жанұялар кісілерінен қорқады, балалар мұғалімінен,
мұғалімдер қызметшілерінен, қызметшілер шаштараздардан, бәрі де өздерінен
қорқады. Кинотеатрда шаһтың әнұраны орындалған кезде елдің бәрі
жан–жақтарына алаңдап, құдайдан бір есерсоқтың немесе жанынан безген
біреудің орнынан атып тұрып, олардың құтын қашырып, мазаларын алмауын
тілейді. Бүкіл мемлекет аумағын өлі тыныштық билеген. Елдің бәрі өздерін
ризамыз деп көрсетеді және газет тек диктаторды мақтағаннан басқа ешнәрсе
жазбайды. Халық жаңа хабар естуге шөліркеп жүр және жасырын менмұндалаған
өтіріктер жариялайды. Кімнің батылы жетіп пәлен нәрсе жаман деп ашық айта
алады, әлде шахиншах мемлекетінде бір нәрсенің жаман болуы мүмкін бе.
(29–5)
Осы бір үзіндіде жазушының өзін қоршаған ортасынан тың құпиялар іздеп,
айрықша әсер алу, көз алдындағы құбылыстарды ерекше сезіну, нәзік түйсіне
алатындығын көрсете білген. Сол арқылы жазушы өз талант табиғатына тән
сезімталдықтың ақиқат шындыққа, өмірдің өзіне негізделген мазмұнын таныта
алған.
Талас жоқ, сюжетті шығармалардағы оқиға желісін, адамдар арақатынасын,
образдар жүйесін қалыптастыруда ешқандай стандарт жоқ. Әр суреткер өз
шығармасының сюжетін өз қалауынша құрады. Мысалы Б.Әләвидің осы романында
әңгіме осы шығарманың бас кейіпкері ұстаз Маканның өлімінен басталады да,
оқиға одан ары қарай өрби береді:
در چنین اوضاعی در سال 1317 استاد ماکان در گذشت. استاد بزرگترین نقاش
ایران در صد سال اخیر بود. پس از چند قرن باز آثار یک نقاش ایرانی در اروپا
مشتری پیدا کرده بود و مجلات هنری اروپا و امریکا پرده های او را بچاپ
میرساندند.
از کسانی که روزی ورود او را در مدرسه و در مجالس با هلهله استقبال
میکردند، عده کمی جرات داشتند که به او ابراز دلبستگی کنند. در پنهان اشخاصی
وجود داشتند که میدانستند استاد ماکان یکی از کسان کمی بود که جرات و دلیری
بخرج داد و با دستگاه دیکتاتوری دست و پنجه نرم کرد. درباره او داستانها نقل
میکردند. می گفتند: از هیچ محرومیتی نهراسید، بهیچ چیز دلبستگی نداشت. جز
بنقاشی بهیچ چیز پابند نبود. فشار دستگاه پلیس دیکتاتوری کمر او را خم نکرد.
تهدید در وجود او کارگر نبود. مواجب او را قطع کردند، بی اتنائی بخرج داد. از
تهران تبعیدش کردند، سر حرف خود ایستاد و در غربت دور از کسان و دوستان در
گذشت. (29–6)
Осындай жағдайларда 1317 (х.ш.) жылы ұстаз Макан қайтыс болды. Ұстаз
соңғы жүз жылдағы Иранның ең ұлы суретшісі болатын. Бірнеше ғасырдан кейін
де бір ирандық суретші европада сатып алушылар тауып алған, европалық және
америкалық өнер журналдары оның еңбектерін жариялаған болатын.
Бір кездері оның мектепке және мәжіліске келуін белгілі бір адамдар
қуанышпен қарсы алатын болған. Ал бір аз бөлігі онымен жақын араласуға
батылдары жеткен. Ұстаз Маканның батылдығы жетіп диктаторлық аппаратпен
күресуге кіріскен аздаған адамдардың бірі екенін бір топ жасырын кісілер
білетін болған. Олар: Ол ешбір мақұлықтан қорықпайтын және ешбір нәрсеге
көңілі бұрмайтын. Сурет салудан басқа ешбір нәрсеге көңіл қоймайтын. Тіпті
диктаторлық полицияның да оның белін қайыстыра алмады. Қорқыныш пен үрей
оның болмысына еш әсер ете алмайтын. Оның еңбек ақысын да кесіп тастайды,
бірақ ол оған да көңіл бөлмеді. Оны Теһраннан да жер аударды, бірақ ол өз
сөзінде тұрып, жат жерде, таныстары мен достарынан алыста қайтыс болды–
дейді. (29–6)
Ал мына бір төмендегі үзіндіде ұстаз Маканның өмірі тарихын зерттеп,
осы романның бас жұлыны болып отырған, музей инспекторының چشمهایش
суретінің егесі бейтаныс әйелді (Фарангис) іздеу оқиғасының басы айтылған:
من از همان روز اول که بفکر نوشتن تاریخ زندگی نقاش بزرگ ایران افتادم،
یقین کردم تا آن زن ناشناس صاحب چشمهای پرده پیدا نشود، آنچه من میتوانم
بنویسم همین است که در روزنامه ها نوشته شده است. من اسناد شهربانی را هم
خوانده ام. آنجا هم هیچ اثری نیست، حتی تبعید او هم بدستور شفاهی سرتیپ آرام
بوده و او هم که در ایران نیست و بروایتی در آمریکای جنوبی زندگی آسوده ای
برای خود ترتیب داده است. (29–23)
Мен осы Иранның ұлы суретшісінің өмір тарихын жазуды ойлаған алғашқы
күннен бастап, сол бір көздердің иесі бейтаныс әйелді таппайынша, менің де
жазатыным осы бір газеттерде жазылғандардың ар жақ, бер жағы болатынына
сенімді едім. Мен полиция басқармасының құжатттарын да қарастырдым. Онда да
ешбір белгі жоқ, тіпті оны жер аударудың өзі де полковник Арамның ауызша
бұйрығымен іске асқан және ол да қазір Иранда жоқ, елдің айтуынша оңтүстік
Америкада өзіне бір жақсы, тыныш өмір жасап алған. (29–23)
2. Екінші тарауда музей инспекторының бейтаныс әйелді табуы, сосын
онымен ұстаздың چشمهایش суретін сатуға келісім жасай отырып, кездесуі
айтылады. Бейтаныс әйел өзінің ұстаз Маканмен танысуы туралы әңгімесін осы
бөлімде бастайды.
آشنائی من با او جور غریبی بود. غربت بنظر او آمد. اما من دقیقا حساب کرده
بودم. چندین سال روز هفتم دی دستور دادم که موزه را تعطیل کنند. خودم در دفتر
مدرسه مینشستم و مراقب بودم که کی اینروز تاریخی بدیدن موزه میاید. من در این
مدرسه فقط ناظم هستم مدرسه استاد از آن ادارات دولتیست که سر قفلی دارد همه
ماهه مقدار هنگفتی پول ظاهرا صرف تعلیم شاگردان این آموزشگاه میشود.
روز هفتم دی تالار موزه را دادم قفل کردند. خودم در دفتر نشستم. از پنجره
اطاقم میتوانستم مراجعین را ببینم. ساعت چهار و نیم بعد از ظهر بود. شاگردان
داشتند از حیاط خارج میشدند. بیشترشان رفته بودند. اتومبیل شیکی دم در آهنی
مدرسه نگهداشت. زنی که خود ماشین را میبرد از آن پیاده شد. (29–35)
Менің онымен танысуым бір ойламаған жерден болды. Маған емес, оған
ойламаған жерден болды. Алайда мен тура есептеп қойған болатынмын. Бірнеше
жыл бұрын жетінші дей (Иран ай атауы) күні музейді жауып қоюға бұйрық
берген болатынмын. Өзім мектептің кеңсесінде отырғанмын және кімнің тарихи
осы күні музейді тамашалауға келетінін қарап отырдым. Мен бұл мектепте тек
қана инспектормын, ұстаздың мектебі жыл бойы аузында құлып тұрып, сырттай
орасан зор қаржыны осы оқу ордасының шәкірттерін тәрбиелеуге жұмсайтын
мемлекеттік мекемелердің бірі.
Жетінші дей күні музейдің көрме залын жауып қоюды тапсырдым. Өзім
кеңседе отырдым. Бөлмемнің терезесінен келіп–кетушілерді көріп отыра
алатынмын. Сағат түстен кейінгі төрт жарым болатын. Шәкірттер ауладан
сыртқа шығып жатқан. Олардың көбісі кетіп қалған болатын. Мектептің темір
есігінің алдына бір сәнді автомобиль келіп тоқтады. Машинадан оны өзі
жүргізіп келген әйел түсті. (29–35)
3. Осы тарауда Фарангистің ұстазбен танысқаннан кейінгі оқиғалар, оған
ренжіп Европаға кетуі және онда басынан өткен оқиғалар баяндалады. Оның
Франциядағы өнер академиясында оқып жүріп, италяндық жігітпен танысуы мен
басынан өткендері қамтылады.
Тартыс өмірдегі қайшылықтардың өнердегі көрінісі, адам тіршілігіндегі
түрліше қарама–қарсылықтардың, адамға тән әр алуан көзқарастағы, сезімдегі,
нанымдағы, іс–әрекеттегі, мақсат–мүддедегі кереғар құбылыстардың өнер
туындысына жинақталуы, суреттелуі.
Өнердегі өмірлік тартыс – көркем шығарманың идеялық мазмұнындағы
үзілмес желі, көген, арқау, керек десеңіз, күллі өнер туындысына тіршілік
беріп тұрған жұлын, жүйке. Олай болса, әдеби шығармадағы табиғи тартыс
оның сюжеті мен компазициясын өрбітер өзгеше құрал, қозғаушы күш екені
өзінен–өзі түсінікті. Өнер туындысын өмірлік тартысқа құру деген сөз –
шығарма сюжетін шиыршық атқан шымырлыққа, композициясын ширақ та шынайы
сұлулыққа жеткізу деген сөз. Сондықтан осы шығарманың оқырманды баурап
әкетер тартымдылығы да осында жатыр.
Мысалы төмендегі үзіндіде ұстаз бен Фарангистің алғашқы кездесуі, оның
алғы шарттары мен ұстаздың мінез–құлқы туралы айтылған.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ–ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ШЫҒЫСТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ИРАНТАНУ ЖӘНЕ ИНДОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Фразеологиялық тіркестерді аударуда кездесетін проблемалар
“М.Б.Әләвидің چشمهایش романы бойынша”
Орындаған:
5 курс студенті
Заурбекова С.М.
Мамандығы
аударма ісі
Ғылыми жетекші: аға оқытушы
Жумадилова Ғ.Т.
Сын -пікір жазған : Ф.ғ.к доцент
Әуесбаева П.Т
Абылай хан атындағы ҚазХҚ және ӘТУ
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.д.,
профессор Күмісбаев Ө.К. _________
2007ж.
Алматы 2007ж
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-6
1 Жаңа парсы прозасының қалыптасу
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 7-12
2 Б.Әләвидың өмірі мен әдеби
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .13-17
2.1 Б.Әләвидің
шығармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 18-20
3 چشمهایش романының мазмұны мен мәні.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21-36
3.1 Романда кездесетін фразеологиялық тіркестер және олардың
мағынасы ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...37-54
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...55-56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57-58
Кіріспе
Бір халықтың әдебиетін жұртқа танытқан дәнекер, рухани көпір – аударма
екені белгілі. Аудармашылық – бейнеті мол, үлкен шеберлікті талап ететін
қасиетті өнер. Аударма өнерінің өз қиындықтары бар. Мәселен, парсы халқының
поэзиясы – көркемдік жағынан аса биікке көтерілген, тұспалды, жұмбаққа
толы, поэтикалық нақыш өрнектерге айрықша бай мұра болып танылады. Сол
себепті парсы шайырларының сопылық діни түсініктен нәр алатын тылсым сырлы
поэтикалық тілін арнаулы дайындықсыз ұғңыну оңайға соқпайды, ал осындай
туындыларды екінші бір тілге аудару біраз қиындықтар туғызады. Оның үстіне
шығыс ақындарының ойды жеткізу тәсілі европалық әріптестеріне мүлдем
ұқсамайды (1–10).
Қай халық болмасын басқа халықтардың әдебиетімен, мәдениетімен қарым
қатынаста болып, бір–біріне ықпал әсерін тигізу арқылы байып, алға басып
отыратыны белгілі. Бір халық екінші бір халықты аудармалар арқылы таниды.
Дәлел ретінде айтар болсақ, аббасидтер тұсында арабтар ислам дінін таратып
қоймай, өздерінің қол астындағы және көршілес елдерден: үнді, парсы, грек
және т.б. халықтардың мәдениетін жатсынбай, қажетінше бойына сіңіре білгені
көпшілікке мәлім. Мәселен, араб әдебиетінің жәдігері ретінде күллі әлемге
мәшһүр Мың бір түн топтамасында үнді, парсы, түркі ертегілерін молынан
кездестіруіміз де сондықтан болса керек. Солардың бірі – үнді топырағында
дүниеге келген Калила мен Димна, Тотынама парсылардың төл туындысындай
болуы жәйдан–жәй емес. Сан ғасырлық тарихы бар қазақ әдебиетінің өн бойынан
да әлем әдебиетімен байланыстарды байқаймыз. Сондықтан төл әдебиетімізді
тереңдеп, түстеп танимыз десек, әлем әдебиетінен бөліп–жарып қарау мүмкін
емес. Ал әдеби байланыстар хақында сөз етсек, қазақ әдебиетіне парсы
әдебиетінің тигізген әсеріне тоқталмай кету мүмкін емес (14–8).
Аударма арқылы біз әлем әдебиетінің тамаша үлгілерімен таныса аламыз.
Аударма тілі басқа әртүрлі елдердің рухани әлемін бір–біріне жақындата
түсетін пәрменді құрал екені баршамызға аян. Аударма тарихының қазақ
топырағында пайда болып, қалыптасуының ұзақ тарихы бар екендігі зерттеу
еңбектерден мәлім. Қазақ аудармасының тарихы мен теориялық мәселелерін сөз
еткен біршама ғылыми еңбектер мен кітаптар бар. 1957 жылы Көркем
аударманың кейбір мәселелері деген топтама жинақ жарық көрді. Осы
кітаптағы Мұхтар Әуезовтың Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері
деген мақаласында осы саладағы күрделі мәселелер сараланды.
Қазақ аудармасының тарихын тереңдей бойлап, зерттеген ғалым
С.Талжанов. оның Көркем аударма туралы (1962ж), Аударма және қазақ
әдебиетінің мәселелері (1975ж) атты кітаптары дерек материалы өте бай,
құнды тұжырымдары бар еңбек болып саналады. Соңғы кітаптан қазақ халқының
көрші елдермен әдеби қарым–қатынасы, соның ішінде парсы әдебиетімен
байланысы, соғдиан (иран) тілінен келген префикстер мен жұрнақтар, парсы
тілінен аударылған кейбір жекелеген шығармалар жайлы оқи аламыз.
Жазушы әрі аудармашы, филология ғылымдарының кандидаты Әбен
Сатыбалдиевтың 1965 жылы жарық көрген Рухани қазына атты кітабы әдебиет
тарихындағы көркем аударманың қыры мен сырын, тарихын өзек етеді. Бұл кітап
1987 жылы екінші мәрте жарық көрді.
Кейінгі жылдары осы өзіміз сөз етіп отырған аударма саласында біраз
ғылыми жұмыстар жасалынған, солардың ішінде: Ә.Дербісәлиев, Ө.Күмісбаев,
Р.Бердібаевтардың еңбектерін айтуға болады.
Сонымен Европа, орыс әдебиетінің классиктерінің қазақ тіліне, қазақ
әдебиеті үлгілерінің орыс тіліне тәржімалану барысы зерттеушілердің әр
уақытта назарында болып, талданып, ұнамды – ұнамсыз жақтары айтылып
отырған. Осының негізінде көркем аударманың принциптері де сөз болады.
Дегенмен, бұл айтылғандар қазақ аудармасы тарихында түбегейлі зерттелді
деген ұғымды бермейді. Аударма мәселесі тілші ғалымдардың да назарына
ілігіп келеді. Айман Алдашеваның Аударматану: лингвистикалық және
лингвомәдени мәселелер атты кітабында (1998ж) 1950–90 жылдар аралығында
орыс тілінен қазақ тіліне тәржімаланған қоғамдық–саяси, ғылыми әдебиеттің,
көркем прозаларының тілі сөз болады. Зерттеуші дәл байқағандай: Аударманың
практикасы аударманың теориясынан анағұрлым ілгері кетті, әдебиет пен
ғылымның қандай да бір салаларына қатысты тәржіма нұсқалар мыңдап
саналғанымен, нақ осы шығарымпаздық қызметі теориялық жағынан кешенді
түрде тұжырымдау едәуір кешендеп қалып қойды. (14–13)
Ғалым С.Талжанов аударма туралы ойын былайша сабақтайды: Біздің
ойымызша аударма екі түрлі салаға бөлінеді, оның біріншісі – бір халықтан
екінші халыққа ауысқан мезгіліне, сол елдің ұғымына сәйкес аударылады. Бір
халықта айтылған ой өңделіп, өз елінің ұғымына бейімделіп, түп нұсқаның
ұзын–ұрғасы беріледі. Ауыс–түйістің алғашқы сатысы осылай басталады, бұл
аударманың ауыз–екі тарау түрі. Екіншісі, бір елде айтылған пікір сол
қалпында жетеді, ой ырғағы жоғалмайды. Алдыңғы әдіс ауызша таралады, ал
кейінгі әдіс кешеуілдеп туған әдіс, бұл жазба әдебиетте орын тепкен.
Аудармада кездесетін алуан түрлі әдістер бар, олар: еркін аударма,
сөзбесөз аударма және балама аударма. Еркін аударма – түпнұсқаның тілін
жетік білмеуден, немесе сол түпнұсқаның түсінікті болудан гөрі өзіне
тиімділігін, оңайлығын көбірек көздеуден туады. Сөзбесөз аударма көбінесе
түпнұсқаның тілін түсінгендерде болады, соның әуеніне еріп, құл болудан
шығады. Балама аударма осылардың ішіндегі ең қиын түрі. Мұны екі тілді
бірдей білумен қатар, сол алдында тұрған түпнұсқаның түпкі ойын сарқа
түсінетіндер, дыбыс ырғағын, тіл әдемілігін, автордың сөз қолдану мәнерін
зерттеп жете ұғынатындар жасайды.
Аударма – өнері кез келген басқа ұлт тілінің ана тілге аударылған
мәтін сөз жоқ өз тілінің тіл байлығын, сөздің нәзік иірімін, әр түрлі
мағынасын, қатпарын таңдап, қолдануды қажет етеді. Аудармашы ана тілінің
байлығын игере отырып, оның сұлулық қасиетін тереңнен танып тіл
мәдениетінің озық үлгілерін (сөздің сырын, мәнін, сырлы толқынысын ой
тербетіп, жан тебірентер әлемін сезіне білуі) меңгеруі шарт.
1 Жаңа парсы прозасының қалыптасу дәуірі
Суреткер белгілі бір қоғамда өмір сүреді, белгілі бір қоғамдық
ұжымның мүддесіне ортақтасады, сондықтан бірінші Б.Әләвидің өмірбаянына,
оның жазған шығармаларына және әдеби ортасына тоқталмас бұрын жалпы сол
дәуірдегі парсы прозасының жай – күйіне, қалыптасу дәуіріне тоқтала
кеткенді жөн көріп отырмыз.
Иранда 1906 жылы Мұзаффар ад–Дин шахтың елде конституция қабылдауға
қол қоюы, сол кезеңдегі елдің әртүрлі қоғамдық, экономикалық және мәдени
жағдайлардың әсерінен туындаған саяси–қоғамдық қозғалыстардың жемісі еді.
Иран қоғамының осы дәуірде жаңа технология мен ғылым – білімге деген
сұранысы және талпынысы, Иран азаматтарының алыс – жақын шет елдерге
(әсіресе батысқа) барып, сол елдердің ғылыми – техникалық, саяси,
экономикалық, мәдени өміріндегі жетістіктерімен танысуы, елдегі алдыңғы
қатарлы ойды дамытуға үлкен септігі тиген баспасөз құралдарының кең етек
алуы, сонымен қатар белгілі батыс ақын – жазушыларының еңбектерінің парсы
тіліне аударылуы, жаңа үлгіде дәріс беретін мектеп – медресе, оқу
ордаларының ашыла бастауы – міне осының бәрі Иран халқының оянып, өз
құқықтарын қорғап, шахтың шексіз билігіне қарсы шығуына алып келді. Осы
ояну дәуіріндегі парсы әдебиетінің, әсіресе проза жанрының өзгеру барысы
бүкіл парсы әдебиетінің тарихында болмаған, жаңаша бір жағдай болатын.
Әрине бұл өзгерістер сол дәуірде елде болып жатқан саяси, қоғамдық, мәдени
өзгерістермен тығыз байланыста болатын. Халық аздап болса да азаттыққа қол
жеткізіп, өз құқықтарын біле бастады және ғылым мен білім де осы кезеңде
жалпы халықтық сипатқа ие болып, олар өздері қалайтын мемлекет құру
мүмкіншілігіне де қол жеткізді. Дәл осы уақыттан бастап қоғам мен халыққа
деген адамдардың қарым қатынасы жаңа бағытта дами бастаса, әдебиет те
өзгеріп ол халықтың қиын жағдайының жыршысы ретінде таныла бастады.
ХІХ ғасыр әдебиеті жалпы сарай шеңберіне шығуға алғашқы қадамдар
жасаса, ал ХХ ғасырдың бірінші онжылдығында әдебиет жалпы қоғамдық мағынаға
ие болды. Әдебиет енді ұлттың азаттығы мен бостандығы, қоғамдық,
саяси–әлеуметтік бетбұрыс мәселелеріне арналды. Парсы әдебиетіндегі осы бір
ауқымды бетбұрыс елде басталған ұлт–азаттық қозғалыстар мен заңды және
демократиялық мемлекет құруға, елден шетелдік отаршыларды қуу және халықтың
өмір сүру деңгейін көтеру секілді мәселелердің бастамашысы болды.
Конституциялық қозғалыс дәуірінде елде әртүрлі прогрессивті ағымдар пайда
болып, әдебиет онда басты қызметтердің бірін атқарды. Алайда осы жылдарда
Иранда кітап шығару ісі оңай шаруа болмаса да, парсы әдебиетшілері халық
арасында революциялық ойлар тарату үшін сол кезеңде жаңадан аты шыға
бастаған басылымдарды пайдаланды. Бұл жылдары Ирандағы жалпы басылымдар
саны екі жүзге дейін жететін. Олар: Насим–е шемаль, Кашкуль,
Сур–эсрофиль және т.б. газет–журналдар болатын.
Революция кезеңінің белгілі ақын – жазушылары Сур–эсрофиль,
Әзірбайжан секілді журналдар төңірегіне жиналып, халыққа бостандық,
теңдік және бауырластық сияқты үндеулер тастап отырды. Революция
демократиялық ойларды халық бұқарасы арасында жаюды талап еткендіктен,
әдебиетте әдіс пен түр жаңартуға деген сұраныс пайда болды. Осыдан бастап
ақын – жазушылар халыққа жақын қарапайым тілде жазуға әрекет ете бастады.
Сатира бұрынғы әдебиетте тек жеке бас қамына арнап жазылса, енді ол халық
мүддесіне орай, терең саяси – әлеуметтік мағынада жазыла бастады.
ХХ ғасыр басындағы парсы әдебиетін кейбіреулер жаңарушы – тәджәдод –
деп те атайды. Тегеран университетінің оқытушысы, Иранның ұлы ақыны және
парсы әдебиет зерттеуші Мұхаммед Тағи Бахар осы кезең туралы былайша ой
қозғайды: Жаңару және революция кезеңі – ол оның атының өзі айтып
тұрғандай, әдебиет пен ойдың жаңаруын көрсетеді. Поэзия мен прозада елеулі
өзгерістер болып жатыр, поэтикалық әдіс жаңарып, саяси және отан сүйгіштік
шығармалар қарапайым да терең сезіммен жазылуда. Әртүрлі ақындар–жазушылар
мен алуан түрлі әдістер пайда болумен қатар ескі дәстүрлі әдістер де
пайдаланылуда. (15–75)
Ояну немесе конституциялық қозғалыс дәуіріндегі парсы әдебиетінің
даму барысын төмендегідей сипаттауға болады:
1. Әдебиет жалпы халықтық мәнге ие болып, баспасөз беттерінде оның
конституциялық қозғалыс кезеңінің жыршысы ретінде танылуы.
2. Ояну дәуірінде парсы ақын–жазушыларының дүниетанымы кеңейіп, олар
шығармаларын қоғамдағы шынайы оқиғалар мен заман дамуына байланысты
жетілдіріп отырды.
3. Әдебиетке қарапайым халықтың күнделікті қолданып жүрген ауыз–екі
тілінің енуі, жалпы халықтық сөз тіркестері мен қанатты сөздер,
мақал–мәтелдер тіпті әуендер де енді. Алғашқыда олардың
шығармаларында кейбір европалық анайы сөздер де еніп кетіп отырған.
4. Конституциялық қозғалыс дәуірінің әдебиетінде мән – мағына ғана
өзгеріп қоймай сонымен қатар жаңа формалар мен жанрлар да пайда
болды. Осы кезең әдебиетінде негізгі тақырыптар азаттық пен
бостандық, заңсыз әрекеттерге қарсы шығу, отан сүйгіштік, жаңа
технология мен ғылым мен білімге деген құштарлық болса, реалистік
бағыттағы роман, новелла, ақ өлең және т.б. формалар мен жанрлар
пайда болды.
Осы жоғарыда келтірілген ерекшеліктер парсы әдебиетінің ояну
дәуіріндегі жалпы халықтық әдебиет болып, Иран халқының оянып, санасының
өсіп – жетілуіне әсер еткен негізгі себептер болып табылады.
Революциядан кейінгі жылдары парсы ақын – жазушыларының шығармаларында
пессемистік бағыт етек алады. Бұл кезеңдерде елде ағылшындар мен билік
етуші жүйені жақтаған газет – журналдар көбейсе, керісінше оларға қарсы
германофилдік бағыттағы баспалар да пайда бола бастады. Олар елде қолдау
таппай, негізінен шет елдерде топтасты. Солардың бірі Берлинде ірі топ
құрып, онда өздерінің әдеби, қоғамдық – саяси журналды Кавені таратады.
1916–1922 жылдар аралығында шыққан бұл журналдың беделді мүшелерінің
қатарына парсы жаңа прозасының негізін салушы, белгілі жазушы Сейд
Мұхаммед Али Жамал–заде де болған. Осы германофилдік бағыттың әсерін кейбір
Тегеран ақын – жазушыларының шығармаларынан да байқауға болады.
20–30 жылдары парсы ақын – жазушыларының бұрынғыдай ешбір әдеби ұйымы
болмайды. Олар негізінен баспасөз құралдары төңірегінде топтасып, сол
басылымдарда өз шығармаларын жариялап отырады. Сол дәуірде жарияланып
тұрған тарихи – әдеби журнал Данешкаденің парсы әдебиетін дамытуға
сіңірген еңбегі орасан зор. Бұл журналдың негізін қалаушы ақын, әдеби
зерттеуші М.Баһор болатын. Журналда атақты парсы ақын – жазушыларының
шығармалары мен әдеби – тарихи сын зерттеулері және мақалалары жарияланып,
қазіргі парсы әдебиетінің даму жолдары қатаң талқыланып отырды. Өкінішке
орай бұл журнал тек 1918 – 1919 жылдары ғана жарияланған. Парсы әдебиетінде
тағы бір зор қызмет атқарған басылым, 1920 жылы ақын әрі филолог В.Дастгири
негізін салған Армағон журналы еді. Сонымен бірге иран әдеби ортасында
Иран әдеби қоғамы (انجمن ادبی ایران) да елеулі орын алды. Бұл қоғам
І–дүниежүзілік соғыстан кейін құрылып, оның құрамына М.Баһор, Х.Яғмаи,
С.Нафиси, Р.Ясеми және т.б. белгілі әдебиетшілер кірді. Алғашқыда бұл әдеби
қоғам Данешкаде журналымен байланыс ұстаса, кейін ол жабылған соң,
Армағон журналымен қарым–қатынас жасады. 1930 жылдың екінші жартысында
Ирандағы саяси жағдайлардың ушығуымен, бұл қоғам өз қызметінің аясын
тарылтуға мәжбүр болды. Кейін қоғам өз атын өзгертіп Данышпан Низами
қоғамы (انجمن حکیم نیظامی) болып аталды. Бұл қоғам мүшелері В.Дастгиридің
үйінде бас қосып, сонда өз мәжілістерін өткізіп отырды. Бұл қоғамның
негізгі зерттеу обьектісі классикалық әдебиет болатын.
Ирандағы конституциялық қозғалыстан кейінгі алғашқы жылдарда әлі де
жаңа мағынадағы, жаңа түрдегі романдар шыға қоймаған болатын. Содан кейінгі
жылдардан бастап біртоп жазушылар ғана Ираннның тарихына байланысты тарихи
тұлғаларға назар аудара отырып, олардың өмірлеріне қатысты тарихи романдар
жаза бастады. Бұл романдарда негізінен Ираннның өткен дәуірлердегі атағына,
даңқына көп көңіл бөлінді. Алғашқы тарихи романды 1909 жылы Мырза Мұхаммед
Бағер Хосрави Шамс вә Тоғра (Шамс пен Тоғра) деген атпен жариялады. Осы
романда манғолдар дәуірендегі жапа шеккен қаралы елдің келбеті сипатталған.
Санатизаде Кермани 1921 жылы Дамгустаран (Қақпаншылар) романын және
осыдан кейін аздаған уақыт бұрын Шейх Мұса Кәбудар Аханги Ешқ вә салтанат
(Махаббат пен билік) және Фатуһат–е Куруш–е кәбир (Ұлы Кир патшаның
иеліктері) шығармаларын 1919 жылы жарыққа шығарған болатын. Санатизаденің
осы саладағы тағы бір еңбегі ол сасанидтер дәуіріндегі тарихи оқиғаларға
арнап жазылған Дастан–е Мани нәқаш (Мани суретші туралы дастан) 1927 жылы
жарияланды. Осы секілді Хейдар Әли Камалидің Музалем–е туркан хатун
(1929ж), Рокнзаде Адамииат Дәлиран–е тангестан (1932ж), Рахимзаде Сафави
Надыр шах (1932ж), Шин Парту Пәһләван–е зенд (1934ж) өздерінің тарихи
дастандарын жариялайды. Осы тарихи романдардың жазылып, бірте–бірте даму
барысында қоғамдық романдардың дүниеге келуіне жол ашты. Олар өздерінің
мәні мен мағынасы, формасы жағынан жаңа прозаға жақындау еді.
Халық және қоғамдық өмірді суреттеген қоғамдық романдар, бірінші
дүниежүзілік соғыстан кейінгі алғашқы жылдары, шамамен Жамалзаденің Иеки
буд иеки нәбуд жаңа формадағы парсы прозасымен қатарлас пайда болды.
Алғашқы қоғамдық роман Теһран–е маһуф шығармасын 1926 жылы жазушы
Мұртаза Мушфах Каземи жарыққа шығарды. Осыдан бастап аталған шығарманың
әсерімен Реза шах дәуірінің күйреген күйін суреттеген бірқатар романдар
дүниеге келді. Сол дәуірдің ең танымал қоғамдық романдарының қатарына Аббас
Халилидің Рузгар–е сиаһ, Ентеқам вә асрар–е шәб, Шейх Дәуләт Абадидің
Шәһр–е наз, Санатизаде Керманидің Мәжмә–е диванеган және т.б. қоғамдық
романдар жатады.
Бұл романдар негізінен екі басты тақырыпты қамтыған, олар:
1. Ирандағы әйелдердің мәселелері мен олардың басындағы бақытсыз
жағдайлар.
2. Биліктегі сауатсыздық пен жаңа мәдени–қоғамдық саты жұмысшылардың
қараңғылығы.
Бұл қоғамдық романдардың дамуына әсер еткен маңызды факторлар, олар
тарихи романдар мен шетелдік әдебиеттің парсы тіліне аударыла бастауы
болатын.
Осы кезеңде көптеген батыс жазушыларының шығармалары, әсіресе француз
әдебиетің шығармалары көптеп парсы әдебиетіне аударылды. Олар Ломартин,
Александр Дюма, Лорд Байрон, Анатоль Франс, Виктор Гюго секілді
жазушылардың шығармалары болатын.
Жаңа парсы прозасына шетелдік әдебиет туындыларының әсер етуімен қатар
сол шетелдерде оқып, білім алып келген азаматтардың да қоғамдық, мәдени
өмірге ықпалы болды. Олар парсы прозасына тікелей әсер ете отырып, жаңа
формалар мен мағыналар әкелді. Міне солардың қатарына Садық Хедоят, Бөзөрг
Әләви, Садық Чубәк және т.б. озық ойлы жазушыларды жатқызуға болады. Осы
жазушылардың әрқайсысы жаңа парсы прозасына өздерінше ықпал етіп,
жаңалықтар енгізді деп айтуға болады. (30–48)
2 Саид Мужтаба Бөзөрг Әләвидің өмірі мен әдеби ортасы.
Әдебиет өнердің бір түрі десек, онда ол сөз өнері. Ал сол сөз өнері
туралы сөз қозғап, сол өнерді жасаушы шебер жөнінде айтпай кетуге болмайды.
Сол шебер кім, оның қоғамдық тұрпаты, тұлғасы, табиғаты қандай деген
сауалдарды жауапсыз қалдыруға болмайды. Суреткер бітімін, талант табиғатын
байыптағанда өнер иесіне тән жекелеген ерекшеліктерге назар аудара тұрып,
оның жеке өз басының дара қасиетін, оның рухани жан дүниесін, әлеуметтік
кейпі мен моральдық кескінін, дүние танымы мен қоғамдық қызметін, білімі
мен мәдениетін ескермеуге тіпті де болмайды. Негізінде жазушының сипатын
оның азаматтық рухынан, қоғамдық бітімінен бастаған дұрыс болар деп
ойлаймыз.
Сонымен Саид Мужтаба Бөзөрг Әләви 1904 жылдың 2 ақпанында (х.ш.–1282ж)
Иранның астанасы Теһран қаласында дүниеге келген. Оның әкесі Қажы Сеид
Әбулхасан және атасы Қажы Сеид Мұхаммед Сәраф Иранның алғашқы ұлттық
мәжілісінің депутаттары болған, ал шешесі болса Иран конституциялық
қозғалысының берік негізін қалаушылардың бірі аятолла Табатабаидің тікелей
немересі болған. Әкесі Сеид Әбулхасан Әләви және шешесі Хадиша Қанар
ас–Садат дәстүрлік бағытты ұстанған және конституциялық қозғалысты жақтаған
отбасы болған. Олардың жанұясында үш ұл, үш қыз, яғни алты перзент болған.
Ал Мужтаба Бөзөрг Әләви болса олардың үшінші перзенті болып табылады.
Мужтабаның әкесі конституциялық қозғалыстың алғашқы кезеңінде шетелдік
отаршылармен, яғни Иранның байлығына көз тіккен Англия мен Ресейге қарсы
шыққан Иран демократиялық партиясының мүшесі болған. Ол негізінен
немістермен сауда–саттық мәміле, келісімдер жасап күнелткен және де бірінші
дүниежүзілік соғыс кезінде олар отбасымен Германияға қоныс аударады.
Б.Әләви негізгі бастауыш білімді өз отанында алады. Ал жоғары
сыныптарды бүгінгі Полша құрамына кіретін әртүрлі қалаларда оқып бітіреді.
Б.Әләви өз ағасы Мұртазамен бірге 1920 жылы (х.ш. – 1298–99ж) Германияның
оқу орындарынан педагогикалық білім алып шығады. 1927 жылы Б.Әләвидің әкесі
сәтсіз болған бір сауда–саттық әрекетінен соң, оған шыдамы жетпей өз–өзіне
қол жұмсап қайтыс болады. Осы бір қайғылы оқиғадан соң бір жылдан кейін
Б.Әләви Мюнхен университетін бітіреді де, Иранға қайтып оралады.
Сол кезде оған Иранда мемлекет тарапынан Германиядағы оқуын
жалғастыруға квота бөлінеді, алайда Б.Әләви оған назар аудармастан, Шираз
қаласына мұғәлім болып барып, ағартушылық қызметпен айналысады. Ол дәл осы
қалада жүрген кезінде Шиллердің туындыларынан Бойжеткен Орлеан шығармасын
аудара бастайды. Б.Әләви сол жылдары бір жерде қозғалыссыз тыныш
отырмайтын, әрдайым ізденісте болып белсенділік танытатын. Сол бір
кезеңдерде ол әртүрлі солтүстік Иран қалаларын аралап жүретін, тіпті кейде
біраз уақыт Теһранға да соғып кететін болған. Осылайша ол 1931 жылы (х.ш. –
1309–10ж) Теһран қаласындағы өнеркәсіп академиясынан бірақ шығады. Осы
жерде жұмыс істеп жүріп, 1937 жылы саяси жұмыстарға байланысты 53 кісімен
бірге тұтқындалып, түрмеге жабылады. Осы оқиға оның кейін, түрмеден шыққан
соң отанын тастап, Германияға кетуіне себеп болады. Ол онда шамамен 30
жылдай өмір сүріп, тек 1979 жылғы ревалюциядан кейін ғана отанына қайтып
оралады.
Міне оның 53 кісі кітабы осы оқиғадан кейін пайда болады. Бұл кітап
туралы Б.Әләви бір жастар журналына берген сұхбатында былай деп кетеді:
Мен кейбір кездері осы 53 кісі кітабын парақтап отырып, бұл кітапты
жұрттар қалай оқиды деп таңданатын кездерім болады. Мен осы кітап туралы
диссертациялар жазған, кейіндері мемлекеттік қызметкерлер болып танылған
және әжептеуір мансапқа ие кісілердің жұмыстарына талдау жасай отырып
ұяламын. Қалай болған күнде де мен пайғамбар емеспін ғой және белгілі бір
күндері осындай жағдайлардың куәсі болатынымды қайдан білейін... Осы
кісілер түрмеден шыққан соң біразы құдайдан безген кәпірлердің қатарына
қосылды, ал бір бөлігі байып шыға келсе, кейбіреулері Америкада кілем
сатумен айналысады, біреулері банкир болып кеткен... Олардың нағыз
беріктігі түрмеде танылды, олар әрдайым өліммен, қиыншылықтар мен
бақытсыздықпен күресуде болатын. Олар сол жерде жақсы жағымен танылғанмен,
кейіндері түрмеден шыққан соң әркім өздерінің бұрынғы істеріне қайтып
оралды. (35–2)
Б.Әләви Тағи Арани және Ирадж Ескендерилермен бірге Дүние журналының
алғашқы нұсқаларын жасап, жариялайды. Сол уақыттарда бұл журналда ол
Фаридун Находи, ал Ирадж Ескендери болса Жәмшид деген лақап аттарымен
белгілі болады.
Б.Әләви өзі туралы былайша сөз қозғайды: ...Менің өмірім әрқашан да
күнделікті өмірдегі оқиғалардан әсер алу арқылы өтетін және мен өз ойым мен
ақылым, батылдығым жеткенше оларды қағаз бетіне түсіруге тырысатынмын –
дейді. (35–2)
Б.Әләви өмірінің бір ерекшелігі оның Иранның белгілі жазушысы, жаңа
парсы прозасының негізін салушылардың бірі С.Хедоятпен жақын әрі достастық
қатынаста болуы. Бұл жөнінде оның өз аузынан шыққан мына бір әңгімеге назар
аударып көрейік:
...Бастауыш мектепте оқып жүрген кезімде, сол біздің дәуіріміздің
салмақты және сабырлы ақсүйектерінің санатынан табылатын Ғаламәли Фәривәр
мырзамен бір сыныпта оқыдық. Біз екеуміздің де бойымыз аласа болғандықтан,
сыныптағы алдыңғы партада бірге отыратынбыз. Балалық шақтан басталған
біздің бұл байланысымыз біртіндеп мәңгілік достыққа айналды – дейді.
(35–2)
1928 жылы Б.Әләви Германиядан Теһранға қайта оралған кезде, өзінің сол
бір ескі досын іздей бастайды. Іздеген жетер мұратқа демекші ақырында ол
оны тауып та алады. Бір күні ол өзінің досы Ғ.Фәривәрдің үйінде жүргенде
қолына Сасан қызы Парвин атты кітап түседі. Ол кітапты оқығаннан кейін
оның сол дәуір кітаптарынан өзгеше бір ерекшелігін байқайды. Бұл кітап
өз түрі мен мәні жағынан айрықша болатын. Сосын ол досы Ғ.Фәривәрдан осы
кітаптың авторы кім екенін қызығып сұрастырады. Ал Ғ.Фәривәр болса оның
бір өткір және жақсы мінезді жас жігіт екенін және Б.Әләвидің онымен
міндетті түрде танысуы керектігін айтады. Осы бір оқиғадан біраз уақыт
өткен соң, бір күні Б.Әләви мен Ғ.Фәривәр екеуі сол кездегі Насери, қазіргі
Насыр Хұсрау көшесінде орналасқан бір ғылыми кітапханаға барады. Ойламаған
жерден сол жерде олар Садық Хедоятты сыртынан көріп қалады. Сол кезде
Ғ.Фәривәр Анау сол жігіт.. деп досына айтады. Осылайша Б.Әләви мен
С.Хедоят танысады және кейінірек олардың қатарына Масуд Фарзад, Мужтаба
Минави да қосылады. Олар әдеби қоғамда төрттік деген атпен танылады. Бұл
төрттік сөзінің шығу жөнінде Б.Әләви былайша айтып кетеді: Сол
кезеңдерде С.Хедоят, М.Фарзад, М.Минави және мен (кейінірек бұлардың қатары
көбейеді) үнемі кездесіп тұратынбыз. 7–8 адам шектеуіндегі осындай
әдебиетшілер ортасы Хекмат, Тағизаде, Еғбал, Қазвини, С.Нафиси және осы
секілді басқа да кісілермен ерекшеленетін. Бір күні осындай кездесудің
бірінде, ойда жоқ жерден Фарзад: – Біз өзіміз негізінен төртеуміз – деді.
Оу, бұл төртікте ешбір мағына жоқ қой деген бізге ол: Төртікте (рәбиә)
мағына жоғына жоқ–ау бірақ жетілікпен (сәбиә) ұйқасы келмей ме? – деп жауап
береді.
Осылайша жетілікке байланысты төрттік ұғымы пайда болады. Алайда бұл
топтың жалпы атауы болғанмен, ешбір бағдарламасы болған жоқ. Бұл бір әзіл
әңгімеден туындаған сөз еді дейді. (35–3)
Б.Әләви негізіне Садық Хедоят пен Тағи Эранилермен танысқаннан кейін
бастап қана әдеби және саяси істермен айналыса бастаған.
Б.Әләви 1953 жылдың 31 наурызында (х.ш. – 1332 жылдың 10 фарвәрдині),
яғни 49 жасында қайтадан Иранннан шет елге кетіп, шығыс Берлинге қоныс
тебеді. Сол жерде жүріп 1956 жылы (х.ш. – 1335 жылы) үйленеді. Сол кезде ол
Хумболт университетінде профессордың ассистенті болып қызмет атқарады.
Кейінірек сол университетте Ирантану және парсы тілі бөлімінің негізін
салуға біраз атсалысады. 1959 жылы ол профессорлық атақ алып, 65 жасқа
келгенше осы университетте ғылыми зерттеу және оқытушылық қызметтермен
айналысады. Осы бір кезеңдердің жемісі ретінде оның профессор Юнкермен
бірге құрастырған парсыша–немісше сөздікті айтуға болады.
Б.Әләви көптеген шәкірттер тәрбиелеп шығарған. Солардың бірі профессор
Зондумен және Лоренс секілді белгілі шәкірттері Берлин университеті және
Неміс орталық кітапханаларында қызмет атқарған. Б.Әләви зейнеткерлік
демалысқа шыққанннан кейін де ғылыми жұмыстарынан қол үзіп кетпейді. Ол өз
шәкірттерінің докторлық диссертациялары мен ғылыми зерттеулеріне
көмектесіп, әртүрлі мәдени танымдық ізденіс жұмыстарымен айналысады. Кейде
ол сағаттар бойы тапжылмай отырып, алтын уақыттарын тарихи құнды мәліметтер
мен құжаттар іздеуге жұмсайтын болған. Ал оның мінез құлқына келер болсақ
ол бір жайлы, көмек сұраған ешкімге теріс қарамайтын жақсы кісі болған.
М.Б.Әләви жүрек талмасымен Берлиннің Фридриш Хоен ауруханасына түсіп,
ақырында 1997 жылдың 16 ақпанында (х.ш. – 1375 жылдың 21 баһманы) жексенбі
күні сағат 20:23–те бұл пәнимен қош айтысады.
Б.Әләвидің бірінші әйелінен Мани есімді бір ұл бала қалған. Ол да
Германияда физика саласының маманы ретінде қызмет атқарады. Б.Әләви бүкіл
еңбектері мен кітаптарын баспадан шығару құқығын өсиеті бойынша өзінің осы
ұлына қалдырған. (34–1)
2.1 М.Б.Әләвидің әдеби шығармалары.
М.Б.Әләви бір роман және ондаған әңгімелер жазып қалдырған. Олар: 1.
Көздері; (چشمهایش)
2. 53 кісі; (پنجاه و سه نفر)
3. Чемодан; (چمدان)
4. Салари отбасы; (سالاریها)
5. Марионетка; (موریانه)
6. Мырза; (میرزا)
7. Гиландық еркек; (گیله مرد)
8. Түрме естеліктері. (ورق پاره های زندان) – шығармалары.
Бөзөрг Әләвидің چمدان (Чемодан), میرزا (Мырза), سالاریها (Салари
жанұясы) және түрме туралы естеліктері ورق پاره های زندان (Түрме
естеліктері), پنجاه و سه نفر (53 кісі) еңбектері оны романтизм
саласындағы жазушы ретінде танытады. Бұл әдіс әсіресе оның گیله مرد
(Гиландық еркек) әңгімесінде анық көрініс табады. Б.Әләвидің еңбектерінің
көбісінің мазмұны мен мағынасы жағынан оның саяси және партиялық
армандарынан бастау алады деуге болады. Ол өз өмірінің негізгі бөлігін
отанынан тыс жерде өткізуіне байланысты оның шығармаларындағы бас
кейіпкерлердің көбісі отанынан алыста жүрген, бақытсыз кісілер болып
келеді.
Б.Әләвидің алғашқы әдеби шығармасы چمدان (Чемодан) – ды ол 1935 жылы
(х.ш. – 1313 ж), ал ورق پاره های زندان (Түрме естеліктері), پنجاه و
سه نفر (53 кісі) кітаптарын түрмеден шықаннан соң барып жазып шығарады.
Қай халық болмасын басқа халықтардың әдебиетімен, мәдениетімен қарым
қатынаста болып, бір–біріне ықпал әсерін тигізу арқылы байып, алға басып
отыратыны белгілі. Дәлел ретінде айтар болсақ, Б.Әләвидің әлем әдебиетімен
таныс болып, оның Нолдакенің Иран халқының батырлар жыры, Шиллердің
Бойжеткен Орлеан секілді шығармаларды аударуы.
Б.Әләви өзінің алғашқы романтистік бағытта жазылған еңбектерінде
С.Хедоятқа қатты еліктеген. Бірақ оның кейінгі چشمهایش романы мен басқа
да кейбір әңгімелерінде оның риалистік бағытқа бет бұрғаны байқалады. Әләви
шындығында өз еңбектері арқылы ауыл мен түрме тақырыбын парсы
әдебиетінде алғаш қолданған кісілердің бірі болып саналады.
Б.Әләвидің Мирза және Салариһа кітаптарын отанынан алыс, шет елде
жүргенде жазған сағыныш туындылары болып табылады. Соңғы уақыттарда ол
Муриане (Марианетка) романын да жазды. Алайда, ол да Сеид Мохаммед Али
Жамалзаде және Тағи Марағаи секілді ешқашан өзінің алғашқы шығармаларына
тең келетін туынды жасай алмады. Бұл ол туындылардың прозалық жеңілдігі
жағынан алып қарасақ та, әңгімелердің түрі мен тартымдылығы жағынан болсын
бұл өзінің бұрынғы белгілі шығармаларына жете алмады. Осы Муриане
(Марианетка) романы жоғарыда айтқандарымызға дәлел бола алады.
Жазушының белгілі туындыларының бірі گیله مرد (Гиландық еркек)
әңгімесі де осындай ерекшеліктерге ие. Бұл әңгімеде үш ер кісінің басынан
кешкендері әңгімеленеді. Осы үш кісінің біреуі Гиландық еркек болса, ал
қалған екеуі оны фуменге алып бара жатқан күзетшілер. Әңгіме басында
осылайша ешбір ерекше құбылыстарсыз басталып, ал оның негізгі шарықтау шегі
олардың шайханаға тоқтаған кезден бастап айқындала бастайды.
Б.Әләвидің белгілі және табысқа жетіп, атағы шыққан туындыларының
негізі ерекшелігі көбінесе олардың белгісіздігінде, бейтаныстығында болып
табылады. Бұл еңбектерінде әңгіме оқиғаларының біртіндеп дамуы барысында,
кейіпкерлердің әрқайсысы өзінің ерекшелігі мен өз жолындағы әрекеттер мен
естеліктерді баяндап, өз өткен өмірлерін айқындай отырып, оқиғаның
бірте–бірте анықталуына алып келуімен, бейтаныс кісілер мәлім бола
бастауымен ерекшеленеді.
Оның еңбектерін Иранда 1954 жылдан 1979 жылға дейін (х.ш. – 1332–1357
жылдар аралығы), яғни Иран Ислам Революциясы жеңіске жеткенше шығаруға
тиым салынған. Осының өзі Б.Әләви шығармаларының халыққа жақын болып,
олардың мәселелерін анық, диктаторлық режимге қарсы шыға отырып, ешкімнен
қорықпастан жазғанын көрсетеді.
3 چشمهایش ( Оның көздері) романының мәні мен мазмұны.
Шын мәніндегі шынайы, көркем шығарманың дүниеге келуі – күллі қоғамның
рухани өміріндегі, белгілі бір әлеуметтік ортаның парасат дүниесіндегі
бүтін бір оқиға. Роман тәрізді күрделі, кесек шығарма туды ма, онда біздің
мәдени тіршілігімізде бір мәнді, маңызды оқиға болып өтті деп білу керек.
Біз осы қарастырып отырған романның байыбына бару деген дәл осынау, болып
өткен мәнді, маңызды оқиғаның байыбына бару деген сөз.
Ол үшін не істеу керек?
Ол үшін, тым болмаса, мына бес түрлі нақты сұраққа жауап іздеп табу
керек: Қандай оқиға болды? Қалайша болды? Кімдердің басында болды? Болған
оқиға қалай баяндалған? Ол оқиғаға автордың көзқарасы қандай? (18–45)
Б.Әләвидің ең табысқа жеткен, белгілі چشمهایش романы Реза шах
дәуіріндегі атақты Иран суретшісі Кемал әл–Мүлктің еңбектері мен өміріне
негізделіп жазылған, тарихи көркемдік мәні бар шығарма. Жазушы бұл романын
жазу барысында сол дәуірге қатысты жаңаша тәсілдерді қолданған. Романда
жазушы бүтін бір оқиғаның шашырап кеткен бөліктерін бір–біріне тізбектей
отырып, күмән мен күдікке толы, толық қанды кескіндерді жасаған. Осы
еңбекте көрсетілген тарихи нұсқаулар қысқаша болса да талқылауларды қажет
етеді. Бұл кітап негізінен бір бейтаныс әйелдің сезімдері мен
тебіреністерін баяндаудан құралған. Осы бір ешкімге белгісіз бейтаныс әйел,
шығарманың қаһарманы атақты суретші ұстаз Маканның ешқашан да өзінің рухани
жан дүниесін түсінбегенін айтумен болады. Осы бір бейтаныс әйелдің
суретінің салынуы да осы оқиғамен тығыз байланысты.
Енді романның өзіне аздап тоқталып кетер болсақ, роман негізінен 9
таруға бөлініп жазылған.
Осы тараулардағы кейбір үзінділерге аздап тоқталып, романның жалпы
бір бейнесін көз алдымыздан өткізіп, соларға тоқталып кетсек:
1. Бірінші тарауда негізінен әңгіменің арқауы болып отырған ұстаз Макан
туралы сипатталады. Ұстаздың өмірі, мінез – құлқы, ортасы және өлімі сөз
болады.
Сюжеттің басталуы (экспозиция) шығарманың кіріспесі секілді. Мұнда
әдеби қаһармандар өзара қарым–қатынасқа көшпес бұрын хал–жағдай, тіршілік,
қоғамдық орта, болашақ қақтығыстар алаңы, оқиғалар орны суреттеледі.
Экспозицияның бір ерекшелігі ол шығарманың сюжеттік желісіндегі өмірлік
тартысқа тікелей ықпал жасамайды, тек мезгіл мен мекенге мегзеу, дерек,
дәйек ретінде ғана қалады. Мысалы چشمهایش романының басталуын осыған
жатқызуға болады:
شهر تهران خفقان گرفته بود، هیچکس نفسش در نمیامد، همه از هم میترسیدند،
خانواده ها از کسانشان میترسیدند، بچه ها از معلمینشان، معلمین از فراشها و
فراشها از سلمانی و دلاک، همه از خودشان میترسیدند، از سایه شان باک داشتند.
همه جا، در خانه، در اداره، در مسجد، پشت ترازو، در مدرسه، در دانشگاه و در
حمام مامورین اگاهی را دنبال خودشان میدانستند. در سینما در موقع نواختن سرود
شاهنشاهی همه بدور و برشان مینگریستند، مبادا دیوانه یا از جان گذشته ای بر
نخیزد و مواجب گرفتاری و درد سر همه را فراهم کند. سکوت مرگ آسائی در سر تا سر
کشور حکمفرما بود. همه خود را راضی قلمداد می کردند و روزنامه جز مدح دیکتاتور
چیزی نداشت بنویسد. مردم تشنه خبر بودند و پنهانی دروغهای شاخدار پخش میکردند.
کی جرات داشت علنا بگوید که فلان چیز بد است، مگر ممکن میشد که در کشور
شاهنشاهی چیزی بد باشد. (29–5)
Теһран қаласы түнеріп тұрған болатын, ешкімнің де демі шықпайды, бәрі
бір–біріне қорқады, жанұялар кісілерінен қорқады, балалар мұғалімінен,
мұғалімдер қызметшілерінен, қызметшілер шаштараздардан, бәрі де өздерінен
қорқады. Кинотеатрда шаһтың әнұраны орындалған кезде елдің бәрі
жан–жақтарына алаңдап, құдайдан бір есерсоқтың немесе жанынан безген
біреудің орнынан атып тұрып, олардың құтын қашырып, мазаларын алмауын
тілейді. Бүкіл мемлекет аумағын өлі тыныштық билеген. Елдің бәрі өздерін
ризамыз деп көрсетеді және газет тек диктаторды мақтағаннан басқа ешнәрсе
жазбайды. Халық жаңа хабар естуге шөліркеп жүр және жасырын менмұндалаған
өтіріктер жариялайды. Кімнің батылы жетіп пәлен нәрсе жаман деп ашық айта
алады, әлде шахиншах мемлекетінде бір нәрсенің жаман болуы мүмкін бе.
(29–5)
Осы бір үзіндіде жазушының өзін қоршаған ортасынан тың құпиялар іздеп,
айрықша әсер алу, көз алдындағы құбылыстарды ерекше сезіну, нәзік түйсіне
алатындығын көрсете білген. Сол арқылы жазушы өз талант табиғатына тән
сезімталдықтың ақиқат шындыққа, өмірдің өзіне негізделген мазмұнын таныта
алған.
Талас жоқ, сюжетті шығармалардағы оқиға желісін, адамдар арақатынасын,
образдар жүйесін қалыптастыруда ешқандай стандарт жоқ. Әр суреткер өз
шығармасының сюжетін өз қалауынша құрады. Мысалы Б.Әләвидің осы романында
әңгіме осы шығарманың бас кейіпкері ұстаз Маканның өлімінен басталады да,
оқиға одан ары қарай өрби береді:
در چنین اوضاعی در سال 1317 استاد ماکان در گذشت. استاد بزرگترین نقاش
ایران در صد سال اخیر بود. پس از چند قرن باز آثار یک نقاش ایرانی در اروپا
مشتری پیدا کرده بود و مجلات هنری اروپا و امریکا پرده های او را بچاپ
میرساندند.
از کسانی که روزی ورود او را در مدرسه و در مجالس با هلهله استقبال
میکردند، عده کمی جرات داشتند که به او ابراز دلبستگی کنند. در پنهان اشخاصی
وجود داشتند که میدانستند استاد ماکان یکی از کسان کمی بود که جرات و دلیری
بخرج داد و با دستگاه دیکتاتوری دست و پنجه نرم کرد. درباره او داستانها نقل
میکردند. می گفتند: از هیچ محرومیتی نهراسید، بهیچ چیز دلبستگی نداشت. جز
بنقاشی بهیچ چیز پابند نبود. فشار دستگاه پلیس دیکتاتوری کمر او را خم نکرد.
تهدید در وجود او کارگر نبود. مواجب او را قطع کردند، بی اتنائی بخرج داد. از
تهران تبعیدش کردند، سر حرف خود ایستاد و در غربت دور از کسان و دوستان در
گذشت. (29–6)
Осындай жағдайларда 1317 (х.ш.) жылы ұстаз Макан қайтыс болды. Ұстаз
соңғы жүз жылдағы Иранның ең ұлы суретшісі болатын. Бірнеше ғасырдан кейін
де бір ирандық суретші европада сатып алушылар тауып алған, европалық және
америкалық өнер журналдары оның еңбектерін жариялаған болатын.
Бір кездері оның мектепке және мәжіліске келуін белгілі бір адамдар
қуанышпен қарсы алатын болған. Ал бір аз бөлігі онымен жақын араласуға
батылдары жеткен. Ұстаз Маканның батылдығы жетіп диктаторлық аппаратпен
күресуге кіріскен аздаған адамдардың бірі екенін бір топ жасырын кісілер
білетін болған. Олар: Ол ешбір мақұлықтан қорықпайтын және ешбір нәрсеге
көңілі бұрмайтын. Сурет салудан басқа ешбір нәрсеге көңіл қоймайтын. Тіпті
диктаторлық полицияның да оның белін қайыстыра алмады. Қорқыныш пен үрей
оның болмысына еш әсер ете алмайтын. Оның еңбек ақысын да кесіп тастайды,
бірақ ол оған да көңіл бөлмеді. Оны Теһраннан да жер аударды, бірақ ол өз
сөзінде тұрып, жат жерде, таныстары мен достарынан алыста қайтыс болды–
дейді. (29–6)
Ал мына бір төмендегі үзіндіде ұстаз Маканның өмірі тарихын зерттеп,
осы романның бас жұлыны болып отырған, музей инспекторының چشمهایش
суретінің егесі бейтаныс әйелді (Фарангис) іздеу оқиғасының басы айтылған:
من از همان روز اول که بفکر نوشتن تاریخ زندگی نقاش بزرگ ایران افتادم،
یقین کردم تا آن زن ناشناس صاحب چشمهای پرده پیدا نشود، آنچه من میتوانم
بنویسم همین است که در روزنامه ها نوشته شده است. من اسناد شهربانی را هم
خوانده ام. آنجا هم هیچ اثری نیست، حتی تبعید او هم بدستور شفاهی سرتیپ آرام
بوده و او هم که در ایران نیست و بروایتی در آمریکای جنوبی زندگی آسوده ای
برای خود ترتیب داده است. (29–23)
Мен осы Иранның ұлы суретшісінің өмір тарихын жазуды ойлаған алғашқы
күннен бастап, сол бір көздердің иесі бейтаныс әйелді таппайынша, менің де
жазатыным осы бір газеттерде жазылғандардың ар жақ, бер жағы болатынына
сенімді едім. Мен полиция басқармасының құжатттарын да қарастырдым. Онда да
ешбір белгі жоқ, тіпті оны жер аударудың өзі де полковник Арамның ауызша
бұйрығымен іске асқан және ол да қазір Иранда жоқ, елдің айтуынша оңтүстік
Америкада өзіне бір жақсы, тыныш өмір жасап алған. (29–23)
2. Екінші тарауда музей инспекторының бейтаныс әйелді табуы, сосын
онымен ұстаздың چشمهایش суретін сатуға келісім жасай отырып, кездесуі
айтылады. Бейтаныс әйел өзінің ұстаз Маканмен танысуы туралы әңгімесін осы
бөлімде бастайды.
آشنائی من با او جور غریبی بود. غربت بنظر او آمد. اما من دقیقا حساب کرده
بودم. چندین سال روز هفتم دی دستور دادم که موزه را تعطیل کنند. خودم در دفتر
مدرسه مینشستم و مراقب بودم که کی اینروز تاریخی بدیدن موزه میاید. من در این
مدرسه فقط ناظم هستم مدرسه استاد از آن ادارات دولتیست که سر قفلی دارد همه
ماهه مقدار هنگفتی پول ظاهرا صرف تعلیم شاگردان این آموزشگاه میشود.
روز هفتم دی تالار موزه را دادم قفل کردند. خودم در دفتر نشستم. از پنجره
اطاقم میتوانستم مراجعین را ببینم. ساعت چهار و نیم بعد از ظهر بود. شاگردان
داشتند از حیاط خارج میشدند. بیشترشان رفته بودند. اتومبیل شیکی دم در آهنی
مدرسه نگهداشت. زنی که خود ماشین را میبرد از آن پیاده شد. (29–35)
Менің онымен танысуым бір ойламаған жерден болды. Маған емес, оған
ойламаған жерден болды. Алайда мен тура есептеп қойған болатынмын. Бірнеше
жыл бұрын жетінші дей (Иран ай атауы) күні музейді жауып қоюға бұйрық
берген болатынмын. Өзім мектептің кеңсесінде отырғанмын және кімнің тарихи
осы күні музейді тамашалауға келетінін қарап отырдым. Мен бұл мектепте тек
қана инспектормын, ұстаздың мектебі жыл бойы аузында құлып тұрып, сырттай
орасан зор қаржыны осы оқу ордасының шәкірттерін тәрбиелеуге жұмсайтын
мемлекеттік мекемелердің бірі.
Жетінші дей күні музейдің көрме залын жауып қоюды тапсырдым. Өзім
кеңседе отырдым. Бөлмемнің терезесінен келіп–кетушілерді көріп отыра
алатынмын. Сағат түстен кейінгі төрт жарым болатын. Шәкірттер ауладан
сыртқа шығып жатқан. Олардың көбісі кетіп қалған болатын. Мектептің темір
есігінің алдына бір сәнді автомобиль келіп тоқтады. Машинадан оны өзі
жүргізіп келген әйел түсті. (29–35)
3. Осы тарауда Фарангистің ұстазбен танысқаннан кейінгі оқиғалар, оған
ренжіп Европаға кетуі және онда басынан өткен оқиғалар баяндалады. Оның
Франциядағы өнер академиясында оқып жүріп, италяндық жігітпен танысуы мен
басынан өткендері қамтылады.
Тартыс өмірдегі қайшылықтардың өнердегі көрінісі, адам тіршілігіндегі
түрліше қарама–қарсылықтардың, адамға тән әр алуан көзқарастағы, сезімдегі,
нанымдағы, іс–әрекеттегі, мақсат–мүддедегі кереғар құбылыстардың өнер
туындысына жинақталуы, суреттелуі.
Өнердегі өмірлік тартыс – көркем шығарманың идеялық мазмұнындағы
үзілмес желі, көген, арқау, керек десеңіз, күллі өнер туындысына тіршілік
беріп тұрған жұлын, жүйке. Олай болса, әдеби шығармадағы табиғи тартыс
оның сюжеті мен компазициясын өрбітер өзгеше құрал, қозғаушы күш екені
өзінен–өзі түсінікті. Өнер туындысын өмірлік тартысқа құру деген сөз –
шығарма сюжетін шиыршық атқан шымырлыққа, композициясын ширақ та шынайы
сұлулыққа жеткізу деген сөз. Сондықтан осы шығарманың оқырманды баурап
әкетер тартымдылығы да осында жатыр.
Мысалы төмендегі үзіндіде ұстаз бен Фарангистің алғашқы кездесуі, оның
алғы шарттары мен ұстаздың мінез–құлқы туралы айтылған.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz