Имам Ағзам хақ діннің бастаушысы

1 Қазақтың қилы тарихы
2 Әбу Ханифа сахабалар мен табиғиндер кезеңінде
3 Ханафи мәзһабының ерекшелігі

Қазақтың қилы тарихына зер салсақ, сан түрлі діни ағымдардың өз сенімдерін санамызға тықпалауға тырысып, сайын даламызда салтанат құрғысы келгенін көреміз. Алайда, мысық тілеулі миссионерлер қанша жерден айла шарғы жасаса да, алты алаштың баласы өзінің табиғи болмысына жат сенімдерді әрдайым тәрк етіп келді. Тіпті, ислам дінін алғашқыда күшпен таратқысы келген діни топтар да қазақтың жүрегінен орын ала алмады. Сөйткен діңі нық, жаратылысынан жайдары, еркіндік сүйгіш киіз туырлықты көшпенді халық Аллаһ жар болып, Хақ діннің өзегіндей болған Ханафи мәзһабын таңдады. Біз халқымыздың айнымас хақ сеніміне айналған демократиялық қағидаттары басым Ханафи мәзһабының өзгешеліктерін дінтанушы Алау Әділбаевпен сыр-сұхбатымыз арқылы таратып көрмекпіз. Сонымен ата-бабамыз Ханафи мәзһабын неге таңдады?

– Алау ұстаз, әңгімеміздің бісмілласын имам Ағзам Әбу Ханифаның ислам тарихындағы орны мен мәртебесі қандай дәрежеде деген сауалдан бастасақ?
– Жастайынан ілімге құштар, ақыл-парасатты әрі зеректігімен ерекшеленген Әбу Ханифа кәлам ілімімен қатар фиқһ (мұсылман құқығы) саласын да терең меңгерді. Ол бір жағынан сунниттік бағыттағы ханафи фиқһ мәзһабының, ал екінші жағынан кейін Матуруди деп аталған ақида мектебінің де негізін қалады. Имам Шафиғи сынды әйгілі мәзһаб имамының өзі бір сөзінде: «Адамдар фиқһта Әбу Ханифаның балаларындай» десе, тағы бір сөзінде «Адамдар фиқһ ғылымында Әбу Ханифаға қарыздар. Кімде-кім Әбу Ханифаның кітаптарын оқымаса, ғылымға терең бойламағаны, фиқһ ілімін мүлде білмегені» деп оның білімде терең екендігін құрметпен жеткізген.

Жалпы, араб-мұсылман мәдениетінде кісіні лақап атпен атау құрмет, сыйды білдіреді. Атақты имамның ең танымал аты – Әбу Ханифа. Оның мағынасы «хақ жолдың бастаушысы, тура жолдың жетекшісі» дегенге саяды. Демек, Әбу Ханифа халыққа дұрыстығы мен туралығы жағынан танылғандықтан, қалың жұртшылық имамға «хақ дін, тура жолдың басшысы» деп атап, құрметтеген. Яғни, имам Ағзам мұсылмандық ойлау жүйесінің негізін салуға үлес қосқан дарабоз ғалымдардың бірі.

– Қазір мәзһаб деген сөзді жиі еститін болдық. Мәзһабтардың қалай қалыптасқаны жайлы мәлімет бере кетсеңіз?

http://haq.abai.kz/post/imam-aғzam-khaқ-dіnnің-bastaushysy

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Имам Ағзам хақ діннің бастаушысы...

Қазақтың қилы тарихына зер салсақ, сан түрлі діни ағымдардың өз сенімдерін
санамызға тықпалауға тырысып, сайын даламызда салтанат құрғысы келгенін
көреміз. Алайда, мысық тілеулі миссионерлер қанша жерден айла шарғы жасаса
да, алты алаштың баласы өзінің табиғи болмысына жат сенімдерді әрдайым тәрк
етіп келді. Тіпті, ислам дінін алғашқыда күшпен таратқысы келген діни
топтар да қазақтың жүрегінен орын ала алмады. Сөйткен діңі нық,
жаратылысынан жайдары, еркіндік сүйгіш киіз туырлықты көшпенді халық Аллаһ
жар болып, Хақ діннің өзегіндей болған Ханафи мәзһабын таңдады. Біз
халқымыздың айнымас хақ сеніміне айналған демократиялық қағидаттары басым
Ханафи мәзһабының өзгешеліктерін дінтанушы Алау Әділбаевпен сыр-сұхбатымыз
арқылы таратып көрмекпіз. Сонымен ата-бабамыз Ханафи мәзһабын неге таңдады?

– Алау ұстаз, әңгімеміздің бісмілласын имам Ағзам Әбу Ханифаның ислам
тарихындағы орны мен мәртебесі қандай дәрежеде деген сауалдан бастасақ?
– Жастайынан ілімге құштар, ақыл-парасатты әрі зеректігімен ерекшеленген
Әбу Ханифа кәлам ілімімен қатар фиқһ (мұсылман құқығы) саласын да терең
меңгерді. Ол бір жағынан сунниттік бағыттағы ханафи фиқһ мәзһабының, ал
екінші жағынан кейін Матуруди деп аталған ақида мектебінің де негізін
қалады. Имам Шафиғи сынды әйгілі мәзһаб имамының өзі бір сөзінде: Адамдар
фиқһта Әбу Ханифаның балаларындай десе, тағы бір сөзінде Адамдар фиқһ
ғылымында Әбу Ханифаға қарыздар. Кімде-кім Әбу Ханифаның кітаптарын
оқымаса, ғылымға терең бойламағаны, фиқһ ілімін мүлде білмегені деп оның
білімде терең екендігін құрметпен жеткізген.

Жалпы, араб-мұсылман мәдениетінде кісіні лақап атпен атау құрмет, сыйды
білдіреді. Атақты имамның ең танымал аты – Әбу Ханифа. Оның мағынасы хақ
жолдың бастаушысы, тура жолдың жетекшісі дегенге саяды. Демек, Әбу Ханифа
халыққа дұрыстығы мен туралығы жағынан танылғандықтан, қалың жұртшылық
имамға хақ дін, тура жолдың басшысы деп атап, құрметтеген. Яғни, имам
Ағзам мұсылмандық ойлау жүйесінің негізін салуға үлес қосқан дарабоз
ғалымдардың бірі.

– Қазір мәзһаб деген сөзді жиі еститін болдық. Мәзһабтардың қалай
қалыптасқаны жайлы мәлімет бере кетсеңіз?
Араб тілінен енген мәзһаб сөзінің тілдік мағынасы жол, ал терминдік
мағынасы арнайы белгілі бір жүйеге негізделген діни бағыт, мектеп дегенді
білдіреді. Кезінде діни мәселелер Аллаһтан келген уаһи арқылы, әрі
Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) пәтуалары арқылы шешілетін. Ал, әділетті төрт
халифа кезеңінде туындаған мәселелер белгілі бір ғана ғалымның көзқарасына
сүйеніп емес, сахабалар кеңесінде шешілетін. Сондықтан, бұл кезеңдерде
мәзһаб болған емес. Бертін келе түрлі ұлт, дін өкілдерінің ислам дінін
қабылдауы, сол кезде орын алған тарихи оқиғалардың нәтижесінде мұсылмандар
арасында исламның бірлігі мен ауызбіршілігіне қауіп төндірген харижиттер,
шиға, мұғтазилә, жәбрия, мүржия секілді түрлі ағымдар мен саяси
топтардың пайда болуы исламға жанашыр ғалымдардың мойнына үлкен жүк артты.
Табиғиндар (сахабалардан кейінгі буын) кезеңінде қоғамның шарттары мен
заман талабына байланысты туындаған көзқарас айырмашылықтары көбейе түсті.
Табиғиндардың соңы мен мужтаһид имамдардың кезеңінде ижтиһад жасау
әдістеріне қатысты да түрлі көзқарастар туындады. Міне, осындай қайшылықты
күрделі ортада қатардағы қарапайым бір адамның фиқһтық пікірталастарға
қатысуы, тіпті фиқһтың дамуын жақыннан білуі мүмкін емес еді. Сондықтан
жұртшылықтың сеніміне бөленген бір фақиһтың (фиқһ саласының хас маманы)
көзқарасын ұстану қажеттілігі туындады. Сонымен қатар мемлекеттік жүйе мен
қауіпсіздікті де қамтамасыз етіп, азаматтардың бәріне теңдей қарап, қоғамда
әділеттілікті орнатып, мемлекеттің баяндылығын қамтамасыз ету үшін де бір
үлкен ғалымның жолын, мәзһабын ұстану қажеттілігі туындады.

Ол кездерде де әлі нақты мәзһабтар қалыптаса қоймаған-ды. Мужтаһид
имамдардың өзі Мен мәзһаб құрамын, менің жолыма түсіңдер, ең дұрысы менің
жолым демеген, қайта Әбу Ханифаның айтқанындай: Бұл біздің ең дұрыс деп
тапқанымыз, бізден де дұрыс пікірлер шығып жатса, оларға да жол ашық деп
қараған. Бұл, әрине, мәзһаб имамдары өз жолдарына сенбеді, көзқарастары
айқын болмады дегенді білдірмейді. Бұл – мужтаһид ғалымдардың бір-біріне
сыйластықпен қарап, келіспеген пікірлерін дәлелдеріне сүйене отырып айтып
отырғандығының белгісі. Тіпті, шәкірттерінің Әбу Ханифамен келіспеген
тұстары да болған. Бұл сол кездегі ой еркіндігі мен өзара түсіністік,
қазіргі тілмен айтсақ толеранттылық үстемдік еткен кезең еді.

Әбу Ханифа сахабалар мен табиғиндер кезеңінде Ирак аймағында қалыптасқан
бай мәдени мұра мен еркін-ой саласындағы жаңалықтарды ұстаздарынан әрі
өзімен замандас ғалымдардан тану мүмкіндігіне ие болды. Әуел баста ол
аймақтағы фиқһ Ибраһим ән-Нахаийден басталып (қайтыс болған жылы 96714)
Ирак фиқһы деп аталды. Ол алғашында Мәдина мектебі секілді аты шықпаса
да, бертін келе Әбу Ханифа кезеңінде жұлдызы жана бастады. Оның қажыр
қайраты мен жетілдірген түлектерінің арқасында кейіннен Ханафи мәзһабы
деп аталып кетті. Міне, имам Ағзам сонау ерте кезеңнің өзінде дамытқан
керемет ғылыми әдістемесі, жасаған қыруар еңбегі мен ижтиһады арқылы шешіп
соның нәтижесінде жинақтаған фиқһ мәліметтері арқылы мұсылмандардың
ғибадаттары мен басқа да амалдарын исламның рухына сай атқара алулары үшін
сара жолды салып кетті. Міне, Ханафи мәзһабының шығуын қысқаша осылай
қорытындылауға болады.

Ендеше, мәзһабтар – бидғат, Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) кезінде мәзһаб деген
болмаған деп байбалам салып, елді бүлікке итермелеу сол кездегі тарихи
шындықты білмеу деген сөз. Ал, Әбу Ханифаны: Исламда жоқ нәрсені шығарушы,
бүлікшіл деп жала жабу – сорақы қателік, ғылыми негіз бен тұжырымдардан
мүлдем алшақ шала түсінік. Бір сөзбен айтқанда, мәзһабтардың шығуы заман
талабы, тарихи қажеттілік еді.

– Ханафи мәзһабының басты ерекшелігі неде? Бұл бағыттың кең таралып, ата-
бабаларымыздың осы жолды таңдауы неліктен?
Әбу Ханифаның құрған мәзһабының ең әуелгі ерекшелігі ақылдасу, кеңесуге
негізделуінде. Діни үкімдер фиқһ академиясы деп аталған қырық ғалымнан
құралған арнайы бір топтың талқысына ұсынылатын. Бұл алқаға басқа шәкірттер
мен халықтың қатысуына рұқсат берілмейтін. Пікірлер әбден талқыланып,
пісірілгеннен кейін барып қана бір үкім шығарылып жазбаша бекітілген. Әбу
Ханифа мен ханафи мәзһабы жайлы көп еңбектер жазған кейінгі ғасырдағы
ғалымдардың бірі Зәхид әл Кәусәрий: ...Әрине, негізін бір ғана адам
қалаған, соның ғана көзқарасына сүйенетін мәзһабқа қарағанда, бұл мәзһаб
ұстануға ең лайықты, ең дұрыс, ақиқатқа ең жақын және көңілге қонымды
болары сөзсіз деп осы бір ерекшелігін атап өткен. Біле білсек, бұл
ақылдасу – бастауын Құраннан алған және Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бен
сахабалардың ұстанған дәстүрі.

Ханафи мәзһабының тағы бір ерекшелігі жергілікті халықтың шариғатқа қайшы
келмейтін әдет-ғұрыптарына да мән беруінде. Құран мен сүннеттің құқықтық
нормалар бекітуінде қоғамдық ерекшелік пен адамдардың әдеттерін назарға
алғандығы, түбегейлі өзгерістерде сатылай бірте-бірте өзгерту әдісін
қолданғандығы, аят-хадиске қайшы келмейтін дәстүрлердің жалғасын тапқандығы
байқалады. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) осындай ұстанымдарын негізге алған
ханафи ғалымдары кейбір мәселелерге қатысты үкім берерде халықтың әдет-
ғұрпына мән берген. Міне, арабтардан басқа ұлт өкілдерінің де исламға
кіруіне ықпал еткен себептердің бірі осы болса керек.

Сонымен қатар діни мәтіндерді сөзбе-сөз, тек тікелей түсінуден бұрын оның
астарындағы себептерін зерттей отырып, ақылмен шешуге тырысуы, дініміздегі
жеңілдікті ту етіп ұстануы да басқа дін өкілдерінің соның ішінде ата-
бабаларымыздың осы мәзһабты қабылдауына жол ашты деуге болады.

Ханафи фиқһы – жүйелі ойлаудың аят-хадистермен сусындауы, адам баласының
сенім, ғибадат, ахлақ, жан-дүниесі мен сыртқы көрінісі арасында тепе-
теңдікті негізге алып, уақыт өте келе бір жүйеге түсіп үлкен мектепке
айналып, әлемнің түкпір-түкпіріне тараған, төзімділікті негіз еткен кең
түсінік. Төзімділік пен мейірімділік ислам дінінің негізі екенін көптеген
аяттар мен ардақты Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өмірінен айқын көреміз. Ханафи
мәзһабы исламнан бөлек емес, исламның уызымен нәрленген жол.

– Әбу Ханифаны кейбіреулердің дұрыс түсінбеуінің негізгі себебі неде?
Жалпы, ханафи мәзһабы туралы алып-қашпа әңгімелердің таралуының астарында
не жатыр?
– Әбу Ханифа фиқһ ілімін қалыптастырып, жүйелеген. Фиқһ мәселелерін алғаш
бабтарға (тақырыптарға) бөліп классификация жасаған парасат-пайымы биік
ғұлама. Ол фиқһ негізін құрып, мыңдаған шәкірт тәрбиелеп, ислам әлеміне
үлкен еңбек сіңірген. Алайда, осы еңбектеріне қарамастан имамның өмір
сүрген заманының өзінде ол жайлы дау болып жататын. Осылайша бұл дау ұлы
ғалым дүние салғаннан кейін де жалғаса берді. Адамдар екі топқа бөлінді.
Алғашқылары Әбу Ханифаның ұлы ғалым екендігін айтып дәріптесе, екінші топ
қызғаныштан немесе бір мәзһабқа қатты беріліп, өзгелерді мойындамай
бірбеткейлік танытуынан Әбу Ханифаның өзінен де, оның жазған фиқһынан да
адамдарды алыстатқысы келіп, ол жайлы теріс пікір айтушы кездесіп жатты.
Сондай ойлардың кейбір сарқыншақтары әлі күнге дейін жалғасып жатуы
өкінішті-ақ. Сол кездері ирактықтарды, әсіресе Әбу Ханифаны сынап, жала
жапқандар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.