«Сәкен Сейфуллиннің қоғамдық-саяси қызметінің алғашқы кезеңі»

Жоспар
Кіріспе

1 «Сәкен Сейфуллиннің қоғамдық.саяси қызметінің алғашқы кезеңі»
2 «Сәкен Сейфуллиннің мемлекеттік қызметі»
3 «20.30 жылдардағы идеологиялық күрес және Сәкен Сейфуллин»

«Сәкен Сейфуллиннің қоғамдық-саяси қызметінің алғашқы кезеңі» деп аталатын бірінші бөлім екі бөлімшеден тұрады. Бөлімде С. Сейфуллиннің демократиялық идеяларды бойына сіңіріп, қоғамдық-саяси көзқарасының айқындалуы, 1917 жылғы түрлі саяси күштердің әркелкілігі кезінде Кеңес өкіметі жағына шығу себептері қамтылып, талдау жасалды.
Зерттеу нәтижесі С. Сейфуллиннің саяси көзқарасының қалыптасуына ықпал еткен жағдайларды былайша негіздеуге жол ашты: Біріншіден, C. Сейфуллиннің балалық және жастық шағы қазақ халқы патшаның отарлау қыспағы мен қазақ ауылының бай-болыстарының екі жақты езгісіне түскен кезеңмен тұспа-тұс келді. Ауыл молдасынан аз уақыт сауатын ашып, Нілдідегі орыс-қазақ мектебінде оқуын жалғастырған С. Сейфуллин теңдіктен жұрдай жұмысшы қауымының да ауыр халін көріп, көкірегіне түйді. 1905 жылдың желтоқсанындағы Өспен кеніші жұмысшыларының ереуілі - жас Сейфуллиннің санасына ой салған күрес мектебі болды.
Екіншіден, 1913-1916 жылдары Омбы мұғалімдер семинариясында Н. Нұрмақов, М. Жұмабаев секілді талапты жастармен бірге оқып, ағартушылық мақсатта «Бірлік» ұйымын құруы олардың қазақ халқының мүддесі жолындағы көзқарастарының бірлігіне әкелді. Қоғамдағы саяси оқиғаларға құлақ түруі, 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстың сабақтары С. Сейфуллинге бұқара халықтың жағына шығып, күрескерлік жолға түсуіне ықпал етті.
С. Сейфуллин Ақпан төңкерісінен кейін уақытша биліктің қазақ комитетінің басшысы болды. Ол ұйымдастырған «Жас қазақ» ұйымы қысқа мерзімде болыстық комитеттерге халық қалаған өкілдерді сайлау, қалыңмалға шек қою, әйелдерді басқару ісіне қатыстыру, сауатсыздықты жою сынды сол уақыт үшін ең көкейкесті мәселелерді іске асырып, Ақмола уезі көлемінде үлкен беделге ие болды. Бұл жайында С. Сейфуллиннің өзі: «бір күнде он сегіз әйел бостандық қағазын алды» дейді. Қарастырылған уақытта түрлі саяси топтардың талқысына түскен мәселе – болашақ мемлекет құрылысының жобасы болды. 1917 жылғы 21-26 шілдеде Орынборда өткен І Жалпықазақтық съезде қазақ интеллигенциясының «Ресейдің демократиялық, федеративті республика» болуы жайында бірауыздан ортақ шешімге келуінде С. Сейфуллиннің де өзіндік ұстанымы, көзқарасы болғаны айқындалды. Ол басқарған «Жас қазақ» ұйымы съезге «Ресейдің федеративті республика» болуын қуаттайтыны жайында жеделхат жіберіп болжамы айқын, бағыты нық ұйым екендігін көрсетті. Қос төңкеріс арасындағы кезеңде С. Сейфуллинге саяси бағытын айқындау оңай болған жоқ. 1916 жылғы көтерілістің сабақтары, бай-болыстардың бұрынғыша артықшылыққа ие болуы, облыстық қазақ комитетінің тарапынан халықтың арыз-шағымының әділ шешімін таппауы Уақытша биліктің әлсіздігіне, баянсыздығына көз жеткізді. Кеңес өкіметінің ұрандары қазақ халқының мақсат-мүддесіне сай келіп, С. Сейфуллинді большевиктерге жақындата түсті. 1917 жылы 27 желтоқсанда құрылған Ақмола уездік жұмысшы, шаруа және солдат депутаттары кеңесінің мүшелігіне сайланған С. Сейфуллин 1918 жылдың 28 ақпаны мен 2 наурызы аралығындағы Ақмола кеңестерінің І съезінде Президиум құрамына кіріп, оқу комиссары болды. Уездік кеңестің құрамында С. Сейфуллин еңбекші халықтың талабына сай халыққа жер беру, астықпен қамтамасыз ету, тегін білім беру, медициналық пункттер ашу, сегіз сағаттық жұмыс күнін енгізу сияқты мәселелерді іске асыруға күш салды.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Сәкен Сейфуллиннің қоғамдық-саяси қызметінің алғашқы кезеңі деп аталатын
бірінші бөлім екі бөлімшеден тұрады. Бөлімде С. Сейфуллиннің демократиялық
идеяларды бойына сіңіріп, қоғамдық-саяси көзқарасының айқындалуы, 1917
жылғы түрлі саяси күштердің әркелкілігі кезінде Кеңес өкіметі жағына шығу
себептері қамтылып, талдау жасалды.
Зерттеу нәтижесі С. Сейфуллиннің саяси көзқарасының қалыптасуына ықпал
еткен жағдайларды былайша негіздеуге жол ашты: Біріншіден,
C. Сейфуллиннің балалық және жастық шағы қазақ халқы патшаның отарлау
қыспағы мен қазақ ауылының бай-болыстарының екі жақты езгісіне түскен
кезеңмен тұспа-тұс келді. Ауыл молдасынан аз уақыт сауатын ашып, Нілдідегі
орыс-қазақ мектебінде оқуын жалғастырған С. Сейфуллин теңдіктен жұрдай
жұмысшы қауымының да ауыр халін көріп, көкірегіне түйді. 1905 жылдың
желтоқсанындағы Өспен кеніші жұмысшыларының ереуілі - жас Сейфуллиннің
санасына ой салған күрес мектебі болды.
Екіншіден, 1913-1916 жылдары Омбы мұғалімдер семинариясында Н.
Нұрмақов, М. Жұмабаев секілді талапты жастармен бірге оқып, ағартушылық
мақсатта Бірлік ұйымын құруы олардың қазақ халқының мүддесі жолындағы
көзқарастарының бірлігіне әкелді. Қоғамдағы саяси оқиғаларға құлақ түруі,
1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстың сабақтары С. Сейфуллинге бұқара
халықтың жағына шығып, күрескерлік жолға түсуіне ықпал етті.
С. Сейфуллин Ақпан төңкерісінен кейін уақытша биліктің қазақ
комитетінің басшысы болды. Ол ұйымдастырған Жас қазақ ұйымы қысқа
мерзімде болыстық комитеттерге халық қалаған өкілдерді сайлау, қалыңмалға
шек қою, әйелдерді басқару ісіне қатыстыру, сауатсыздықты жою сынды сол
уақыт үшін ең көкейкесті мәселелерді іске асырып, Ақмола уезі көлемінде
үлкен беделге ие болды. Бұл жайында С. Сейфуллиннің өзі: бір күнде он
сегіз әйел бостандық қағазын алды дейді. Қарастырылған уақытта түрлі саяси
топтардың талқысына түскен мәселе – болашақ мемлекет құрылысының жобасы
болды. 1917 жылғы 21-26 шілдеде Орынборда өткен І Жалпықазақтық съезде
қазақ интеллигенциясының Ресейдің демократиялық, федеративті республика
болуы жайында бірауыздан ортақ шешімге келуінде С.
Сейфуллиннің де өзіндік ұстанымы, көзқарасы болғаны айқындалды. Ол
басқарған Жас қазақ ұйымы съезге Ресейдің федеративті республика болуын
қуаттайтыны жайында жеделхат жіберіп болжамы айқын, бағыты нық ұйым
екендігін көрсетті. Қос төңкеріс арасындағы кезеңде С. Сейфуллинге саяси
бағытын айқындау оңай болған жоқ. 1916 жылғы көтерілістің сабақтары, бай-
болыстардың бұрынғыша артықшылыққа ие болуы, облыстық қазақ комитетінің
тарапынан халықтың арыз-шағымының әділ шешімін таппауы Уақытша биліктің
әлсіздігіне, баянсыздығына көз жеткізді. Кеңес өкіметінің ұрандары қазақ
халқының мақсат-мүддесіне сай келіп, С. Сейфуллинді большевиктерге
жақындата түсті. 1917 жылы 27 желтоқсанда құрылған Ақмола уездік жұмысшы,
шаруа және солдат депутаттары кеңесінің мүшелігіне сайланған С. Сейфуллин
1918 жылдың 28 ақпаны мен 2 наурызы аралығындағы Ақмола кеңестерінің І
съезінде Президиум құрамына кіріп, оқу комиссары болды. Уездік кеңестің
құрамында С. Сейфуллин еңбекші халықтың талабына сай халыққа жер беру,
астықпен қамтамасыз ету, тегін білім беру, медициналық пункттер ашу, сегіз
сағаттық жұмыс күнін енгізу сияқты мәселелерді іске асыруға күш салды.
Ақпаннан қазанға дейінгі қоғамдық-саяси өмірде қазақ интеллигенциясы
бірыңғай болған жоқ. Зерттеу жұмысында С. Сейфуллиннің алаш зиялыларына
көзқарасы, неліктен 1917 жылғы жолайырық кезеңде қызылдар жағына шығып,
кеңестік билікке бұрылғаны мынадай дәлелдер арқылы негізделді: біріншіден,
ұлт зиялылары М. Дулатов, Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсыновтардың жалпы
демократиялық мазмұндағы талап-тілектерді өз шығармаларының арқауына
айналдыруы қоғамда отарлық езгіге қарсы саяси ахуалды қалыптастыруға ықпал
етті. С. Сейфуллиннің де шығармаларында қазақ ауылының сол кездегі өмір
шындығы, өнерге, ғылымға үндеу көрініс тапқан. Яғни, зиялылардың
ағартушылық идеялары мен күрескерлік мақсаттарының бірлігі, үндестігі айқын
көрінеді; екіншіден, жасынан кедейшіліктің дәмін татқан
С. Сейфуллиннің ұғымында қазақ кедейлерінің басындағы әлеуметтік
теңсіздікке қазақ қоғамының ауқатты тобы да кінәлі, яғни, таптық көзқарас
та жоқ емес. Осы тұрғыдан ол адам құқының бірдейлігі, әлеуметтік теңдік
ұстанымын ұстанды. Алғаш Ақмолада қазақ комитетіндегі қызметі кезінен
бастап мемлекеттік қызметтің қайсысында болмасын осы мақсатты жүзеге асырды
да. Алашорда деген бұрынғы қазақ халқының желкесіне мінген хандықты қайта
орнатудың әрекеті - деген пікірде болған С. Сейфуллиннің әлеуметтік құрамы
әр текті Алашордаға күмәнмен қарауы да осыдан; үшіншіден, болашақ мемлекет
құрылысы мәселесіндегі көзқарас алшақтығы, қазақ комитетіндегі
әділетсіздіктер, алашшылдардың Жас қазақ ұйымы мүшелерін қазақ комитеті
құрамынан шығарып, қудалауы С. Сейфуллин мен Алаш зиялыларының екі
айырылуына әкелді; төртіншіден, С. Сейфуллин алаштықтардың ақ
гвардияшыларға қосылып Кеңес өкіметіне қарсы күрескенін қолдамады. Өзара
бірліктің әлсіреуінен Алашорданың Күнбатыс Алашорда және Күншығыс
Алашорда болып бөлініп кетуіне де ол күмәнмен қарады;
С. Сейфуллин алаш зиялыларымен қарым-қатынасы суыған кезде әлі
большевиктік идеялармен қаруланбаған болатын. Қазақ қоғамындағы теңсіздік,
бай-болыстардың бейбастақтығы С. Сейфуллинге таптық көзқарасты ұстануына
ықпал етті. Кейіннен Кеңес өкіметінің көтерген ұрандары мен жариялаған
мақсаттары қарапайым кедей халықтың мүддесіне сай келді.
Сәкен Сейфуллиннің мемлекеттік қызметі атты екінші бөлімде С.
Сейфуллиннің 1920 - 1924 жылдар аралығындағы атқарған мемлекеттік қызметі,
оның ішінде Қазақ АКСР Халық Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы кезеңіндегі
қызметі көрсетілген.
С. Сейфуллиннің 1920 жылы Кеңестердің Бүкілқазақтық І съезіне делегат
ретінде арнайы шақырылуының өзі оның бұған дейін Ақмола уездік атқару
комитеті бөлімінің меңгерушісі қызметінде жүргенде әділдігімен,
іскерлігімен танылуынан болды. 1920 жылдың 8 қыркүйегінде болыстық атқару
комитеттеріне қалыңмалды жою жөнінде жарлық шығарып, әйел теңдігін
заңдастырды. Қазақ ОАК-інің қалыңмалды жою туралы декреті 1920 жылдың 28
желтоқсанында қабылданғанын ескеріп, С. Сейфуллин Қазақстанда әйел теңдігін
бірінші болып іске асырды деген тұжырымға келдік.
Қазақ ОАК-і мен оның Президиумының мүшелігіне сайланған
С. Сейфуллинге жаңадан құрылған Жер комиссиясын басқару жүктелді, әрі
Әкімшілік комиссиясының құрамына кірді. 1920 жылы 17 қазанда
С. Сейфуллиннің қатысуымен Қазақ ОАК-інің Қазақ АКСР-і территориясында
отарлаудың кез-келген түріне тыйым салу туралы декреті құрастырылып, РКФСР
Жер халық комиссариатына жіберілуі отарлау саясатына шек қойған алғашқы
құжат болды. Дегенмен қазақ жерлерін Қазақ Автономиясы құрамына
біріктірудің, әсіресе Батыс Сібірге қарап келген Ақмола және Семей
облыстарының Қазақ Автономиясына қайтарылуының аса қиынға түскенін мұрағат
құжаттарынан кездестірдік. Қазақ ОАК-інің 1920 жылғы 10 желтоқсандағы
мандатымен С. Сейфуллинге аталған екі облыстың тарихи, географиялық
жағдайымен терең таныс болғандықтан Мәскеуге барып Орталықпен мәселені шешу
жүктелді. С. Сейфуллин БОАК-і төрағасы М.И. Калининмен кездесуінде нақты
дәлелдермен негіздей отырып, екі облыстың Қазақстанға қатыстылығын жан-
жақты баяндап, Төтенше комиссия құру керектігі жөнінде кеңес алады.
Нәтижесінде 1921 жылғы 16 ақпанда Қазақ ОАК-і жанынан Ақмола, Семей
облыстарын Сібір ревкомынан Қазақ Автономиясына қайтару жөніндегі Төтенше
комиссия құрылып, құрамына С. Меңдешев, С. Сейфуллин, И. Заромский,
Ғ. Әлібеков, Ә. Досов кірді. Осы жылдың 26 ақпанынан 12 мамырға дейін тер
төге жұмыс істеген комиссия жұмысының түпкілікті жемісі - Ақмола және Семей
облыстарының Қазақ Автономиясына қайтарылуы болды. Өзіне тапсырылған
міндетті абыроймен атқарған С. Сейфуллин 1922 жылы 13 маусымда Ағарту халық
комиссарының орынбасарлығына тағайындалса, 27 шілдеден бастап Еңбекші
қазақ газетінің редакторлығын қоса атқарып, үкімет құрамында сыннан өтіп,
іскерлік қырынан танылды.
С. Сейфуллиннің 1922 - 1924 жылдары Қазақ үкіметін басқарған қызметі
күйреген шаруашылықты қалпына келтіру, 1921-1922 жылдардағы жұт пен аштық
жайлаған ауыр кезеңге тура келді. С. Сейфуллиннің мемлекеттік қызметті
өзінің қаламгерлік ісімен қабыстыра біліп, Еңбекші қазақ газетінің
редакторлығын қоса атқаруы оның ойлары мен тұжырымдарын, үкіметтің іс-
шаралары мен жоспарларын, өзгерістерді қалың қауымға жеткізіп, серпіліс
туғызды. Ол өзінің қызметін ашыққандарға көмек, халықтың әл-ауқатын
көтеруден бастады. 1922 жылғы 16 қарашада Қазақ ОАК-і С. Меңдешев,
С. Сейфуллин және Ж. Сәдуақасовтың қол қоюымен аштыққа қарсы күрес
жөніндегі Орталық комиссияның ережесін бекітті. Комиссия аштыққа
ұшырағандардың нақты санын анықтады. Ашыққандар мен босқындарға қираған
шаруашылықтарын қалпына келтіруге, егіске тұқым, көлік малын сатып алуға
ақшалай жәрдем көрсетілді. С. Сейфуллиннің айтуынша соғыс пен жұттың
салдарынан мыңдаған отбасының шаңырағы шайқалып, панасыз балалардың саны
51472-ге жеткен. Үкіметтің Балаларға көмек жобасы жасалды. Жобада балалар
үйлерін ашу, панасыз балаларды орналастыру, мектепке тарту, т.б. іс-шаралар
белгіленді. Жер ісі халкомына, барлық халық комиссариаттарына, шаруа
комитеттеріне балалар мекемелеріне пайдалануға жер учаскелерін бөлу,
өңдейтін құралдармен жабдықтау, сүт тағамымен қамтамасыз ету үшін ірі қара
малын бөлу міндеттелді. Осы кезеңде 26630 панасыз бала қамқорлыққа алынып,
балалар үйіне орналастырылды. 1924 жылы аштық жайлаған Ақмола облысының
Ақмола және Атбасар уездеріне астық әрі қаржылай көмек бөлуді БОАК-нің
алдына ұсыныс етіп қоюының нәтижесінде мыңдаған адамдардың өмірі сақталды.
1923 жылдан бастап ауыл шаруашылығының көтерілуіне үкіметтің салық
жүйесін реттеу саясаты ықпал етті. БОАК-нің 1923 жылы 10 мамырда қабылдаған
бірыңғай ауыл шаруашылығы салығы туралы декреті бойынша салық малшыдан ет,
егіншіден астық түрінде алынды. 1923 жылғы 12 қыркүйекте С. Сейфуллин
Орталықтың беспайыздық жеңілдік туралы декретіне сәйкес барлық қуаты аз
шаруашылықтарды толығымен ауыл шаруашылығы салығынан босату жөнінде шешім
шығарды. Ол салық саясатының мәнін мақсат салықтың ауырлығын азайту, егер
салық жеңіл болса ауыл шаруасы күшейіп оңалмақ деп түсіндіреді. Біз үкімет
басшысының ұстанымын былайша пайымдадық: Салықтың түскен табыстан артық
болуы шаруашылықтың өрлеуіне кедергі. Салық мөлшерін табыстың көлеміне
қарай белгілеп, уақытында төлегендерге қосымша сыйақы тағайындау,
жеңілдіктер беру арқылы еңбекші халықты ынталандыру маңызды. Яғни, салық
төлеудегі мүмкіндіктердің ескерілуі халықтың әл-ауқатының, ауыл
шаруашылығының көтерілуіне ықпал еткені даусыз. РКФСР Қаржы халкомының
Қазақ АКСР-індегі салық саясатын тексеру қорытындысы бойынша оң баға
берілуі де үкімет жұмысының тиімділігін айқындайды.
С. Сейфуллин Қазақ АКСР Халық Комиссарлары Төрағасы қызметіне кіріскен
алғашқы күннен-ақ республиканың қаржы жүйесін реттеуге күш салды.
Жалпымемлекеттік және жергілікті бюджеттер құрылғанымен шығынның кірістен
көп болып, Орталықтың қаржыны үнемі аз бөлген жағдайында барлық
қажеттілікті қанағаттандыра алмады. С. Сейфуллиннің 1922 жылы желтоқсанда
Кеңестердің Бүкілресейлік Х съезіне барған сапарында Қазақстанның қаржыға
деген сұранысын нақты фактілермен, табандылықпен дәлелдеуінің нәтижесінде
бұған дейін үнемі Орталықтың қарсылығына кездескен өлкелік бюджет құру
мәселесі шешімін тапты. Деректерден анықталғаны, үкімет басшысының Қаржы
халкомы И. Майминмен бірге Мәскеуге қаржы мәселесіне байланысты наразылық
хаттарын жолдауынан қайшылықты жағдайлар көбінесе республика пайдасына
шешіліп отырылған.
1923 жылдың басында үкімет басшысының ауыл еңбеккерлеріне үндеуі
жолданды. Онда бұрынғымен салыстырғанда биылғы өнімнің артық екені айтылып,
көктемгі егінді көп егуге шақырды. Үкімет болса ауыл шаруашылық
техникасымен жәрдемдесіп, несие беріп, қолдау көрсететінін айта отырып,
әзірге 350 мың пұт тұқым, әр губернияға 1 млн 799675 пұт астық жіберілгенін
хабарлады. Осы жылы Орынборда қазақ өлкелік ауыл шаруашылық несие қоғамы
ашылып, қаржыландыру жолға қойылды.
1923 жылдың 19 қарашасында Халком Кеңесі Жер ісі халық комиссариатының
сметасын қарап бекітті. Маңыздысы, С. Сейфуллиннің нұсқауымен үкіметтің мал
шаруашылығын дамытуға арнайы қоры құрылды. Батыстағы Орал, Темір уездерінде
мал тұқымын асылдандыру станциялары жасалып, Қостанай, Орал, Петропавл,
Павлодар жылқы заводтары қалпына келтірілді. Қазақ даласы үшін әр жылдарда
бір қайталанбай қоймайтын жұтқа алдын-ала қамдану мақсатында көшпелі,
жартылай көшпелі аудандарда жем-шөп базалары ұйымдастырылды.
С. Сейфуллиннің айтуынша алыс ауылдарда алып-сатар саудагерлер көшпелі
халықтан ауыл шаруашылық өнімдерін арзанға сатып алып, өз тауарларын
қымбатқа өткізіп, онсыз да тұрмысы ауыр қазақтар күйзеліске ұшырап отыр.
1924 жылдың 1 - 7 наурызында үкімет басшысының мұрындық болуымен өткізілген
Ауыл шаруашылығы несиесі және кооперация апталығының мақсаты -
кооперациялық шаруашылықтың тиімділігін, алыпсатарлар көретін пайданың
барлығы халықтың өзінде қалатынын ұғындыру арқылы қазақ еңбекшілерін
кооперацияға біріктіру болғаны даусыз. С. Сейфуллиннің Мәскеудегі Қазақ
Өкілеттілігіне, кооперациялық ұйым төрағасы Васильевке жолдаған сұраныс
хаты да нәтижесіз болмады. Орынборда кооператор қазақтарды дайындайтын 40
адамдық курс ашылды.
Түйіндей келсек, салық жүйесінің реттелуі, жергілікті, өлкелік
бюджеттердің құрылуы және ауыл шаруашылық банкісі арқылы несиелердің
берілуі, аштықтан зардап шеккен аудандарға ұйымдастырылған көмек ауыл
шаруашылығының қалпына келіп, дамуына әсер етті. Мал басының көрсеткіші
мынадай: 1922 ж – 6 млн.195000; 1924 ж – 9 млн.457201; 1925 ж – 12 млн.
763000 бас мал болған. 1923 – 1924 жылдары қазақ даласында ең ірі Ойыл,
Темір және Қоянды жәрмеңкелері жұмыс жасады. 1923 жылы бір ғана Қоянды
жәрмеңкесіндегі тауар айналымы 800000 сомға жеткен. Қазақ АКСР-і 1923 жылы
Мәскеуде өткен Бүкілодақтық ауылшаруашылық көрмесінде де өз жетістіктерімен
көріне алды.
Біз қарастырып отырған кезеңде Қазақстанның өнеркәсібі де дами
бастады. Алдымен ауыл шаруашылығы шикізаттарын өңдейтін кәсіпорындар:
Қостанай, Орал, Семей губернияларында, Павлодарда ірі диірмендер іске
қосылды. Елек және Коряков тұз кәсіпшіліктері қалпына келтірілді. Үкіметтің
демеушілігімен ауыр өнеркәсіпті қалпына келтіру қарқынды жүрді. Доссорда
іздестіру, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.