Қазақстан моңғол шапқыншылығы дәуірінде

Қазақстан моңғол шапқыншылығы дәуірінде.

ХІІ ғасырдың аяғы мен ХІІІ ғасырдың басындағы Орта Азия мен Қазақстан далаларында билік үшін тайпалар арасындағы күрес асқынып кетті. Күрес барысында монғол билеушілері Тимучиннің мейрейі үстем болып ол Орта Азия тайпаларының басын қосқан құдыретті билеушіге айналды.

Ол белгілі монғол билеушісі ноян Есугэй (Есікей) бахадур отбасында кейбір мәліметтер бойынша 1162, екінші дерек бойынша 1155 жылы дүниеге келіпті. Монғол аңызына сүйенсек, Темучиннің әкесі қият-борджигін руынан, анасы қоңырат қызы. Әкеден ерте айырылып Темучин жастайынан көп қиыншылықты басынан кешіреді. Ержеткен соң сенімді жігіттерден қол жинап, ержүрек жауынгер деген атқа ие болады. ХІІ ғ ақырында Орта Азия далаларының ықпалды көсемдері дәрежесіне көтерілді.

Темучиннің мәртебесін көтеруде оның керейттер ұлысының билеушісі Тоорил Ван ханмен ынтымақтасуы маңызды рөл атқарды. Керейттердің наймандармен, монғол тілдес татарлармен, меркіттермен соғысында ол оның вассалы ретінде шайқасты.

1185 ж. Ван ханмен Темучин бірігіп Селенга өзенін сағалаған меркіт тайпасын талқандайды. Осы жеңістен кейін Темучинге барлас, жалайыр т. б. рулар келіп қосылады.

1198 ж. екеуі татарларды талқандайды. Темучин жол жөнекей татарларға қарсы соғысқа қатыспағаны үшін Керулен өзенінде отырған монғол тайпасы джуркінді талқандап оның басшысын өлтіреді.

1199ж. Темучин мен Ван хан найман хандарының бірі Бұйрыққа шабуыл жасайды. Әскерін жинап үлгерменеген Бұйрық хан жеңіледі. Енді Темучинге Бұйрық ханның бауыры Даян хан әскерін жинайды. Бұл соғыста да Темучин жеңеді.

1200 ж. Темучин мен Ван хан меркіттерге екінші соққы береді. 1201ж. Джамуха наймандардан, меркіттерден, джатжираттардан т. б. тайпалардан қол жинап Темучин мен Ван ханға қарсы шығады. Алайда бірікке күш жеңіліс табады.

1202 жылы Темучин татар ұлысын түпкілікті талқандайды. Осы жылы Бұйрық хан басқарған наймандармен меркіттерден тұратын коолиция құрылады. Темучинмен соғысуға бас тартады. Осы кезде Темучин мен Ван ханның да арасы жақсы болмайды. Дегенмен үш күндік шайқаста Ван хан жеңіліс тауып наймандардан қашады. Даян ханның әскерлеріне ұсталып өлтіріледі. Ван ханның басы кесіліп күміспен күптеліп Даян ханға табыс етіледі. Аңыз бойынша қиын қыстау сәттерде Даян хан осы қу баспен ақылдасады делінген. Бұл жағдай ІХ ғасырда Киев князі Святославпен қыпшақтардың арасында соғыста қаза тапқан княздің басын кесіп күміспен күптеген.

1203-1204 жылы қыста Даян хан Темучинге қарсы қол жинайды. Бұны естіген Темучин 45 мың атты әскерімен шабуылды өзі бастайды. Нагу тауының етігінде соғыс басталады. 55 әскері болса да соғыс тәжірибесі жетпейді. Сөйтіп Даян мен Бұйрық өлтіріледі, Даянның баласчы Күшлік құтылып кетеді.

Осы соғыстардың нәтижесінде Темучин Орта Азияда жалғыз билеуші болып шыға келді. 1206 жылы Онон өзенінің бастауында Темучинді қолдаушы көшпелі билеушілер бас қосып, қасиетті ақ туды көтеріп, құрылтай шақырады да Темучинді ұлы хан Шыңғысхан деп жариялайды.

Әскери ұйымға негізделген Шыңғысхан мемлекеті оң қанат (барұнғар), сол қанат (жоңғар), орталық (гол) болып үш аймаққа бөлінді. Әрбір аймақ 10 мың адамнан құрылған түменге, «мыңдық» -он «жүздікке», ал «жүздік» - он «ондыққа», бүкіл монғол әскері 95 мыңдыққа бөлінді.

1207-1211 жылда Сібір мен Шығыс Түркістан халықтары -бурят, якут, ойрат, қырғыз, ұйғыр халықтарын бағындырды. Танғұттың Ся-Ся мемлекетіне қарсы жорық жүргізді.

1208-1209 жылдары наймандар монғолдардан жеңіліс тауып, Күшлік ханның бастауымен Жетісуға келіп паналайды, ал меркіттер Орталық Қазақстан даласына қашты. Күшлік хан қарақытайлықтарды басып алып, билікті қолына алды. Ендігі оның мақсаты қарлұқтарды, қаңлыларды және ұйғырларды бағындыру мақсатымен жорықтар ұйымдастыра бастайды.

Қарлұқтар ханы Арслан ұйғыр идикуты Барчук арттегин наймандардың жауы монғолдардан көмек сұрайды. 1211жылы ұйғырлар мен қарлұқтар өз еркімен Шыңғысханның құзырына көшкенін қытай, монғол, араб-парсы деректері хабарлайды.

1216 жылы Солтүстік Қытайдағы әрекет сәтімен аяқталған соң моңғолдар Батысқа жылжуын жалғастырады. Шыңғысхан үлкен ұлы Жошыға меркіттерді, сүйікті қолбасшысы Жебе Ноянға Күшлік ханды бағындыруды табыстады.

1218 ж. Күшлік хан талқандалып, монғолдар Жетісуға келеді. Оларды жергілікті мұсылман халқы қуанышпен қарсы алады.

Шыңғысханның Қазақстанды басып алуы .

Шыңғысхан ат тұяғы жетер жердің бәрін өзіне қаратуды алға қойды. Орта Азия мен Қазақстан жерін өзіне қарату оған Шығыс Еуропаға және Таяу Шығысқа апаратын жолды ашты. Осы себепті бұл жорыққа Шыңғысхан мұқият даярланды. Мұсылмандарға қызмет еткен мұсылман көпестер мен қашқындар қарақытайлар мемлекеті, кейінде Хорезм шахы туралы мәліметтер тасумен болды. Шыңғысхан Орта Азияға сауда керуенін жіберді. Онда 450 адам, 500 түйе бар еді. 1218 жылдың жазында керуен Отырарға жетеді. Отырар билеушісі Қайыр хан көпестердің тыңшы екенін біліп барлығын өлтіруге бұйрық береді. Енді Шыңғысхан Хорезм шахына Қайыр ханды беруін талап етеді. Бірақ осы талапты айтуға келген елшілер де өлтіріледі. Осылайша Шыңғысхан Хорезмге жорық жасады.

Жорық 1219 жылдың қыркүйек айында басталды. Шамамен 150 мың әскер жинаған Шыңғысхан Ертістен Сырдарияға бет алды. Отырарды қоршауға Шыңғысханның екі ұлы - Жент пен Янгикентті, үшіншісі қосындарды алуға, ал Шыңғысханның өзі негізгі күшпен Бұхараға жылжиды.

Отырар билеушісі Қайырханның қол астында шамамен 20-25 мың әскер бар еді. Қаланы қоршау бес айға жуық созылды. Хорезмдік әскербасы Қараджахаджибтің сатқындығынан жау қалаға кіреді. 1220 жылдың ақпанында Отырар толығымен жау қолына көшті. Шыңғысханның үлкен ұлы Жошы Сыр бойындағы қыпшақтар астанасы Сығанақты 7күн және 7түн қоршады. Ақыры басып алған соң тұрғындарын қырып тастады.

Шыңғысхан қолы Сырдың бойымен төмен жүріп отырып, Өзгент және Баршыкент қалаларын қарсылықсыз ақ алды. Ашнасу қаласын қорғаған кедейлер қатты қарсылық көрсетті. Бірақ күш тең емес еді.

Бұдан кейін Жент пен Янгикент қалалары құлады. 1220 ж. Жошы хан Жент қаласында өткізді. 1221 жылы Үргеніш қаласын бағындырған соң Аралдың Солтүстік шығысындағы елді мекендерге бет алды. Қыпшақтар қарсылық көрсеткенімен ең соңында тізе бүкті. Жебе ноян мен Сүбедей батыр басқарған Қыпшақтар қарсылық көрсеткенімен ең соңында тізе бүкті. Жебе ноян мен Сүбедей батыр басқарған 30 мың әскер Солтүстік Иран арқылы 1220 жылы Кавказға кірді де аландарды, қыпшақтарды половецтерді және Калкадағы орыстарды талқандаған соң Қазақстан даласы арқылы Шыңғысхан ордасына 1224 жылы оралды. Осылайша 1219-1224 жылы монғол шапқыншылығы нәтижесінде қазіргі Қазақстан мен Орта Азия Шыңғысхан империясының құрамына енді.

Жошы ұлысына Ертіс өзенінен батыс Еуропа жеріне дейін. Шығыс Дешті Қыпшақ даласы, Арал, Сырдарияның төменгі ағысы, Жетісудың солтүстік Шығыс бөліктері.

Шағатай ұлысы Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан (Жетісу) мен Орта Азия жерлерін алды. Астанасы Алмалық қаласы. Ұлысқа Шығыс Түркістан жері де енген.

Үгедей ұлысы Батыс Монғолия, Алтай, Тарбағатай, Ертістің жоғарғы ағысы.

Төле ұлысы Монғолия жерін билеген.

Немерелер ұлысы

Батый ұлысы Алтай тауынан Дунай өзеніне дейінгі жерлер. Орталығы Сарай Бату. Еділ өзені бойында, кейін Сарай Беркеге көшірілді (Алтын Орда) .

Шайбан ұлысы Орал, Ырғыз, Тобыл, Сарысу және Сырдария өзенінің төменгі ағысы жерлері.

Ежен ұлысы Шығыс Дешті Қыпшақ жері, Сырдария өзенінің төменгі ағысы.

Алтын Орда

1227 жылы Жошы қайтыс болған соң оның орнына ұлы Батый таққа отырады. 1235 жылы Қарақорымда құрылтай өткізілді. Қаралған мәселелер Еуропаға жорық және әскер басшылығына Батыйды сайлау болды. Батыйдың әскері қыпшақтардан құралды, монғолдар аз болды.

1236-1242 жылдар Еуропаға жорық нәтижесінде Батыс Дешті Қыпшақ, орыс князьдықтары, Мордова, Еділ бұлғарлары, Қырым, Солтүстік Кавказ, Польша, Венгрия, Чехияны жаулады. ХІІІ ғ. Монғолдар Азия, Шығыс және Орталық Еуропаны жаулап алды.

1243 жылы Еділдің төменгі бойында Алтын Орда мемлекеті құрылды. Алғашқы билеушісі Батый хан болды. Территориясы Шығыс Дешті Қыпшақ, Хорезм, Батыс Сібір территориясының бір бөлігімен қоса Алтай тауынан Дунай өзеніне дейінгі жерлер. Алтын Орданың астанасы Сарай Бату (Астрахань маңы) деп аталды. Кейін Сарай Берке деп ауысты. Сарай Берке -Азиядан Еуропаға баратын ірі сауда орталығы болды. Орыс князьдықтары Алтын Орда мемлекетіне салық төл Орыс князьдықтары Алтын Орда мемлекетіне салық төлеп тұрды.

Алтын Орда көп ұлтты мемлекет болды. Алтын Орданың көшпелі халқын негізінен түркі тілдес тайпалар қыпшақтар, наймандар, қаңлылар т. б. құрады. Отырықшы халқы Отырықшы халқы мордвалар, орыстар, хорезмдіктер құрады, ал монғолдардың өзі өте аз болды. ХІІІ- ХІҮ ғ Алтын Орда ғ Алтын Орда мемлекетіндегі халықтың барлығын татарлар деп атаған. Тілі қыпшақ тілі. ХІҮ ғ монғолдар толығымен түркіленді.

Қоғамдық құрылысы. Алтын Орданың мемлекеттік басқару жүйесі біркездері Шыңғысхан құрған Ұлы Монғол империясының басқару дәстүріне өте ұқсас болды. Мемлекет Жошы ханның ұлысы болып есептелді. Қазақстан жерінде Шыңғысханның «Жасақ» заңдар жинағы және отырықшы аудандарда шариғат заңдары қолданылды. Қалыптасқан дәстүр бойынша Шыңғысхан ұрпағы ғана хан болып сайланды. Алтын Орда мемлекеті оң қанат және сол қанат болып бөлінді. Қазіргі Қазақстан жері сол қанатқа кірген.

Мемлекеттік маңызды істер жылына бір рет шақырылатын ақсүйектер құрылтайына шешімін тауып отырды. Ханнан кейінгі басқарудың жоғарғы тобы - сұлтандар (төрелер) болды.

Әскер және дипломатиялық мәселелерге беклербек басшылық жасады. Ал ішкі мәселемен айналысатын уәзірлер атқарушы орган диуанға да басшылық етті. Салық жинау ісімен даруғалар айналысты. Сонымен қатар әскери басқару жүйесі, алым-салық істері сияқты маңызды мәселелер басқақатардың қолында болды. Ханның туыстары, нояндар, бектер және әмірлердің қолына да бірқатар биліктер қарады және ең соңында қара сүйектен шыққан билеуші тап немесе «қараша бектер» тұрды.

Мемлекетте іс қағаздар жүргізу дәстүрі орнықты. Онда арнайы хатшылар қызмет жасады. Негізінен араб әліпбиіне негізделген түрік жазуы қолданылды.

Алтын Орданың күшеюі мен ыдырауы.

Шаруашылығы. Алтын Орда кезеңі Қазақстан тарихында 2, 5 ғасырды қамтиды. Жалпы алғанда бұл кезең Қазақстанда болып жатқан этносаяси процестерге үлкен әсерін тигізді. Алтын Орда кезеңінде қалалар қирағанымен Ұлы дала экономикалық және мәдени жағынан гүлденді. Қазақстан сауда және халықаралық қатынастардың бірден бір маңызды орталығына айналды. Бұл кезеңде қазақ елінің толығымен этникалық бейнесі мен құрамы қалыптасты. Алтын Орда кезеңінде Алтайдан Оралға дейін көшпелі бақташылық басты шаруашылық түрі болды.

ХІІІ ғасырда тайпа аралық қырқыстар (монғолдар, наймандар, меркіттер, т. б. арасындағы) көптеген көшпелі тайпалардың көшуіне және бұл аймаққа тән шаруашылықтың өзгеруіне әкелді. Дегенмен қазақ даласында қыпшақ тектес тайпалардың үлес салмағы басым болып қала берді. Шаруашылықтағы жаңалықтар негізінен көш жолдарының өзгеруімен тікелей байланысты болды.

Моңғол шапқыншылығы кезінде қалалардың қирауы, адамдардың қырылуы экономикалық және мәдени прогреске үлкен бөгет жасай алмады.

Қытай хроникасында былай деп жазылған: «Шыңғысхан шығыс пен Батысты байланыстыратын шекараларда өз мүддесін жүргізді, қамалдар мен қорғандарды жермен- жекесен етті. Осыдан кейін ғана экономикалық және мәдени қатынастар жақсарып, шығыс пен Батыстың гүлдену кезеңі басталды». Сауда мен қалалардың өсуі осыған дәлел бола алады. Батыс Қазақстан арқылы жүрген сауда-саттық ежелгі Үндістан мен Қытайға апаратын сауда жолдарын ашты. Орталық Қазақстан бұл қалалар қайта жанданып, ірі кесенелер салына бастады. Алтын Орда мен Қарақорым арасындағы керуендер мен елшіліктер қазақ жері арқылы жүрді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс