Педагогика пәнінен дәрістер жинағы
1.Лекция тақырыбы: Педагогикалық теориялык.әдіснамалық негіздері
2.Лекция тақырыбы: Педагогикалық теориялық.әдіснамалық негіздері.
3.Лекция тақырыбы: Мұғалімнің ҒЗ мәдениетін қалыптастыру
4.Лекция тақырыбы: Жеке тұлғаның дамуы, тәрбиесі және қалыптасуы.
5.лекция. Тақырыбы: Тұтас педагогикалық процесс педагогиканың пәні және мұғалім іс.әрекетінің обьектісі
6.Лекция тақырыбы: Тәрбиенің мақсаты, әлеуметтік келісім
7.лекция тақырыбы: Дүниетаным жеке тұлғаны тәрбиелудің негізі
8.Лекция тақырыбы: ТПП тәрбиенің мазмұны
9.Лекция тақырыбы: ТПП тәрбиенің формалары, әдістері мен тәсілдері
10.Лекция тақырыбы: Педагогикалық процестегі мұғалім мен балалар ұжымының өзара ықпалдастығы
11.Лекция Тақырыбы: Сыныптағы тәрбие жұмысы.
12.Лекция Тақырыбы: Отбасы тәрбиесінің негіздері
13.Лекция тақырыбы: Тұтас педагогикалық процесстегі оқыту.
14.Лекция тақырыбы: Қазіргі мектептегі білім беру мазмұны
15.Лекция Тақырыбы: Оқытуды ұйымдастырудың түрлері. Қазіргі сабақ.
16.Лекция тақырыбы: Оқыту әдістеріне сипаттама.
17.Лекция тақырыбы: Оқушылардың танымдық іс.әрекетін белсендірудің қазіргі тәсілдері
18.лекция. Тақырыбы: ТПП оқу.тәрбие жұмысының нәтижесін бағалау және есепке алу
19. Лекцияның тақырыбы: Білім берудің технологиялары
2.Лекция тақырыбы: Педагогикалық теориялық.әдіснамалық негіздері.
3.Лекция тақырыбы: Мұғалімнің ҒЗ мәдениетін қалыптастыру
4.Лекция тақырыбы: Жеке тұлғаның дамуы, тәрбиесі және қалыптасуы.
5.лекция. Тақырыбы: Тұтас педагогикалық процесс педагогиканың пәні және мұғалім іс.әрекетінің обьектісі
6.Лекция тақырыбы: Тәрбиенің мақсаты, әлеуметтік келісім
7.лекция тақырыбы: Дүниетаным жеке тұлғаны тәрбиелудің негізі
8.Лекция тақырыбы: ТПП тәрбиенің мазмұны
9.Лекция тақырыбы: ТПП тәрбиенің формалары, әдістері мен тәсілдері
10.Лекция тақырыбы: Педагогикалық процестегі мұғалім мен балалар ұжымының өзара ықпалдастығы
11.Лекция Тақырыбы: Сыныптағы тәрбие жұмысы.
12.Лекция Тақырыбы: Отбасы тәрбиесінің негіздері
13.Лекция тақырыбы: Тұтас педагогикалық процесстегі оқыту.
14.Лекция тақырыбы: Қазіргі мектептегі білім беру мазмұны
15.Лекция Тақырыбы: Оқытуды ұйымдастырудың түрлері. Қазіргі сабақ.
16.Лекция тақырыбы: Оқыту әдістеріне сипаттама.
17.Лекция тақырыбы: Оқушылардың танымдық іс.әрекетін белсендірудің қазіргі тәсілдері
18.лекция. Тақырыбы: ТПП оқу.тәрбие жұмысының нәтижесін бағалау және есепке алу
19. Лекцияның тақырыбы: Білім берудің технологиялары
Ғылым өкілдерінің ойынша педагогика адамзат білімдерінің пәнаралық аймағын құрайды. Осыдан мұндай көзқарас педагогиканың дербес теориялық ғылым екендігін, яғни педагогикалық құбылыстардың идеялық түйіні боларын тіпті де мойындамайды. Бұл жағдайда педагогикалық нысан ретінде әртүрлі күрделі болмыс объекттері (космос, мәдениет, саясат және т.б.) қабылданары сөзсіз.
Енді ғалымдар тобы педагогикаға басқа ғылым салаларынан (психология, жаратылыстану, әлеуметтану және т.б.) алынған білімдерді жанама түрде пайдаланып, оқу және тәрбие аймағында туындайтын мәселелерді шешуге икемдестірілген қолданбалы пән рөлін таңдады. Бұлай болғанда педагогикалық практиканың іске асуы мен өзгерістеріне тұғырлы тірек болар тұтастай теориялық негіз қалыптасуы мүмкін емес. Мұндай педагогика мазмұны педагогикалық құбылыстардың жеке тақырыптары жөніндегі кездейсоқ, жүйеленбеген байланыссыз деректер жиынтығы күйінде көрінері екінің біріне аян.
Қазіргі кезеңде ғылым мен практикаға үшінші ғылыми тұжырым өз тиімділігімен танылып отыр: педагогика- өзіндік нысаны мен зерттеу пәніне ие салыстырмалы дербес білім саласы («Педагогика» оқулықтарының ең соңғы басылымдары: Б.Т.Лихачев, И.П.Подласый, В.А.Сластенин және т.б.).
Педагогика нысаны. Педагогика ғылымының нысан ерекшелігі жөнінде батыл ой ұсынған ғалым және практик А.С.Макаренко болды. Оның пікірі: көпшілік педагогика нысаны бала деп біледі, алайда бұл дұрыс емес. Ғылыми педагогика зерттеулерінің объекті – бұл «педагогикалық дерек (құбылыс)». Дегенмен, бала, адам да зерттеуші назарынан тыс қалмайды. Керісінше, адам жөніндегі ғылымдардың бірі болғандықтан, педагогика аталған объекттердің тұлғалық дамуы мен қалыптасуына мақсатты бағдарланған саналы іс-әрекеттер аймағын зерттеп барады. Осыдан, педагогика өз нысаны ретінде жеке адам (индивид) не оның психикасын қарастырмай (бұлар психология объекті), оның дамуына байланысты педагогикалық құбылыстар жүйесін зерттеуге алады. Сондықтан да педагогика нысаны деп қоғамның мақсатты бағдарланған іс-әрекет процесінде дара адам дамуына себепкер болған болмыс құбылыстарын айтамыз. Бұл құбылыстар педагогика ғылымында білімдену (образование) атамасымен белгіленіп, педагогика шұғылданатын шынайы дүниенің бір бөлігін танытады.
Педагогика пәні. Білім, білімдену процесі тек педагогиканың ғана меншікті зерттеу аймағы емес, оның зерттеуімен философия, әлеуметтану, жантану, экономика және де басқа ғылымдар шұғылданады. Мысалы, экономист білім жүйесінде өндірілген «еңбек ресурстарының» шынайы мүмкіндіктер деңгейін анықтай отырып, олардың дайындығына жұмсалатын қаржы мөлшерін белгілеуге тырысады.
Социолог өз міндетіне орай білім жүйесінде дайындықтан өткен адамдардың әлеуметтік ортаға икемдесу қабілеттері мен ғылыми-техникалық процеске және әлеуметтік өзгерістер жолында ықпал ету мүмкіндіктерін білгісі келеді.
Философ, өз кезегінде, ауқымдылау бағдарды негізге ала отырып, білім саласының жалпы міндеттері мен мақсаттары жөніндегі сұрақтарға жауап іздестіреді: Білімнің бүгінгі жайы қалай? Ол келешекте қандай болмақ? Психолог білімді педагогикалық процесс ретінде қарастыра отырып, оның психологиялық қырларына назар аударады. Саясаткер қоғам дамуының нақты кезеңіндегі мемлекеттік білім саясатының тиімділік деңгейін тануға ұмтылады т.с.с.
Енді ғалымдар тобы педагогикаға басқа ғылым салаларынан (психология, жаратылыстану, әлеуметтану және т.б.) алынған білімдерді жанама түрде пайдаланып, оқу және тәрбие аймағында туындайтын мәселелерді шешуге икемдестірілген қолданбалы пән рөлін таңдады. Бұлай болғанда педагогикалық практиканың іске асуы мен өзгерістеріне тұғырлы тірек болар тұтастай теориялық негіз қалыптасуы мүмкін емес. Мұндай педагогика мазмұны педагогикалық құбылыстардың жеке тақырыптары жөніндегі кездейсоқ, жүйеленбеген байланыссыз деректер жиынтығы күйінде көрінері екінің біріне аян.
Қазіргі кезеңде ғылым мен практикаға үшінші ғылыми тұжырым өз тиімділігімен танылып отыр: педагогика- өзіндік нысаны мен зерттеу пәніне ие салыстырмалы дербес білім саласы («Педагогика» оқулықтарының ең соңғы басылымдары: Б.Т.Лихачев, И.П.Подласый, В.А.Сластенин және т.б.).
Педагогика нысаны. Педагогика ғылымының нысан ерекшелігі жөнінде батыл ой ұсынған ғалым және практик А.С.Макаренко болды. Оның пікірі: көпшілік педагогика нысаны бала деп біледі, алайда бұл дұрыс емес. Ғылыми педагогика зерттеулерінің объекті – бұл «педагогикалық дерек (құбылыс)». Дегенмен, бала, адам да зерттеуші назарынан тыс қалмайды. Керісінше, адам жөніндегі ғылымдардың бірі болғандықтан, педагогика аталған объекттердің тұлғалық дамуы мен қалыптасуына мақсатты бағдарланған саналы іс-әрекеттер аймағын зерттеп барады. Осыдан, педагогика өз нысаны ретінде жеке адам (индивид) не оның психикасын қарастырмай (бұлар психология объекті), оның дамуына байланысты педагогикалық құбылыстар жүйесін зерттеуге алады. Сондықтан да педагогика нысаны деп қоғамның мақсатты бағдарланған іс-әрекет процесінде дара адам дамуына себепкер болған болмыс құбылыстарын айтамыз. Бұл құбылыстар педагогика ғылымында білімдену (образование) атамасымен белгіленіп, педагогика шұғылданатын шынайы дүниенің бір бөлігін танытады.
Педагогика пәні. Білім, білімдену процесі тек педагогиканың ғана меншікті зерттеу аймағы емес, оның зерттеуімен философия, әлеуметтану, жантану, экономика және де басқа ғылымдар шұғылданады. Мысалы, экономист білім жүйесінде өндірілген «еңбек ресурстарының» шынайы мүмкіндіктер деңгейін анықтай отырып, олардың дайындығына жұмсалатын қаржы мөлшерін белгілеуге тырысады.
Социолог өз міндетіне орай білім жүйесінде дайындықтан өткен адамдардың әлеуметтік ортаға икемдесу қабілеттері мен ғылыми-техникалық процеске және әлеуметтік өзгерістер жолында ықпал ету мүмкіндіктерін білгісі келеді.
Философ, өз кезегінде, ауқымдылау бағдарды негізге ала отырып, білім саласының жалпы міндеттері мен мақсаттары жөніндегі сұрақтарға жауап іздестіреді: Білімнің бүгінгі жайы қалай? Ол келешекте қандай болмақ? Психолог білімді педагогикалық процесс ретінде қарастыра отырып, оның психологиялық қырларына назар аударады. Саясаткер қоғам дамуының нақты кезеңіндегі мемлекеттік білім саясатының тиімділік деңгейін тануға ұмтылады т.с.с.
ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
1-Лекция тақырыбы: Педагогикалық теориялык-әдіснамалық негіздері
Жоспары:
1.1..Педагогика пәні және оның міндеттері.
1.2. Педагогика ғылымының негізгі ұғымдары: тәрбие, оқыту, білім
беру, пед.процесс.
1.3. Педагогиканың басқа ғылымдармен байлынысы.
1.4. Педагогикалық ғылымдар жүйесі.
1.5. Педагогиканың әдіснамалық негіздері.
Ғылым өкілдерінің ойынша педагогика адамзат білімдерінің пәнаралық
аймағын құрайды. Осыдан мұндай көзқарас педагогиканың дербес теориялық
ғылым екендігін, яғни педагогикалық құбылыстардың идеялық түйіні боларын
тіпті де мойындамайды. Бұл жағдайда педагогикалық нысан ретінде әртүрлі
күрделі болмыс объекттері (космос, мәдениет, саясат және т.б.) қабылданары
сөзсіз.
Енді ғалымдар тобы педагогикаға басқа ғылым салаларынан (психология,
жаратылыстану, әлеуметтану және т.б.) алынған білімдерді жанама түрде
пайдаланып, оқу және тәрбие аймағында туындайтын мәселелерді шешуге
икемдестірілген қолданбалы пән рөлін таңдады. Бұлай болғанда педагогикалық
практиканың іске асуы мен өзгерістеріне тұғырлы тірек болар тұтастай
теориялық негіз қалыптасуы мүмкін емес. Мұндай педагогика мазмұны
педагогикалық құбылыстардың жеке тақырыптары жөніндегі кездейсоқ,
жүйеленбеген байланыссыз деректер жиынтығы күйінде көрінері екінің біріне
аян.
Қазіргі кезеңде ғылым мен практикаға үшінші ғылыми тұжырым өз
тиімділігімен танылып отыр: педагогика- өзіндік нысаны мен зерттеу пәніне
ие салыстырмалы дербес білім саласы (Педагогика оқулықтарының ең соңғы
басылымдары: Б.Т.Лихачев, И.П.Подласый, В.А.Сластенин және т.б.).
Педагогика нысаны. Педагогика ғылымының нысан ерекшелігі жөнінде
батыл ой ұсынған ғалым және практик А.С.Макаренко болды. Оның пікірі:
көпшілік педагогика нысаны бала деп біледі, алайда бұл дұрыс емес. Ғылыми
педагогика зерттеулерінің объекті – бұл педагогикалық дерек (құбылыс).
Дегенмен, бала, адам да зерттеуші назарынан тыс қалмайды. Керісінше, адам
жөніндегі ғылымдардың бірі болғандықтан, педагогика аталған объекттердің
тұлғалық дамуы мен қалыптасуына мақсатты бағдарланған саналы іс-әрекеттер
аймағын зерттеп барады. Осыдан, педагогика өз нысаны ретінде жеке адам
(индивид) не оның психикасын қарастырмай (бұлар психология объекті), оның
дамуына байланысты педагогикалық құбылыстар жүйесін зерттеуге алады.
Сондықтан да педагогика нысаны деп қоғамның мақсатты бағдарланған іс-әрекет
процесінде дара адам дамуына себепкер болған болмыс құбылыстарын айтамыз.
Бұл құбылыстар педагогика ғылымында білімдену (образование) атамасымен
белгіленіп, педагогика шұғылданатын шынайы дүниенің бір бөлігін танытады.
Педагогика пәні. Білім, білімдену процесі тек педагогиканың ғана
меншікті зерттеу аймағы емес, оның зерттеуімен философия, әлеуметтану,
жантану, экономика және де басқа ғылымдар шұғылданады. Мысалы, экономист
білім жүйесінде өндірілген еңбек ресурстарының шынайы мүмкіндіктер
деңгейін анықтай отырып, олардың дайындығына жұмсалатын қаржы мөлшерін
белгілеуге тырысады.
Социолог өз міндетіне орай білім жүйесінде дайындықтан өткен
адамдардың әлеуметтік ортаға икемдесу қабілеттері мен ғылыми-техникалық
процеске және әлеуметтік өзгерістер жолында ықпал ету мүмкіндіктерін
білгісі келеді.
Философ, өз кезегінде, ауқымдылау бағдарды негізге ала отырып, білім
саласының жалпы міндеттері мен мақсаттары жөніндегі сұрақтарға жауап
іздестіреді: Білімнің бүгінгі жайы қалай? Ол келешекте қандай болмақ?
Психолог білімді педагогикалық процесс ретінде қарастыра отырып, оның
психологиялық қырларына назар аударады. Саясаткер қоғам дамуының нақты
кезеңіндегі мемлекеттік білім саясатының тиімділік деңгейін тануға ұмтылады
т.с.с.
Әлеуметтік құбылыс болған білімді зерттеудегі әртүрлі ғылымдардың
қосқан үлесі, әлбетте, құнды да қажетті, бірақ олардың бәрі де адамның
күнделікті өсу және даму процестерімен байланысқан білімнің мәндік астарын
және сол даму процесіндегі педагог пен оқушы ықпалдастығы мен оған сәйкес
жүйелік құрылымдарды назардан тыс қалдырады. Солай болуы заңды да, себебі
аталған проблемалардың баршасы арнайы ғылым – педагогиканың зерттеу
нысандары.
Осыдан, педагогиканың пәні – арнайы әлеуметтік мекемелерде
(институттарда): отбасы, білім беру және мәдени-тәрбие орындарында –мақсат
бағдарлы ұйымдастырылған шынайы біртұтас педагогикалық процесс ретінде
көрінетін жүйеленген білім саласы. Бұл тұрғыдан педагогика әрбір адамның
бүкіл өмір бойы дамуының кепілі және құралы болған педагогикалық процестің
мәні мен мазмұнын, заңдары мен заңдылықтарын және оның бүгінгі бағыт-
бағдары мен болашақ өркендеу жолын зерттеуші ғылым жүйесін аңдатады. Осы
негізде педагогика тәлім-тәрбие процесінің ұйымдасу теориясы мен
технологиясын, педагог іс-әрекетін (педагогикалық қызметті) және
оқушылардың әрқилы оқу жұмыстарын жетілдірудің формалары мен әдістерін әрі
олар арасындағы оқу істері төңірегінде туындап отыратын қарым-қатынас,
ықпалдастық стратегиялары мен тәсілдерін нақтылап, ашып отырады.
Педагогика ғылымының қызметтері. Дербес ғылым ретінде танырған
педагогиканың қызметтері оның жоғарыда аталған пәндік сипаттарымен
сабақтас, яғни табиғи бірлікте іске асырылуы қажет теориялық және
технологиялық міндеттер.
Педагогиканың теориялық міндеттері үш деңгейде жүзеге асырылады:
-сипаттау немесе түсіндіру – озат әрі жаңашыл педагогикалық
тәжірибені зерттеу;
-анықтау (диагностикалық) – педагогикалық құбылыс жағдайын, педагог
пен оқушы іс-әрекеттерінің нәтижелілігі немесе тиімділігін және оларды
қамтамасыз етуші шарттар мен себептерді айқындап алу;
-болжау (прогноздау) – барша педагогикалық жағдаяттарды табиғи
тұтастық күйінде эксперименталды зерттеуден өткізу және оның негізінде сол
педагогикалық болмыстың жаңаланған моделін құрастыру.
Теориялық қызметтің прогноздық деңгейі педагогикалық құбылыстардың
мәнін ашу, педагогикалық процестің түп-төркінінде орын алатын құбылыстарды
таба білу, сонымен бірге болып қалуы мүмкін ықтималды өзгерістерге ғылыми
негіздеме бере алу сынды іс-әрекеттермен байланысты. Осы деңгейде
анықталған деректерге орай оқу және тәрбие теориясы анықталып, білім беру
практикасына жетекші рол атқарушы озық педагогикалық жүйе моделі құрылады.
Педагогиканың технологиялық қызметтері де үш көрініс береді:
- жобалау (проекттеу) – педагогикалық іс-әрекет пен оның мазмұны әрі
сипатын қалыптастыру және реттеуге нұсқау болғандай теориялық тұжырымдар
мен анықтамаларды қамтыған қажетті әдістемелік материалдарды (оқу жоспары,
бағдарлама, оқулықтар мен оқу құралдары, педагокикалық ұсыныстар) жасауға
байланысты;
- жаңалау – тәрбие және білім беру тәжірибесін жетілдіру мен қайта
түзу мақсатына орай педагогика ғылымының замандық жетістіктерін мектеп
өміріне енгізе пайдалану; - ықпал таныту (рефлексивтік)және реттеу-
түзетулер енгізу (коррекциялық)- ғылыми зерттеу нәтижелерінің оқу-тәрбие
ісіне болған әсер-ықпалынан бағалау және одан соңғы ғылыми теория мен
тәжірибелік іс-әрекеттер байланысынан қажет болып қалатын реттеу-
түзетулерді іске асыру. Өзінің қоғамдық қызметтерді орындауға
қажет қабілеттерінің дамуына себепші болған әлеуметтену процесінде адам
тұғалық кемелдену сатысына көтеріледі. Адамның әлеуметтенуі оның қоғамдағы
ауысналы жағдайлар мен шарттарға икемдесе білуі ғана емес, ол өз ішіне жеке
тұлғаның дамуы, өзіндік танымы мен өз мүмкіндіктерін өз күшімен іске асыра
алу сияқты процестерді де қамтиды. Дегенмен, аталған процестерге
байланысты міндеттердің шешімі бірде мүдделі, жүйеленген болып, бүкіл
қоғам, сол үшін арнайы ұйымдастырылған мекемелердің қолдауымен және жеке
адамның ынта-ықыласына негізделсе, кейде кездейсоқ келеді. Ал осы
әлеуметтенуге орай жүргізілетін, нақты мақсатқа бағыттала ұйымдастырылған
басқару процесі білім (образование) деп аталады. Білім - өте күрделі,
өзіндік басқару жүйесінің тиімділігін көтеру; жоғары моральдық және
азаматтық мұраттар рухында тәрбиелеу.
Сонымен, әлемде кең таралған педагогикалық ойдың дамыған екі бағыты
танылған – үлкендердің бедел – абыройына және балалардың бағыныштылығына
негізделген авторитарлы ағым, шәкірт құқығы мен еркіндігін құрметтеуші –
гуманистік ағым. Олардың арасында –сан қилы педагогикалық бағыттар жасауда.
Әлемнің прогрессив педагогикасы өзінің гуманистік таңдауын қабылдады.
Педагогикалық ғылымдар жүйесі
Педагогика – кең ауқымды ғылым. Оның пәндік құрамының күрделілігі
соншама: тәрбие мәні мен оның барша байланыстарын жеке бір ғылым шеңберінде
қамту мүмкін емес. Педагогика дамудың ұзақ жолын басынан кешіріп, көптеген
білімдер жинақтап, бүгінгі күнде ғылыми білімдердің кең тармақты жүйесіне
айналып отыр. Сондықтан бүгінгі педагогиканы тәрбие жөніндегі ғылымдар
жүйесі деп атаған дұрыстау келеді.
Педагогиканың ірге тасы- философия, дәлірек айтсақ, тәрбие
проблемаларымен арнайы шұғылданатын оның тәрбие философиясы атамасын алған
тармағы. Тәрбие философиясы өз алдына білім саласы ретінде тәрбиелік
практикада әртүрлі философиялық жүйе идеяларын пайдаланады. Философия-
педагогикаға танымның жалпы бағыт-бағдарын, педагогикалық құбылыстар мен
процестерді зерттеудің әдіс-тәсілдерін көрсетеді. Сондықтан да, философияны
оның біртұтас және жүйелік, құрылымдық талдау әдістерімен бірге
педагогиканың әдіснамалық негізі деп атау қабылданған.
Қоғамдық құбылыс ретінде тәрбие дамуы мен педагогикалық білімдердің
өткен жолын педагогика тарихы зерттейді. өткенді түсіне отырып, болашаққа
көз тігеміз. Бастан кешіргенді зерттеу және оны бүгінгімен салыстыру осы
заманғы құбылыстардың негізгі даму кезеңдерін нақтылаумен бірге бұрынғы
қателерді қайталаудан сақтандырады.
Педагогика жүйесі келесі салаларды қамтиды:
-жалпы педагогика;
-жас кезеңдер педагогикасы;
-әлеуметтік педагогика;
-арнайы педагогикалар.
Жалпы педагогика- адам тәрбиесі заңдылықтарын зерттеп, барша типтегі
тәрбиелік мекемелердегі оқу-тәрбие процесінің жалпы негіздерін теориялық
тұрғыдан қарастыратын іргелі ғылыми пән. Қалыптасқан дәстүр бойынша жалпы
педагогика төрт бөлімнен тұрады. 1) оқу-тәрбие процесінің негіздері; 2)
дидактика (оқу теориясы); 3) тәрбие теориясы; 4) мектеп тану. Осы құрылымды
аталған бөлімдерімен бірге бастауыш мектеп педагогикасы да қайталайды.
Жас кезеңдер педагогикасы педагогиканың мектепке дейінгі және
мектептік жүйелерін өз алдына бөліктеп қарастырады. Олар өсіп келе жатқан
әулеттің белгілі жас тобына байланысты оқу-тәрбие іс-әрекеттері
ерекшеліктерін бейнелейтін тәрбие заңдылықтарын зерттейді. бүгінгі күнде
жас кезеңдер педагогикасы орта білім берудің барша жүйесін қамтиды. Әрқилы
жас топтарында немесе оқу-тәрбие мекемелеріндегі тәрбие айырмашылықтарын
танытушы дербес педагогикалық салалар пайда болуда. Олардың ішінде қазіргі
күнде өз алдына пән ретінде оқылатындары – мектепке дейінгі педагогика,
кәсіби техникалық мектептер педагогикасы, өндірістік педагогика, ұзақтан
оқыту педагогикасы және т.б.
Ғылыми пәндер ішінде ересектердің педагогикалық проблемаларымен
айналысып, қарқынды даму жолына түскен –жоғары мектеп педагогикасы. Оның
міндеттері- барша деңгейдегі ресми тіркелген жоғарғы оқу орындарында жүріп
жатқан оқу-тәрбие процесінің заңдылықтарын ашып беру, қазіргі ауыспалы
кезеңде жоғары білім алудың арнайы проблемаларын зерттеу, жоғары
технологиялық және компьютерлік оқу жүйелерінің принциптерімен таныстыру.
Дипломнан соңғы білім педагогикасы еңбек педагогикасымен тығыз байланыста
мамандық көтеру, сонымен бірге нарықтық экономикаға орай көкейкесті болып
тұрған халық шаруашылығының әртүрлі салаларында қызмет етіп жатқан
жұмысшылардың қайта мамандану, егделік жасқа келгенде жаңа білімдерді, жаңа
кәсіпті игеру мәселелерімен шұғылданады. Арнайы жағдайларда өтетін тәрбие
процестер ерекшелігін әскери педагогика зерттейді.
Әлеуметтік педагогика ауқымында отбасы педагогикасы, мәжбүрлі тәрбие
(первентив) педагогикасы, алдын алу (профилактикалық) педагогика дамуда.
өз дамуында әрқилы мүшелік бұзылыстар мен ауытқуларға ұшыраған
адамдар арнайы педагогика аймағында зерттеледі. Есітпейтіндер мен мылқаулар
оқуы және тәрбиесімен сурдопедагогика, зағиптар- тифлопедагогика, ақыл-есі
кемдер- олигофренопедагогика шұғылданады.
Педагогика ғылымдарының арнайы тобын жекеленген немесе пәндік
әдістемелер құрайды. Олар оқу-тәрбие мекемелерінің барша типтерінде
өтілетін нақты оқу пәндерінің оқытылуы мен игерілуі заңдылықтарын ашып,
мұғалімдерге ұсынады. өз пәнін оқыту әдістерімен әрбір педагог жоғары
деңгейде таныс болуы міндетті. Педагогиканы оқыту әдістемесі де жоқ емес.
Қолыңыздағы оқу құралы осы әдістеме талаптарына лайық жазылған. Соңғы он
жылдықтарда педагогиканың барша салалары дәстүрлі әдістемелерден
ерекшеленген, нақты жағдайларда жоғары нәтижеге жеткізуші ең тиімді деген
жолдар мен тәсілдерді түзуге көмектесетін жекеленген технологиялар жасау
бағытында дами бастады.
Педагогика өз дамуында басқа ғылымдармен кіріге, тығыз байланысқа
түседі. Философия ғылымдары (диалектикалық және тарихи материализм,
ғылымтану, әлеуметтану, этика, эстетика, т.б.) педагогикаға тәрбие мағынасы
мен мақсаттарын айқындап алуда, адам болмысы мен ойлаудың жалпы
заңдылықтары ықпалын дұрыс ескеруде жәрдемін тигізеді. Педагогиканың аса
тығыз да тікелей байланысы анатомия және физиология. Олар адамның
биологиялық мәнін түсінуде тірек қызметін атқарып, жүйке жүйесінің
типологиялық ерекшеліктерімен , жоғары жүйке қызметінің даму жағдайларымен,
бірінші және екінші сигналдық жүйе жұмысымен, сезім органдары, тірек-
қозғалыс аппараты, жүрек-тамыр және тыныс алу жүйесі қызметтерімен
таныстырады.
Педагогика үшін аса маңызды болған психиканың даму заңдылықтарын
зерттеуші психология ғылымы .Психологиялық білімдер негізінде педагогика
әр адамның жан дүниесі мен қылығында көзделген өзгерістерге келтіруші
тиімді тәрбие жүйесін құрады. Педагогиканың әрбір бөлімі психологияның
сәйкес тарауларында өзіне тірек болар білімдерді табады: мысалы, оқу- ақыл-
парасат дамуы мен танымдық процестер теориясына жүгінеді: ал, тәрбие
теориясы тұлға психологиясын пайдаланады және т.б. Осы ғылымдардың
бірігуінен (интеграция) педагогикалықпсихология және психопедагогика
жарыққа келді.
Педагогиканың тарих және әдебиетпен, география және антропологиямен ,
медицина және экологиямен, экономика және археологиямен байланыстары
кеңеюде. Тіпті Жерден тыс өркениет жөніндегі ғылымдардың өзі де
педагогикалық проблемаларды түсінуге жәрдемін тигізіп отыр. Адам, оның
тіршілік аймағы, адамдардың қалыптасуына ықпал жасаушы ғарыштық әсерлер бұл
күнде бүкіл дүниеде қарқынды зерттелуде.
Тәрбиеге байланысты жаңа ғылым салалары педагогиканың дәл және
техникалық білімдермен тоғысында қылаң бере бастады. Олар – кибернетикалық,
математикалық, компьютерлік педагогика, сугестология (гипноздық сендірумен
жедел оқыту жүйесі) және т.б. Осы заманғы педагогика адам жөніндегі басты
ғылымдардың бірі ретінде ауқымды да қарқынды даму жолына түсті.
Сонымен, бұл күнде педагогика кең тармақты ғылыми жүйе ретінде
танылған. Бұл жүйеде бастауыш мектеп педагогикасы маңызды орынға ие. Себебі
тәрбие процесі әсіресе балалық шақта жылдам жүрісте болады, сондықтан да
оны жоғары кәсіптік деңгейде басқара білу қажет. өз проблемаларын шешу
барысында педагогика көптеген ғылымдардың деректерін пайдаланады.
Педагогика және басқа ғылымдар. Педагогика құрылымы.
Адам жөніндегі ғылымдар жүйесіндегі педагогиканың орны оны басқа
ғылымдармен байланыстыра қарастырғанда ғана айқындалуы мүмкін. өзінің
ұзаққа созылған тарихында педагогика көптеген ғылымдармен тығыз байланыста
болып, өз дамуы мен кемелденуінде олардың әрқилы ықпал-әсеріне ұшырап
отырды. Бұл ұштастықтардың кейбірі тарих тұңғиығынан жалғасып келе жатса,
енді біреулері-кейінгі, жақын дәуірлерде пайда болды. Педагогиканың
алғашқы байланыс түзген білім салалары-философия мен психология. Бұл ғылыми
одақ қазіргі күнде де педагогикалық теория мен практиканың кең, өрістеп
дамуының алғышарты.
Педагогиканың философиямен байланысы өте бір ұзақ та өнімді болды,
себебі философиялық идеялардан педагогикалық тұжырымдар мен теориялар
туындап отырды, педагогикалық тұжырымдар мен теориялар туындап отырды,
педагогикалық ізденістердің бағыттары белгіленді, сонымен бірге
педагогиканың әдіснамалық негізі осы философиялық көзқарастар негізінде
қалыптасты. Философиялық бағыттар (экзистенциалды, прагматикалы,
неопозитивистік, материалистік ж.т.б.) жүйесін ұстануына орай педагогика
зерттеушілерінің оқу-тәрбие саласындағы ғылыми-ізденіс жолы, білім беру
процесінің мәні мен мағынасы, мақсаты мен технологиялық сипаттамасы
айқындалады. Философия сонымен бірге педагогикалық болмыс пен нақты
тәжірибені теориялық тұрғыдан түсінудің құралы ретінде қолданылып, жаңа
педагогикалық тұжырымдамалар ретінде қолданылып, жаңа педагогкиалық
тұжырымдамалар жасаудың бастау көзін береді.
Педагогканың ежелден келе жатқан дәстүрлі де аса бір құнды байланысы
байланысы жантану (психология) ғылымымен орныққан. Адам табиғатына тән
қасиеттерді білу, оның тума қасиеттері мен мүмкіндіктерін түсіну, тұлға
дамуы мен оның жандүниелік қозғалыстарында байқалатын заңдылықтар және
оларды басқарушы тетіктерді ескеру, сонымен бірге оқу мен тәрбиені, яғни
білім беру жүйесін осы психикалық заңдылық, қасиет-сапа, қажеттіктер мен
мүмкіндіктерге негіздей отырып құрастыру талаптарын елеулі ғұлама-
педагогтардың бәрі де алға тартып отырған. Дегенмен, ескеретін жәйт:
тұлғаның дамуы мен қалыптасуын бір жақты тек психологиялық шарттармен ғана
түсіндіру шынайылыққа келмейді, себебі педагогтар мен балалар өмірі табиғи
заңдылықтардан кейде басымдау түсетін әлеуметтік-педагогикалық жағдайларға
тәуелді келеді, тіпті сол психологиялық дүние, болмыстың өзі де арнайы
қоғамдық ықпал нәтижесінде өзгеріске келуі әбден мүмкін.
Пеадагогиканың басқа ғылымдармен байланысы адамды тұлға ретінде
зерттеуімен ортақ келетін философия және психология аймағымен шектеліп
қалмайды. Оның адамды тіршіліктегі сипатында танушы анатомия, физология,
астрология және медицина ғылымдарымен де байланысы заңды құбылыс.
Адам дамуына ықпал жасаушы табиғи және әлеуметтік факторлар
арақатынасынан туындайтын проблема-педагогика үшін өзекті мәселелердің
бірі. Адамның жекеленген табиғи дамуын зерттеуші биологияда да бұл мәселе
аса маңыздылығымен танылған.
Адамды табиғи жаратылыс туындысы және әлеуметтік болмыс жемісі
ретінде қарастыра отырып педагогика антропология ғылымындағы адам туралы
білімдердің бай қорын толық пайдаланады, осыдан олардың бәрін жалпыланған
адам бойнда теориялық бірігімге келтірумен оның сан қырлы да көп сырлы
болмысын тануға жол ашады.
Педагогиканың медицинамен байланысының нәтижесінде педагогикалық
білімдердің арнайы саласы коррекциялық (реттеуші) педагогика пайда болды.
Осыдан, өз дамуында тума немесе жасанды ауытқуы бар балаларға білім берудің
тәсілдері анықталды. Педагогиканың бұл саласы медицина деректерін пайдалана
отырып, бала деніндегі кемшіліктердің орнын толтыру мен оның қоғам өміріне
толыққанды араласып кетуін жеңілдететін терапиялық құрал-жабдықтар жүйесін
түзіп, қолданымға келтірді.
Сонымен бірге педагогиканың дами түсуі адамды қоғам мүшесі ретінде,
оны әлеуметтік қатынас, байланыстар жүйесінде зерттеуші ғылымдарға да
тәуелді келеді. Сондықтан да осы заман педагогикасының әлеуметтану,
экономика, саясаттану және басқа әлеуметтік ғылым салаларымен тұрақты да
ықпалды байланысқа түсуі кездейсоқ емес.
Педагогика және экономикалық ғылымдар арасындағы қатынастар өте
күрделі, бірақ біртекті емес. Қай заманда да экономикалық саясат қоғам
білімін қамтамасыз етудің қажетті шарты болған. Осы саладағы ғылыми
зерттеулерді экономикалық қолдау педагогика дамуына үлкен ықпал жасаушы
факторға айналып отыр. Осы ғылымдардың байланысынан Білім экономикасы
деген арнайы педагогика саласы дүниеге келіп, білім беру аймағын
реттестіруші экономикалық заңдылықтар ашылды, олардың қоғамды
сауаттандыруға байланысты ерекшеліктері зерделенді.
Педагогиканың әлеуметтану ғылымымен байланысы ежелден келе жатқан,
дәстүрлі. Себебі бұл екеуін де толғандыратын ортақ проблемалар: білімді
жоспарлау; халықтың әртүрлі топтары мен әлеуметтік қатарының негізгі даму
бағыттарын айыра тану; әрқилы әлеуметтік орта мен ұйымдардағы тұлғаның
қоғамдық кемелденуі мен тәрбиесі заңдылықтарын ашу.
Қоғам мен мемлекеттегі білім саясатының қалыптасуы әрдайым үстемдік
жүргізуші партиялар мен таптардың идеологиясы негізінде түсіндіріледі; бұл
тұрғыдан педагогика мемлекеттік оқу-тәрбие құралы ретінде саясаттану
ғылымының заңдылықтарына сүйене отырып, адамның саяси сана субъектісі
ретінде қалыптасуының шарттары мен механизмдерін белгілейді, саяси идеялар
мен талаптарды игеріп, орындау мүмкіндіктерін нақтылап, ашып отырады.
Педагогиканың басқа ғылымдармен байланыстарын талдауға сала отырып,
оларды пайдаланудың келесі формалары анықталған:
-басқа ғылымдардың негізгі идеялары, теориялық болжамдары мен
қорытындыларының педагогикада пайдалануы;
-бұл ғылымдарда қолданылатын зерттеу әдістерін шығармашылықпен қабылдап,
меншіктеу;
психология, жоғары жүйке қызметі физиологиясы, әлеуметтану және басқа да
ғылымдар зерттеулерінің нақты нәтижелерін педагогикада қолдану;
-адамды жан-жақты және көптарапты зерттеуде педагогиканың қатысуы.
Педагогиканың өзге де ғылымдармен байланысының дами түсуінен тәлім-
тәрбие
теориясының жаңа бағыттары-сыбайлас ғылымаралық пәндер жүзеге келеді. Бұл
күнде педагогика педагогикалық ғылымдардың күрделі жүйесінен құралады,
олар:
Жас кезеңдері педагогикасы- оқу мен тәрбиені адамның жас кезеңдеріне
орайластыра зерттеуші мектепке дейінгі, мектеп педагогикасы, ересектер
педагогикасы;
Коррекциялық (реттестіруші) педагогика –сурдопедагогика (кереңдер мен
естуі жетімсіздерді тәрбиелеу және оқыту), тифлопедагогика (зағиптар мен
көруі жетімсіздерді тәрбиелеу және оқыту), олигофренопедагогика (ақыл-есі
кемістер мен ақыл дамуы кем балаларды тәрбиелеу және оқыту); логопедагогика
(сөйлеу қабілеті ауытқуға түскендерді тәрбиелеу және оқыту).
Жекеленген әдістемелер-оқудың жалпы заңдылықтарын және пәндерді
оқытуда қолдану ерекшеліктерін зерттеуші пән дидактикасы.
Педагогика тарихы- әрқилы тарихи дәуірлердегі педагогикалық идеялар
мен білімдендіру тәжірибесін зерттейтін ғылым саласы.
Педагогика ғылымындағы жаңа салалардың жіктелу процесі белсенді түрде
жалғасын табуда. Соңғы жылдардың өзінде педагогиканың бұрын болмаған
салалары өзінің қажеттілік маңызымен көзге ілінуде: білім философиясы,
салыстырмалы педагогика, әлеуметтік педагогика ж.т.б.
2-Лекция тақырыбы: Педагогикалық теориялық-әдіснамалық негіздері.
Жоспары:
1. Педагогикалық теориялар: таным теориясы, пед.процесс теориясы, іс-әрекет
теориясы, тұлға теориясы, құндылықтар теориясы т.б.
Педагогика әдіснамасы жөнінде түсінік.
Ғылым дамуының басты шарты-жаңа деректермен үздіксіз толығып бару. Ал
деректердің жинақталуы мен олардың түсініктемесі ғылыми негізделген зерттеу
әдістеріне тәуелді келеді. Әдістер, өз кезегінде, ғылым аймағында әдіснама
атауын алған теориялық принциптердің бірлікті тобы міндетті байланыста
болады.
Қазіргі заман ғылымында әдіснама деп ғылыми-танымдық іс-әрекеттердің
түзілу принциптері, формалары мен тәсілдері жөніндегі білімді айтамыз.
Ғылым әдіснамасы зерттеу жүйесіндегі құрылымдық бірліктердің –нысаны,
талдау пәні, зерттеу міндеттері, зерттеу құралдар тобы ж.т.б. сипаттамасын
береді. Сонымен бірге зерттеу міндеттерінің шешімін табу процесіндегі
әрекеттер бірізділігін белгілейді. Осыдан, педагогика әдіснамасын
педагогикалық таным және болмысты қайта жасаудың теориялық ережелер
топтамасы ретінде қарастырған жөн.
Әрқандай әдіснама қалыпты көрсетпе-нұсқау және реттестіру қызметтерін
атқарады. Дегенмен, әдіснамалық білім екі күйде іске асырылуы мүмкін:
дескретивтік не прескрипитивтік.
Дескриптивтік әдіснама –ғылыми білімдердің құрылымы мен ғылыми таным
заңдылықтары жөніндегі білім ретінде зерттеу процесіне бағыт-бағдар береді,
ал прескриптивтік әдіснама –зерттеу іс-әрекеттерін реттеп барудың жол
жобасын белгілеп, көрсетеді. Дәстүрлі әдіснамалық талдауда ғылыми іс-
әрекеттерді жүзеге асырудың тиімділігімен танылған ұсыныстары және
ережелеріне байланысты құрастыру міндеттері басымдау болса, ал дескриптивті
талдауда ғылыми таным процесінде іске асырылған зерттеу әрекеттерін
қайталап баяндау, түсіндіру қызметтері атқарылады.
Әдіснамалық білімдер тобы төрт деңгейлі келеді (Э.Г. Юдин):
философиялық, жалпы білімдік, нақты ғылымдық және технологиялық.
Әдіснаманың ең жоғары философиялық деңгейі танымның жалпы принциптері мен
бүкіл ғылымның категориялар құрылымын негіздейді. Осыдан философиялық
білімдердің барша жүйесі әдіснамалық қызмет атқарады. Екінші – жалпы
ғылымдық –әдіснама деңгейінде ғылымдардың баршасында не көпшілігінде
қолданылуы мүмкін теориялық тұжырымдарды белгілейді. ‡шінші деңгей –
нақты ғылым әдіснамасы қандай да нақты ғылыми пән аймағында қолданылатын
зерттеу әдістері мен принциптерінің жиынтығын құрайды. Нақты ғылым
әдіснамасы белгілі саладағы ғылыми тануға тән болған проблемаларды, сондай-
ақ жоғарылау келген әдіснамалық деңгейлерге байланысты алға тартылатын
мәселелерді де қамтиды, мысалы: (моделдеу) проблемалары. Төртінші деңгей –
технологиялық әдіснама –зерттеу әдістері мен техникасын белгілеп, деректі
эмпирикалық материалдарды жинақтап, алғашқы өңдеуден өткізіп, кейін
оларды ғылыми білімдер өрісіне қосу қызметтерінен хабар береді. Бұл
деңгейдегі әдіснамалық білім нақты көрсетпе-нұсқау сипатына ие. Әдіснаманың
барша деңгейлері күрделі жүйеде бірігіп, өзара сабақтастықпен байланысты
келеді. Ал әрқандай әдіснамалық деп танылған білімнің мазмұндық негізі
философиялық деңгейден іздестіріледі, себебі таным процесі мен болмысты
қайта жасау әрекеттерінің дүниетаным, көзқарас бағдары осы философиямен
айқындалады.
Педагогиканың философиялық негіздемесі.
Қазіргі кезеңде адам зерттеулеріне байланысты әрқилы ғылымдар
әдіснамасы сипатында көптеген философиялық бағыт-бағдарлар, теориялық
көзқарастар бірқатар жасауда. Солардың ішінен педагогикады қолданымын тауып
жүрген келесі философиялық білімдерді ажыратуға болады: экзистенциализм,
прагматизм, неотизм, неопозитивизм, диалектикалық материализм ж.т.б.
Экзистенциализм немесе адамның тіршілік, болмыс толғаныстары
философиясы. Бұл бағытты дәріптеуші көрнекті өкілдер: Н.А. Бердяев, Л.И.
Шестов (Ресей), М. Хайдеттер, Г. Ясперс (Германия), Ж. Сатр, А. Камю
(Франция), Э. Брейзах, П. Тиллих (АҚШ) ж.т.б. Экзистенциализмнің негізгі
ұғымы-тіршілік-өз меніне шомған жекеленген адам болмысы.
Экзистенциалистер түсінігінде шынайы дүние субъект болуына тәуелді. Олар
тікелей объектив білімдер мен объектив шындықты мойындамайды. Сырттай дүние
әр адамның ішкі мені тарапынан қалай қабылданса, солай танылуы тиіс.
Экзистенциалистер қазіргі қоғамның жеке адамды күйреуге соқтыратын,
өзіндік ерекшелігін жойып, қауымнан аласталатын және т.б. келеңсіздіктерді
алға тартады. Мұндай қиыншылықтан құтылудың жолын олар әр адамның өзін-өзі
кемелдендіру әрекетімен байланыстырады. Осыдан, мектептің мақсаты,
экзистенциалистердің пікірінше, оқушыларды өзін-өзі қалыптастыруға үйретіп,
өз менін жасауға қажет тәрбие, білім беру.
Шынайы білімдерге қарсы тұруымен аталған бағыт теоретиктері мектеп
бағдарламалары мен оқулықтарына қарсылық білдіреді. Білім құндылығы мен
қажеттілігі әр нақты тұлға үшін өзіндік маңызға ие болуынан мұғалімнің
міндеті оқу, тәрбие материалын игеруде оқушыға толық еркіндік беріп, оның
ынта-ықыласы мен қызығуларына жол ашу. Заттар мен құбылыстар мәнін ұғыну
оқушы еркінде. Ал бұл ұғу процесі санаға негізделмей, бала сезімдері,
арманы мен сеніміне орай іске асырылады. Экзистенциализм жекелеп оқытудың
философиялық негіздемесі ретінде танылып отыр.
Неотомизм – орта ғасырлық діни философ Фома Авинскийден бастауын
алған әдіснамалық бағыт. Бұл ағымның ерекшелігі – сана объективтігін
мойындайды. Бірақ мұның астарында сыр бар: сана неотомистер үшін діни
догмаларды дәлелдеу мен шіркеудің адамдарға болған ықпалын күшейте түсу
құралы ретінде ғана қажет.
Ғылыми білімдердің адамдар өміріне жан-жақты, берік енуін
мойындаудан, неотомистер ортағасырлық Ф.Аквинский идеяларын осы заман
жағдайлары мен талаптарына сәйкестендіре қолдануға мәжбүр болып отыр.
Алайда олар танымында дүние екі талай: заттасқан және рухани. Заттасқан
болмыс- ең төмен деңгейлі, өлі, мақсаты мен мәні жоқ дүние – оны зерттейтін
ғылым. Эмпирикалық деректерді жинауға бадарланған ғылым дүние мәнін ашуда
қауқарсыз, себебі ол мән Алланың қолында. Сондықтанда анайы шындық,
неотомистердің пікірінше, жаратқан ақылымен ғана танылады, Аллаға жақындай
түсу және оның аяны арқасында ғана пенде санасына қонады.
Неотомистер жас ұрпақты тәрбиелеуде діннің жетекшілік рөлін
уағыздайды. Олардың (Ж.Жаритен, У.Канингхем, М.Адлер, М.Казотти және т.б.)
еңбектерінде қазіргі қоғамдағы инабаттылық пен имандылықтың кеміп кетуін
қатты сынға алады. Қоғам келеңсіздіктеріне себепші қарақшылықтың,
жауыздықтың, нашақорлық пен жезөкшеліктің, маскүнемдіктің асқындап жайылуын
тілге тиек етеді. Ж.Мариетен пікірінше, адам – екі тарапты, қосарланып
жүретін заттасқан және рухани дүниеден тұрады. Соңғысы жоғары құндылық
ретінде танылып, тұлғаның адамгершілік сипатын көрсетеді. Бұл адамға мәңгі
өмір берілген Алла тартуы.
Неотомистер мектептің шектен тыс рационалдығын сынап, оны баланың
санаға дейін тума берілген сүйіспеншілік, бақыт, еркіндік пен өмір мәнінің
астарын қалайтын табиғи мүмкіндіктерін жадтан шығарғандығымен айыптайды.
Сондықтан барша оқу және тәрбие жүйесі, олардың пайымдауынша, Аллаға
жақындаса түсу ниетінен болған баладағы санаға дейінгі ұмтылысты дамытуға
бағытталуы қажет.
XIX-XX ғ.ғ. тоғысында химия, биология және т.б. жаратылыстану
ғылымдарының өрістей дамуымен философия сахнасында жаңа – позитивистік
бағыт пайда болды. Бұл бағыт өкілдері табиғаттану пәндері мен оларда
қолданылатын әдістерді әсірелей дәріптеді. Позитивистер сандық әдістермен
зерттелген дәйектерді ғана дұрыс та дәлелді деп есептеді. Таптық күрес,
қоғам дамуы, әлеуметтік қайшылықтармен байланысты проблемаларды тіпті де
жалған, ғылыми деректеуге келмейді деп жариялады. Позитивистер үшін бірден
бір мәнді ғылымдар – бұл математика мен табиғаттану, ал қоғамдық ғылымдар-
шындыққа сиыспайтын ертегі.
Неопозитивизм мәндік тұрғыдан өз негізі позитивизмді қолдай отырып,
қазіргі заман ұғымдары мен терминдерін пайдалануымен осы дәуір
философиясында елеулі орын иеледі. Педагогика әлсіздігін, неопозитивистер,
оның шынайы деректерге орынды мән бермей, пайдасыз идеялар мен абстракцияға
бой ұрғандығынан көреді. Неопозитивизмнің көрнекті өкілі- ірі атомшы
ғалым, АҚШ-тың саяси қайраткері – Дж. Конант. Оның Бүгінгі Америка орта
мектебі, Американ мұғалімдерін дайындау атты еңбектері АҚШ
педагогикасының өркендеуіне зор үлесін қосты.
Позитивизм бағытын қолдаған ірі физик, математик, химик ғалымдар
өткен ғасырдың 60-70 жылдарындағы жаратылыстану –математикалық білімдері
мазмұнын жаңалауда үлкен ықпал етті. Олар білім беру жолында мазмұнға
емес, әдістерге елеулі мән беріп, оқу мен тәрбие басты білім емес, ал оны
ұғу мен игеру әдістері - деген тұжырымды алға тартты.
Прагматизм философиялық ағым ретінде XIX-XX ғ.ғ. шектерінде пайда
болды. Ғылым, техника және өндірістің қарқынды дамуы материалистік
философияның тұғырын бекіте түсіп, абсолюттік идеализмнің негіздеріне ақау
салды. Прагматистік бағытты қалаушылар идеализм мен материализмнен
бөлектенген жаңа философияны ұстанатынын жария етті. Прагматизмдегі басты
ұғым- тәжірибе, іс(грекше прагма), осыдан олар болмыс танудың негізі
жеке адамның іс-тәжірибесінде деп біледі де объектив білімдерді мойындаудан
бас тартады. Олардың пікірінше, адамның практикалық іс-әрекетінің
нәтижесінде алынған, ол үшін құндылықты болған білімдер ғана шынайы сипатта
болуы мүмкін.
Прагматизмнің аса көрнекті өкілі- американдық ғалым-Дж.Дьюи. Оның
шығармашылығымен жүзеге келген прагматикалық педагогика көптеген елдердің,
әсіресе АҚШ-тың мектептік білім жүйесінің қалыпқа түсіп, өркендеуіне зор
ықпал жасады, әлі де ықпал жасауда. өзінің көптеген педагогикалық
еңбектерінде Дж.Дьюи ескі, схоластикалық мектепті сынай отырып, оқу мен
тәрбиеге орай аса маңызды болған бірқатар принциптерді алға тартты. Олардың
ішіндегі бала белсенділігін дамыту, бала оқуының ықпалды мотиві, қызығуға
дем беру принциптерінің орындалуын білім игертудегі басты міндет деп
есептеді.
Прагматизмнің тірек ұғымы тәжірибеге сүйене отырып, Дж.Дьюи оқу
процесінің негізі – баланың жекеленген іс-әрекеттік тәжірибесінде болатынын
уағыздады. Оның ойынша, оқу-білім мақсаты балаға тумадан берілген
инстинкттер мен қабілеттердің өзіндік көрінуіне ықпал жасау. Дж.Дьюи және
оның ізбасарлары (Т.Брамельд, А.Маслоу, Э.Келли және т.б.) инабаттылық
тәрбиесі мәселелерін де осы жекеленген тәжірибе тұрғысынан қарастыруды
дәріптейді. Адам өз әрекет-қылығын басқаруда алдын ала жоспарланған
принциптер мен ережелерге тәуелді болмай, нақты жағдай мен көзделген
мақсатқа орай белгілі әрекетке кірісуі қажет екендігін мақұлдайды. Жеке
табысқа жету жолында жәрдем бергеннің бәрін неопозитивистер ізгілік нышаны
ретінде таниды.
Диалектикалық материализм табиғат, қоғам және ойлау процестерінің
жалпы қозғалыс және даму заңдылықтары жөніндегі философиялық білім ретінде
XIXғ. 40-жылдарында туындады. Ол XX ғ. әсіресе социализм елдерінде кең
өріс тапты. Бұл бағыттың көрнекті өкілдері- К.Маркс және Ф.Энгельс қоғам
тарихын танудың құралы материализмді жариялай отырып, теориялық таным үшін
қоғамдық тәжірибенің рөлін негіздеді, материализм мен диалектиканы табиғи
ұштастыққа келтірді.
Диалектикалық материализмнің негізгі тұжырымдары келесідей: материя –
бірінші, ал сана – одан туындаушы, материяның (адам миының) даму
нәтижесінде пайда болып, одан келетін өнім (материалистік монизм принципі);
объектив дүние мен сана құбылыстары себепті шарттасқан, өзара байланысты
және тәуелді (детерминизм принципі); барша заттар мен құбылыстар қозғалыс
жағдайында болып, дамиды және өзгеріске келеді.
Диалектикалық материализм философиясында аса маңызды орын диалектика
заңдарына берілген: сандық өзгерістердің сапалық ауысуы, қарама-қарсылық
брлігі мен күресі, жоқты жоққа шығару.
Диалектикалық материализм педагогикасының негізгі идеялық ұстамы-
тұлға қоғамдық қатынастардың объекті де, субъекті де. Адамның тұлғалық
дамуы мен кемелденуі сыртқы жағдайлармен себепті тәуелділікте
(детерминирован), сонымен бірге сол нақты адамның табиғи болмысына
байланысты. Тұлға дамуында жетекшілік рөл – тәжірибеде. Ал тәрбие тарихи
және таптық сипатқа ие болған күрделі әлеуметтік процесс. Тұлға және адам
іс-әрекеті ажырамас тұтастық құрайды, яғни тұлға іс-әрекетте, еңбекте
көрінеді және қалыптасады.
Жаңаланған дәуір педагогикасы философиялық деңгейлі әдіснамаеы өз
ғылыми зерттеулерінің бас қаруы ретінде міндетті түрде қолданып, пайдалануы
қажет.
Жүйелілік принципінің мәніне орай әрқандай салыстырмалы дербес
бірліктер өз бетінше шектелмей, өзара байланысты даму мен қозғалыста
қарастырылады. Осыдан ол жүйені құраушы элементтерде көріне бермейтін
біріктіруші жүйелік қасиеттер мен сапалық белгілерді анықтауға көмектеседі.
Жүйеліліктің заттасқан және тарихи қырлары келесдей зерттеу принциптерін
бірлікте іске асыруды қажет етеді: тарихилық, нақтылық,
көптараптыбайланыстар мен дамуды ескеру.
Жүйелілікті ескере білуден педагогикалық теория, эксперимент пен
практика тұтастығы орындалады.
Теориялық негізде жобаланған, экспериментте біршама тексерілген ғылыми
білімдер мен тұжырымдардың шынайылылығы практика міндеті мен талаптарына
орай өлшестіріледі. Практикадан білімнің жаңа іргелі проблемалары
туындайды. Сонымен, теория практикалық шешімдердің дұрыстығына арқау
болады, ал білім тәжірибесіне байланысты ұланғайыр проблемалар мен
міндеттер іргелі дәстүрлерді қажет ететін жаңа сұрақтардың туындауына жол
ашады.
Педагогикалық зерттеулердің әдіснамалық принциптері.
Жүйелілік әдісін қолданудан педагогикалық жүйе мен дамудағы тұлға
бойындағы біріктіруші (интегратив) инвариантты жүйе құрастырушы байланыстар
және қатынастар ажыралып танылады; жүйедегі факторлардың қайсысы тұрақты,
негізгі, ал қайсысы ауыспалы (екінші дәрежелі) болатындығын зерттеп, оларды
қалыптастырудың жолдары ашылады. Сонымен бірге жүйелілік тұтас тұлға
дамуында жеке компоненттердің ролі мен маңызын айқындап береді. Бұл
тұрғыдан, жүйелілік педагогикалық процесті құрастыру мен іске асыруда сол
процестің мақсаты, субъекті, нәтижесі және оның тиімділігінің басты
көрсеткіші тұлғаға бағыттауда қолданылатын жеке адамның тұлғалық
ерекшеліктерін ескеру принципімен (личностный подход) тығыз байланыста
келеді. Осы принцип негізінде адам даралығы, оның интеллектуалдығы мен
ізгілігі, сый-сияпаты танылуы міндетті. Осыдан білім игеру барысындағы
тұлғаның табиғи нышандары мен шығармашылық мүмкіндіктерін пайдалану талабы
қойылады, әрі бұл үшін қажетті жағдайларды жасау мүмкіндігі туады.
Іс-әрекет – тұлға дамуының негізі, құралы және басты шарты. Ал бұл
жағдаяттың педагогикалық зерттеулер мен тәлім-тәрбие практикасында іс-
әрекеттік принципін жүзеге келтірумен тығыз байланысқан. Себебі
тәрбиеленушіні дербес өмір мен әрқилы қызметтерге дайындау үшін оны
мүмкіндігінше сол қызмет түрлеріне қатыстыру қажет, яғни толыққанды
әлеуметтік және ізгілік өмір-тіршілік қатынастарын ұйымдастыру талабы
қойылады.
Іс-әрекеттік принциптің орындалуын қамтамасыз етуден бала таным,
еңбек және адамаралық қатынастар аумағына енеді. Бұл өз кезегінде, адам
мәнінің, оның іс-әрекетіне қарағанда көптарапты әрі күрделі болатынынан
хабар ететін полисубъекттік бағыт әр адамның оңтайлы және ұдайы даму мен
өзіндік жетілудің жекеленген мүмкіндіктеріне ие екендігіне сенім ұялатады.
Бұл жағдайдағы тұлғаның өзіндік жетілуге бағытталған белсенділігі мен
қажеттерінің біртұтастығы аса үлкен маңызға ие. Олардың кемелденуі
полисубъекттік (диалогтық) принципте түзілген басқа адамдармен араласу
барысында іске асып барады. Тұлғалық және іс-әрекеттік принциптермен
ұштасқан диалогтық бағыт-бағдар гуманистік педагогиканың әдіснамалық мәнін
құрайды.
Жоғары да аталған әдіснамалық принциптердің іске асуы
мәдениеттанымдық (культуралогиялық) бағыт-бағдардың орындалуымен
байланысты. Себебі мәдениет адам іс-әрекетінің ерекше амалы. Іс-әрекеттің
әмбебап сипаттамасы бола тұрып, ол әрқандай қоғамдық қызмет түрінің, оның
құндылықты ортақтық (типологиялық) ерекшеліктері мен нәтижесінің әлеуметтік
–гуманитарлық бағдарламасын айқындап, орындалу жол-жобасын күні ілгері
белгілейді. Сонымен, тұлғаның мәдениетті игеруімен оның шығармашыл іс-
әрекетке болған бет бұрысы байқалады.
Адам, сәби нақты әлеуметтік-мәдени ортада жасайды, оқып тәрбиеленеді,
ол қандай да ұлыс құрамының мүшесі. Осыған байланысты мәдениеттанымдық
бағыт этнопедагогикалық бағдар сипатын алады. Бұл бағыттардың өзара тәуелді
ұштастығынан жалпы адамзаттық (интернационалдық), ұлттық және тұлға
даралығының біртұтас сабақтастығы туындайды.
Педагогикада жаңа қалыптасып келе жатқан әдіснамалық бағыттардың бірі-
бұл антропологиялық көзқарас. Тәлім-тәрбие барысында адам жөніндегі барша
ғылымдар жетістігін пайдаланып, оны педагогикалық процесті түзу мен іске
қосуда ескеру – осы антропологиялық бағыт талабы. Антропологиялық ғылымдар
ауқымы өте кең. К.Д.Ушинскийдің пікірінше бұлар: адам анатомиясы,
физиологиясы және патологиясы; психология, логика, философия, география
(адам баспанасы), статистика, саяси экономия және кең мағынадағы тарих
(дін, өркениет, философиялық жүйелер, әдебиет, өнер және тәрбие тарихы).
Осы ғылымдардың бәрінде де, оның пайымдауынша, тәрбие нысаны, яғниадам сапа-
қасиеттеріне байланысты деректер мен оның жан-жақты қатынастары баяндалады,
салыстырылады, әрі топтастырылады. Егер педагогика адамды барша қатынастар
аясында тәрбиелегісі келсе, ендеше ол өз нысанын да жан-жақты танығаны
абзал . К.Д.Ушинскийдің бұл тұжырымы педагогика үшін бұлжымас шынайы
тағылым.
Гуманитарлық білім саласы ретінде танылған педагогиканың әдіснамалық
принциптерін және олардың мән-мағынасын ажырата білудің нәтижесінде біз: 1)
арнайы ұйымдастырылған тәлім-тәрбиенің шынайы проблемаларын нақ танып,
оларды шешудің стратегиясы мен негізгі әдістерін айқындауымызға болады: 2)
бұл аса маңызды болған білім проблемаларын тұтастай және диалектикалық
бірлікте талдауға мүмкіндік береді; 3) аталған әдіснамалық принциптер
арқасында шынайы, болмысқа сай ғылыми деректерді пайдалана отырып, өткен
дәуірімізден үстемдік жасап, педагогиканың тұсауына айналған әкімшіл нұсқау
көрсетпелерден түбегейлі құтылуға мүмкіндік аламыз.
Педагогикалық зерттеулерді ұйымдастыру
Педагогика саласындағы зерттеулер – бұл білім заңдылықтары, оның
құрылымы мен механизмдері, мазмұны, принциптері мен технологиясы жөніндегі
жаңа мәліметтерді алуға бағытталған ғылыми ізденіс процесі және оның
нәтижесі. Педагогикалық зерттеулердің міндеті- деректер мен құбылыстарды
түсіндіру және оларды алдын ала болжастыру.
Бағытталу тұрғысынан педагогикалық зерттеулер іргелі (фундаменталды),
қолданбалы және болжам-жобалау (разработки) деңгейіндегі болып үш топқа
бөлінеді. Іргелі зерттеулер нәтижесінде педагогиканың теориялық және
практикалық жетістіктерін қорытушы жалпы тұжырымдамалар алынады немесе
болжам жобалаумен педагогикалық жүйелерді дамытудың моделдері ұсынылады.
Қолданбалы зерттеулер – бұл педагогикалық процестің кейбір тараптарын
тереңдей тануға, алуан қырлы педагогикалық қызметтің заңдылықтарын ашуға
бағдарланған істер. Болжам жоба – бұрыннан белгілі теориялық көзқарастарға
негізделген нақты ғылыми-практикалық ұсыныстар дұрыстығын дәлелдеп, оларды
практикалық айналымға қосу бағытында істелетін жұмыс.
Қалаған педагогикалық зерттеу көпшілік қабылдаған әдіснамалық
тиектерге орай жүргізіледі. Педагогикада олардың қатарына – зерттелуге тиіс
проблема, тақырып, нысан және оның дені (предмет), мақсат, міндеттер мен
болжамдар, қорғалуы тиіс идеялар – кіреді. Педагогикалық зерттеулер сапасын
танытушы негізгі көрсеткіштер: зерттеу көкейкестілігі, жаңалығы, теориялық
және практикалық маңыздылығы.
Зерттеу бағдарламасы, әдетте, екі бөлімнен тұрады: әдіснамалық және
іс-әрекеттік (орындау-процедуралық). Алғы бөлімде тақырып көкейкестілігі
негізделеді, проблема нақтыланады, зерттеу нысаны мен дені, мақсаты мен
міндеттері айқындалады, негізгі ұғымдары белгіленеді, зерттеу нысаны
бастапқы жүйелі талдауға салынып, қызметтік болжам жасалады. Ал екіншіде –
зерттеудің стратегиялық жоспары түзіледі, сонымен бірге ідер алды
деректерді жинақтау мен оларды іріктеудің реті және негізгі шаралары
жасалады.
Зерттеу көкейкестілігін негіздеудің мәні- оқу мен тәрбиенің теориясы
және практикасын бұдан былай да дамыту үшін тиісті проблемалардың
қажеттігін, дер кезінде зерттеліп, шешімін табудың маңыздылығын түсіндіру.
Көкейкесті зерттеулер белгілі кезеңдегі аса күрделі де қажет мәселелердің
жауабын береді, педагогикалық ғылымға қойылатын қоғамның әлеуметтік
тапсырысын бейнелейді, практикада орын алған келелі қайшылықтарды ашады.
Көкейкестілік тиегі өзгермелі, қозғалысты, уақыт пен нақты әрі ерекше
жағдайларға тәуелді. Жалпыланған күйде көкейкестілік ғылыми идеялар мен
практикалық ұсыныстарға болатын сұраныс (қандай да қажеттілікті қамтамасыз
ету үшін) пен дер кезеңдегі ғылым мен практиканың мүмкіндігі арасындағы
айырмашылық деңгейін сипаттайды.
Зерттеу тақырыбы шешімі қалтқысыз табылуы қажет, өте күрделі де
қоғамдық маңызға ие болған проблемалармен ұштасқан әлеуметтік тапсырыс
нақты тақырыптың негіздеме дәйегін талап етеді. Ал бұл, өз кезегінде,
қойылған мәселенің ғылым аймағында зерттелу дәрежесінен туындайды.
Егер әлеуметтік тапсырыс педагогикалық практиканы талдаудың
нәтижесінде ұсынылатын болса, ғылыми проблеманың өз негізі басқаша. Оның
міндеті ғылым құрал-жабдықтарын пайдалана отырып, негізгі қарама-
қарсылықтарды баяндап беру. Әдетте, проблема шешімі зерттеу мақсатын
құрайды. Мақсат – қайта түзіліп, өрнектелген проблема.
Проблема нақтыланып, өрнектелгеннен соң, зерттеу нысанын таңдау
кезегі келеді. Нысанға педагогикалық процесс, педагогикалық болмыстың бір
саласы немесе қайшылықтарымен жүз берген қандай да педагогикалық қатынас
алынуы мүмкін. Басқаша айтсақ, өз ішінде нақты не әлі де күмәнді
қайшылықтарды қамтып, проблемдік ситуацияларды туындатқан жағдайлардың
баршасы нысан есептелінеді. Танымдық процесс бағытталғанның бірі- нысан.
Зерттеу дені (предмет) -нысан бөлшегі, бір тарапты, яғни бұл түбегейлі
зерттеуді қажет еткен нысанның теориялық не практикалық тұрғыдан өте
маңызды сапа-қасиеттері, қырлары мен сырлары.
Зерттеу мақсаты, объекті және деніне сәйкес, әдетте, болжамды
(гипотезаны) тексеру мен дәйектеуге арналған зерттеу міндеттері
белгіленеді. Гипотеза – бұл шынайылылығы әлі дәлелденуі қажет теориялық
негізі бар болжамдар жиынтығы.
Ғылыми жаңалылық тиегі аяқталған зерттеулердің сапасын бағалау үшін
қолданылады. Ол қазіргі кезеңде әлі белгісіз, педагогикалық әдебиеттер
тобына енбеген білім заңдылықтары, олардың құрылымы мен механизмдері,
мазмұны, принциптері мен технологиясын сипаттаушы теориялық және
практикалық қорытындылардың мазмұнын өрнектейді.
Зерттеу жаңалылығы қаншалықты теориялық маңызға ие болса, соншалықты
практикалық қажеттілікке ие. Зерттеулер нәтижесінде түзілген
тұжырымдамалар, алынған гипозалар, ашылған заңдылықтар, әдістер, бағыттар,
көзқарастар, проблеманы айқындау моделі орындалған ғылыми істердің
теориялық маңызын танытады. Ал зерттеудің практикалық маңызы жаңа
ұсыныстар, нұсқаулар және т.б. дайындауға арқау болуында.
Жаңалылық тиектері, теориялық және практикалық маңыздылық зерттеу
типтеріне орай бір-бірімен ауысып барады, сондай-ақ жаңа білімдердің пайда
болу уақытына да тәуелді келеді.
Зерттеу ізденістерінің логикасы мен қозғалысты өзгермелілігі
(динамикасы) бірнеше сатылық-эмпирикалық, гипотетикалық, эксперименталды-
теориялық немесе теориялық, прогностикалық- жұмыстар орындауды қажет етеді.
Зерттеудің эмпирикалық сатысында зерттеу нысанының қызметтік бағамы
алынады, шынайы оқу-білім тәжірибесі, ғылыми білімдер деңгейі мен құбылыс
мәнін түсіну қажеттігі арасындағы қарама-қарсылықтар көрінеді, ғылыми
проблема өрнектеледі. Эмпирикалық талдаудың басты нәтижесі – зерттеудің
алғашқы тұжырымдамалары ретінде қабылданған, бірақ әлі тұтастығы
тексеріліп, бекуі қажет болжамдар мен шамалаулар жүйесінен түзелетін
зерттеу гипотезасынан көрінеді.
Гипотетикалық сатыдағы ізденіс жұмыстарының мәні: зерттеу объектті
жөніндегі деректік болжамдар мен олардың мәнін айқындап алу қажеттігі
арасындағы қарама-қарсылықтарды шешіп алу, содан соң зерттеудің эмпирикалық
деңгейінен оның теориялық (эксперименталды-теориялық) деңгейіне өтудің
дайындық жағдайларын жасау.
Теориялық саты зерттеулерінде назарға алынған нысан жөніндегі
функционалдық және гипотетикалық болжамдар мен ол туралы жүйелі шамалаулар
қажеттігі арасындағы қайшылықтарды үйлестіру жұмыстары орындалады.
Теорияның белгілі қалыпқа келуі прогностикалық сатыға жол ашады,
осының нәтижесінде тұтастай құрылым болып танылған зерттеу нысаны жөніндегі
соңғы алынған идеялық ақпараттар мен олардың ендігі, жаңа жағдайларда даму
мүмкіндіктерін көргендікпен алдын-ала жобалау қажеттігі арасындағы
текетіресті шешу талабы қойылады. Теорияның міндеті – осы сан қилы
талаптардың объектив шешіміне негіз болу.
Педагогикалық зерттеу әдістемесі мен әдістер жүйесі.
Зерттеу әдістемесінің (методика) дайындығы ғылыми ізденіс логикасына
орай жүргізіледі. Бұл әдістеме өте күрделі де сан қилы қызметтермен
байланысты нысан болған білімдену процесін аса жоғары шынайылылықпен
зерттеуге мүмкіндік беретін теориялық және эмпирикалық әдістер (метод)
тобынан құралады. Әдістердің тұтастай бір бөлігін қолданудан назарға
алынған проблема жан-жақты айқындалады, оның барша қырлары мен шектері
түгелдей зерттеуден өтеді. Педагогикалық зерттеу әдістерінің әдіснамадан
өзгешелігі- бұл педагогикалық құбылыстарды зерттеу, олар жөніндегі ғылыми
ақпараттарды жинақтап, заңдылықты байланыстар, қатынастарды анықтау, оның
нәтижесінде ғылыми теория қалыптастыру мақсатымен жүргізілетін іс-әрекет
жолдары мен тәсілдерінің өзі. Әдістер көп түрлі де сан қилы, бірақ
жүйелестіре келгенде бұлардың бәрі үш топқа ажыралады: 1) педагогикалық
тәжірибені зерттеу әдістері, 2) теориялық зерттеу әдістері, 3)
математикалық әдістер.
Педагогикалық тәжірибені зерттеу әдістері – білім беру процесін
ұйымдастырудың көз алдымызда қалыптасқан тәжірибесін зерттеудің жолдары.
Зерттеуге озат тәжірибе, яғни танымал мұғалімдер мен қатардағы тәлімгерлер
қызметтері бірдей алынады. Олардың жұмыстарында кезігетін қиындықтар
педагогикалық процесс қайшылықтарымен, пайда болған не енді туындауы мүмкін
проблемалармен байланысты келеді. Педагогикалық тәжірибені зерттеу
барысында келесідей әдістер қолданылады: бақылау, әңгімелесу, интервью,
анкеттеу, оқушылардың жазба, графикалық және шығарма жұмыстарын көзден
өткеру, педагогикалық құжаттармен танысу.
Бақылау – зерттеу барысында нақты дерек материал жинақтау мақсатымен
қандай да педагогикалық құбылыстың назарға алынуы. Бақыланған құбылыстар
міндетті түрде хатталады. Бақылау нақты нысанмен жете танысуға орай алдын
ала белгіленген жоспар бойынша жүргізіледі. Бақылау жұмысы келесі
кезеңдерге бөлінеді: 1) міндеттері мен мақсаттарын айқындау; 2) бақыланатын
объект, оның элементтерін және ситуацияларын таңдастыру; 3) бақылау және
оның барысында ақпарат топтастыруға оңтайлы әрі тиімді тәсілдерді іріктеу;
4) байқалғандарды хатқа түсіру формасын ойластыру; 5) жинақталған
ақпараттарды өңдеу және дәйектеу.
Бақылау түрлері: араласа бақылау – ізденуші зерттеу жүргізіп жатқан
топтың мүшесі ретінде қатысады; сырттай бақылау- зерттеуші ізденіс
жұмыстарына тікелей араласпайды; ашық және жасырын бақылау; тұтастай және
таңдамалы бақылау.
Бақылау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-Лекция тақырыбы: Педагогикалық теориялык-әдіснамалық негіздері
Жоспары:
1.1..Педагогика пәні және оның міндеттері.
1.2. Педагогика ғылымының негізгі ұғымдары: тәрбие, оқыту, білім
беру, пед.процесс.
1.3. Педагогиканың басқа ғылымдармен байлынысы.
1.4. Педагогикалық ғылымдар жүйесі.
1.5. Педагогиканың әдіснамалық негіздері.
Ғылым өкілдерінің ойынша педагогика адамзат білімдерінің пәнаралық
аймағын құрайды. Осыдан мұндай көзқарас педагогиканың дербес теориялық
ғылым екендігін, яғни педагогикалық құбылыстардың идеялық түйіні боларын
тіпті де мойындамайды. Бұл жағдайда педагогикалық нысан ретінде әртүрлі
күрделі болмыс объекттері (космос, мәдениет, саясат және т.б.) қабылданары
сөзсіз.
Енді ғалымдар тобы педагогикаға басқа ғылым салаларынан (психология,
жаратылыстану, әлеуметтану және т.б.) алынған білімдерді жанама түрде
пайдаланып, оқу және тәрбие аймағында туындайтын мәселелерді шешуге
икемдестірілген қолданбалы пән рөлін таңдады. Бұлай болғанда педагогикалық
практиканың іске асуы мен өзгерістеріне тұғырлы тірек болар тұтастай
теориялық негіз қалыптасуы мүмкін емес. Мұндай педагогика мазмұны
педагогикалық құбылыстардың жеке тақырыптары жөніндегі кездейсоқ,
жүйеленбеген байланыссыз деректер жиынтығы күйінде көрінері екінің біріне
аян.
Қазіргі кезеңде ғылым мен практикаға үшінші ғылыми тұжырым өз
тиімділігімен танылып отыр: педагогика- өзіндік нысаны мен зерттеу пәніне
ие салыстырмалы дербес білім саласы (Педагогика оқулықтарының ең соңғы
басылымдары: Б.Т.Лихачев, И.П.Подласый, В.А.Сластенин және т.б.).
Педагогика нысаны. Педагогика ғылымының нысан ерекшелігі жөнінде
батыл ой ұсынған ғалым және практик А.С.Макаренко болды. Оның пікірі:
көпшілік педагогика нысаны бала деп біледі, алайда бұл дұрыс емес. Ғылыми
педагогика зерттеулерінің объекті – бұл педагогикалық дерек (құбылыс).
Дегенмен, бала, адам да зерттеуші назарынан тыс қалмайды. Керісінше, адам
жөніндегі ғылымдардың бірі болғандықтан, педагогика аталған объекттердің
тұлғалық дамуы мен қалыптасуына мақсатты бағдарланған саналы іс-әрекеттер
аймағын зерттеп барады. Осыдан, педагогика өз нысаны ретінде жеке адам
(индивид) не оның психикасын қарастырмай (бұлар психология объекті), оның
дамуына байланысты педагогикалық құбылыстар жүйесін зерттеуге алады.
Сондықтан да педагогика нысаны деп қоғамның мақсатты бағдарланған іс-әрекет
процесінде дара адам дамуына себепкер болған болмыс құбылыстарын айтамыз.
Бұл құбылыстар педагогика ғылымында білімдену (образование) атамасымен
белгіленіп, педагогика шұғылданатын шынайы дүниенің бір бөлігін танытады.
Педагогика пәні. Білім, білімдену процесі тек педагогиканың ғана
меншікті зерттеу аймағы емес, оның зерттеуімен философия, әлеуметтану,
жантану, экономика және де басқа ғылымдар шұғылданады. Мысалы, экономист
білім жүйесінде өндірілген еңбек ресурстарының шынайы мүмкіндіктер
деңгейін анықтай отырып, олардың дайындығына жұмсалатын қаржы мөлшерін
белгілеуге тырысады.
Социолог өз міндетіне орай білім жүйесінде дайындықтан өткен
адамдардың әлеуметтік ортаға икемдесу қабілеттері мен ғылыми-техникалық
процеске және әлеуметтік өзгерістер жолында ықпал ету мүмкіндіктерін
білгісі келеді.
Философ, өз кезегінде, ауқымдылау бағдарды негізге ала отырып, білім
саласының жалпы міндеттері мен мақсаттары жөніндегі сұрақтарға жауап
іздестіреді: Білімнің бүгінгі жайы қалай? Ол келешекте қандай болмақ?
Психолог білімді педагогикалық процесс ретінде қарастыра отырып, оның
психологиялық қырларына назар аударады. Саясаткер қоғам дамуының нақты
кезеңіндегі мемлекеттік білім саясатының тиімділік деңгейін тануға ұмтылады
т.с.с.
Әлеуметтік құбылыс болған білімді зерттеудегі әртүрлі ғылымдардың
қосқан үлесі, әлбетте, құнды да қажетті, бірақ олардың бәрі де адамның
күнделікті өсу және даму процестерімен байланысқан білімнің мәндік астарын
және сол даму процесіндегі педагог пен оқушы ықпалдастығы мен оған сәйкес
жүйелік құрылымдарды назардан тыс қалдырады. Солай болуы заңды да, себебі
аталған проблемалардың баршасы арнайы ғылым – педагогиканың зерттеу
нысандары.
Осыдан, педагогиканың пәні – арнайы әлеуметтік мекемелерде
(институттарда): отбасы, білім беру және мәдени-тәрбие орындарында –мақсат
бағдарлы ұйымдастырылған шынайы біртұтас педагогикалық процесс ретінде
көрінетін жүйеленген білім саласы. Бұл тұрғыдан педагогика әрбір адамның
бүкіл өмір бойы дамуының кепілі және құралы болған педагогикалық процестің
мәні мен мазмұнын, заңдары мен заңдылықтарын және оның бүгінгі бағыт-
бағдары мен болашақ өркендеу жолын зерттеуші ғылым жүйесін аңдатады. Осы
негізде педагогика тәлім-тәрбие процесінің ұйымдасу теориясы мен
технологиясын, педагог іс-әрекетін (педагогикалық қызметті) және
оқушылардың әрқилы оқу жұмыстарын жетілдірудің формалары мен әдістерін әрі
олар арасындағы оқу істері төңірегінде туындап отыратын қарым-қатынас,
ықпалдастық стратегиялары мен тәсілдерін нақтылап, ашып отырады.
Педагогика ғылымының қызметтері. Дербес ғылым ретінде танырған
педагогиканың қызметтері оның жоғарыда аталған пәндік сипаттарымен
сабақтас, яғни табиғи бірлікте іске асырылуы қажет теориялық және
технологиялық міндеттер.
Педагогиканың теориялық міндеттері үш деңгейде жүзеге асырылады:
-сипаттау немесе түсіндіру – озат әрі жаңашыл педагогикалық
тәжірибені зерттеу;
-анықтау (диагностикалық) – педагогикалық құбылыс жағдайын, педагог
пен оқушы іс-әрекеттерінің нәтижелілігі немесе тиімділігін және оларды
қамтамасыз етуші шарттар мен себептерді айқындап алу;
-болжау (прогноздау) – барша педагогикалық жағдаяттарды табиғи
тұтастық күйінде эксперименталды зерттеуден өткізу және оның негізінде сол
педагогикалық болмыстың жаңаланған моделін құрастыру.
Теориялық қызметтің прогноздық деңгейі педагогикалық құбылыстардың
мәнін ашу, педагогикалық процестің түп-төркінінде орын алатын құбылыстарды
таба білу, сонымен бірге болып қалуы мүмкін ықтималды өзгерістерге ғылыми
негіздеме бере алу сынды іс-әрекеттермен байланысты. Осы деңгейде
анықталған деректерге орай оқу және тәрбие теориясы анықталып, білім беру
практикасына жетекші рол атқарушы озық педагогикалық жүйе моделі құрылады.
Педагогиканың технологиялық қызметтері де үш көрініс береді:
- жобалау (проекттеу) – педагогикалық іс-әрекет пен оның мазмұны әрі
сипатын қалыптастыру және реттеуге нұсқау болғандай теориялық тұжырымдар
мен анықтамаларды қамтыған қажетті әдістемелік материалдарды (оқу жоспары,
бағдарлама, оқулықтар мен оқу құралдары, педагокикалық ұсыныстар) жасауға
байланысты;
- жаңалау – тәрбие және білім беру тәжірибесін жетілдіру мен қайта
түзу мақсатына орай педагогика ғылымының замандық жетістіктерін мектеп
өміріне енгізе пайдалану; - ықпал таныту (рефлексивтік)және реттеу-
түзетулер енгізу (коррекциялық)- ғылыми зерттеу нәтижелерінің оқу-тәрбие
ісіне болған әсер-ықпалынан бағалау және одан соңғы ғылыми теория мен
тәжірибелік іс-әрекеттер байланысынан қажет болып қалатын реттеу-
түзетулерді іске асыру. Өзінің қоғамдық қызметтерді орындауға
қажет қабілеттерінің дамуына себепші болған әлеуметтену процесінде адам
тұғалық кемелдену сатысына көтеріледі. Адамның әлеуметтенуі оның қоғамдағы
ауысналы жағдайлар мен шарттарға икемдесе білуі ғана емес, ол өз ішіне жеке
тұлғаның дамуы, өзіндік танымы мен өз мүмкіндіктерін өз күшімен іске асыра
алу сияқты процестерді де қамтиды. Дегенмен, аталған процестерге
байланысты міндеттердің шешімі бірде мүдделі, жүйеленген болып, бүкіл
қоғам, сол үшін арнайы ұйымдастырылған мекемелердің қолдауымен және жеке
адамның ынта-ықыласына негізделсе, кейде кездейсоқ келеді. Ал осы
әлеуметтенуге орай жүргізілетін, нақты мақсатқа бағыттала ұйымдастырылған
басқару процесі білім (образование) деп аталады. Білім - өте күрделі,
өзіндік басқару жүйесінің тиімділігін көтеру; жоғары моральдық және
азаматтық мұраттар рухында тәрбиелеу.
Сонымен, әлемде кең таралған педагогикалық ойдың дамыған екі бағыты
танылған – үлкендердің бедел – абыройына және балалардың бағыныштылығына
негізделген авторитарлы ағым, шәкірт құқығы мен еркіндігін құрметтеуші –
гуманистік ағым. Олардың арасында –сан қилы педагогикалық бағыттар жасауда.
Әлемнің прогрессив педагогикасы өзінің гуманистік таңдауын қабылдады.
Педагогикалық ғылымдар жүйесі
Педагогика – кең ауқымды ғылым. Оның пәндік құрамының күрделілігі
соншама: тәрбие мәні мен оның барша байланыстарын жеке бір ғылым шеңберінде
қамту мүмкін емес. Педагогика дамудың ұзақ жолын басынан кешіріп, көптеген
білімдер жинақтап, бүгінгі күнде ғылыми білімдердің кең тармақты жүйесіне
айналып отыр. Сондықтан бүгінгі педагогиканы тәрбие жөніндегі ғылымдар
жүйесі деп атаған дұрыстау келеді.
Педагогиканың ірге тасы- философия, дәлірек айтсақ, тәрбие
проблемаларымен арнайы шұғылданатын оның тәрбие философиясы атамасын алған
тармағы. Тәрбие философиясы өз алдына білім саласы ретінде тәрбиелік
практикада әртүрлі философиялық жүйе идеяларын пайдаланады. Философия-
педагогикаға танымның жалпы бағыт-бағдарын, педагогикалық құбылыстар мен
процестерді зерттеудің әдіс-тәсілдерін көрсетеді. Сондықтан да, философияны
оның біртұтас және жүйелік, құрылымдық талдау әдістерімен бірге
педагогиканың әдіснамалық негізі деп атау қабылданған.
Қоғамдық құбылыс ретінде тәрбие дамуы мен педагогикалық білімдердің
өткен жолын педагогика тарихы зерттейді. өткенді түсіне отырып, болашаққа
көз тігеміз. Бастан кешіргенді зерттеу және оны бүгінгімен салыстыру осы
заманғы құбылыстардың негізгі даму кезеңдерін нақтылаумен бірге бұрынғы
қателерді қайталаудан сақтандырады.
Педагогика жүйесі келесі салаларды қамтиды:
-жалпы педагогика;
-жас кезеңдер педагогикасы;
-әлеуметтік педагогика;
-арнайы педагогикалар.
Жалпы педагогика- адам тәрбиесі заңдылықтарын зерттеп, барша типтегі
тәрбиелік мекемелердегі оқу-тәрбие процесінің жалпы негіздерін теориялық
тұрғыдан қарастыратын іргелі ғылыми пән. Қалыптасқан дәстүр бойынша жалпы
педагогика төрт бөлімнен тұрады. 1) оқу-тәрбие процесінің негіздері; 2)
дидактика (оқу теориясы); 3) тәрбие теориясы; 4) мектеп тану. Осы құрылымды
аталған бөлімдерімен бірге бастауыш мектеп педагогикасы да қайталайды.
Жас кезеңдер педагогикасы педагогиканың мектепке дейінгі және
мектептік жүйелерін өз алдына бөліктеп қарастырады. Олар өсіп келе жатқан
әулеттің белгілі жас тобына байланысты оқу-тәрбие іс-әрекеттері
ерекшеліктерін бейнелейтін тәрбие заңдылықтарын зерттейді. бүгінгі күнде
жас кезеңдер педагогикасы орта білім берудің барша жүйесін қамтиды. Әрқилы
жас топтарында немесе оқу-тәрбие мекемелеріндегі тәрбие айырмашылықтарын
танытушы дербес педагогикалық салалар пайда болуда. Олардың ішінде қазіргі
күнде өз алдына пән ретінде оқылатындары – мектепке дейінгі педагогика,
кәсіби техникалық мектептер педагогикасы, өндірістік педагогика, ұзақтан
оқыту педагогикасы және т.б.
Ғылыми пәндер ішінде ересектердің педагогикалық проблемаларымен
айналысып, қарқынды даму жолына түскен –жоғары мектеп педагогикасы. Оның
міндеттері- барша деңгейдегі ресми тіркелген жоғарғы оқу орындарында жүріп
жатқан оқу-тәрбие процесінің заңдылықтарын ашып беру, қазіргі ауыспалы
кезеңде жоғары білім алудың арнайы проблемаларын зерттеу, жоғары
технологиялық және компьютерлік оқу жүйелерінің принциптерімен таныстыру.
Дипломнан соңғы білім педагогикасы еңбек педагогикасымен тығыз байланыста
мамандық көтеру, сонымен бірге нарықтық экономикаға орай көкейкесті болып
тұрған халық шаруашылығының әртүрлі салаларында қызмет етіп жатқан
жұмысшылардың қайта мамандану, егделік жасқа келгенде жаңа білімдерді, жаңа
кәсіпті игеру мәселелерімен шұғылданады. Арнайы жағдайларда өтетін тәрбие
процестер ерекшелігін әскери педагогика зерттейді.
Әлеуметтік педагогика ауқымында отбасы педагогикасы, мәжбүрлі тәрбие
(первентив) педагогикасы, алдын алу (профилактикалық) педагогика дамуда.
өз дамуында әрқилы мүшелік бұзылыстар мен ауытқуларға ұшыраған
адамдар арнайы педагогика аймағында зерттеледі. Есітпейтіндер мен мылқаулар
оқуы және тәрбиесімен сурдопедагогика, зағиптар- тифлопедагогика, ақыл-есі
кемдер- олигофренопедагогика шұғылданады.
Педагогика ғылымдарының арнайы тобын жекеленген немесе пәндік
әдістемелер құрайды. Олар оқу-тәрбие мекемелерінің барша типтерінде
өтілетін нақты оқу пәндерінің оқытылуы мен игерілуі заңдылықтарын ашып,
мұғалімдерге ұсынады. өз пәнін оқыту әдістерімен әрбір педагог жоғары
деңгейде таныс болуы міндетті. Педагогиканы оқыту әдістемесі де жоқ емес.
Қолыңыздағы оқу құралы осы әдістеме талаптарына лайық жазылған. Соңғы он
жылдықтарда педагогиканың барша салалары дәстүрлі әдістемелерден
ерекшеленген, нақты жағдайларда жоғары нәтижеге жеткізуші ең тиімді деген
жолдар мен тәсілдерді түзуге көмектесетін жекеленген технологиялар жасау
бағытында дами бастады.
Педагогика өз дамуында басқа ғылымдармен кіріге, тығыз байланысқа
түседі. Философия ғылымдары (диалектикалық және тарихи материализм,
ғылымтану, әлеуметтану, этика, эстетика, т.б.) педагогикаға тәрбие мағынасы
мен мақсаттарын айқындап алуда, адам болмысы мен ойлаудың жалпы
заңдылықтары ықпалын дұрыс ескеруде жәрдемін тигізеді. Педагогиканың аса
тығыз да тікелей байланысы анатомия және физиология. Олар адамның
биологиялық мәнін түсінуде тірек қызметін атқарып, жүйке жүйесінің
типологиялық ерекшеліктерімен , жоғары жүйке қызметінің даму жағдайларымен,
бірінші және екінші сигналдық жүйе жұмысымен, сезім органдары, тірек-
қозғалыс аппараты, жүрек-тамыр және тыныс алу жүйесі қызметтерімен
таныстырады.
Педагогика үшін аса маңызды болған психиканың даму заңдылықтарын
зерттеуші психология ғылымы .Психологиялық білімдер негізінде педагогика
әр адамның жан дүниесі мен қылығында көзделген өзгерістерге келтіруші
тиімді тәрбие жүйесін құрады. Педагогиканың әрбір бөлімі психологияның
сәйкес тарауларында өзіне тірек болар білімдерді табады: мысалы, оқу- ақыл-
парасат дамуы мен танымдық процестер теориясына жүгінеді: ал, тәрбие
теориясы тұлға психологиясын пайдаланады және т.б. Осы ғылымдардың
бірігуінен (интеграция) педагогикалықпсихология және психопедагогика
жарыққа келді.
Педагогиканың тарих және әдебиетпен, география және антропологиямен ,
медицина және экологиямен, экономика және археологиямен байланыстары
кеңеюде. Тіпті Жерден тыс өркениет жөніндегі ғылымдардың өзі де
педагогикалық проблемаларды түсінуге жәрдемін тигізіп отыр. Адам, оның
тіршілік аймағы, адамдардың қалыптасуына ықпал жасаушы ғарыштық әсерлер бұл
күнде бүкіл дүниеде қарқынды зерттелуде.
Тәрбиеге байланысты жаңа ғылым салалары педагогиканың дәл және
техникалық білімдермен тоғысында қылаң бере бастады. Олар – кибернетикалық,
математикалық, компьютерлік педагогика, сугестология (гипноздық сендірумен
жедел оқыту жүйесі) және т.б. Осы заманғы педагогика адам жөніндегі басты
ғылымдардың бірі ретінде ауқымды да қарқынды даму жолына түсті.
Сонымен, бұл күнде педагогика кең тармақты ғылыми жүйе ретінде
танылған. Бұл жүйеде бастауыш мектеп педагогикасы маңызды орынға ие. Себебі
тәрбие процесі әсіресе балалық шақта жылдам жүрісте болады, сондықтан да
оны жоғары кәсіптік деңгейде басқара білу қажет. өз проблемаларын шешу
барысында педагогика көптеген ғылымдардың деректерін пайдаланады.
Педагогика және басқа ғылымдар. Педагогика құрылымы.
Адам жөніндегі ғылымдар жүйесіндегі педагогиканың орны оны басқа
ғылымдармен байланыстыра қарастырғанда ғана айқындалуы мүмкін. өзінің
ұзаққа созылған тарихында педагогика көптеген ғылымдармен тығыз байланыста
болып, өз дамуы мен кемелденуінде олардың әрқилы ықпал-әсеріне ұшырап
отырды. Бұл ұштастықтардың кейбірі тарих тұңғиығынан жалғасып келе жатса,
енді біреулері-кейінгі, жақын дәуірлерде пайда болды. Педагогиканың
алғашқы байланыс түзген білім салалары-философия мен психология. Бұл ғылыми
одақ қазіргі күнде де педагогикалық теория мен практиканың кең, өрістеп
дамуының алғышарты.
Педагогиканың философиямен байланысы өте бір ұзақ та өнімді болды,
себебі философиялық идеялардан педагогикалық тұжырымдар мен теориялар
туындап отырды, педагогикалық тұжырымдар мен теориялар туындап отырды,
педагогикалық ізденістердің бағыттары белгіленді, сонымен бірге
педагогиканың әдіснамалық негізі осы философиялық көзқарастар негізінде
қалыптасты. Философиялық бағыттар (экзистенциалды, прагматикалы,
неопозитивистік, материалистік ж.т.б.) жүйесін ұстануына орай педагогика
зерттеушілерінің оқу-тәрбие саласындағы ғылыми-ізденіс жолы, білім беру
процесінің мәні мен мағынасы, мақсаты мен технологиялық сипаттамасы
айқындалады. Философия сонымен бірге педагогикалық болмыс пен нақты
тәжірибені теориялық тұрғыдан түсінудің құралы ретінде қолданылып, жаңа
педагогикалық тұжырымдамалар ретінде қолданылып, жаңа педагогкиалық
тұжырымдамалар жасаудың бастау көзін береді.
Педагогканың ежелден келе жатқан дәстүрлі де аса бір құнды байланысы
байланысы жантану (психология) ғылымымен орныққан. Адам табиғатына тән
қасиеттерді білу, оның тума қасиеттері мен мүмкіндіктерін түсіну, тұлға
дамуы мен оның жандүниелік қозғалыстарында байқалатын заңдылықтар және
оларды басқарушы тетіктерді ескеру, сонымен бірге оқу мен тәрбиені, яғни
білім беру жүйесін осы психикалық заңдылық, қасиет-сапа, қажеттіктер мен
мүмкіндіктерге негіздей отырып құрастыру талаптарын елеулі ғұлама-
педагогтардың бәрі де алға тартып отырған. Дегенмен, ескеретін жәйт:
тұлғаның дамуы мен қалыптасуын бір жақты тек психологиялық шарттармен ғана
түсіндіру шынайылыққа келмейді, себебі педагогтар мен балалар өмірі табиғи
заңдылықтардан кейде басымдау түсетін әлеуметтік-педагогикалық жағдайларға
тәуелді келеді, тіпті сол психологиялық дүние, болмыстың өзі де арнайы
қоғамдық ықпал нәтижесінде өзгеріске келуі әбден мүмкін.
Пеадагогиканың басқа ғылымдармен байланысы адамды тұлға ретінде
зерттеуімен ортақ келетін философия және психология аймағымен шектеліп
қалмайды. Оның адамды тіршіліктегі сипатында танушы анатомия, физология,
астрология және медицина ғылымдарымен де байланысы заңды құбылыс.
Адам дамуына ықпал жасаушы табиғи және әлеуметтік факторлар
арақатынасынан туындайтын проблема-педагогика үшін өзекті мәселелердің
бірі. Адамның жекеленген табиғи дамуын зерттеуші биологияда да бұл мәселе
аса маңыздылығымен танылған.
Адамды табиғи жаратылыс туындысы және әлеуметтік болмыс жемісі
ретінде қарастыра отырып педагогика антропология ғылымындағы адам туралы
білімдердің бай қорын толық пайдаланады, осыдан олардың бәрін жалпыланған
адам бойнда теориялық бірігімге келтірумен оның сан қырлы да көп сырлы
болмысын тануға жол ашады.
Педагогиканың медицинамен байланысының нәтижесінде педагогикалық
білімдердің арнайы саласы коррекциялық (реттеуші) педагогика пайда болды.
Осыдан, өз дамуында тума немесе жасанды ауытқуы бар балаларға білім берудің
тәсілдері анықталды. Педагогиканың бұл саласы медицина деректерін пайдалана
отырып, бала деніндегі кемшіліктердің орнын толтыру мен оның қоғам өміріне
толыққанды араласып кетуін жеңілдететін терапиялық құрал-жабдықтар жүйесін
түзіп, қолданымға келтірді.
Сонымен бірге педагогиканың дами түсуі адамды қоғам мүшесі ретінде,
оны әлеуметтік қатынас, байланыстар жүйесінде зерттеуші ғылымдарға да
тәуелді келеді. Сондықтан да осы заман педагогикасының әлеуметтану,
экономика, саясаттану және басқа әлеуметтік ғылым салаларымен тұрақты да
ықпалды байланысқа түсуі кездейсоқ емес.
Педагогика және экономикалық ғылымдар арасындағы қатынастар өте
күрделі, бірақ біртекті емес. Қай заманда да экономикалық саясат қоғам
білімін қамтамасыз етудің қажетті шарты болған. Осы саладағы ғылыми
зерттеулерді экономикалық қолдау педагогика дамуына үлкен ықпал жасаушы
факторға айналып отыр. Осы ғылымдардың байланысынан Білім экономикасы
деген арнайы педагогика саласы дүниеге келіп, білім беру аймағын
реттестіруші экономикалық заңдылықтар ашылды, олардың қоғамды
сауаттандыруға байланысты ерекшеліктері зерделенді.
Педагогиканың әлеуметтану ғылымымен байланысы ежелден келе жатқан,
дәстүрлі. Себебі бұл екеуін де толғандыратын ортақ проблемалар: білімді
жоспарлау; халықтың әртүрлі топтары мен әлеуметтік қатарының негізгі даму
бағыттарын айыра тану; әрқилы әлеуметтік орта мен ұйымдардағы тұлғаның
қоғамдық кемелденуі мен тәрбиесі заңдылықтарын ашу.
Қоғам мен мемлекеттегі білім саясатының қалыптасуы әрдайым үстемдік
жүргізуші партиялар мен таптардың идеологиясы негізінде түсіндіріледі; бұл
тұрғыдан педагогика мемлекеттік оқу-тәрбие құралы ретінде саясаттану
ғылымының заңдылықтарына сүйене отырып, адамның саяси сана субъектісі
ретінде қалыптасуының шарттары мен механизмдерін белгілейді, саяси идеялар
мен талаптарды игеріп, орындау мүмкіндіктерін нақтылап, ашып отырады.
Педагогиканың басқа ғылымдармен байланыстарын талдауға сала отырып,
оларды пайдаланудың келесі формалары анықталған:
-басқа ғылымдардың негізгі идеялары, теориялық болжамдары мен
қорытындыларының педагогикада пайдалануы;
-бұл ғылымдарда қолданылатын зерттеу әдістерін шығармашылықпен қабылдап,
меншіктеу;
психология, жоғары жүйке қызметі физиологиясы, әлеуметтану және басқа да
ғылымдар зерттеулерінің нақты нәтижелерін педагогикада қолдану;
-адамды жан-жақты және көптарапты зерттеуде педагогиканың қатысуы.
Педагогиканың өзге де ғылымдармен байланысының дами түсуінен тәлім-
тәрбие
теориясының жаңа бағыттары-сыбайлас ғылымаралық пәндер жүзеге келеді. Бұл
күнде педагогика педагогикалық ғылымдардың күрделі жүйесінен құралады,
олар:
Жас кезеңдері педагогикасы- оқу мен тәрбиені адамның жас кезеңдеріне
орайластыра зерттеуші мектепке дейінгі, мектеп педагогикасы, ересектер
педагогикасы;
Коррекциялық (реттестіруші) педагогика –сурдопедагогика (кереңдер мен
естуі жетімсіздерді тәрбиелеу және оқыту), тифлопедагогика (зағиптар мен
көруі жетімсіздерді тәрбиелеу және оқыту), олигофренопедагогика (ақыл-есі
кемістер мен ақыл дамуы кем балаларды тәрбиелеу және оқыту); логопедагогика
(сөйлеу қабілеті ауытқуға түскендерді тәрбиелеу және оқыту).
Жекеленген әдістемелер-оқудың жалпы заңдылықтарын және пәндерді
оқытуда қолдану ерекшеліктерін зерттеуші пән дидактикасы.
Педагогика тарихы- әрқилы тарихи дәуірлердегі педагогикалық идеялар
мен білімдендіру тәжірибесін зерттейтін ғылым саласы.
Педагогика ғылымындағы жаңа салалардың жіктелу процесі белсенді түрде
жалғасын табуда. Соңғы жылдардың өзінде педагогиканың бұрын болмаған
салалары өзінің қажеттілік маңызымен көзге ілінуде: білім философиясы,
салыстырмалы педагогика, әлеуметтік педагогика ж.т.б.
2-Лекция тақырыбы: Педагогикалық теориялық-әдіснамалық негіздері.
Жоспары:
1. Педагогикалық теориялар: таным теориясы, пед.процесс теориясы, іс-әрекет
теориясы, тұлға теориясы, құндылықтар теориясы т.б.
Педагогика әдіснамасы жөнінде түсінік.
Ғылым дамуының басты шарты-жаңа деректермен үздіксіз толығып бару. Ал
деректердің жинақталуы мен олардың түсініктемесі ғылыми негізделген зерттеу
әдістеріне тәуелді келеді. Әдістер, өз кезегінде, ғылым аймағында әдіснама
атауын алған теориялық принциптердің бірлікті тобы міндетті байланыста
болады.
Қазіргі заман ғылымында әдіснама деп ғылыми-танымдық іс-әрекеттердің
түзілу принциптері, формалары мен тәсілдері жөніндегі білімді айтамыз.
Ғылым әдіснамасы зерттеу жүйесіндегі құрылымдық бірліктердің –нысаны,
талдау пәні, зерттеу міндеттері, зерттеу құралдар тобы ж.т.б. сипаттамасын
береді. Сонымен бірге зерттеу міндеттерінің шешімін табу процесіндегі
әрекеттер бірізділігін белгілейді. Осыдан, педагогика әдіснамасын
педагогикалық таным және болмысты қайта жасаудың теориялық ережелер
топтамасы ретінде қарастырған жөн.
Әрқандай әдіснама қалыпты көрсетпе-нұсқау және реттестіру қызметтерін
атқарады. Дегенмен, әдіснамалық білім екі күйде іске асырылуы мүмкін:
дескретивтік не прескрипитивтік.
Дескриптивтік әдіснама –ғылыми білімдердің құрылымы мен ғылыми таным
заңдылықтары жөніндегі білім ретінде зерттеу процесіне бағыт-бағдар береді,
ал прескриптивтік әдіснама –зерттеу іс-әрекеттерін реттеп барудың жол
жобасын белгілеп, көрсетеді. Дәстүрлі әдіснамалық талдауда ғылыми іс-
әрекеттерді жүзеге асырудың тиімділігімен танылған ұсыныстары және
ережелеріне байланысты құрастыру міндеттері басымдау болса, ал дескриптивті
талдауда ғылыми таным процесінде іске асырылған зерттеу әрекеттерін
қайталап баяндау, түсіндіру қызметтері атқарылады.
Әдіснамалық білімдер тобы төрт деңгейлі келеді (Э.Г. Юдин):
философиялық, жалпы білімдік, нақты ғылымдық және технологиялық.
Әдіснаманың ең жоғары философиялық деңгейі танымның жалпы принциптері мен
бүкіл ғылымның категориялар құрылымын негіздейді. Осыдан философиялық
білімдердің барша жүйесі әдіснамалық қызмет атқарады. Екінші – жалпы
ғылымдық –әдіснама деңгейінде ғылымдардың баршасында не көпшілігінде
қолданылуы мүмкін теориялық тұжырымдарды белгілейді. ‡шінші деңгей –
нақты ғылым әдіснамасы қандай да нақты ғылыми пән аймағында қолданылатын
зерттеу әдістері мен принциптерінің жиынтығын құрайды. Нақты ғылым
әдіснамасы белгілі саладағы ғылыми тануға тән болған проблемаларды, сондай-
ақ жоғарылау келген әдіснамалық деңгейлерге байланысты алға тартылатын
мәселелерді де қамтиды, мысалы: (моделдеу) проблемалары. Төртінші деңгей –
технологиялық әдіснама –зерттеу әдістері мен техникасын белгілеп, деректі
эмпирикалық материалдарды жинақтап, алғашқы өңдеуден өткізіп, кейін
оларды ғылыми білімдер өрісіне қосу қызметтерінен хабар береді. Бұл
деңгейдегі әдіснамалық білім нақты көрсетпе-нұсқау сипатына ие. Әдіснаманың
барша деңгейлері күрделі жүйеде бірігіп, өзара сабақтастықпен байланысты
келеді. Ал әрқандай әдіснамалық деп танылған білімнің мазмұндық негізі
философиялық деңгейден іздестіріледі, себебі таным процесі мен болмысты
қайта жасау әрекеттерінің дүниетаным, көзқарас бағдары осы философиямен
айқындалады.
Педагогиканың философиялық негіздемесі.
Қазіргі кезеңде адам зерттеулеріне байланысты әрқилы ғылымдар
әдіснамасы сипатында көптеген философиялық бағыт-бағдарлар, теориялық
көзқарастар бірқатар жасауда. Солардың ішінен педагогикады қолданымын тауып
жүрген келесі философиялық білімдерді ажыратуға болады: экзистенциализм,
прагматизм, неотизм, неопозитивизм, диалектикалық материализм ж.т.б.
Экзистенциализм немесе адамның тіршілік, болмыс толғаныстары
философиясы. Бұл бағытты дәріптеуші көрнекті өкілдер: Н.А. Бердяев, Л.И.
Шестов (Ресей), М. Хайдеттер, Г. Ясперс (Германия), Ж. Сатр, А. Камю
(Франция), Э. Брейзах, П. Тиллих (АҚШ) ж.т.б. Экзистенциализмнің негізгі
ұғымы-тіршілік-өз меніне шомған жекеленген адам болмысы.
Экзистенциалистер түсінігінде шынайы дүние субъект болуына тәуелді. Олар
тікелей объектив білімдер мен объектив шындықты мойындамайды. Сырттай дүние
әр адамның ішкі мені тарапынан қалай қабылданса, солай танылуы тиіс.
Экзистенциалистер қазіргі қоғамның жеке адамды күйреуге соқтыратын,
өзіндік ерекшелігін жойып, қауымнан аласталатын және т.б. келеңсіздіктерді
алға тартады. Мұндай қиыншылықтан құтылудың жолын олар әр адамның өзін-өзі
кемелдендіру әрекетімен байланыстырады. Осыдан, мектептің мақсаты,
экзистенциалистердің пікірінше, оқушыларды өзін-өзі қалыптастыруға үйретіп,
өз менін жасауға қажет тәрбие, білім беру.
Шынайы білімдерге қарсы тұруымен аталған бағыт теоретиктері мектеп
бағдарламалары мен оқулықтарына қарсылық білдіреді. Білім құндылығы мен
қажеттілігі әр нақты тұлға үшін өзіндік маңызға ие болуынан мұғалімнің
міндеті оқу, тәрбие материалын игеруде оқушыға толық еркіндік беріп, оның
ынта-ықыласы мен қызығуларына жол ашу. Заттар мен құбылыстар мәнін ұғыну
оқушы еркінде. Ал бұл ұғу процесі санаға негізделмей, бала сезімдері,
арманы мен сеніміне орай іске асырылады. Экзистенциализм жекелеп оқытудың
философиялық негіздемесі ретінде танылып отыр.
Неотомизм – орта ғасырлық діни философ Фома Авинскийден бастауын
алған әдіснамалық бағыт. Бұл ағымның ерекшелігі – сана объективтігін
мойындайды. Бірақ мұның астарында сыр бар: сана неотомистер үшін діни
догмаларды дәлелдеу мен шіркеудің адамдарға болған ықпалын күшейте түсу
құралы ретінде ғана қажет.
Ғылыми білімдердің адамдар өміріне жан-жақты, берік енуін
мойындаудан, неотомистер ортағасырлық Ф.Аквинский идеяларын осы заман
жағдайлары мен талаптарына сәйкестендіре қолдануға мәжбүр болып отыр.
Алайда олар танымында дүние екі талай: заттасқан және рухани. Заттасқан
болмыс- ең төмен деңгейлі, өлі, мақсаты мен мәні жоқ дүние – оны зерттейтін
ғылым. Эмпирикалық деректерді жинауға бадарланған ғылым дүние мәнін ашуда
қауқарсыз, себебі ол мән Алланың қолында. Сондықтанда анайы шындық,
неотомистердің пікірінше, жаратқан ақылымен ғана танылады, Аллаға жақындай
түсу және оның аяны арқасында ғана пенде санасына қонады.
Неотомистер жас ұрпақты тәрбиелеуде діннің жетекшілік рөлін
уағыздайды. Олардың (Ж.Жаритен, У.Канингхем, М.Адлер, М.Казотти және т.б.)
еңбектерінде қазіргі қоғамдағы инабаттылық пен имандылықтың кеміп кетуін
қатты сынға алады. Қоғам келеңсіздіктеріне себепші қарақшылықтың,
жауыздықтың, нашақорлық пен жезөкшеліктің, маскүнемдіктің асқындап жайылуын
тілге тиек етеді. Ж.Мариетен пікірінше, адам – екі тарапты, қосарланып
жүретін заттасқан және рухани дүниеден тұрады. Соңғысы жоғары құндылық
ретінде танылып, тұлғаның адамгершілік сипатын көрсетеді. Бұл адамға мәңгі
өмір берілген Алла тартуы.
Неотомистер мектептің шектен тыс рационалдығын сынап, оны баланың
санаға дейін тума берілген сүйіспеншілік, бақыт, еркіндік пен өмір мәнінің
астарын қалайтын табиғи мүмкіндіктерін жадтан шығарғандығымен айыптайды.
Сондықтан барша оқу және тәрбие жүйесі, олардың пайымдауынша, Аллаға
жақындаса түсу ниетінен болған баладағы санаға дейінгі ұмтылысты дамытуға
бағытталуы қажет.
XIX-XX ғ.ғ. тоғысында химия, биология және т.б. жаратылыстану
ғылымдарының өрістей дамуымен философия сахнасында жаңа – позитивистік
бағыт пайда болды. Бұл бағыт өкілдері табиғаттану пәндері мен оларда
қолданылатын әдістерді әсірелей дәріптеді. Позитивистер сандық әдістермен
зерттелген дәйектерді ғана дұрыс та дәлелді деп есептеді. Таптық күрес,
қоғам дамуы, әлеуметтік қайшылықтармен байланысты проблемаларды тіпті де
жалған, ғылыми деректеуге келмейді деп жариялады. Позитивистер үшін бірден
бір мәнді ғылымдар – бұл математика мен табиғаттану, ал қоғамдық ғылымдар-
шындыққа сиыспайтын ертегі.
Неопозитивизм мәндік тұрғыдан өз негізі позитивизмді қолдай отырып,
қазіргі заман ұғымдары мен терминдерін пайдалануымен осы дәуір
философиясында елеулі орын иеледі. Педагогика әлсіздігін, неопозитивистер,
оның шынайы деректерге орынды мән бермей, пайдасыз идеялар мен абстракцияға
бой ұрғандығынан көреді. Неопозитивизмнің көрнекті өкілі- ірі атомшы
ғалым, АҚШ-тың саяси қайраткері – Дж. Конант. Оның Бүгінгі Америка орта
мектебі, Американ мұғалімдерін дайындау атты еңбектері АҚШ
педагогикасының өркендеуіне зор үлесін қосты.
Позитивизм бағытын қолдаған ірі физик, математик, химик ғалымдар
өткен ғасырдың 60-70 жылдарындағы жаратылыстану –математикалық білімдері
мазмұнын жаңалауда үлкен ықпал етті. Олар білім беру жолында мазмұнға
емес, әдістерге елеулі мән беріп, оқу мен тәрбие басты білім емес, ал оны
ұғу мен игеру әдістері - деген тұжырымды алға тартты.
Прагматизм философиялық ағым ретінде XIX-XX ғ.ғ. шектерінде пайда
болды. Ғылым, техника және өндірістің қарқынды дамуы материалистік
философияның тұғырын бекіте түсіп, абсолюттік идеализмнің негіздеріне ақау
салды. Прагматистік бағытты қалаушылар идеализм мен материализмнен
бөлектенген жаңа философияны ұстанатынын жария етті. Прагматизмдегі басты
ұғым- тәжірибе, іс(грекше прагма), осыдан олар болмыс танудың негізі
жеке адамның іс-тәжірибесінде деп біледі де объектив білімдерді мойындаудан
бас тартады. Олардың пікірінше, адамның практикалық іс-әрекетінің
нәтижесінде алынған, ол үшін құндылықты болған білімдер ғана шынайы сипатта
болуы мүмкін.
Прагматизмнің аса көрнекті өкілі- американдық ғалым-Дж.Дьюи. Оның
шығармашылығымен жүзеге келген прагматикалық педагогика көптеген елдердің,
әсіресе АҚШ-тың мектептік білім жүйесінің қалыпқа түсіп, өркендеуіне зор
ықпал жасады, әлі де ықпал жасауда. өзінің көптеген педагогикалық
еңбектерінде Дж.Дьюи ескі, схоластикалық мектепті сынай отырып, оқу мен
тәрбиеге орай аса маңызды болған бірқатар принциптерді алға тартты. Олардың
ішіндегі бала белсенділігін дамыту, бала оқуының ықпалды мотиві, қызығуға
дем беру принциптерінің орындалуын білім игертудегі басты міндет деп
есептеді.
Прагматизмнің тірек ұғымы тәжірибеге сүйене отырып, Дж.Дьюи оқу
процесінің негізі – баланың жекеленген іс-әрекеттік тәжірибесінде болатынын
уағыздады. Оның ойынша, оқу-білім мақсаты балаға тумадан берілген
инстинкттер мен қабілеттердің өзіндік көрінуіне ықпал жасау. Дж.Дьюи және
оның ізбасарлары (Т.Брамельд, А.Маслоу, Э.Келли және т.б.) инабаттылық
тәрбиесі мәселелерін де осы жекеленген тәжірибе тұрғысынан қарастыруды
дәріптейді. Адам өз әрекет-қылығын басқаруда алдын ала жоспарланған
принциптер мен ережелерге тәуелді болмай, нақты жағдай мен көзделген
мақсатқа орай белгілі әрекетке кірісуі қажет екендігін мақұлдайды. Жеке
табысқа жету жолында жәрдем бергеннің бәрін неопозитивистер ізгілік нышаны
ретінде таниды.
Диалектикалық материализм табиғат, қоғам және ойлау процестерінің
жалпы қозғалыс және даму заңдылықтары жөніндегі философиялық білім ретінде
XIXғ. 40-жылдарында туындады. Ол XX ғ. әсіресе социализм елдерінде кең
өріс тапты. Бұл бағыттың көрнекті өкілдері- К.Маркс және Ф.Энгельс қоғам
тарихын танудың құралы материализмді жариялай отырып, теориялық таным үшін
қоғамдық тәжірибенің рөлін негіздеді, материализм мен диалектиканы табиғи
ұштастыққа келтірді.
Диалектикалық материализмнің негізгі тұжырымдары келесідей: материя –
бірінші, ал сана – одан туындаушы, материяның (адам миының) даму
нәтижесінде пайда болып, одан келетін өнім (материалистік монизм принципі);
объектив дүние мен сана құбылыстары себепті шарттасқан, өзара байланысты
және тәуелді (детерминизм принципі); барша заттар мен құбылыстар қозғалыс
жағдайында болып, дамиды және өзгеріске келеді.
Диалектикалық материализм философиясында аса маңызды орын диалектика
заңдарына берілген: сандық өзгерістердің сапалық ауысуы, қарама-қарсылық
брлігі мен күресі, жоқты жоққа шығару.
Диалектикалық материализм педагогикасының негізгі идеялық ұстамы-
тұлға қоғамдық қатынастардың объекті де, субъекті де. Адамның тұлғалық
дамуы мен кемелденуі сыртқы жағдайлармен себепті тәуелділікте
(детерминирован), сонымен бірге сол нақты адамның табиғи болмысына
байланысты. Тұлға дамуында жетекшілік рөл – тәжірибеде. Ал тәрбие тарихи
және таптық сипатқа ие болған күрделі әлеуметтік процесс. Тұлға және адам
іс-әрекеті ажырамас тұтастық құрайды, яғни тұлға іс-әрекетте, еңбекте
көрінеді және қалыптасады.
Жаңаланған дәуір педагогикасы философиялық деңгейлі әдіснамаеы өз
ғылыми зерттеулерінің бас қаруы ретінде міндетті түрде қолданып, пайдалануы
қажет.
Жүйелілік принципінің мәніне орай әрқандай салыстырмалы дербес
бірліктер өз бетінше шектелмей, өзара байланысты даму мен қозғалыста
қарастырылады. Осыдан ол жүйені құраушы элементтерде көріне бермейтін
біріктіруші жүйелік қасиеттер мен сапалық белгілерді анықтауға көмектеседі.
Жүйеліліктің заттасқан және тарихи қырлары келесдей зерттеу принциптерін
бірлікте іске асыруды қажет етеді: тарихилық, нақтылық,
көптараптыбайланыстар мен дамуды ескеру.
Жүйелілікті ескере білуден педагогикалық теория, эксперимент пен
практика тұтастығы орындалады.
Теориялық негізде жобаланған, экспериментте біршама тексерілген ғылыми
білімдер мен тұжырымдардың шынайылылығы практика міндеті мен талаптарына
орай өлшестіріледі. Практикадан білімнің жаңа іргелі проблемалары
туындайды. Сонымен, теория практикалық шешімдердің дұрыстығына арқау
болады, ал білім тәжірибесіне байланысты ұланғайыр проблемалар мен
міндеттер іргелі дәстүрлерді қажет ететін жаңа сұрақтардың туындауына жол
ашады.
Педагогикалық зерттеулердің әдіснамалық принциптері.
Жүйелілік әдісін қолданудан педагогикалық жүйе мен дамудағы тұлға
бойындағы біріктіруші (интегратив) инвариантты жүйе құрастырушы байланыстар
және қатынастар ажыралып танылады; жүйедегі факторлардың қайсысы тұрақты,
негізгі, ал қайсысы ауыспалы (екінші дәрежелі) болатындығын зерттеп, оларды
қалыптастырудың жолдары ашылады. Сонымен бірге жүйелілік тұтас тұлға
дамуында жеке компоненттердің ролі мен маңызын айқындап береді. Бұл
тұрғыдан, жүйелілік педагогикалық процесті құрастыру мен іске асыруда сол
процестің мақсаты, субъекті, нәтижесі және оның тиімділігінің басты
көрсеткіші тұлғаға бағыттауда қолданылатын жеке адамның тұлғалық
ерекшеліктерін ескеру принципімен (личностный подход) тығыз байланыста
келеді. Осы принцип негізінде адам даралығы, оның интеллектуалдығы мен
ізгілігі, сый-сияпаты танылуы міндетті. Осыдан білім игеру барысындағы
тұлғаның табиғи нышандары мен шығармашылық мүмкіндіктерін пайдалану талабы
қойылады, әрі бұл үшін қажетті жағдайларды жасау мүмкіндігі туады.
Іс-әрекет – тұлға дамуының негізі, құралы және басты шарты. Ал бұл
жағдаяттың педагогикалық зерттеулер мен тәлім-тәрбие практикасында іс-
әрекеттік принципін жүзеге келтірумен тығыз байланысқан. Себебі
тәрбиеленушіні дербес өмір мен әрқилы қызметтерге дайындау үшін оны
мүмкіндігінше сол қызмет түрлеріне қатыстыру қажет, яғни толыққанды
әлеуметтік және ізгілік өмір-тіршілік қатынастарын ұйымдастыру талабы
қойылады.
Іс-әрекеттік принциптің орындалуын қамтамасыз етуден бала таным,
еңбек және адамаралық қатынастар аумағына енеді. Бұл өз кезегінде, адам
мәнінің, оның іс-әрекетіне қарағанда көптарапты әрі күрделі болатынынан
хабар ететін полисубъекттік бағыт әр адамның оңтайлы және ұдайы даму мен
өзіндік жетілудің жекеленген мүмкіндіктеріне ие екендігіне сенім ұялатады.
Бұл жағдайдағы тұлғаның өзіндік жетілуге бағытталған белсенділігі мен
қажеттерінің біртұтастығы аса үлкен маңызға ие. Олардың кемелденуі
полисубъекттік (диалогтық) принципте түзілген басқа адамдармен араласу
барысында іске асып барады. Тұлғалық және іс-әрекеттік принциптермен
ұштасқан диалогтық бағыт-бағдар гуманистік педагогиканың әдіснамалық мәнін
құрайды.
Жоғары да аталған әдіснамалық принциптердің іске асуы
мәдениеттанымдық (культуралогиялық) бағыт-бағдардың орындалуымен
байланысты. Себебі мәдениет адам іс-әрекетінің ерекше амалы. Іс-әрекеттің
әмбебап сипаттамасы бола тұрып, ол әрқандай қоғамдық қызмет түрінің, оның
құндылықты ортақтық (типологиялық) ерекшеліктері мен нәтижесінің әлеуметтік
–гуманитарлық бағдарламасын айқындап, орындалу жол-жобасын күні ілгері
белгілейді. Сонымен, тұлғаның мәдениетті игеруімен оның шығармашыл іс-
әрекетке болған бет бұрысы байқалады.
Адам, сәби нақты әлеуметтік-мәдени ортада жасайды, оқып тәрбиеленеді,
ол қандай да ұлыс құрамының мүшесі. Осыған байланысты мәдениеттанымдық
бағыт этнопедагогикалық бағдар сипатын алады. Бұл бағыттардың өзара тәуелді
ұштастығынан жалпы адамзаттық (интернационалдық), ұлттық және тұлға
даралығының біртұтас сабақтастығы туындайды.
Педагогикада жаңа қалыптасып келе жатқан әдіснамалық бағыттардың бірі-
бұл антропологиялық көзқарас. Тәлім-тәрбие барысында адам жөніндегі барша
ғылымдар жетістігін пайдаланып, оны педагогикалық процесті түзу мен іске
қосуда ескеру – осы антропологиялық бағыт талабы. Антропологиялық ғылымдар
ауқымы өте кең. К.Д.Ушинскийдің пікірінше бұлар: адам анатомиясы,
физиологиясы және патологиясы; психология, логика, философия, география
(адам баспанасы), статистика, саяси экономия және кең мағынадағы тарих
(дін, өркениет, философиялық жүйелер, әдебиет, өнер және тәрбие тарихы).
Осы ғылымдардың бәрінде де, оның пайымдауынша, тәрбие нысаны, яғниадам сапа-
қасиеттеріне байланысты деректер мен оның жан-жақты қатынастары баяндалады,
салыстырылады, әрі топтастырылады. Егер педагогика адамды барша қатынастар
аясында тәрбиелегісі келсе, ендеше ол өз нысанын да жан-жақты танығаны
абзал . К.Д.Ушинскийдің бұл тұжырымы педагогика үшін бұлжымас шынайы
тағылым.
Гуманитарлық білім саласы ретінде танылған педагогиканың әдіснамалық
принциптерін және олардың мән-мағынасын ажырата білудің нәтижесінде біз: 1)
арнайы ұйымдастырылған тәлім-тәрбиенің шынайы проблемаларын нақ танып,
оларды шешудің стратегиясы мен негізгі әдістерін айқындауымызға болады: 2)
бұл аса маңызды болған білім проблемаларын тұтастай және диалектикалық
бірлікте талдауға мүмкіндік береді; 3) аталған әдіснамалық принциптер
арқасында шынайы, болмысқа сай ғылыми деректерді пайдалана отырып, өткен
дәуірімізден үстемдік жасап, педагогиканың тұсауына айналған әкімшіл нұсқау
көрсетпелерден түбегейлі құтылуға мүмкіндік аламыз.
Педагогикалық зерттеулерді ұйымдастыру
Педагогика саласындағы зерттеулер – бұл білім заңдылықтары, оның
құрылымы мен механизмдері, мазмұны, принциптері мен технологиясы жөніндегі
жаңа мәліметтерді алуға бағытталған ғылыми ізденіс процесі және оның
нәтижесі. Педагогикалық зерттеулердің міндеті- деректер мен құбылыстарды
түсіндіру және оларды алдын ала болжастыру.
Бағытталу тұрғысынан педагогикалық зерттеулер іргелі (фундаменталды),
қолданбалы және болжам-жобалау (разработки) деңгейіндегі болып үш топқа
бөлінеді. Іргелі зерттеулер нәтижесінде педагогиканың теориялық және
практикалық жетістіктерін қорытушы жалпы тұжырымдамалар алынады немесе
болжам жобалаумен педагогикалық жүйелерді дамытудың моделдері ұсынылады.
Қолданбалы зерттеулер – бұл педагогикалық процестің кейбір тараптарын
тереңдей тануға, алуан қырлы педагогикалық қызметтің заңдылықтарын ашуға
бағдарланған істер. Болжам жоба – бұрыннан белгілі теориялық көзқарастарға
негізделген нақты ғылыми-практикалық ұсыныстар дұрыстығын дәлелдеп, оларды
практикалық айналымға қосу бағытында істелетін жұмыс.
Қалаған педагогикалық зерттеу көпшілік қабылдаған әдіснамалық
тиектерге орай жүргізіледі. Педагогикада олардың қатарына – зерттелуге тиіс
проблема, тақырып, нысан және оның дені (предмет), мақсат, міндеттер мен
болжамдар, қорғалуы тиіс идеялар – кіреді. Педагогикалық зерттеулер сапасын
танытушы негізгі көрсеткіштер: зерттеу көкейкестілігі, жаңалығы, теориялық
және практикалық маңыздылығы.
Зерттеу бағдарламасы, әдетте, екі бөлімнен тұрады: әдіснамалық және
іс-әрекеттік (орындау-процедуралық). Алғы бөлімде тақырып көкейкестілігі
негізделеді, проблема нақтыланады, зерттеу нысаны мен дені, мақсаты мен
міндеттері айқындалады, негізгі ұғымдары белгіленеді, зерттеу нысаны
бастапқы жүйелі талдауға салынып, қызметтік болжам жасалады. Ал екіншіде –
зерттеудің стратегиялық жоспары түзіледі, сонымен бірге ідер алды
деректерді жинақтау мен оларды іріктеудің реті және негізгі шаралары
жасалады.
Зерттеу көкейкестілігін негіздеудің мәні- оқу мен тәрбиенің теориясы
және практикасын бұдан былай да дамыту үшін тиісті проблемалардың
қажеттігін, дер кезінде зерттеліп, шешімін табудың маңыздылығын түсіндіру.
Көкейкесті зерттеулер белгілі кезеңдегі аса күрделі де қажет мәселелердің
жауабын береді, педагогикалық ғылымға қойылатын қоғамның әлеуметтік
тапсырысын бейнелейді, практикада орын алған келелі қайшылықтарды ашады.
Көкейкестілік тиегі өзгермелі, қозғалысты, уақыт пен нақты әрі ерекше
жағдайларға тәуелді. Жалпыланған күйде көкейкестілік ғылыми идеялар мен
практикалық ұсыныстарға болатын сұраныс (қандай да қажеттілікті қамтамасыз
ету үшін) пен дер кезеңдегі ғылым мен практиканың мүмкіндігі арасындағы
айырмашылық деңгейін сипаттайды.
Зерттеу тақырыбы шешімі қалтқысыз табылуы қажет, өте күрделі де
қоғамдық маңызға ие болған проблемалармен ұштасқан әлеуметтік тапсырыс
нақты тақырыптың негіздеме дәйегін талап етеді. Ал бұл, өз кезегінде,
қойылған мәселенің ғылым аймағында зерттелу дәрежесінен туындайды.
Егер әлеуметтік тапсырыс педагогикалық практиканы талдаудың
нәтижесінде ұсынылатын болса, ғылыми проблеманың өз негізі басқаша. Оның
міндеті ғылым құрал-жабдықтарын пайдалана отырып, негізгі қарама-
қарсылықтарды баяндап беру. Әдетте, проблема шешімі зерттеу мақсатын
құрайды. Мақсат – қайта түзіліп, өрнектелген проблема.
Проблема нақтыланып, өрнектелгеннен соң, зерттеу нысанын таңдау
кезегі келеді. Нысанға педагогикалық процесс, педагогикалық болмыстың бір
саласы немесе қайшылықтарымен жүз берген қандай да педагогикалық қатынас
алынуы мүмкін. Басқаша айтсақ, өз ішінде нақты не әлі де күмәнді
қайшылықтарды қамтып, проблемдік ситуацияларды туындатқан жағдайлардың
баршасы нысан есептелінеді. Танымдық процесс бағытталғанның бірі- нысан.
Зерттеу дені (предмет) -нысан бөлшегі, бір тарапты, яғни бұл түбегейлі
зерттеуді қажет еткен нысанның теориялық не практикалық тұрғыдан өте
маңызды сапа-қасиеттері, қырлары мен сырлары.
Зерттеу мақсаты, объекті және деніне сәйкес, әдетте, болжамды
(гипотезаны) тексеру мен дәйектеуге арналған зерттеу міндеттері
белгіленеді. Гипотеза – бұл шынайылылығы әлі дәлелденуі қажет теориялық
негізі бар болжамдар жиынтығы.
Ғылыми жаңалылық тиегі аяқталған зерттеулердің сапасын бағалау үшін
қолданылады. Ол қазіргі кезеңде әлі белгісіз, педагогикалық әдебиеттер
тобына енбеген білім заңдылықтары, олардың құрылымы мен механизмдері,
мазмұны, принциптері мен технологиясын сипаттаушы теориялық және
практикалық қорытындылардың мазмұнын өрнектейді.
Зерттеу жаңалылығы қаншалықты теориялық маңызға ие болса, соншалықты
практикалық қажеттілікке ие. Зерттеулер нәтижесінде түзілген
тұжырымдамалар, алынған гипозалар, ашылған заңдылықтар, әдістер, бағыттар,
көзқарастар, проблеманы айқындау моделі орындалған ғылыми істердің
теориялық маңызын танытады. Ал зерттеудің практикалық маңызы жаңа
ұсыныстар, нұсқаулар және т.б. дайындауға арқау болуында.
Жаңалылық тиектері, теориялық және практикалық маңыздылық зерттеу
типтеріне орай бір-бірімен ауысып барады, сондай-ақ жаңа білімдердің пайда
болу уақытына да тәуелді келеді.
Зерттеу ізденістерінің логикасы мен қозғалысты өзгермелілігі
(динамикасы) бірнеше сатылық-эмпирикалық, гипотетикалық, эксперименталды-
теориялық немесе теориялық, прогностикалық- жұмыстар орындауды қажет етеді.
Зерттеудің эмпирикалық сатысында зерттеу нысанының қызметтік бағамы
алынады, шынайы оқу-білім тәжірибесі, ғылыми білімдер деңгейі мен құбылыс
мәнін түсіну қажеттігі арасындағы қарама-қарсылықтар көрінеді, ғылыми
проблема өрнектеледі. Эмпирикалық талдаудың басты нәтижесі – зерттеудің
алғашқы тұжырымдамалары ретінде қабылданған, бірақ әлі тұтастығы
тексеріліп, бекуі қажет болжамдар мен шамалаулар жүйесінен түзелетін
зерттеу гипотезасынан көрінеді.
Гипотетикалық сатыдағы ізденіс жұмыстарының мәні: зерттеу объектті
жөніндегі деректік болжамдар мен олардың мәнін айқындап алу қажеттігі
арасындағы қарама-қарсылықтарды шешіп алу, содан соң зерттеудің эмпирикалық
деңгейінен оның теориялық (эксперименталды-теориялық) деңгейіне өтудің
дайындық жағдайларын жасау.
Теориялық саты зерттеулерінде назарға алынған нысан жөніндегі
функционалдық және гипотетикалық болжамдар мен ол туралы жүйелі шамалаулар
қажеттігі арасындағы қайшылықтарды үйлестіру жұмыстары орындалады.
Теорияның белгілі қалыпқа келуі прогностикалық сатыға жол ашады,
осының нәтижесінде тұтастай құрылым болып танылған зерттеу нысаны жөніндегі
соңғы алынған идеялық ақпараттар мен олардың ендігі, жаңа жағдайларда даму
мүмкіндіктерін көргендікпен алдын-ала жобалау қажеттігі арасындағы
текетіресті шешу талабы қойылады. Теорияның міндеті – осы сан қилы
талаптардың объектив шешіміне негіз болу.
Педагогикалық зерттеу әдістемесі мен әдістер жүйесі.
Зерттеу әдістемесінің (методика) дайындығы ғылыми ізденіс логикасына
орай жүргізіледі. Бұл әдістеме өте күрделі де сан қилы қызметтермен
байланысты нысан болған білімдену процесін аса жоғары шынайылылықпен
зерттеуге мүмкіндік беретін теориялық және эмпирикалық әдістер (метод)
тобынан құралады. Әдістердің тұтастай бір бөлігін қолданудан назарға
алынған проблема жан-жақты айқындалады, оның барша қырлары мен шектері
түгелдей зерттеуден өтеді. Педагогикалық зерттеу әдістерінің әдіснамадан
өзгешелігі- бұл педагогикалық құбылыстарды зерттеу, олар жөніндегі ғылыми
ақпараттарды жинақтап, заңдылықты байланыстар, қатынастарды анықтау, оның
нәтижесінде ғылыми теория қалыптастыру мақсатымен жүргізілетін іс-әрекет
жолдары мен тәсілдерінің өзі. Әдістер көп түрлі де сан қилы, бірақ
жүйелестіре келгенде бұлардың бәрі үш топқа ажыралады: 1) педагогикалық
тәжірибені зерттеу әдістері, 2) теориялық зерттеу әдістері, 3)
математикалық әдістер.
Педагогикалық тәжірибені зерттеу әдістері – білім беру процесін
ұйымдастырудың көз алдымызда қалыптасқан тәжірибесін зерттеудің жолдары.
Зерттеуге озат тәжірибе, яғни танымал мұғалімдер мен қатардағы тәлімгерлер
қызметтері бірдей алынады. Олардың жұмыстарында кезігетін қиындықтар
педагогикалық процесс қайшылықтарымен, пайда болған не енді туындауы мүмкін
проблемалармен байланысты келеді. Педагогикалық тәжірибені зерттеу
барысында келесідей әдістер қолданылады: бақылау, әңгімелесу, интервью,
анкеттеу, оқушылардың жазба, графикалық және шығарма жұмыстарын көзден
өткеру, педагогикалық құжаттармен танысу.
Бақылау – зерттеу барысында нақты дерек материал жинақтау мақсатымен
қандай да педагогикалық құбылыстың назарға алынуы. Бақыланған құбылыстар
міндетті түрде хатталады. Бақылау нақты нысанмен жете танысуға орай алдын
ала белгіленген жоспар бойынша жүргізіледі. Бақылау жұмысы келесі
кезеңдерге бөлінеді: 1) міндеттері мен мақсаттарын айқындау; 2) бақыланатын
объект, оның элементтерін және ситуацияларын таңдастыру; 3) бақылау және
оның барысында ақпарат топтастыруға оңтайлы әрі тиімді тәсілдерді іріктеу;
4) байқалғандарды хатқа түсіру формасын ойластыру; 5) жинақталған
ақпараттарды өңдеу және дәйектеу.
Бақылау түрлері: араласа бақылау – ізденуші зерттеу жүргізіп жатқан
топтың мүшесі ретінде қатысады; сырттай бақылау- зерттеуші ізденіс
жұмыстарына тікелей араласпайды; ашық және жасырын бақылау; тұтастай және
таңдамалы бақылау.
Бақылау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz