Шәкәрім Құдайбердіұлының өмірбаяны (1858- 1931)

1 Шәкәрім Құдайбердіұлының өмірбаяны (1858. 1931)
2 Шәкәрім өскен өлке
3 Шәкәрім Құдайбердыұлының педагогикалық көзқарастары.
4 Шәкәрімнің халықтық тәрбиеге қосқан үлесі.
5 Шәкәрімнің психологиялық көзқарастары.

Қазақтың көрнекті ақыны, көсемсөзшісі, ағартушысы Шәкәрім Құдайбердіұлы есімі қазір өз халқына қайтып оралды. Ол 1858 жылы туып, 1931 жылы қызыл диктатураның қанды қылышынан мерт болған оқымысты, қайраткер, ұлы ұстаз.
Шәкәрімнің әдеби мұрасы да жоғарыда айтылған кеңестік идеологияның кесірінен халқынан жасырын үсталды. Бірақ оның шығармашылығы архивте жатқанымен, там-түмдап ел арасында жасырын таратылып та жүрді. Бірақ Горбачев заманының жылымық сәтінде Ш.Қүдайбердіүлы ақын ретінде ақталып, мүрасы жарыққа шықты. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Бюросы „Ақын Шәкәрімнің творчестволық мұрасы жөнінде” қаулы қабылдап, нақақтан күйген халық ардақтысын қайта тірілтті.
„Шәкәрімнің әдеби шығармашылығы идеялық-тақырыптық мазмұнының ауқымдылығымен, әсерлі де көркемдік қуатының молдығымен ерекшеленеді. Жалпы алғанда, оның шығармашылық мұрасы мол да, мағыналы және ол XIX және XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінен ерекше орын алады. Бұл мұра үзақ жылдарға „үнсіздік” пен нақақ жаладан кейін халыққа оралуға тиіс” делінген ол қаулыда.
Иә, ақталу мен халыққа оралу үлкен жеңіс болды. Бірақ кешегі, 1988 жылдың өзінде адамның жеке көзқарасы үшін айыптау принципі өзгерген жоқ еді. Мәселен, қаулыдағы мына түжырымдарға назар аударалық: „Түрік, қырғыз, қазақ һәм ханлар шежіресі” және „Мұсылмандық шарты” деп аталатын кітапшалардан басқа барлық шығармалары еңбекшілер тәрбиесіне зардап тигізерлік зиянды идеялардан мүлдем ада екені өз алдына, олардың қоғамымызды рухани байыту ісіне, оның гуманистік және адамгершілік мұраттарын бекітуге қызмет ететіндігі туралы комиссия ұсынған тұжырымдар мен ұсыныстарға келісті. Ақынның уақытша жаңылысуы мен қателесуіне келсек, бүл оның дүниетанымындағы белгілі бір шектеуліктің көрінісі ретінде бағалануы керек.”

1. “Қазақ тәлім тәрбиесі “ Құбығул Жарықбаев., Серғазы Қалиев АЛМАТЫ “САНАТ” 1995 жыл
2. “ПЕДАГОГИКА” Ж.Әбиев., С.Бабаев., А.Құдиярова ДАРЫН-АЛМАТЫ 2004 жыл
3.Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым Уәлихан Қалижанұлы АЛМАТЫ ”Білім” 1998 жыл

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе.

Шәкәрім Құдайбердіұлының өмірбаяны (1858- 1931)

Қазақтың көрнекті ақыны, көсемсөзшісі, ағартушысы Шәкәрім
Құдайбердіұлы есімі қазір өз халқына қайтып оралды. Ол 1858 жылы туып, 1931
жылы қызыл диктатураның қанды қылышынан мерт болған оқымысты, қайраткер,
ұлы ұстаз.
Шәкәрімнің әдеби мұрасы да жоғарыда айтылған кеңестік идеологияның
кесірінен халқынан жасырын үсталды. Бірақ оның шығармашылығы архивте
жатқанымен, там-түмдап ел арасында жасырын таратылып та жүрді. Бірақ
Горбачев заманының жылымық сәтінде Ш.Қүдайбердіүлы ақын ретінде ақталып,
мүрасы жарыққа шықты. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің
Бюросы „Ақын Шәкәрімнің творчестволық мұрасы жөнінде” қаулы қабылдап,
нақақтан күйген халық ардақтысын қайта тірілтті.
„Шәкәрімнің әдеби шығармашылығы идеялық-тақырыптық мазмұнының
ауқымдылығымен, әсерлі де көркемдік қуатының молдығымен ерекшеленеді. Жалпы
алғанда, оның шығармашылық мұрасы мол да, мағыналы және ол XIX және XX
ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінен ерекше орын алады. Бұл мұра үзақ
жылдарға „үнсіздік” пен нақақ жаладан кейін халыққа оралуға тиіс” делінген
ол қаулыда.
Иә, ақталу мен халыққа оралу үлкен жеңіс болды. Бірақ кешегі, 1988
жылдың өзінде адамның жеке көзқарасы үшін айыптау принципі өзгерген жоқ
еді. Мәселен, қаулыдағы мына түжырымдарға назар аударалық: „Түрік, қырғыз,
қазақ һәм ханлар шежіресі” және „Мұсылмандық шарты” деп аталатын
кітапшалардан басқа барлық шығармалары еңбекшілер тәрбиесіне зардап
тигізерлік зиянды идеялардан мүлдем ада екені өз алдына, олардың
қоғамымызды рухани байыту ісіне, оның гуманистік және адамгершілік
мұраттарын бекітуге қызмет ететіндігі туралы комиссия ұсынған тұжырымдар
мен ұсыныстарға келісті. Ақынның уақытша жаңылысуы мен қателесуіне келсек,
бүл оның дүниетанымындағы белгілі бір шектеуліктің көрінісі ретінде
бағалануы керек.”
Бұл нені меңзейді? Баяғы діни-ағартушылық көзқарасы үшін айыптаудың
өзі. Шәкәрім қажы „уақытша жаңылысқан да, қателескен де” емес. Ол адамның
бойындағы рухани тазалық пен имандылық шарттарын дүниетанымның ең нәрлі
өзегі санаған. Сондықтан да діни схоластикаға ұрынбай, діни-ағартушылық
ағымның әсерін бойына сіңірді. Әрине, көп оқыған, білімді жан алдыңғы
ғасырдағы қоғамдық ой-сананың өрбуі жолын жетік білген. Абай мектебінен
өткен адамның бүл жолды одан әрі тереңдете түспеуі мүмкін емес еді. Оны
түсіну үшін ақын өскен ортаға, оның әдеби әлеміне әсер еткен мектеп туралы
айтпасқа болмайды.
Ең әуелі Шәкәрім өскен өлке туралы бір ауыз сөз. Ол XIX ғасырдың
басында-ақ қазақ өлкесінің рухани орталығына айналған қазіргі Семей
өңірінің Шыңғыс тау бөктерінде, Құнанбай әулеті ту тіккен топырақта өмірге
келді. „Әкесі Құнанбайдың немере інісі еді. Ал шешесі Дәметкен туралы
деректер жоққа тән. Бірақ бақуатты, болыс, Арқаның белгілі атқамінер байы
Құнанбай туралы тарихи деректер бүгіндері басқаша мәлімет береді. Өмірде
қатал болғанымен, Құнанбай өз замандастарынан оза туған ірі саяси түлға.
Оған тек қана үлы ақын Абайдың әкесі деп қана ңарауға болмайды. Құнанбай
XIX ғасырдағы көзі қарақты, Ресеймен қарым-қатынастың өз халңына ең қажет
түстарын зерделеген, оқу мен білім болашақ жолы екенін білген адам.
Сондықтан да Ресейде болып жатқан капиталистік даму жүйелерінің қазақ
даласына қалай болғанда да, келіп қана қоймай, үлкен сілкініс әкелетінін
білген. Сондықтан да өз балаларына терең білім беруге үмтылған. Сонымен
бірге өзі таразы басын тен үстап, имандылық, діни тәрбие беруге тырысқан.
Сондықтан да ол өз кіндігінен тараған балаларды ғана емес, үрім-
бүтақтарының балаларын оқытуға да ден қойған. Солардың бірі - Шәкәрім. Ол
Абайдан бір мүшел, яғни 13 жас кіші. Шәкәрім шәкірттік жасқа жеткенде Абай
ат жалын тартып мінген, шығыс пен Еуропа әдебиетін едәуір меңгерген жігіт
ағасы еді. Бүл жас Шәкәрімнің идеялық көзқарасы мен дүниетанымына әсер
етті. Ол Абай арқылы Шығыс поэзиясын таныды, діни-ағартушылық бағытты
бойына жинақтады, қиссаларды оқыды, оны зердесіне тоқыды,
Сонымен Қүдайберді кім? „Шәкәрім2 атты кітапқа жазған алғысөздерінде
белгілі ақын, ғалым ағамыз Әбділдә Тәжібаев пен филология ғылымдарыньійг
докторы Шәмшиябану Сәтпаева мынадай дерек келтіреді:
„Оның (Шәкәрімнің - У.Қ.) әкесі Құдайберді Құнанбайдың үлкен бәйбішесі
Күңкеден туған, Шәкәрім олардың немересі, яғни немере інісі. Шәкәрімнің әке-
шешесі туралы деректер әзірше бізге бимәлім.
Құдайберді мен Абайдың арақатынасын танысақ, Шәкәрімді тереңірек
білмейміз бе? Сондықтан да ұлы Мұқаңның Абай эпопеясына жүгінелік:
„Қарашоқыдағы қыстауға келген соң, Абай ең әуелі әкесіне бармай, Күңкенің
үйіне кірді. Мүнда Абайдың ең жақсы көретін туысқаны - Қүдайберді көптен
бері науқас болатын. Алдымен соған амандасып, жайын білмек...
Он бес күн бүрын бір келіп кетіп еді. Қазір көп төмендеп қапты.
Құдайберді Абайдың қолын үстап, қысып, сипап жатып:
• Жақсы келдің ғой! - деді.
... Бірталайдан соң Құдайберді әлсіз ғана үн қатты:
- Әкеңе кірдің бе? - деп еді.
... Осы уақытта Абай келді дегенді естіп, қарсы үйден үш бала келіп, сәлем
берді. Үшеуі де Құдайбердінің балалары. Үлкені - он бір-он екідегі Шәке,
екіншісі - сегіз жасар Шұбар, үшіншісі - бұл екеуінен де кішірек, тоқалдың
баласы - Нұртаза.
... Құдайберді есікке көзімен нұсқап:
• Адам бола ма?.. Болар ма? Інілерің міне. Кім боларын... не көрерін
қайдан... білейін? - деді. Қоштасып жатқан сияқты. Інісінің көзінен екі-
үш тамшы жас ақты. Даусы да дірілдеп, жылағандай
шықты.
• Қарыздары мен болармын, Бәке! Әл-шамамның жеткенінше мен мойнымда
өсірермін!
Абай Құдайберді ағасын Бәкем дейді екен. М.Әуезов соны жазып отыр. Оны
Тұрағұл Құнанбаевтың естелігі растайды.
„Әкем айтып отырушы еді: „Қайғы жас жүрекке қатты батады екен, Бәкемнің
өліміндей қатты батқан өлім көрмедім, - деп (Құдайбердіні Бәкем деуші
еді).
Мүндай сөзді кім айтады. Әрине, жамағайынға айту екі талай. Сондықтан
да Құдайберді мен Абайдың әкелері бір, шешелері бөлек, бауырлар екендігі
шек келтірмейді. Бүл мәселеге нүкте қою үшін Тұрағұл Құнанбаевтың „Әкем
Абай туралы”3 атты естелігіне
жүгінелік.
„13 жасынан жүмысқа жүргізіпті. Қажының (Құнанбайды айтып отыр - У.Қ.)
өзінің қыздай алған бәйбішесі Күнке шешеміз Қажыдан бірнеше жас үлкен екен.
Қажыны күтуге қолайсыз, жасы жетіп қалған адам болғандығынан, келін алған
қатыны біздің шешеміз Ұлжанның қолына шығыпты.Ұлжаннан басқа Айғыз деген
Халиолла мен Смағүлдың шешесі бар. Бүл екі бәйбішесі бір болыпты. Күңкеден
туған жалғыз баласы Құдайберді деген ағамыз: шешемді тастап кетті деп,
қажыға кектеніп, айтқанына көнбей, шалыс болған екен. Әкеммен бірге туған
ағасы Тәңірберді Өскенбай бидің кейін алған қатынының қолында өсіпті”.
Мұны белгілі жазушы, ғалым Мұхтар Мағауин де атап өтеді.
„Шәкәрімнің әкесі Абайдың үлкен ағасы. Шәкәрім әкесінен ерте айырылады
да, өзінің атақты ақын ағасының қолында тәрбиеленеді. Бүл оның болашақ
азаматтық және ақындық көзқарасына ерекше әсер етті”.
Тағы да М.Әуезовке жүгінелік:
„Ағасы Құдайберді ерте өлген соң, содан қалған осы үлкені Шәке
бастаған інілерін Абай бар туыстын баршасынан өзгеше ыстық көретін2.
Иә, Мұхаң Абай эпопеясын жазу үстінде Шәкәрімді өз атымен атай алмайтын
еді. Сондықтан да оны ІІІәке деп алып, романда оның бейнесіне орын береді.
Абай мен Оспан өзенге қарай беттегенде, арттарынан Шәке бозбала ағызып
кеп қуып жетіп, қастарына орала кеткен. Үстінде жеңіл шапан, басында сарғыш
торғынмен тыстаған жүқа қара елтірі тымағы бар. Көңілді, көрікті, ақ-сүр
жүзді Шәке желқайықтай ескен жылпос сүр бедеуімен лып етіп жетті де, сәлем
берді.
Құнанбай өмірде жан-жағын терең болжағыш, қандастарына келгенде
қандауыр болғанымен, әділ шешім кесетін ел ағасы еді. Оны мына деректер
дәлелдегендей. Ол Айғыздан туған баласы Халиоллаға өз әкесі Өскенбайдың,
Шәкәрімді үлкен үлы Құдайбердінің тікелей өз атына жаздырады.
„Мен пақыр өз әкем өлген соң үлық атамыз қажы марқұмның тәрбиесінде
қалсам да, бүрыннан ауылымыз, қыстауымыз бөлек болғанда хажы марқұм
мені „жетім деп аяп, қысып оқыта алмай, жетімді сылтау қылып, ойыма не
келсе соны істеп, ғылымсыз өстім. Әйтсе де түркі танып, орысша хат танып
қалдым,- деп жазды Шәкәрім өзінің „Түрік, қырғыз, қазақ һәм ханлар
шежіресінде.
„Өскенбай би болған, оның бәйбішесінен біздің үлкен атамыз Қүнанбай
қажы жалғыз. Оның үлкен қатынынан менің әкем Құдайберді марқұм жалғыз еді.
Ол кісі 1866 барыс жылы 37 жасында сәуір айында дүниеден өтіп, мен 8
жасымда жетім қалдым”.
Сонымен, осы жағдайларды сараптай келгенде, мынадай ой қорытуға
болады. Шәкәрім үлкен атасы Құнанбай мен ағасы Абайдың ықпалында
тәрбиеленіп, екі жақты әрі мүсылмандық, әрі еуропалық білім алады.
Сондықтан да Шәкәрімнің шығармашылығынан тек революциялық, демократиялық
бағыт іздеуге болмайды. Ол үлкен психологиялық ауыр жағдайда өмір сүрген
адам. Себебі, ол мүсылмандық, имандылық, діни-ағартушылық идеядан бас тарта
алмады, кеңістік, атеистік, революциялық, пролетарлық идеяға да біржола
көше алмады. Сол себепті де, өмірінің едәуір бөлігін саяқ, шығармашылыққа
арнап, елден жырақ кешті.
Шәкәрім жазба әдебиеттің көрнекті өкілі болғандықтан, оның
шығармашылық өсуі, көзқарасыңың қалыптасуы, дүниетанымын бағдарлау,
сараптау қиын емес. Себебі, оның бәрі үлы ақынның, ойшылдың, ірі ағартушы-
қайраткердің туындыларында сайрап жатыр.
Ірі отбасында туған Шәкәрімнің ерте білім алуға мүмкіндігі болды. Ол
бес жасында оқудың дәмін білді. Сонымен бірге қазақтың жасқа тән желікті
ғұмырынан да шет қалмайды. Сүлу ат мініп, қүс салып, серілік өмірдің де сән-
салтанатын көреді:
Бесімде оқу білсін деп, Ата-анам берді сабаққа. Жеті жаста жетім боп,
Түскендей болдым абаққа. Ардақты кенже жетім деп,Әлпештеді мені кеп.
Надандыққа болды сеп, Қақпай ешкім қабаққа, - деп жазды ол өзінің
„Мұтылғанның өмірі” атты өмірбаяндық поэмасында.
Шәкәрім кейін көп өлеңдерінде жасында көп серілікпен күн кешкенін
өкіне жазады. Бірақ ол шындыққа жанаспайды. Себебі кейінгі жас толқынды
өлшеулі уақытта бос өткізбеуге үндеу үшін шығыс поэзиясына тән, ғақлиялық
әдістерді пайдаланады. Ал шындығында, Шәкәрім қажы атасының ықпалында
ескіше хат таниды, шығыс хиссаларын жаттап, айтып отырған. Сондай-ақ,
пайғамбарлар мен оның сахабалары жөнінде жазылған кітаптарды оқыған.
Сонымен бірге, Абай ағасы арқылы орыс және еуропа әдебиетінің үлгілерімен
танысады. Осындай ортада өскендіктен де, Шәкәрімнің өмір құбылыстарын,
қоғамдағы кесек оқиғаларды түйсінбеуі мүмкін емес еді Бұл сергек те
сезімтал, көзі ашық бозбаланың жүрегін қозғады. Осындай ұшқыр ой, жүйрік
қиял оны қалам мен қағазға жетеледі. Абай ағасының ақындық талантына бас
үрды, оның өлеңдерінің рухы сана-сезімін биледі:
Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық,
Арам, айла, зорлықсыз мал табалық,
Өшпес өмір, таусылмас мал берерлік,
Бір білімді данышпан жан табалық.
Ал, енді олай болса, кімді алалық,
Қазақта қай жақсы бар, көз саларлық.

Шын іздесек – табармыз шыны ғылым!
Жалыналық Абайға, жүр, баралық.
Ақын жүрегі шерлі, ақын жүрегі мұңлы. Өйткені ол заман алмасар өліара
шақта өмір сүрді. Сондықтан да ескілікке бой үрмай, санадан соны соқпақ
іздеді. Оны тапты да. Ол діни-ағартушылықтан басталып, еуро-демократиялық
озық ойға ілінді. Толстойдың өмірі мен көзңарасы оған қатты әсер етті.
Пушкинді таныды, ел, жер жағдайын жүрегіне тоқыды. Сөйтіп, императорлық
географиялық орыс қоғамының Батыс Сібір бөлімінің Семей бөлімшесіне мүше
болды.
1904 жылы Шәкәрім үлы ақын ағасы Абайдан айрылды. Шығармашылық және
рухани дағдарысқа ұшырады. Сөйтіп, 1905-1906 жылдары Құнанбай атасының
жолымен, қажылыққа барып қайтты. Бүл кезде Шәкәрім 48 жаста болатын. Бүдан
шығаратын қорытынды, Шәкәрім ешқашан діннен безбеген. Ол діннің имандылық
шарттарын сақтай отырып, ғылым, білімді игеру қажеттігін алға үстанды. Бұл
ретте Шәкәрім өзінің алдында өмір сүрген Ақмолла, Әбубәкір, Мақыш, Нұржан,
Шәді сынды ақындармен үндес.
Шәкәрім 72 жасқа аттаған соң, жоғарыда айтқанымыздай, өмірдің күйкі
тіршілігінен шеттеп, бойында жинаған бай білімді жинақтап, артына әдеби
мүра қалдыру мақсатында, Шыңғыстау бөктерінде жалғызілікті күн кешеді,
жаламен түрмеге қамалып, ақталып шығады. Одан „Алаш партиясында болды деп
айып тағылды. 1931 жылдың 2 октябрінде оны чекистер атып кетті. Халық жауы
ретінде Кеңес үкіметінің қызыл идеологиясы оның есімін тарихтан мүлдем
сызып тастауға 57 жыл бойы алысты. 1958 жылы КСРО Бас прокуратурасы Шәкәрім
Құдайбердіұлын толық ақтады. Бірақ әдеби мұрасы сол жабулы күйінде қалды.
Қазір Шәкәрім мұрасы толыққа жуық жарияланды, халық мұрасына, халық
игілігіне айналды. Халқына қайта оралған ақын мұрасының бір саласы діни-
ағартушылық көзқарасы туралы бүрынғы зерттеушілер де, қазіргі әдебиетшілер
де көбінесе аттап өте шығады. Сондықтан да бүл тарауда Шәкәрім
Құдайбердіұлының бар мүрасы емес, оның діни-ағартушылық дүниетанымына
байланысты шығармалары туралы сөз болады.
Бала күнінен бес уақыт намазға жығылып, „Алланы бір, пайғамбарды хақ,
құранды шын деп өскен Шәкәрім ақын дәретсіз жер баспаған, күндіз-түні
жалғыз ием жаратқан Алланы есінен бір сәт те шығармаған, болыс болып, ел
басқарып жүрсе де әділдігінен таймаған, „қайраты мен ақылын қатар үстаған
аса сабырлы жан болыпты. Ақын өзінің „ІІІошыма, ойым, шошыма атты
өлеңінде:
Шошыма, ойым, шошыма, Келмейді жындар қасыма. Таһараты жоқ сайтан,
Жоламас менің қасыма.

Шәкәрім Құдайбердыұлының педагогикалық
көзқарастары.

XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың алғашқы ширегінде казақтың
коғамдық, әлеуметтік, рухани, мәдени, әдеби өміріне белсене араласып,
гуманистік, адамгершілік, демократтық, ағартушылық идеяларды уағыздаған
Абайдың реалистік дәстүрін жалғастырып, артына мол мәдени мұра қалдырған
Шәкәрім Қүдайбердиев ақын, жазушы, аудармашы, философ, шежіреші, өз бетімен
ғылыми-білім биігіне жоғары көтерілген әмбебап ғұлама еді.
Сол кездегі қазақ қоғамы дамуының ішкі заңдылыктарына қарай
әлеуметтік, экономикалық қайшылык, қақтығыстар, күрес-тартыстар шиеленісте,
казақ даласында қалыптасқан қоғамдық ой-сана тынымсыз ізденіске түскен,
орталықта революциялық дүмпулер туған кездері Шәкәрім әдеби өмірге кұлшына
араласып, Шокан, Абай, Ыбырай салған ағартушылық арна-дәстурін әрмен карай
жалғастырды.
Қазақ әдебиеті мен мәдениетінің аса көрнекті өкілі, ұлы Абайдың ізін
қуушы, оның немере інісі Шәкәрім жеті жасында жетім қалсада атасы
Құнанбайдын ерке немересі болып өмірден ешбір таршылық көрмей өсті.
Жастайынан енер-білімге, қаршыға, бүркіт салуға, домбыра тартып, ән салуға
күмар болып, он бестен былай қарай ез бетімен ғылым жолына ойысып, білім
өрісін кеңейтеді. Бірнеше тілдерді (араб, түрік, парсы, орыс т. б.)
меңгеріп, төл шығармалар жазумен қатар, басқа халықтардың , рухани
байлығына бойлайды, олардың кейбірін казақ тіліне аударады. Ол Географиялық
орыс қоғамының Батыс Сібір бөлімінің Семей белімшесіне мүше болады. 1905-
1906 жылдары Меккеге сапар жасап оралады, жолда Стамбул кітапханаларындағы
рухани асыл мұралармен танысады. 1909—1910 жылдары оқу, жазу мен алаңсыз
айналысу үшін ел ортасын тастап, оңаша әлсіз жерге барып мекендейді. Сол
жылдары оньщ қаламынан көптеген төл енбктер туындайды. Солардьщ бірі
Түрік, қырғыз, казак һәм хандар шежіре-сі атты шығарма (1911). 1912 жылы
Казақ айнасы (бірінші: бөлім), ертеректе жазылған Қалқаман — Мамыр мен
Еңлік Кебек поэмалары жек кітап болып жарық көреді (1912). Осы жылдары
Toм ағайдын балағанын Л.Н Талстойдың кысқа әңгімелсрін қазақ тіліне
аударады. Шәкәрім көптеген философиялық, психологиялық (көбісі өлеңмен
жазылған) шығармалардың авторы. Ал ән мен күй, музыка саласында жазған
еңбектерінің өзі бір төбе.
Қазан төңкерісі әкелген жаңалықтар мен дүрілдей келген өзгерістер,
бірі киpaп, бірі түзіліс тауып жатқан құбылыстар аясында Шәкәрім белгілі
себептермен әр түрлі кезқарастар ықпалында бола тұрса да негізінен үстазы
Абай салған гуманистік, демократиялық, ағартушылық көзқарасқа, өркениет
жолында қызмет ету мақсатына берілгендік, бекемдік танытты. Кеңес дәуірінде
де оның жекелеген шығармалары жарық көрді. Мәселен, Абай журналында
Хафизден аударма және Физулидің Ләйлі — Мәжнүн поэмасынан еркін
аударған нұсқасы (ол Шолпан журналының. 1922-23 жылғы 2-8-сандарын-да
жарияланған) кейіннен Сәкен Сейфуллиннің, алғы сөзімен Алматыда 1935 жылы
жеке кітап болып басылып шықты.
Ұзақ жылдық үзілістен кейін 1959 жылы Қазақ әдебиетінде және 1978
жылы Ленинградта орыс тілінде шыққан Қазақ ақындары атты жинақта
Шәкәрімнің бір том өлендері жарық көрді. Шәкәрімнің ақындык, аудармашылық
еңбектері мен тарих шежіресін жасаудағы игі істері жайында соңғы жылдары
газет-журнал бет-терінде көптеген мақалалар жазылып, шығармаларының толық
жинағы 1988 жылы Жазушы, Жалын баспа-ларынан шықты. Алайда әлде де
болса Шәкәрім жайында қомақты ғылыми еңбектер жоқ. Әсіресе, оның
психологиялық,- педагогикалық кезқарастарын арнайы зерттеп сөз етуді
қажет ететін тың тақырып.
Шәкәрім Абай үлгі еткен өнер-білімді, адамгершілік ізгі қасиеттерді өзіне
ұран түтып, Жастарға деген өлеңінде былай дейді:

Қой, жігіттер, күн болды ойланарлык,

Білім, әдет, акылды ойға аларлық.

Надандықтан еліріп босқа жүрсек,

Мына заман көрсетер бізге тарлық...

Асыл сол — ақыл, білім бойда барлық,
Айла, өтірік, арсыздық өнер емес.

Мен де анаудай болсам деп таласарлық,—

деп оларға катарыңнан қалма, өтірік, өсек, ұрлық-зорлыққа әуес болма,
жалқаулыктан, жамандьіқтан қаш, өнегелі өнерлі елдердің жастарынан үйрен,
оқу окып, білім ал, талаптанып, талпын, бойындағы өнерің мен бі-ліміңді ел
қажетіне жұмса дейді. Ол қазақ жастарына ақылды мен ақылсыздың, адалдық
пен арсыздың ара жігін былай ашып көрсетеді:
Ақылды сол — ынсап пен ар сақтайды,

Арсыз сол — адамдықпен жан сактайды.

Адал сол — таза еңбекпен күнін көріп,

Жаны үшін адамшылық ар сатпайды,—

деп соқырға таяқ ұстатқандай көрсетіп, үлкендер айтқан ақылды қабыл алып,
ар тазалығы үшін күресуді, өтірік-өсек, ұрлық жолы адамгершіліктен
аздыратындығын, қу-сұм болма, өзгеден айлаңды асыр, азғырушылардың ақыл-
кеңесін алсаң оңбайсьщ, қор болып азып-тозып адамдык калыптан айрыласын,
дей келе:

Өнер кылма ар сатып, жалданбақты,
Ұлық болып ,елді жеп малданбакты.

Біреуді жеп, біреуді табамыз деп,
Қашан жақсы көруші-ек
алданбақты.
Өлсең де ондай сөзге күлақ салма,
Ардан
күсіп, ақылдан қүры калма,
Әкең түгіл, арғы атаң айтса-дағы

Білімі жоқ наданның тілін алма!

Залымдықпен санға кірмейсің, кісі акысын жеген адамньщ ісі не
құдайға, ңе адамға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.