Солтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылық секторының дамуы
Кіріспе
1. Солтүстік Қазақстан облысына физикалық .географиялық сипаттама
1.1 Физикалық.географиялық орны
1.2 Климаты
1.3 Климат және агроклиматтық ресурстары
1.4 Топырағы
1.5 Табиғат жағдайы
1.6 Экологиялық топырақ эрозиясы
2. Солтүстік Қазақстан облысынының ауылшаруашылық жерлеріне экономикалық.географиялық сипаттама
2.1. Қазіргі ауылшаруашылық жерлеріне талдау
2.2 Ауылшаруашылығынан алынған өнім түрлері оның мөлшері
2.3 Аыл шаруашылығының маңызды екіші саласы мал шаруаылығы
2.4Облыстын сыртқы экономикалық қатынастары
3. Солтүстік Қазақстан облысынының ауылшаруашылық жерлерін ұтымды пайдаланудың бағыттары
3.1 Ауылшаруашылық жерлерін ұтымды пайдаланудың бағыттары
3.2 Мал шаруашылығын қолдау жөніндегі шаралар
3.4 Индустриялық.инновациялық даму және ауыл шаруашылығын одан әрі
әртараптандыру
3.5 Облысты сумен жабдықтау жағдаиы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Солтүстік Қазақстан облысына физикалық .географиялық сипаттама
1.1 Физикалық.географиялық орны
1.2 Климаты
1.3 Климат және агроклиматтық ресурстары
1.4 Топырағы
1.5 Табиғат жағдайы
1.6 Экологиялық топырақ эрозиясы
2. Солтүстік Қазақстан облысынының ауылшаруашылық жерлеріне экономикалық.географиялық сипаттама
2.1. Қазіргі ауылшаруашылық жерлеріне талдау
2.2 Ауылшаруашылығынан алынған өнім түрлері оның мөлшері
2.3 Аыл шаруашылығының маңызды екіші саласы мал шаруаылығы
2.4Облыстын сыртқы экономикалық қатынастары
3. Солтүстік Қазақстан облысынының ауылшаруашылық жерлерін ұтымды пайдаланудың бағыттары
3.1 Ауылшаруашылық жерлерін ұтымды пайдаланудың бағыттары
3.2 Мал шаруашылығын қолдау жөніндегі шаралар
3.4 Индустриялық.инновациялық даму және ауыл шаруашылығын одан әрі
әртараптандыру
3.5 Облысты сумен жабдықтау жағдаиы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Диплом жұмысының өзектілігі: Ауыл шаруашылығы Қазақстан материалдық өндірісінің өнеркәсіптен кейінгі маңызды саласының бірі. Қазақстан ауыл шаруашылығы өзінің даму деңгейі жөнінен ТМД-да Ресей және Украинадан кейгі үшінші орында. Жыртылған жер және егіс көлемі, қой мен ешкінің санынан тек Ресейге жол берсе, ауыл шаруашылық өнімінің кейбір түрінен, оның ішінде жан басына өндірілуі жөнінен ТМД елдерінің ішінде жетекші орын алады. Мүйізді ірі қара саны, ет өнімінен Ресей, Украинадан кеиін үшінші орында. Малдың басқа түрлерінің, оның ішінде жылқы, құс пен шошқа санынан да алғашқы орында. Ауыл шаруашылығы Қазақстан жалпы ішкі өнімнің 25% береді. Қазақстан Республикасының маңызы зор мәселелердің бірі экономикалық аудандарға бөліп баға беру болып табылады. Сол себептен облыс экономикалық аудандар ішінен өзінің алатын орны ерекше. Солтүстік Қазақстан облыстарын алып, оған жеке мінездеме беру арқылы олардың өзіндік ерекшеліктерімен танысамыз. Облыстарды жеке-жеке жан- жақты оқып үйрену арқылы олардың маңызын білеміз. Облыс аумағында ауыл шаруашылық өнімдерінен мемлекетке кіретін кіріс көлеміне әсері тиетіні бізге белгілі, әр өнімнін маныздылығы артуда. Ауыл шаруашылығы еліміздін экономтикасының маңызды саласы болып табылады Еліміздін астық өнімдерінін төртен бір бөлігі Солтүстік Қазақстан облысына тиесіл, яғни климат жағдайыларына байланысты, жаздық бидай, сұлы, арпа және басқа дәнді дақылдарды өсіруге қолайлы. Сонымен бірге көкөніс, бақша және кей күнбағыс, зығыр, темекі сяқты техникалық дақылдарды ары қарай дамытуға мүмкіндік береді.
Қазақстанның аграөнеркәсіп секторындағы жетекші аймағының бірі. Мұнда ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемінің көлемі тұрақты өсуде. Осы салада 1000- дай кәсіп орындар 4000- дай шаруа қожалықтары жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығына жарамды жер көлемі 6.7 млн га соның ішінде шабындық жерлер-4.5 млн га. Облыс экономикасының тұрақтылығының көрсеткіші дәнді дақыл өнімдері арқылы анықталады, ол аймақтың ең басты экспортқа шығаратын тауары. Республика боиынша облыстың ауыл шаруашылығына жарамды жер көлемінің шамасы 4%-на тен Республика бойынша дәнді дақылдың үлес салмағы төрттен бір бөлігін құраса, картоп 17-% ет-6% сүт-11% жұмыртқа-9% құрайды.
Мал шаруашылығық саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға мал басының өсіміне, оның өнімділігіне тікелей әсер етеді. Мал шаруашылығы қазақ халқының ғасырлар бойы экономикамыздын негізгі саласы болып келеді.
Қазақстанның аграөнеркәсіп секторындағы жетекші аймағының бірі. Мұнда ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемінің көлемі тұрақты өсуде. Осы салада 1000- дай кәсіп орындар 4000- дай шаруа қожалықтары жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығына жарамды жер көлемі 6.7 млн га соның ішінде шабындық жерлер-4.5 млн га. Облыс экономикасының тұрақтылығының көрсеткіші дәнді дақыл өнімдері арқылы анықталады, ол аймақтың ең басты экспортқа шығаратын тауары. Республика боиынша облыстың ауыл шаруашылығына жарамды жер көлемінің шамасы 4%-на тен Республика бойынша дәнді дақылдың үлес салмағы төрттен бір бөлігін құраса, картоп 17-% ет-6% сүт-11% жұмыртқа-9% құрайды.
Мал шаруашылығық саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға мал басының өсіміне, оның өнімділігіне тікелей әсер етеді. Мал шаруашылығы қазақ халқының ғасырлар бойы экономикамыздын негізгі саласы болып келеді.
1. Жерінің аты Елінің хаты энциклопедиялық анықтама Алматы - 2006 ж. - 689 бет
2. Ақтас деген ауыл бар. - Алматы, 2008 ж. 74-77 бет
3. Е.А.Ахметов, Г.Е Бердіғұлова Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік географиясы оқу құралы. – Алматы, 2011 ж 184 – 205 бет
4. Ж.Шаханов Табыстын кілтін тапқандар // Солтүстік Қазақатан газеті 25 қаңтар 2010 ж
5. Қ Ш Жанабаев, С.С. Арыстанғұлов Агрономия негіздері - Астана 2007 ж 158-159 бет
6. Қазақстан Республикасы Жер кодексі – Астана 2003 ж
7. Ж Шаханов Мал басы көбеюде // Солтүстік Қазақатан газеті 13 тамыз 2007 ж
8. Қазақстан Алматы 2010 ж 427-428 бет
9 Экологияға бақылау жасалды // Солтүстік Қазақстан газеті 6 ақпан 2009 ж
10.Краткая характеристика почвенной зональности и почв окресности Алмата 1988. С. 24-26
11. Жері байдың - елі бай Топырақ құнарлығына байланыс //Солтүстік Қазақстан газеті 1 маусым 2007 ж
12. Қазақстан национальная энциклопедия. - Алматы 2006 ж С 506-511
13. Ауыл шаруашылығы Ата кәсіппен айналасын, қой басын қөбейтсек, ұтылмаимыз // Солтүстік Қазақстан газеті 11ақпан 2011 ж
14. Солтүстік Қазақатан облысының әкімі С.С. Біләтовтің тұрғындар алдындағы есебі// Солтүстік Қазақатан газеті 30қаңтар 2009 ж
15. Қызылжар елі Жемчужина Севера - Алматы 2007 Қазақ энциклопедиясы
16. Жүргізіліп жатқан жұмыстарға көнілім толды // Солтүстік Қазақстан газеті 10 шілде 2010 ж
17. И М Раманов, В А Жандаулетов. Қазақстан //Ұлттық энциклопедия. –Алматы, 2006 ж 18-24 бет
18. Матвеева И. Қымбат хаттар // Солтүстік Қазақстан газеті 24 мамыр 2000 ж
19. А.И Баталова Жамбыл ауданың әдеби-тарихи қақпалары - Алматы 2003 ж 3-4 бет
20. Первый руководители Северо - Казахстанской области Петропавл, 2010. 3-6 стр
22. Омаров К Іске сәт деиік //Солтүстік Қазақcтан газеті 24 шілде 2010 ж
23. Қазіргі Қазақстан - Алматы 2007 ж
22. Жұмыс ауқымы кең // Солтүстік Қазақатан газеті 10 тамыз 2007 ж
23.WWW.SOLTUSTIK KAZ. KZ.
24. Тоқтар Зікрин Қарқын алуда // Солтүстік Қазақcтан газеті 27 тамыз 2007 ж
25. АҚШ мамандарымен бірлесіп Молшылық негізі қалануда Ауыл шаруашылығы министірі А. Есімовтің облысымызға сапары // Солтүстік Қазақатан газеті 28 мамыр 2007 ж
26 И М Раманов В А Жандаулетов Қазақстан - Алматы 2010 427-428 бет.
27.Тайлақ Жалмұрзентов Шикізатты өздері өндейді //Солтүстік Қазақатан газеті 4 қаңтар 2008 ж
28. Солтүстік Қазақстан облысының 2015 жылға деиінгі аумақтық дамуының стратегиасы// Солтүстік Қазақатан газеті 9 қаңтар 2008 ж
29. Ресми бөлім Ауылдық аумақтардың даму // Солтүстік Қазақатан газеті 28 қаңтар 2008 ж
30. Қазақстан Краткий энцыклапедический словарь - Алматы 2006 359-360 ср
31. Тоқтар Зікрин Жергілікті тауық етіне не жетсін ? //Солтүстік Қазақатан газеті 11 ақпан 2009 ж
32. Болашақтын іргесін бірге қалаймыз // Солтүстік Қазақстан газеті 29 қаңтар 2011 ж
33. Егін желкілдеп келеді, мал басы да кемімейді // Солтүстік Қазақстан газеті 31 шілде 2009 ж
34. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Алматы, 1998 ж35. Егіс технологиясы сақталса, мол астық алуға мүмкіндік бар // Солтүстік Қазақатан газеті 27 сәуір 2010 ж
36. Қ Ш Жанабаев С С Арыстанғұлов Агрономия негіздері – Астана, 2007 39-47 бет
37. Егін желкілдеп келеді, мал басы да кемімейді // Солтүстік Қазақстан газеті 31 шілде 2010 ж
38. Регионы Казакстана, 2004. Статистикий сборник.// Под ред. КС.Абдишева/.- г.Алматы, 2009 ж 37-38 бет
39. Нұрсайын Шәріп Егіс науқаны ерекше әзірлікті қажет етеді // Солтүстік Қазақстан газеті 12 наурыз 20011 ж
40. Казахстан в цифрах за 2007 год. Агентство РК по статистике. 2008.
41. Ауылдар абаттандырылса, өнір де көркейед // Солтүстік Қазақатан газеті 27 мамыр 2009 ж
42.Copyright © 2008—2009 Солтүстiк Қазақстан облысы ресми сайт
43. Табыстың кілтің тапқандар // Солтүстік Қазақстан газеті 19 наурыз 2011 ж
44.Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеу туралы" Қазақстан Республикасының Заңы «КазАгро» ұлттық холдингі» акционерлік қоғамын құру туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 11 желтоқсандағы № 220 Жарлығына, Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 23 желтоқсандағы № 1247 қаулысы
45. Солтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы - Алматы 2006 34-86 бет
46 . Жақсы жайылым - мол өнім // Солтүстік Қазақстан газет 2 сәуір
2. Ақтас деген ауыл бар. - Алматы, 2008 ж. 74-77 бет
3. Е.А.Ахметов, Г.Е Бердіғұлова Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік географиясы оқу құралы. – Алматы, 2011 ж 184 – 205 бет
4. Ж.Шаханов Табыстын кілтін тапқандар // Солтүстік Қазақатан газеті 25 қаңтар 2010 ж
5. Қ Ш Жанабаев, С.С. Арыстанғұлов Агрономия негіздері - Астана 2007 ж 158-159 бет
6. Қазақстан Республикасы Жер кодексі – Астана 2003 ж
7. Ж Шаханов Мал басы көбеюде // Солтүстік Қазақатан газеті 13 тамыз 2007 ж
8. Қазақстан Алматы 2010 ж 427-428 бет
9 Экологияға бақылау жасалды // Солтүстік Қазақстан газеті 6 ақпан 2009 ж
10.Краткая характеристика почвенной зональности и почв окресности Алмата 1988. С. 24-26
11. Жері байдың - елі бай Топырақ құнарлығына байланыс //Солтүстік Қазақстан газеті 1 маусым 2007 ж
12. Қазақстан национальная энциклопедия. - Алматы 2006 ж С 506-511
13. Ауыл шаруашылығы Ата кәсіппен айналасын, қой басын қөбейтсек, ұтылмаимыз // Солтүстік Қазақстан газеті 11ақпан 2011 ж
14. Солтүстік Қазақатан облысының әкімі С.С. Біләтовтің тұрғындар алдындағы есебі// Солтүстік Қазақатан газеті 30қаңтар 2009 ж
15. Қызылжар елі Жемчужина Севера - Алматы 2007 Қазақ энциклопедиясы
16. Жүргізіліп жатқан жұмыстарға көнілім толды // Солтүстік Қазақстан газеті 10 шілде 2010 ж
17. И М Раманов, В А Жандаулетов. Қазақстан //Ұлттық энциклопедия. –Алматы, 2006 ж 18-24 бет
18. Матвеева И. Қымбат хаттар // Солтүстік Қазақстан газеті 24 мамыр 2000 ж
19. А.И Баталова Жамбыл ауданың әдеби-тарихи қақпалары - Алматы 2003 ж 3-4 бет
20. Первый руководители Северо - Казахстанской области Петропавл, 2010. 3-6 стр
22. Омаров К Іске сәт деиік //Солтүстік Қазақcтан газеті 24 шілде 2010 ж
23. Қазіргі Қазақстан - Алматы 2007 ж
22. Жұмыс ауқымы кең // Солтүстік Қазақатан газеті 10 тамыз 2007 ж
23.WWW.SOLTUSTIK KAZ. KZ.
24. Тоқтар Зікрин Қарқын алуда // Солтүстік Қазақcтан газеті 27 тамыз 2007 ж
25. АҚШ мамандарымен бірлесіп Молшылық негізі қалануда Ауыл шаруашылығы министірі А. Есімовтің облысымызға сапары // Солтүстік Қазақатан газеті 28 мамыр 2007 ж
26 И М Раманов В А Жандаулетов Қазақстан - Алматы 2010 427-428 бет.
27.Тайлақ Жалмұрзентов Шикізатты өздері өндейді //Солтүстік Қазақатан газеті 4 қаңтар 2008 ж
28. Солтүстік Қазақстан облысының 2015 жылға деиінгі аумақтық дамуының стратегиасы// Солтүстік Қазақатан газеті 9 қаңтар 2008 ж
29. Ресми бөлім Ауылдық аумақтардың даму // Солтүстік Қазақатан газеті 28 қаңтар 2008 ж
30. Қазақстан Краткий энцыклапедический словарь - Алматы 2006 359-360 ср
31. Тоқтар Зікрин Жергілікті тауық етіне не жетсін ? //Солтүстік Қазақатан газеті 11 ақпан 2009 ж
32. Болашақтын іргесін бірге қалаймыз // Солтүстік Қазақстан газеті 29 қаңтар 2011 ж
33. Егін желкілдеп келеді, мал басы да кемімейді // Солтүстік Қазақстан газеті 31 шілде 2009 ж
34. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Алматы, 1998 ж35. Егіс технологиясы сақталса, мол астық алуға мүмкіндік бар // Солтүстік Қазақатан газеті 27 сәуір 2010 ж
36. Қ Ш Жанабаев С С Арыстанғұлов Агрономия негіздері – Астана, 2007 39-47 бет
37. Егін желкілдеп келеді, мал басы да кемімейді // Солтүстік Қазақстан газеті 31 шілде 2010 ж
38. Регионы Казакстана, 2004. Статистикий сборник.// Под ред. КС.Абдишева/.- г.Алматы, 2009 ж 37-38 бет
39. Нұрсайын Шәріп Егіс науқаны ерекше әзірлікті қажет етеді // Солтүстік Қазақстан газеті 12 наурыз 20011 ж
40. Казахстан в цифрах за 2007 год. Агентство РК по статистике. 2008.
41. Ауылдар абаттандырылса, өнір де көркейед // Солтүстік Қазақатан газеті 27 мамыр 2009 ж
42.Copyright © 2008—2009 Солтүстiк Қазақстан облысы ресми сайт
43. Табыстың кілтің тапқандар // Солтүстік Қазақстан газеті 19 наурыз 2011 ж
44.Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеу туралы" Қазақстан Республикасының Заңы «КазАгро» ұлттық холдингі» акционерлік қоғамын құру туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 11 желтоқсандағы № 220 Жарлығына, Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 23 желтоқсандағы № 1247 қаулысы
45. Солтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы - Алматы 2006 34-86 бет
46 . Жақсы жайылым - мол өнім // Солтүстік Қазақстан газет 2 сәуір
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Самбетов Ч. А.
Солтүстік Қазақстан облысының ауыл
шаруашылық секторының дамуы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық 050016 - География
Алматы 2011 ж
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Қазақстан Географиясы және географияны оқыту әдістемесі кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Солтүстік Қазақстан облысының ауыл
шаруашылық секторының дамуы
Қорғауға жіберілді
____ __________________2011 ж.
Қазақстан географиясы және географияны
оқыту әдістемесі кафедрасының меңгерушісі
________________________ Сағындыков А.С.
Орындаған: 4 курс студенті
География-туризм мамандығы
Самбетов Ч А
Ғылыми жетекшісі:
г.ғ.к. доцент Тілекова Ж.Т.
Алматы 2011 ж
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Солтүстік Қазақстан облысына физикалық –географиялық сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Физикалық-географиялық орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Климаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..7
1.3 Климат және агроклиматтық ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.4 Топырағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...10
1.5 Табиғат жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..14
1.6 Экологиялық топырақ эрозиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. Солтүстік Қазақстан облысынының ауылшаруашылық жерлеріне
экономикалық-географиялық сипаттама ... ... ... ... ... .21
2.1. Қазіргі ауылшаруашылық жерлеріне талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Ауылшаруашылығынан алынған өнім түрлері оның мөлшері ... ... ... 27
2.3 Аыл шаруашылығының маңызды екіші саласы мал шаруаылығы ... .31
2.4Облыстын сыртқы экономикалық
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3. Солтүстік Қазақстан облысынының ауылшаруашылық жерлерін ұтымды
пайдаланудың бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
3.1 Ауылшаруашылық жерлерін ұтымды пайдаланудың бағыттары ... ... 46
3.2 Мал шаруашылығын қолдау жөніндегі шаралар
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 49
3.4 Индустриялық-инновациялық даму және ауыл шаруашылығын одан әрі
әртараптандыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.5 Облысты сумен жабдықтау жағдаиы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..58
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі: Ауыл шаруашылығы Қазақстан материалдық
өндірісінің өнеркәсіптен кейінгі маңызды саласының бірі. Қазақстан ауыл
шаруашылығы өзінің даму деңгейі жөнінен ТМД-да Ресей және Украинадан кейгі
үшінші орында. Жыртылған жер және егіс көлемі, қой мен ешкінің санынан тек
Ресейге жол берсе, ауыл шаруашылық өнімінің кейбір түрінен, оның ішінде жан
басына өндірілуі жөнінен ТМД елдерінің ішінде жетекші орын алады. Мүйізді
ірі қара саны, ет өнімінен Ресей, Украинадан кеиін үшінші орында. Малдың
басқа түрлерінің, оның ішінде жылқы, құс пен шошқа санынан да алғашқы
орында. Ауыл шаруашылығы Қазақстан жалпы ішкі өнімнің 25% береді. Қазақстан
Республикасының маңызы зор мәселелердің бірі экономикалық аудандарға бөліп
баға беру болып табылады. Сол себептен облыс экономикалық аудандар ішінен
өзінің алатын орны ерекше. Солтүстік Қазақстан облыстарын алып, оған жеке
мінездеме беру арқылы олардың өзіндік ерекшеліктерімен танысамыз.
Облыстарды жеке-жеке жан- жақты оқып үйрену арқылы олардың маңызын білеміз.
Облыс аумағында ауыл шаруашылық өнімдерінен мемлекетке кіретін кіріс
көлеміне әсері тиетіні бізге белгілі, әр өнімнін маныздылығы артуда. Ауыл
шаруашылығы еліміздін экономтикасының маңызды саласы болып табылады
Еліміздін астық өнімдерінін төртен бір бөлігі Солтүстік Қазақстан облысына
тиесіл, яғни климат жағдайыларына байланысты, жаздық бидай, сұлы, арпа және
басқа дәнді дақылдарды өсіруге қолайлы. Сонымен бірге көкөніс, бақша және
кей күнбағыс, зығыр, темекі сяқты техникалық дақылдарды ары қарай дамытуға
мүмкіндік береді.
Қазақстанның аграөнеркәсіп секторындағы жетекші аймағының бірі. Мұнда
ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемінің көлемі тұрақты өсуде. Осы салада
1000- дай кәсіп орындар 4000- дай шаруа қожалықтары жұмыс істейді. Ауыл
шаруашылығына жарамды жер көлемі 6.7 млн га соның ішінде шабындық жерлер-
4.5 млн га. Облыс экономикасының тұрақтылығының көрсеткіші дәнді дақыл
өнімдері арқылы анықталады, ол аймақтың ең басты экспортқа шығаратын
тауары. Республика боиынша облыстың ауыл шаруашылығына жарамды жер
көлемінің шамасы 4%-на тен Республика бойынша дәнді дақылдың үлес салмағы
төрттен бір бөлігін құраса, картоп 17-% ет-6% сүт-11% жұмыртқа-9% құрайды.
Мал шаруашылығық саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға мал
басының өсіміне, оның өнімділігіне тікелей әсер етеді. Мал шаруашылығы
қазақ халқының ғасырлар бойы экономикамыздын негізгі саласы болып келеді.
Қазақстан Республикасының Президентті 2003 ж Қазақстан Республикасы
2005-2015 жылдардағы индустрйалды инновациялық даму стратегиясын бекіту
туралы Қауылысына сәйкес аймақта Солтүстік Қазақстан Облысы 2007-2010
жылдардағы индустрйалды индустрйалды иновациялық даму стратегиясын бекіту
даму бағдарламасы жасалып іске асырылуда. Ол аймақтағы экономика саласын әр
тараптандыру арқылы тұрақты дамуға өнімдерің бәсекеге қабілеттілігін
арттыруға, ішкі және сыртқы өткізу рыногіндегі жайғасымын нығаитуға
бағытталған, ауыл шаруашылық өнімдерін өндеу болып табылады. Ауыл
шаруашылық өнімдерінің 1995-1998 жыл 2003-2006 жыл арасындағы өзгерістер
16.5 млн т басым жетті ішкі қажеттілікті қамтамасыз етіп қана қоймай
экспортқа 40 млн т 1 жылда Қазақстан әлемнің- 25 еліне экспортқа шығарады
мысалға: 2000 жылдан бастап мал шаруашылығының барлық түрі тұрақты өсуде.
Қазақстанның аграрлық секторын тұтас алғанда ұлттық норма денгейінде
халықтың негізгі тамақ өнімдеріне деген қажеттілікті қамтамасыз ете алады,
соның ішінде облыстың алатын оны ерекше.
Бітіру жұмыс Солтүстік Қазақстан экономикалық аудандарының экономикалық,
әлеуметтік жағдайын, маманданған шаруашылық салаларына сипаттама беріп,
олардың қоғамдағы маңызын ашып көрсетуімен өзекті.
Диплом жұмысының мақсаты: Солтүстік Қазақстан облысының
ауылшаруашылығына экономикалық-географиялық баға беру және ауылшаруашылық
жерлерін ұтымды пайдаланудың жолдарын көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Физикалық-географиялық орнына сипаттама беру;
Зерттеу аймағының климаттын, топырақ жамылғысын, табиғи жағдайын
талдау;
Облыстың ауылшаруашылық секторына талдау жасау;
- Солтүстік Қазақстан облысының экономикалық жағдайына баға беру;
- Облыстың қазіргі ауылшаруашылық жерлеріне талдау жасау;
- Ауылшаруашылық жерлерін бағалау және ұтымды пайдаланудың жолдарын
көрсету.
Диплом жұмысының әдістемелік-методологиялық негіздері: Ұсынылған диплом
жұмысының теориялық негізі ретінде Қазақстан Республикасының экономикалық
және әлеуметтік географиясы, Қазақстанның физикалық географиясы
оқулықтары басшылыққа алынып салыстыру, талдау, синтездеу, ой
қорытындыларын шығару әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының практикалық маңызы: Ұсынылған жұмыстағы жазба
деректерді география мамандығының студенттері, өндірістің жеке
салаларының мамандары, мектеп мұғалімдері мен оқушылары білім көзі
ретінде пайдалана алады.
Диплом жұмысының құрылымы мен мазмұны: Бітіру жұмысы кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Солтүстік Қазақстан облысына физикалық –географиялық сипаттама
1.1 Географилық орны
Солтүстік Қазақстан облысы – республиканың солтүстік қақпасы.
Облыс 1936 жылдың 29 шілдесінде құрылды, бүгінгі шекарасы 1999 жылдың 8
сәуірінде бекітілді. Облыстың ауданы 97, 99 мың шаршы км. тең
және республика аумағының 3, 6% құрайды.
Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік орталығы – Петропавл қаласы,
1752 жылы қаланған, халқының саны 2011 жылғы 01.01. -203,3 мың адамды
құрайды.
Тұрғындар саны 2011 жылғы 1 қаңтарға 588,9 мың адамды, немесе республика
тұрғындарының жалпы санынан 3,6 пайыз құрайды.
Қала тұрғындарының саны 238,5 мың адамды немесе 40,5 пайызды құрайды,
ауылдық — 350,4 мың адамды немесе 59,5 пайызды құрайды.
Облыста 13 әкімшілік аудан бар: Айыртау, Ақжар, Аққайың, Ғ.Мүсрепов
атындағы, Есіл, Жамбыл, Қызылжар, М.Жұмабаев атындағы, Мамлют, Тайыншы,
Тимирязев, Уалихан, Шал Ақын атындағы; 5 қала – Петропавл, Булаев,
Мамлютка, Тайынша, Сергеевка; 4 қала типтес кенттер – Смирнов, Талшық,
Еңбек, Кішкенекөл орналасқан.
Сурет 1- Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік аудандар
Облыс аумағы Қазақстанның Қостанай және Ақмола облыстарымен және Ресей
Федерациясының Қорған, Түмен, Омбы облыстарымен шекараласады. Солтүстік
Қазақстан облысы Қазақстанның солтүстігінде орналасқан, Батыс-Сібір
жазығының оңтүстік шет аймағын және Қазақ ұсақ шоқыларын алып жатыр [1].
Негізгі су артериясы – Есіл өзені, оның облыс аумағы бойынша ұзындығы
720 км. Көлдердің жалпы саны 3000 жетеді, жалпы көлемі 4600 шаршы км.
Облыс территориясының басым бөлігі Батыс-Сібір жазығының оң жақ шетінде
орналасқан, онда үстірт деңгейі 200 метрден аспайды және Тобыл, Ертіс
өзендері арасындағы үлкен кеңістікті алып жатқан алқапта орналасқан
көне көлдік неогенді үстіртке жатады. Бұл аумақтың өзен аралықтарының беті
неогенді жас шамасындағы тығыз саз тектес қабаттар қосылған бет және көлдік
генезистен тұрады. Облыстың солтүстік-шығыс бөлігінде ірі ащы көлдер
тұйықталған қазан шұңқырлар жүйесі ерекшеленеді: Қалибек, Үлкенқарой, Теке,
Селетітеңіз. Қазан шұңқырларлардың ойындысы 40–60 м құрайды, ал көлдердің
өзі болса тайыз сулы. Теке көлінің қазан шұңқырында облыс бетінің ең
төменгі нүктесі орналасқан, теңіз деңгейі бетінен 29 м.
Облыстың Оңтүстік-Батыс бөлігі Қазақ ұсақ шоқысына (Сары-Арқа) жатады
және Көкшетау қыратының солтүстік-батыс бөлігімен көрсетілген.
Облыстың географиялық орны экономикасына әсері бар, жолдар тармағы
көршілес мемлекет Ресеймен транзиттік жолдар жақсы дамыған әсіресе сауда
жолдары.
1.2 Климаты
Солтүстік Қазақстанның ең үлкен материктің тереңдігінде орналасу
жағдайы оның ауа-райының кенет шұғыл континентальды болуын шарттайды.
Ауа-райының негізгі сипаты қатты желді және боранды ұзақ қыс,жазы қысқа,
бірақ салқындау жылы.
Солтүстік Қазақстан үшін ауа-райының тұрақсыздығын тудыратын ауа
массасының жиі ауысуы тән. Қыс уақытында солтүстіктен континентальды
арктикалық ауаның басып енуі температураның кенет төмендеуін шарттайды, ал
өтпелі маусымда бұл ретте көктемдік-күздік суық байқалады. Нақ ауаның
айналысы, температураның кенет ауысуының және жылдан-жылға жауын-шашынның
болуының себептері болып табылады.
Қыс мезгілінде ашық күнді және теріс тұрақты температуралық үстемдіктегі
күн райының антициклонды типтері басым болады. Жел орташа жылдамдығы 5.5
мс болатын, анық байқалатын оңтүстік-батыс бағытында болады[2].
Облыстын кұрлықтың ішкі аумағында орналасуы және қоңыржай ендік аймағында
орналасуы, ауа массасынын бірқалыпты басымдығына байланысты, климаттың
ерекшеліктерін айқындайды. Облыс климаты тым континентті. Континенттілік
жазғы және қысқы температураларында үлкен айырмашылық (амплитуда) бар және
ылғалдануы жеткіліксіз. Қаңтардың opташа көпжылдык температурасы
Петропавлде -18,6°С, шідде +19,0°С, орташа жылдык температура +0,8°С.
Ауаның ең төменгі температурасы -480С (1968 ж. Булаев ст.) еңжоғарғысы
+41°С (1940 ж. Явлен ст.). Орташа айлық температура ауытқуы 38°С,
экстремалді температура -89°С. Қысы ұзақ және суық, жазы жылы, бірақ қысқа.
Орташа жылдық темп-pa -1,5°-тен 3.8°С (1945 және 1948 ж. тиісінше)
ауытқиды. нормадан ерекшеленеді, осылайша -0.7 және 3.0С (Петропавл ст.).
Күн ұзақтығы жыл бойына 7-дсн 17 сағатка дейін өзгереді, тал түстегі күнің
жағдайы желтоқсанда 11.5-тап шілделе 58.5"-қа дейін. Ұзақты күннің күн
саулесінін жоғары құлау бұрышымен үйлесуі облыс аумағын жазғы уақытта жср
бедерін жақсы қыздырады. Бұған сонымен қатар аздаған бұлттылықта әсер
етеді. Жазда мұндай күндердін саны айына 18 күнге дейін жетеді. Солт
аудандарда бұлттылық 78, оңт-кте 41 күнге жетеді. Күн сәулесінің ұзактығы
жылына 1900-2000 сағатты құрайды. Жиынтық радиациясы орташа алғанда жылына
95 ккалсм2, онын 65 кк;тл-сы тура, 30 ккал-сы - шашыраңқы радиация. Жер
жайылма бетіне келіп түсетін күннің ең көп жиынтык шамасы маусымда 15—17
ккалсм2 ең аз шамасы - желтоқсанда (2 ккалсм2). Сінірілген радиацияның
орташа есеппен 72 тәулікті кұрайды, ал тиімді сәулелену -жылына 47
ккалсм2, олардың арасындағы жылдык айырма 25 ккалсм2. Облыстын солт-нде
23-24, онт-кте, 27-28 ккалсм2 құрайды. Қарашадан бастап наурызға дейін қар
жамылғысынын жатуына байланысты радиациялык баланс сіңірілген радиациялыққа
қарағанда 2 есеге жуық кем. Радиациялық баланстың ең көп мөлшері маусымда
байкалады, ол — 7 ккалсм2-ге жуық. Аумактың жылу режиміне, сонымен қатар
ауа массасынын циркуляциясы да әсер етеді. Жалпы алғанда ауа қозғалысы
коңыржай белдеуінің батыс желдер ағымына тәуелді онт-батыс, батыс, солт-
батыс. Осы бағытта атмосфсралык кұйындар - циклондар мен антициклондар
қозғалады. Қысқы уақытта Азия максимумының ("Воейков осі") батыс тарамы
ғана емес сондайақ Скандинавия, Карск теңізі және баска жерлерден келетін
антициклондар аумақтың ауа райының қалыптастырады. Қысқы уақыттағы
циклондық іс-әрекет арктикалық және полярлық шектерден келеді де, күн
бұлттанып, аздап жылжиды, қар жауады. Қыста орташа жылдамдығы 5 мс боп
соғатын оңт.-батыс басым. Көктемге қарай антициклондық жағдайлардың
қайталануы азаяды, біртіндеп Азия максимумынын тарамы бузылады және
циклондық іс-әрекет қарқындайды. Орташа жылдамдығы 3,5-5,5 мсекунд
онтүстік-батыс желі басым болады. Жазда антициклондық ауа райы циклондық
ауа райына Қарағанда сирек байқалады. Циклондар батыстан да, оңт-тен де,
арктикадан да келеді. Жазда жылдамдығы 3,0-4,5 мс солт.-батыс желдер басым
болады. Күзде циркуляциянын жазғы түрі қысқы түріне қайта ауысады. Осылайша
облыс климатының қалыптасуында өзгерістер байқалады. Ауа райынын қолаилығы
ауыл шаруашық салалаларының оның ішінде егіншілік және жаиылым жерлерге
кыстай жатқан қар жерге сініп жер, жыл бойы ылғалды күиінде сақталады
табиғаттын колаилығы. Солтүстік Қазақстан обылысынын ауыл шаруашылық
өнімділігі жоғары болуына тікелей әсері бар.
1.3 Климат және агроклиматтық ресурстары
Солтүстік Қазақстанның ең үлкен материк тереңдігіндегі орны оның
климатының күрт континентальдылығымен сипатталады, оның тәндік белгілері
қатты желдер мен дауылды ұзақ қыс, бірақ ыстық жаз.
Ең суық қаңтар айының көпжылдық орташа температурасы -18.5 оС жуық
солтүстігінде, -17.6оС жуық оңтүстігінде, ал ең суық күндері -45 оС жетеді.
Шілдеде температура орташа +19оС дейін солтүстігінде және +19.5оС
оңтүстігінде, ал ең ыстық күндері +41 оС дейін жетеді. Күн көзінің
жарқырауы 2000 бастап 2150 сағатқа дейін жетеді. Радиациалық баланс 25–30
ккалсм2 дейін жылына, қарашадан бастап наурыз айына дейін — қарама-қайшы.
Солтүстік Қазақстан үшін күн-райының тұрақсыздығын шақыратын ауа
массаларының жиі алмасуы тән, қысқы уақытта континентальді арктикалық
ауаның кірігуі температураның күрт төмендеуіне себепті, ал ауыспалы
кезеңде көктемгі-күзгі қатқақтар байқалады. Атмосфераның циркуляциясы
температураның және жауын-шашынның жылдан жылға күрт өзгеру себебі болып
табылады.
Қысқы уақытта күн-райының ашық аспанымен циклонға қарсы
типтері және тұрақты теріс температуралары басым. Желдер айқын белгіленген
оңтүстік-батыс бағытымен сипатталады, орташа жылдамдығы 5.5 мс жуық.
Көктем қысқа (20–30 күн), құрғақ және салқын, сәуір айының екінші
жартысынан бастап басталады. Температуралардың 5 арқылы көктемгі ауысу
орташа көпжылдық даталары 20–22 сәуірге келеді, 10оС арқылы —
8–10 мамырға келеді. Күзде ауысу 10 оС арқылы орташа 18–20 қыркүйекке
келеді, ал 5 оС — 5–7 арқылы қазан айына. Мерзімнің ұзақтылығы орташа
тәуліктік ауа температурасымен 10оС жоғары 130–140 күнге жуық, ал ауаның
орташа температура сомасы 10 оС жоғары 2000–2200 оС құрайды. Соңғы көктемгі
қатқақтың орташа датасы 20 мамырға қарай (16 сәуірден бастап
22 маусымға дейін), бірінші күзгі — 20 қыркүйек (19 тамыз–12 қазан).
Қатқақтың болуы 25 шілдеде де байқалды (Булаев, 1997 ж.). Аязсыз мерзімнің
болу ұзақтығы жылына 100–120 күнге жуық, ал орташа тәуліктік
температурасымен 0 оС жоғары орташа 190 күнге жуық.
Жазғы уақытта күн-райының солтүстік және солтүстік-батыс желдерімен 4
мс жуық жылдамдығымен циклональді типтері басым. Күз салқын, бұлыңғыр,
кейде жаңбырлы [42].
Атмосфералық жауын-шашынның орта жылдық саны 290–295 бастап 425–435 мм.
Дейін жетеді. Бәрінен аз облыстың оңтүстік-шығыс аудандары алады. Ылғалмен
Көкшетау қыраты мен орман алқапты тау кендік аудандар қамтылған. Жылдың
жылы жартысында (сәуір-қазан) жылдық норманың 80–85% түседі ең жоғары
шілдеде (45–75 мм). Қар беті тұрақты қыс аяғына орташа қуаттылығы 25–30 см
жуық, 5 айға жуық жатады, қараша айынан наурыз айына дейін. Жауынның орта
жылдық сомалары жылдар бойынша өзгеріп отырады. Мысалы, олар 164 мм
(1936 ж.) 619 мм дейін (1905 ж.) және 594 мм (1995 ж.) өзгерді.
Петропавл қаласының гидрометереологиялық станциясы бойынша
инструментальді байқаулар кезеңінде деректерді жалпылау, соңғы жылдары
климаттың жылдық жауын-шашын түсу мөлшерімен жылуы байқалады. Жеке жылдары
сонымен қатар көктемгі және жазғы жауынсыз кезеңдер болуы мүмкін, әсіресе
өсімдік шаруашылығында кері әсер етеді. Жылына жауынсыз кезеңнің
көп бөлігі, 20 жылда бір рет қайталанатын, 28 бастап 36 күн арасында.
Жылына орта сандық күн атмосфералық кеуіп қалумен сәуір мен қазан айларында
облыс аумағында 40–50 күн құрайды, Петропавлда 10 бастап 60 күнге дейін.
Агроклиматтық аудандастыруға сәйкес аймақ үш агроклиматтық
облыстарға жатады
1.Нашар-ылғалды біркелкі жылы, Көкшетау қыратының типтік орман алқапты
ландшафтарымен қамтылған, онда ылғалдылық ГТК маңыздарымен белгіленеді
(Г. К. Селяников бойынша гидротермиялық коэффициент), 1,0–1,1 тең.
Тұрақты сомалармен кезеңділік температурасы 10 оС жоғары
2000–2100 оС жетеді.
2.Құрғақ біркелкі жылы, оған облыстың біраз бөлігі жатады,
ол жарылған орман алқаптарымен және алқаптармен қамтылған, ГТК-мен 1.0
бастап 0.8 және тұрақты температура сомаларымен 10 оС жоғары
2100–2200 оС жуық.
3. Құрғақ, жылы, оңтүстік өңірдің шығыс және батыс бөліктерін Есіл өзені
жазығына дейінгі бөлікті қамтиды, онда ГТК 0.9 бастап 0.7 дейін өзгереді,
ал температуралардың сомалары 10 оС жоғары — 2200–2400 оС жуық.
1.4 Топырағы
Еліміздің басты жер байлығы қара топырақ болып, ол республика бүкіл
топырақ көлемінің 7% алып, оның көлемі 15 млн га ғана.Облыстың негізгі
табиғи ресурстары болып қара топырақ саналады.
Қаратопырақтың 80%-ды жыртылған. Облыс аумағы жалпы жазықтығына
қарамастан топырақтын пайда болу жағдайларының әр тектілігімен сипатталады,
бұл сан қилы және күрделі топырақ қабатына себепкер болды. Облыстың солт
шегінің бойы мен орманды-дала қатарының (қышқыл-сұр, сұр және бозғылт-сұр
орманды) топырақ қабаты жатыр. Шоқ тоғайлы орманды-дала аймағында жай
қаратопырақ басым. Облыстың онт жағына карбонатты қаратопырақты дала
ландшафтысы тәп. Интразональды қабат өте көп. Бұлар сортандар мен әр қилы
гидроморфтык түрлер. Таулы-шоқылы ландшафтта шым қыртысты күлгін қабат
дамуда.Орманды сұр топырақ қабаты (топырақ қабатынын және ауыл ш. жері
құрылымының 1%-нен кем) ең шым-қыртысты суайрықтар учаскелеріне:
құмдауытты жалды және анғар бойындағы баурайларға жақын. Олар шөптесінге
бай қайыңды орман өңірінде қалыптасады. Оларды қошкыл-сұр. сұр және бозғылт-
сұр деп айырады. Қара топырақ Петропавлдық Есіл маңының басты аймақтық
топырағы қара топырақ үш түрге: сілтісіздендірілген, жай және оңтүстік,
т.б. болып ажыратылады [3].
Сілтіздедірілген топырақ шөптесінді өсімдіктер өскен құмдауытты
саздақтардан түзілген өзен аралықтарындағы шымды учаскелер мен жер
(іедерінің дурыс пішіндері біраз (егістік құрылымының 1%-ке жуығы) аланды
алып жатыр. Кара шірінді шетінің қалындығы. 40—50 см, біркелкі қоңыр түсті
және құрамында қара шіріндісі 5—7%-ке дейін. Карбонат-тардың жату тереңдігі
60—90 см. Сілтісіздендірілген қаратопырақ көбіне егістікке игерілген және
облыстың егістікке жарамды жақсы жерлердің бірі болып табылады. Жай
қаратопырақ облыстың топырақ жамылғысының негізін құрайды, олар бірнеше
топтарға бөлінеді. Олар біртекті массивтерде де, басқа топырақ кешендері де
кездеседі Жер асты сулары тереңде жататын өзен аралыктарындағы көтеріңкі
учаскелсрге жапсарласып жатыр. Олардьң аймақтық ерекшеліктері: қара шірінді
горизонттың тілімдене кездесетіндігі, қалдығы бар сортандылықтың, реликтілі
гидроморфтылық белгілерінің болуы. Жер ресурстары және топырақ.
Табиғи жағдайлар мен егіншілік тәжірибесінің ерекшеліктеріне сай Мамлют
ауданының аумағы 3 табиғи-егіншілік аудан шегінде орналасқан
• орманды дала жазықты-батыс шалғынды-қара топырақты және ірі сортаң
жерлері;
• қара топырақты шоқ тоғайлы жалды-көлді аудан, ірі сортаң
жерлі және сұр орман топырақтары;
• карбонатты жердің алқапты жазықты-батыс ауданы.
Сурет 2 – Солтүстік Қазақстан облысының физикалық картасы
Мамлют ауданының жер қоры, СҚО жер қатынастары басқармасы
ММ мәліметтері бойынша, 410 мың га құрайды олардан ауыл
шаруашылығы жерлеріне 79% (324,7 мың га) келеді, соның ішінде егістік
жерлерге ауыл шаруашылық жерлерінің 56% келеді. Жерлерді осылай бөлуде,
табиғи ландшафтыға үлкен антропогендік жүктің түсуі және олардың жоғары
құрылуы жөнінде айтады. Ауданда егістік жерлер негізінен шалғынды-қара
топырақты жерлерге, қара топырақты және карбонатты жерлерге жатады,
соңғылардың айрықша белгілері сулану кезінде ісінуі, және жырылумен тез
кебуі болып табылады. Аудан аумағындағы қара топырақта шіріндінің құрамы
5,3% құрайды, мұнда топырақта шіріндінің теріс динамикасы белгіленеді . Жыл
сайын қарашіріктің азаюы байқалады, бұл кері әсер етеді, және соның
салдарынан өнімділікті азайтады. Қалыптасқан жағдай табиғи кешенге
антропогендік жүктің өсуіне және экологиялық жағдайдың нашарлауына әкеліп
соғады. Оң жағы ауданда қазіргі күнге ауыл шаруашылық маңыздағы жерлерге
эрозияланған топырақ учаскелерінің болмауы болып табылады [4].
Жай қаратопырақтың физ-хим. жақсы қасиеттері, органикалық заттың
салыстырмалы түрдегі жоғары сапалы қорлары, минералды керекті
элементтерінің жалпы және жылжымалы түрлері оларды облыстың ең жаксы
топырағына жаткызуға мүмкіндік береді. Сортаңды қаратопырақ әдетте әр түрлі
сортанды кешендерде болады, 5 м-ге жуық тұзды кілкіме судың тереңінде
жатуы, шамалы шымдалған жазыққа тән. Әсіресе құрғақшылық жылдары
ауылшаруашылық дақылдарының өсуіне жағымсыз әсер ететін едәуір нашар сулық-
химиялық қасиеттерге ие. Құрамында қара шіріндісі бар карбонатты
қаратопырақ минералды керек элементтерінің жалпы қорлары жөнінен, сіңіретін
негізгі құрамы бойынша жай қаратопырақтан аз ғана ерекшеленеді. Алайда
олардан тұз кұрамы бойынша бөлектенеді: жоғарғы қабат тұз қышқылынан
көтеріле шығады, қырынан карағандағы пішіннің төменгі жағында тез еритін
тұз бар. Батпақты кұрамы нашар су сініргіштіліктің, су ұстағыштық қасиеттің
жоғары болуына, ылғалды жағдайда өте ісінуге, құрғақ уақытта жарылу мен
тозаңдануға себепкер болады. Мардымсыз дамыған жай қаратопырақ аз таралған.
Олар негізінен ұсак шоқылар аясында кездеседі және жыртуға жарамсыз жерге
жатады. Жайылым ретінде пайдаланылады. Оңтүстік қаратопырақ құрғақдала
жағдайында дамиды. Әр түрлі шөптесінді, бетегелі, бозды далада қалыптасқан.
Топырақ түзейтін жыныстар арасында орман тәрізді саздақтар басым палеозой
жыныстарының жартастарындағы аллювий-делювийлі қиыршык тастары мен құмды
аллювийлі қабаттарында кездеседі. Оңтүстік қаратопырақ түріндегілер төрт
тектес топқа бөлінеді: жай оңтүстік каратопырақ, карбонатты, сортанды және
аз дамыған. Жай қаратопыраққа қарағанда, оңт-кте қара шіріндінің проценттік
мөлшері аз, кесіндісінің және қырынан қарағандағы пішіннің төменгі жағы
сортандалған.Қошқыл – қызғылт қоңыр топырағында ылғалдың тапшылығы айкын
білінеді. Кенезесі құрғақ дала жағдайында қалыптасады. Көбіне Уалиханов
ауданында кездеседі. Топырақтың қара шіріндісі шамалы. 20—30 см
тереңдіктегі карбонаттар шайылған. Жоғары қабаттағы кара шірінді мөлш.
3,5—4,5%. Терендеген сайын оның мөлшері күрт азаяды. Тез еритін тұздар 130—
150 см тереңдікте жатады, топырақтың қоспалы реакциясы сілтілі . Қошқыл
қызғылт қоңыр топырақтың құнарлылығы жоғары. Жартылай гидроморфты жене
гидроморфты қатардағы топыраққа шалғынды-қаратопырақты (жай, сортанды,
карбонатты, шақатты), шалғынды, шалғынды-батпақты және батпақгы топырақ
жатады. Облыста сортандар кеңінен таралған, біртектес жерде де, басқа
қабатпен бірге кешенді түрде де кездеседі. Олардьң пайда болуы мен дамуы
топырақ түзетін сортаңданған жыныстармен немесе минералданған жер асты
суларының жақын ор-наласуымен байланысты [5].
Сордың айырықша қасиеті—кесіндісінен қарағандағы генетикалық
горизонттығы анық дифференцияланған, олардын арасында тығыз діңгек
құрылымды иллювийлі горизонт ерекшеленеді. Су режимі мен сортаңның
генезисіне қарай мынадай түрлерге бөлінеді: далалык сортандар, шалғынды-
далалық және шалғынды, олардың әрқайсысы сортанды горизонттың калыңдығы
жөнінен кабықты (5 см-ге дейін), ұсақ (6—10 см), орташа (11—18) және тсрен
(18 см-ден астам) болып бөлінеді. Тұзды горизонттағы тұздардың жиынтығы 0,3-
тен 1,5%-ға дейін ауытқиды. Сорлар әдетте кепкен тұзды көлдер немесе көне
аңгарларда болады. Олардың қалыптасуы өте минералданған жер асты суларының
жакын орналасуымен байланысты. Сорларда тұз жиынтығы 1—2%-дан асатын
топырақтың кескіншен қарағандағы жоғары жағында интенсивті сортаңдану тән.
Жер бетіндегі тұздардың ең жоғары концентрациясы сорларда болады, одан
қалыңдығы 0,5— 2,0 см қабық бөлінген. Шалғынды сорлар шамалы ғана
сортанданады. Шакаттар облыстың орманды далалы ландшафтысының типтік
қабаты. Тұйықорта және шағын ойлауытты (әдстте, қайынды және көктеректі шоқ
тоғайларда) калыптасады, мұнда көктемде қар суы жиналады да төменнен
көтерілген судың астыңғы ағыны шайып әкетеді. Шоқ тоғайлы ойпауыттар орман
өсімдіктеріне қолайлы су режимін жасайды, соңғысы, өз кезегінде қар жиналып
шектен тыс ылғалдануға мүмкіндік береді. Жер қабаты орман шаруашылығы үшін
мәнді. Жайылмалық жер (аллювийлі) Есіл өз анғарында дамыған. Олардын
қалыптасуында тасқын су режимі едәуір рөл аткарады, топырақ түзілудің
далалық типіндегі аймактық жер қыртысын сонысымен айрықшаланады. Жайылманың
тегістелген үстіңгі жағында қат-кабат жайылмалық шал-ғынды, қарашірінді
горизонт жапқан қабат түзіледі. Механикалық құрам құмдауыттыдан саздауытқа
дейін құбылып тұрады. Қарашіріндінің құрамы -1.0%-дан жаңа жайылмалық жерде
5-6%-ға дейін. Террасалык аласа жайылмада сорлы, сортанды және гидроморфтық
топырақ Шымды-күлгін топырақ облыстын таулы шоқылы аудандарында кеңінен
таралған.
Елімізде қабылданған Жер Кодексі 2003 жыл 20 маусым 140 бабының 4
тармағында атап көрсеткендей. Жердің бүлінуімен баиланысты жұмыстар
жүргізілген кезде топырақтын құнарлы қабатын сыдырып алуға, сақтауға және
пайдалануға бағытталған іс шаралар жүргізуге міндетті. Міне осыған орай
бұзылған жерлерді қалпына келтіруге міндетті. Оны пайдаланушы өндіріс
орындары мен тау-кен компаниялары. Жер қойнауынан қазба байлықтар алғанда
және құрлыс жұмыстарын жұргізгенде.[6]
1.5 Табиғат жағдайы
Ішкі құрылыстық жағдай облыс табиғатымен мен экономикасының
ерекшеліктерін айкындайды. Бұған климаттың шапшаң континенттігі, ылғалдылық
жетіспеуі және шектес жаткан аумактық жалпы жазықтығы ауаның меридиан және
ендік бағыттарымен еркін алмасуына жағдай жасайды. Сонымен жазык аумакты
тұтастай дерлік игеруге мүмкіндік берді.
Облыс — орманды-далалык табиғи аймақта және далалық табиғи аймақта
орналасқан бұл оның ландшафын, табиғи ортаның сапасын, негізгі табиғи
ресурстарын айқындайды. Ол егін шаруашылығы үшін қауіпті аймаққа жатады.
Облыс аумағын географиялык та, тарихи да аймақ ретінде көбіне Петропавлдық
Есіл бойы деп атайды.
Облыс аумағы Батыс - Сібір жазығының онт. қиырында және жарым-жартылай
Қазақтың ұсақ шоқысы деп аталатын Сарыарқа аясында орналасқан. Батыс Сібір
жазығының Солт. Қазақстан бөлігі (Солтүстік Қазақ жазығы) ьлдилы жазықтың
ішкі белдеміне ұштаскан. Оның жер бедеріне, толқынды бетінің солтүстікке
және солтүстік-шығысқа карай жалпы еңгіш-телген жазық тән. Облыстын жазык
бөлігі геоморфол. аудандалуы жағынан Тобыл мен Ертіс өзендері аңғарлары
арасындағы үлкен кеңістікті алып жатқан Батыс Сібірдің көне көлдік неогенді
үстіртіне жатады. Бұл аумақ-тағы өзендер аралығының беткі жақтары неогендік
жастағы тығыз балшық-ты жыныстардан және көлдік генезистен түзідген. Өзен
аралықтарындағы төртінші тік кезеңнің жамылғысы мардымсыз. Облыстың жазық
келген жер беті теңіз деңгейінен 125-200 м биіктікте. Ең аз шамадағы
белгілер облыстың оңтүстік-шығыс жағындағы ірі тұзды көлдердің: Қалыбек,
Үлкен Қараой, Теке, Сілетітеніз шұңқырларына ұштаскан. Көлдердің өзі саяз
болғанымен, қазаншұңқырлардың тереңдігі. 40-60 м. Теке көлінің
казаншұнқырында облыстың беткі жер кабатының ең төменгі жері теңіз
денгейінен 29 м төменде жатыр, ең биік шыңы — Жақсы Жалғызтау (731 м).
Облыстың оңт.-батыс бөлігі Сарыарқаның көтеріңкі тұсында Көкшетау қыраты
аумағындағы, — толқынды-жонды келген денудацияланған еңкіш тұғырлы жазықпен
үйлескен. Батыс-Сібір жазығының шекаралық оңт. шетіндегі жартасты жыныстар
тым тереңде жатпайтын, көбінесе бірден топырақтын 21-ші қабатының астында
болатын көне абразиялы және абразиялы-шоғырлы толқынды-жонды жазык болып
табылады. Бірқалыпты үстіртті жазық бетінде жеке төбелер немесе аласа (20-
дан 30 м-ге дейін) шоқылар көтеріледі. Одан да биік шоқылар сирек кездседі,
олардың арасында — Сырымбет (Жа-маншоқы), Бүркітті таулары—облыс жер
бедерінің төменгі қатпарындағы солт. аралдық таулар. Теңіз деңгейінен 372 м
биіктікте. Жергілікті халық оны "Жаманшоқы" деп атайды. Жер бедерінің теріс
формаларының арасында уақытша су жүретін саяз аңғарлар, көлдік
қазаншұнқырлар кезігеді. Жер бедерінің ортаңғы қатпары облс биікт. 230— 300
м-де орналасқан сатыланып келген Көкшетау қыраты жатады. Сатыланған оңт.
жағынан кемерленіп, өте айкын көрінетін Көкшетау тауы орналасқан. Облыс жер
бедерінің үшінші қатпары — Көрсемдерде 360—400 м биіктіктегі тегістелген
үстірт басым Өсімдіктері. Облыстың табиғи өсімдік қабаты ендік
географиялық аймақтыққа сәйкес өзгереді, бұған климаттық жағдайлардын
орнығуына себепші болатын аумақтың жазық болуы да мүмкіндік береді.
Климаттықтан баска өсімдік қабаты түрлерінің орнығуына табиғаттың
жергілікті ерекшеліктері үлкен ықпал жасайды: мезо және микрорельеф,
бастапқы жыныстың құрамы, топырақтын гидрол режимі, т.б. Облыстын өсімдік
қабаты адам баласының шаруашылық іс-әрекеті арқылы қатты бұзылған. Оның
аумағы ормандыдала және далалы болып екі табиғи аймақ аясында орналасқан.
Олар үш ландшафттық өңірге бөлінеді: 1) облыстың солтүстік жағын алып
жатқан, сілтіз қаратопырақты және шалғынды-қаратопырақты жерде өсетін
дәнді дақылды-шалғынды даладағы шақат пен орманның сұр топырағында
жайқалған қайынды, көктеректі кайынды ормандармен үйлескен оңтүстіктегі
орманды дала өңірі. Оны шоқтоғайлығын келесі өңірден бөлетін шекара Сібір
теміржолы магистралі желісімен сәйкес келеді; 2) негізінде шақаттарда
дамитын, сиректелген және бытыраңқы ұсақ кайынды, көктеректі шоқ
тоғайлары бар типтік емес ормапды дала өңірі; 3) Қазақтың ұсақ шоқысының
тасты топырағында өскен қайынды тоғайлы орман мен карағайы бар орманды
далалы өңір. Оңтүстік, немесе типтік орманды дала өңіріндегі қайынды және
көктеректі-кайынды орман аумағының 25—30%-ын алып жатыр. Шақатта, кейде
орманның сұр топырағында кайыңды тоғай өседі, кайын мен көктерек аралас
келеді. Орман маңында кайың мен көктерек, талдың жас өскіндері, бұталары
өседі. Облыстын карағайлы орманы - 57 мың га, соның ішінде 41 мың і.і МҮТП
(Мемлекеттік ұлттық табиғи парк) құрамына кіреді. Жасанды жасалған орман
дакылдары 64 мьң га, соның ішінде "Көкшетау" МҮТП-нда 15 мың га алып жатыр,
орман питомниктері мен плантациялары 111 га жерді алып жатыр. Күйген және
құрып кеткен өсімдіктер-1900 га. Қазіргі уақытта облыстың орман қоры
орындалатын іс-кызметіне орай қорғалатын категорияларға бөлінеді.Орман қоры
ерекше қорғалатын табиғи :аумағы табиғи құрамы, өнімділігі, көшеттердін
отырғызылуы мен баска табиғи ерекшеліктері бойынша бірегей учаскелер меп
орманды жеке массивтер, сондайақ аирықша ғылыми немесе мәдениэстетикалық
құндылығы бар, орман-тоғай өспеген жерлер.Қалалық ормандар-4697 га немесе
0,7%. Қалалық орманға Петропавл қаланың бекітілген шекарасындағы 4642 га,
Сергеев к, шекарасында түрған Мешан орманды мекендер мен емдеу-сау ықтыру
мекемелері—16522 га, немесе 2,4%. Жасыл аймақтардағы экологиялық талаптарга
сәйкес табиғи сүзгілік рөл атқаратын, су коймалардағы судың тазалығын
қамтамасыз ететін, елді мекендердің ауа бассейнін сауықтыратын, декоративті
түрде өскен көшеттер үшін жағдай жасалуы тиіс. Өзен, көл, бөгендер және
баска су қоймалардың жағалауы бойындағы тиым салынған алаптар - 8187 га,
немесе 1,2%. Ормандардың тиым салынған алаптары суды қорғайтын функцияларды
да атқарады. Суы қор-ғалатын аймақтар өзен русурстары мен бөгендердің
ластануын, құрып кетуін болдырмау үшін бөлінеді. Әрбір жағалау бойынша
кемінде 500 м ені болуы тиіс. Солардың шегі бойынша Есіл өз, Сергеев пен
Петропавл бөгені бойымен жағалаулық су қорғайтын алаптар белгіленеді. СҚО
аумағындағы су қорғайтын аймақ пен алаптардың енін облыстың әкімшілігі 2003
ж. 5 наурыздағы №43 қаулысымен белгіленген. Егіс даласы мен топырақ қор-
ғайтын ормандар - 504160 га, немесе 73,7%. Бұлар-қорғаудың баска ка-
тегорияларына кірмеген, облыстын орман өсіретін барлық аудандарында
орналасқан орман қорының аумақтары. Облыстың 430 мың гектары республикалық
мәндегі мемлекеттік табиғи қорықтар: Смирнов, Согров, Мамлют зоологиялык
Орлиногор ботаникалық қорықтар, жергілікті мәндегі 377 га алаңы бар Акжар
және Ақсуат зоологиялық корыктар. 12 мемлекеттік табиғат есксрткіші
бар.Оңтүстік типтік орманды дата өңірінің шөптесінді қабатында көбіне
қияқтык, қысқа сабақты тарандылар, бүлдірген өседі. Орманды
алаңқайлар мен тоғай шеттерінде айрауык, шитары, қоңырбас, бүршікгүл, гүлі
қызгылт түсті тал, жусан. люпин тәрізді беде, сары жонышқа атбұршақ, сиыр
жоңышка, т.б. өседі [7].
Сортанды топыраққа гатофитті өсімдік топтары (бетеге-жусаңды):
ағынсыз ойпаңдарға шалғынды-далалық; көл жағасындағы ойпандарға дәнді
дақылды түрлі шөптесінді жусанды; шалшық балшықтыларға шалғын кияқты, қамыс
кұрақтылар тамыр жіберген. Шөптесін негізін шоқ тоғайлы өңірдегі бетеге мен
боз құрайды, жіңішке жапырақты коңырбас далалык айтжонақ, дұғаш сирек
кезігеді. Шоқ тоғайлы орманды даладағы әр түрлі шөптесін арасында алты-
жапырақшалы гүлі қызғылт түсті тал, дала жоңышкасы, сібір көктікені, т.б.
бар. Дала аймағында қаулаған шөптесін арасында батпақты ойпандар бойындағы
шалғын-қиякты-талды ну қопа, тоғаймен бекіген карбонатты қара топырақта әр
түрлі шөптік-сәбіздік-қызылбозды топтар басым. Уалиханов ауданындағы едәуір
жерді алып жатқан қулаң далада шөптесін ксерофильді шым-қыртысты дакылдар:
бетеге, жінішке сабақтылар, бозселеу өседі. Әр түрлі шөптесін аздау,
негізінде шатыраш, бөденешөп. әрем. т.б. бой көтереді. Қуан дала өңірі -
бетеге. боз, жіңішке сабақтылар мекені. Сан түрлі шөптесіннен бұл далада
төскей (бот), австриялык жусан, әрем, далазығыр. т.б. өссді. Солтүстік
Қазакстан облысы аумағынын ең көп таралған өсімдіктері: күрделі гүлділердің
104 тұрі, дәнді дакылдар- 59, ерінді гүлділер—36 атқызыл гүлділер-36,
бұршақтар—34,қалампыр гулділер—34. шаршы гүлді өсімдіктср —31. шатыр
тәрізділср - 30 түрі бар. Қалған тұкымдастарда 10—20 түр бар. Дәнді дакыл-
бұршақ тұқымдастарға жататын шөптесін түрлеріпің азықтық мәні бар. Өсімдік
қабатынын флористикалық құрамына көптеген дәрілік өсімдіктер кіреді.
Өсімдіктердің 100-ге жуық түрін олардын көбі кеңінен таралса да, саны
азайған және құрып бара жаткан топқа жатқызған жөн жануарлар әлемі.
Облыста 260-қа жуық омыртқалылар жануарлар өмір сүреді, онын ішінде сүтпен
қоректенетіпдсрдін 36 түрі, құстар — 210, бауырымен жорғалаушылардың саны
3, космекенділердіц саны — 5, балыктардын 30-ға жуығы тіршілік етеді.
Сүтқоректілер 5 отрядқа бөлінеді: жәндікпен қоректенушілер. қоян
тәрізділер, кемірушілер. жыртқыштар аша тұяқтылар. Олардын арасындағы түр
сандары әр түрлі. Ішіндегі саны ен көп кездесетіндері: кеміргіштер — (12
түр), орманды мекендеушілерге кәдімгі ақтиін мен орман сұртышқаны даланы
мекендеушілерге суыр мен саршұнақ, су қоймаларда ондатр, т.б. Ал коян
тәрізділердін ішінде екі ғана түр — ақ қоян мен ор коян ғана бар. Облыста
құстардың 20 түрі бар. Олардын ішіндегі ең көбі торғай тәрізділер. Олар 16
туыстықты құрайды және жалпы түрі 60. Бұл отряд облыс аумағындағы құстар
түрінің 13 -ін қамтиды. Олардың ішінде мақтан торғайдын 4 түрі, сары
торғайдын 4 түрі, кара-тамактың 3 түрі, бозторғайдың 3 түрі бар. Олардын
ішінде сирек кездесетін ерекше сарнауық торғай құсы, құйрығын козғалткыш ақ
алымшық, кәдімгі бұлбұл,сары қанатты сарыторғай,т.б.Жалпақтұмсықтылар
отрядының 30 түрі бар. Оған дене бітімі әр түрлі, салмағы 200-300 кг
(ысқырғыш щүрегей) 9-12 кг-ға (сүңқылдақ аққу) дейін және олар әр түрлі
түске-өте қарадан (турпан) өте аққа (сұңқылдак акку) дейін және сарғыш
түсті болады. Жалпы көпшілік түрінін түсі шұбарала. Баска құстардан
қызыктыратыны көкала үйрек, морянка, шашакты қасқалдақ, жалпақ тұмсықты
кара ала үйрек. Балшықшылар отрядына 20-ға жуық түр жатады. Жыртқыш
құстардын да осынша түрі ксздеседі. Мекендеген жерлеріне қарай құс түрлері
қоршаған ортасына бейімделген. Мысалы, ормандағы құстар қырғи,
шағалтайлардың қанаттары қысқа және доғал пішінді келеді. Олар ағаштар
арасында ұшуға ыңғайлы. Дала жыртқыш құстары (ақиық бүркіт, бүркіт,
каршыға); қанаты ұзын және жіңішке болып келетін, тағамын тез қуып жететін
ителгі және лашын. Қалған отрядтар түр жағынан аз. Жапалақтың 8 түрі,
шағаланың 7, сирақтылардың 6, қарала үйректің 4 түрі, т.б. Әдебиет
материалдарына сүйенсек, облыс аумағында бауырымен жорғатаушылардың
арасында тірі туатын кесіртке, ал бұрындары Иманбұрлық өз анғарында дала
сұр жыланы мекендеген. Қосмекенділердің де түрі аз. Олар: кәдімгі тритон,
сібір бұрыш тістілер және жасыл түсті көлбака, сүйір тұмсыкты көл бақалар
жиі кездеседі. Су ихтиофаунасы сүйекті балық класы жиі кездеседі. Қазір
олардың 10 тұқымдастықка жататын 30 түрі бар. Оларды үш топқа біріктіруге
болады. а) жергілікті түрлер — 13 (күміс табан балық, алтын табан балық),
кәдімгі алабұға): ә) жерсіндірілгендср (ақ амур, сазан, сиг, пелядь, тұқы);
б) кірме түрлер (нельма, көксерке). Жалпы, "көлдік" аборигендер (табан
балык, көксерке) кеп тараған. Жергілікті (аборигенді) түрлердің басым
бөлігі (Линь, язь, ұсак ұққы, плотва, шортан) Есіл өз. жүйесімен
байланысты. Жерсіндірілген тұқы туысының барлық бес түрі де облыстың екі су
коймасында (Үлкен және Кіші Тораңғыл көлдерінде) кездеседі. Олардың ішінде
тек тұқы ғана жақсы тараған. Ал табан сияқты түрлер тек Есіл өз және Белое
көлінде ғана кездеседі. Облыста жануарларды сипатына қарай 4 топқа
біріктіруге болады: тұрақты тіршілік ететіндер — бұлан, елік, борсық,
түлкі, сауыскан, торғай, т.б түрлері. облысқа ұшып келіп ұя салатын құстар.
Бұған сулыбатпақты кешендегі құстар ақку, каз, үйрек, шағала, сонымен
бірге көптеген жыртқыш құстар мен торғайлар жатады; Тайга мен тундрадан
ұшып келетін өтпелі құстарға ақ тырна, қара дөгелек, үлкен сукұзғын,
ақмандай каз, қарашаказ, ұсақ үйректер (3 түрі), т.б. ареалдары солт-те
және облыстын оңт-дегі аумақты мекендейтін кірме андар және құстар жатады.
Оларға сілеусін, поляр үкісі, бозторғай, балқарағай торғайы, екіншіден ак
бөкен, үлкен аққұтан, жалбағай; сарыторғай, қалбағай тырна, сүңгіуір үйрек.
Тың жерлерді жыртудың нетижесінде дала тұрғындарының түрі мен саны азайды.
Олар: түлкі, қарсак, суыр, байбақ, саршұнақ, белене, дала бозторғайы.
Рұқсатсыз аңшылық жасау нәтижесінде сулы-батпақты құстардың (шүрегей үйрек,
жалпак құрдың саны өте азайып кетті. Қасқырдын саны күрт төмендеді. Бірнеше
себептермен облыс аума-ғынан безгелдек пен дуадақ жойылды, савка мен
тұрпандар өте сирек кездеседі. Қазақстанның "Кызыл кітабына" еніп отырған
түрлср саны 20-ға жетті. Оларға кейінгі жылдары онт-Оралдың орман сусары,
қараша-каз, ақ тырна, қара дегелек, сұнкылдақ аққу, т.б. орман-дала
белдемінің фаунасын сақтап қалу және олардың санын көбейту мақсатында да
біршама шаралар жасалудаЖерсіндірілген Солт. америкалык кеміргіш - ондатра,
еуропалық бұғы, телеуіш ақтиыны. Жабайы шошқа (доңыз) егістік жсрлсрде жиі
кездессді. Облыс аумағын мекендейтін жануарлар мен құстардың 66 түрінің
жойылып кетуіне кауіп төніп түр. Оларды жалпы екі топқа болуге болады. 1.
Сирек және жойылып бара жаткан Қазақстаннын "Кызыл кітабына" енгі-зілген 19
түрі.Саны аз кездесетін (47 түр) доңыз, байбак, суыр, актиін, сілеусін.
кара-ала үйрек, сары үйрек, кара каршыға т.б. Олардын тарауына казіргі
кезде қауіп төніп түрған жок, бірақ бүл түрлерді сақтап қалу үшін табиғат
қорғау шараларын жүргізу өтe қажет [8].
1.6 Экологиялық топырақ эрозиясы
Халықаралық мамандардың бағалауанынша Қазақстанда қара шіріктін
азаюынан келген жалпы шығын 2.5 млрд долларды құрды. Құнарлы жердін
деградациясы экологиялық проблемалар, жерді өңдеудің нашар технологиясы
әсеріне одан әрі орын алуда. Климат жағдайының қолайсыздығы шығымдылықтың
онша жоғары болмауына әкеледі. Дәнді дақылдардың әр гектарынан орташа 10
центнер алынады[9].
Экологиялық проблемалар былай айтқанда қоршаған ортаны ластанудың
техногендік процестердің және табиғат ресурстарын дұрыс пайдаланбаудың
салдары себеп болып отыр. Облыс аумағының экологиялық жағдайы табиғат
ортасының (табиғат ландшафты, табиғат жүйесі, экологиялық жүйсі) біршама
өзгсруі мен сипатталады. Облыстын өте маңызды экологиялық проблемаларына
атмосфералық ауаның ластануы жатады. Ауадағы лас адам денсаулығына ғана
емес, сонымен бірге өсімдік, жануарларға да зияның тигізді. Ауаның ластануы
негізінен өнеркәсіп және энергетикалық көсіпорындардан келеді. Топырақтың
ластануы бірнеше жағдайда болады: ауа арқылы, өнеркәсіптік қатты және сүйық
зат қалдықтары мен қоқыста-рынан ауыл шаруашылық өндірісі мен көліктен
болады. Облыста атмосфераны ластайтын 500-ден астам кәсіпорын мен ұйым
орналасқан. Ауаны ластайтын 3000-нан астам станционарлық (тұрақты) орын
тіркелген, оның ішінде 2740 уйымдастырылған орын тіркелген. Облыс аумағында
ұзақ уакыт бойы 3 уран өндіретін кәсіпорын және геологиялық барлау
экспедициясы жұмыс істейді. Бұдан баска, жалпы ауд. 100 га болатын, көлемі
1,4 млн. тонна жиынтық активтілігі 370,2 кюри болатын радиактивті
өндірістік таужыныстарының 8 кен орны көмілген бойы жатыр. Топырақтын
шаруашылықта ластануы негізінен жыртылған жерлерге тыңайтқыштар,
пестицидтер т.б. агрохимялық репараттардың топыракқа енгізілу технологиясын
дұрыс сақтамауынан болып отыр. Кейде пестицид, т.б. химпрепараттарының
қаптары қалай болса солай шашылып жатуы да топырақты ластайды. Аумактың
жыртылғандығының көрсеткіш дәрежесіне қарай ландшфтық антропогендік әсерін
білуге болады. Жыртылған аумағына қарай облыс республикада 1-орынды алады.
Облыстық 60% аумағы ауыл шаруашылыққа жарамды жер деп саналады, онын ішінде
жыртылған жер 50%-ды. жайылым 27%-ды, орман, өзен, көл, бұталар 17%-ды,
жалдар мен әр түрлі құрылыстар 3%-ды алады.
Жыртылған жерлер құнарлы жерлер ғана емес сонымен бірге құнарлылығы
шамалы жерлер де жыртылған. Олар кейіңгі жылдары ауыл шаруаышлыққа жарамды
жерлер қатарынан шығарылған. Бұл жаңа экологиялық-экономикалық аумақты
тудырады. Ол жерлерді шалғындандыру мәселесі туындайды. Топырақтын кара
шіріндісінін кемуінің негізгі себептері бұл генофондіардың кедейлену
нәтижесі. Төкетерінде флорамен фаунаның, экожүйенің, түрлер санының кемуіне
алып келеді. Топырақтын дегумификациялану себептері: процестердің шашыраңкы
негіздері салдарынан топырақтағы минералдық және органикалық заттар тепе-
тендігінің бұзылуы (биологиялық айналыс) — жерүсті және жерасты сумен
оларды егінмен бірге ағызып әкету, дефляция, ә) органикалық және минералдық
тыңайткыштарды енгізу жолымен жеткіліксіз байыту (1994 жылдан бері
тыңайткыш іс жүзінде мүлде енгізілмейді); топырақ жамылғысының зерттелмеуі:
топырақтағы су және жел эрозиясы. әсіресе облыстың далалық аймақтарында жел
эрозиясының сақталу деңгейі жоғары (1,2 млн. га); б)топырақ қорғауға
арналған ағаш желектерін отырғығзудың жеткіліксіздігі мен біркелкі еместігі
(орман шоғырында, өзендер мен көлдерде көбінесе орман, су қорғау аимақтары
жоқ);
- жер өндеуде топырақ сактаудың агротехникалық амалдарының бұзылуы
құрғак топырақты өндеу, ауыспалы егіс тәртібін сақтамау);
- масақты бірыңғай дақылдың басым егілетіндігі — астық егіс алқабының 60% -
ға жуығын алады;
- жерүсті және жерасты суларынын табиғи көтерілу процесі, сондай-ақ
магистралді су құбырларының апаты салдарынан суармалы топырақты су басып
қалуы не екінші кайтара тұздануы;
- ауыр техниканың механикалық әсері;
- пайдаланылмаған аз өнімді егісті суландыру көлемінін кемшілігі.
Осындаи шараларды қолданатын жағдаида ауыл шаруашылық жерлерді
сақтап қалудын негізгі шаралары болып табылады.
Қоғам мен қоршаған ортаның өзара әрекетінің салдары өтe зор. Кейде
олар адам өмір сүріп отырған ортасын өзгерту ғана емес сол ортадағы
биологиялық индивид түрінде адамды жойып жіберуіе дейін барады. Қазақстан
аумағындағы қоршаған ортаның жағдайы үрей тудырады. Оған дәлел белгілі
себептер бар. Сондытқа экологиялык кауіпсіздік мемлекет пен қоғамның
маңызды стратегиялық мәселесі саналады
Солтүстік Қазақстан облысының әкімі Серік Сұлтанғазыұлының айтуына
қарағанда, бұл жобаның Петеродельд ауылында ”Биорлант Флора” аграномикалық
- миниралдарды тыңайтқыштарды өндіретін зауыт салып жатқан ГОЛДХЕЙНИ нвест
+ Монт компаниасы жүзеге асырмақ. Тынайтқыш зауыты кешенінде 5мың басқа
деиін қара мал бордақылаитын ферма көкөніс өсіретін 9 гектар 3 жылыжай
жұмыс істеитін болады[10].
2. Солтүстік Қазақстан облысынының ауылшаруашылық жерлеріне экономикалық-
географиялық сипаттама
Белгілі бір дәрежеде тың шаруашылықтарының өндірістік нәтижелері
солтүстік қазақстандықтардың тұрмыс жағдайын жақсартуға жәрдемдесті. Егін
бітік шыққан 1956 ж. 19 жаңа кеңшар ұйымдастыруға жұмсалған шығындарды
жауып, 26 млн. сом пайда алуға мумкіндік берді. 1957 ж көктемде 99 ұжымшар
мен 14 МТС базасында тағы да 16 кеңшар кұрылды, оған 13,5 мың бас мал
берілді. 1958 ж. өзінде облыста сиыр саны 13%, сүт өндіру 60%, ал, оны
мемлекетке сату 65% өсті. Мұның өзі мал өнімдерімен тұрғындарды толықтай
қамтуға болады деген үстірт шешім жасатты, сөйтіп, елде жұмысшылар мен
колхозшыларды жеке қожалығындағы малдан айыру науқаны басталды, ал, олардың
үлесіне мал өнімдерінің 35%-ы тон екеніне мән берілмеді. Осындай шаралар
тұрғындарды тамақ өнімдерімен қамтуда қиындықтарға душар етті. [11]
Облыстың басшылары жекелеген мал шаруашылығына арнайы салаға
мамандыруды қолға алды. Шошқа шаруашылығы, құс фабрикасы құрылып, қала мен
жұмысшы кенттерінің тұрғындарын азық-түлікпен толықтай қамтыды. Ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Самбетов Ч. А.
Солтүстік Қазақстан облысының ауыл
шаруашылық секторының дамуы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық 050016 - География
Алматы 2011 ж
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Қазақстан Географиясы және географияны оқыту әдістемесі кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Солтүстік Қазақстан облысының ауыл
шаруашылық секторының дамуы
Қорғауға жіберілді
____ __________________2011 ж.
Қазақстан географиясы және географияны
оқыту әдістемесі кафедрасының меңгерушісі
________________________ Сағындыков А.С.
Орындаған: 4 курс студенті
География-туризм мамандығы
Самбетов Ч А
Ғылыми жетекшісі:
г.ғ.к. доцент Тілекова Ж.Т.
Алматы 2011 ж
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Солтүстік Қазақстан облысына физикалық –географиялық сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Физикалық-географиялық орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Климаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..7
1.3 Климат және агроклиматтық ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.4 Топырағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...10
1.5 Табиғат жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..14
1.6 Экологиялық топырақ эрозиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. Солтүстік Қазақстан облысынының ауылшаруашылық жерлеріне
экономикалық-географиялық сипаттама ... ... ... ... ... .21
2.1. Қазіргі ауылшаруашылық жерлеріне талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Ауылшаруашылығынан алынған өнім түрлері оның мөлшері ... ... ... 27
2.3 Аыл шаруашылығының маңызды екіші саласы мал шаруаылығы ... .31
2.4Облыстын сыртқы экономикалық
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3. Солтүстік Қазақстан облысынының ауылшаруашылық жерлерін ұтымды
пайдаланудың бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
3.1 Ауылшаруашылық жерлерін ұтымды пайдаланудың бағыттары ... ... 46
3.2 Мал шаруашылығын қолдау жөніндегі шаралар
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 49
3.4 Индустриялық-инновациялық даму және ауыл шаруашылығын одан әрі
әртараптандыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.5 Облысты сумен жабдықтау жағдаиы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..58
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі: Ауыл шаруашылығы Қазақстан материалдық
өндірісінің өнеркәсіптен кейінгі маңызды саласының бірі. Қазақстан ауыл
шаруашылығы өзінің даму деңгейі жөнінен ТМД-да Ресей және Украинадан кейгі
үшінші орында. Жыртылған жер және егіс көлемі, қой мен ешкінің санынан тек
Ресейге жол берсе, ауыл шаруашылық өнімінің кейбір түрінен, оның ішінде жан
басына өндірілуі жөнінен ТМД елдерінің ішінде жетекші орын алады. Мүйізді
ірі қара саны, ет өнімінен Ресей, Украинадан кеиін үшінші орында. Малдың
басқа түрлерінің, оның ішінде жылқы, құс пен шошқа санынан да алғашқы
орында. Ауыл шаруашылығы Қазақстан жалпы ішкі өнімнің 25% береді. Қазақстан
Республикасының маңызы зор мәселелердің бірі экономикалық аудандарға бөліп
баға беру болып табылады. Сол себептен облыс экономикалық аудандар ішінен
өзінің алатын орны ерекше. Солтүстік Қазақстан облыстарын алып, оған жеке
мінездеме беру арқылы олардың өзіндік ерекшеліктерімен танысамыз.
Облыстарды жеке-жеке жан- жақты оқып үйрену арқылы олардың маңызын білеміз.
Облыс аумағында ауыл шаруашылық өнімдерінен мемлекетке кіретін кіріс
көлеміне әсері тиетіні бізге белгілі, әр өнімнін маныздылығы артуда. Ауыл
шаруашылығы еліміздін экономтикасының маңызды саласы болып табылады
Еліміздін астық өнімдерінін төртен бір бөлігі Солтүстік Қазақстан облысына
тиесіл, яғни климат жағдайыларына байланысты, жаздық бидай, сұлы, арпа және
басқа дәнді дақылдарды өсіруге қолайлы. Сонымен бірге көкөніс, бақша және
кей күнбағыс, зығыр, темекі сяқты техникалық дақылдарды ары қарай дамытуға
мүмкіндік береді.
Қазақстанның аграөнеркәсіп секторындағы жетекші аймағының бірі. Мұнда
ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемінің көлемі тұрақты өсуде. Осы салада
1000- дай кәсіп орындар 4000- дай шаруа қожалықтары жұмыс істейді. Ауыл
шаруашылығына жарамды жер көлемі 6.7 млн га соның ішінде шабындық жерлер-
4.5 млн га. Облыс экономикасының тұрақтылығының көрсеткіші дәнді дақыл
өнімдері арқылы анықталады, ол аймақтың ең басты экспортқа шығаратын
тауары. Республика боиынша облыстың ауыл шаруашылығына жарамды жер
көлемінің шамасы 4%-на тен Республика бойынша дәнді дақылдың үлес салмағы
төрттен бір бөлігін құраса, картоп 17-% ет-6% сүт-11% жұмыртқа-9% құрайды.
Мал шаруашылығық саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға мал
басының өсіміне, оның өнімділігіне тікелей әсер етеді. Мал шаруашылығы
қазақ халқының ғасырлар бойы экономикамыздын негізгі саласы болып келеді.
Қазақстан Республикасының Президентті 2003 ж Қазақстан Республикасы
2005-2015 жылдардағы индустрйалды инновациялық даму стратегиясын бекіту
туралы Қауылысына сәйкес аймақта Солтүстік Қазақстан Облысы 2007-2010
жылдардағы индустрйалды индустрйалды иновациялық даму стратегиясын бекіту
даму бағдарламасы жасалып іске асырылуда. Ол аймақтағы экономика саласын әр
тараптандыру арқылы тұрақты дамуға өнімдерің бәсекеге қабілеттілігін
арттыруға, ішкі және сыртқы өткізу рыногіндегі жайғасымын нығаитуға
бағытталған, ауыл шаруашылық өнімдерін өндеу болып табылады. Ауыл
шаруашылық өнімдерінің 1995-1998 жыл 2003-2006 жыл арасындағы өзгерістер
16.5 млн т басым жетті ішкі қажеттілікті қамтамасыз етіп қана қоймай
экспортқа 40 млн т 1 жылда Қазақстан әлемнің- 25 еліне экспортқа шығарады
мысалға: 2000 жылдан бастап мал шаруашылығының барлық түрі тұрақты өсуде.
Қазақстанның аграрлық секторын тұтас алғанда ұлттық норма денгейінде
халықтың негізгі тамақ өнімдеріне деген қажеттілікті қамтамасыз ете алады,
соның ішінде облыстың алатын оны ерекше.
Бітіру жұмыс Солтүстік Қазақстан экономикалық аудандарының экономикалық,
әлеуметтік жағдайын, маманданған шаруашылық салаларына сипаттама беріп,
олардың қоғамдағы маңызын ашып көрсетуімен өзекті.
Диплом жұмысының мақсаты: Солтүстік Қазақстан облысының
ауылшаруашылығына экономикалық-географиялық баға беру және ауылшаруашылық
жерлерін ұтымды пайдаланудың жолдарын көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Физикалық-географиялық орнына сипаттама беру;
Зерттеу аймағының климаттын, топырақ жамылғысын, табиғи жағдайын
талдау;
Облыстың ауылшаруашылық секторына талдау жасау;
- Солтүстік Қазақстан облысының экономикалық жағдайына баға беру;
- Облыстың қазіргі ауылшаруашылық жерлеріне талдау жасау;
- Ауылшаруашылық жерлерін бағалау және ұтымды пайдаланудың жолдарын
көрсету.
Диплом жұмысының әдістемелік-методологиялық негіздері: Ұсынылған диплом
жұмысының теориялық негізі ретінде Қазақстан Республикасының экономикалық
және әлеуметтік географиясы, Қазақстанның физикалық географиясы
оқулықтары басшылыққа алынып салыстыру, талдау, синтездеу, ой
қорытындыларын шығару әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының практикалық маңызы: Ұсынылған жұмыстағы жазба
деректерді география мамандығының студенттері, өндірістің жеке
салаларының мамандары, мектеп мұғалімдері мен оқушылары білім көзі
ретінде пайдалана алады.
Диплом жұмысының құрылымы мен мазмұны: Бітіру жұмысы кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Солтүстік Қазақстан облысына физикалық –географиялық сипаттама
1.1 Географилық орны
Солтүстік Қазақстан облысы – республиканың солтүстік қақпасы.
Облыс 1936 жылдың 29 шілдесінде құрылды, бүгінгі шекарасы 1999 жылдың 8
сәуірінде бекітілді. Облыстың ауданы 97, 99 мың шаршы км. тең
және республика аумағының 3, 6% құрайды.
Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік орталығы – Петропавл қаласы,
1752 жылы қаланған, халқының саны 2011 жылғы 01.01. -203,3 мың адамды
құрайды.
Тұрғындар саны 2011 жылғы 1 қаңтарға 588,9 мың адамды, немесе республика
тұрғындарының жалпы санынан 3,6 пайыз құрайды.
Қала тұрғындарының саны 238,5 мың адамды немесе 40,5 пайызды құрайды,
ауылдық — 350,4 мың адамды немесе 59,5 пайызды құрайды.
Облыста 13 әкімшілік аудан бар: Айыртау, Ақжар, Аққайың, Ғ.Мүсрепов
атындағы, Есіл, Жамбыл, Қызылжар, М.Жұмабаев атындағы, Мамлют, Тайыншы,
Тимирязев, Уалихан, Шал Ақын атындағы; 5 қала – Петропавл, Булаев,
Мамлютка, Тайынша, Сергеевка; 4 қала типтес кенттер – Смирнов, Талшық,
Еңбек, Кішкенекөл орналасқан.
Сурет 1- Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік аудандар
Облыс аумағы Қазақстанның Қостанай және Ақмола облыстарымен және Ресей
Федерациясының Қорған, Түмен, Омбы облыстарымен шекараласады. Солтүстік
Қазақстан облысы Қазақстанның солтүстігінде орналасқан, Батыс-Сібір
жазығының оңтүстік шет аймағын және Қазақ ұсақ шоқыларын алып жатыр [1].
Негізгі су артериясы – Есіл өзені, оның облыс аумағы бойынша ұзындығы
720 км. Көлдердің жалпы саны 3000 жетеді, жалпы көлемі 4600 шаршы км.
Облыс территориясының басым бөлігі Батыс-Сібір жазығының оң жақ шетінде
орналасқан, онда үстірт деңгейі 200 метрден аспайды және Тобыл, Ертіс
өзендері арасындағы үлкен кеңістікті алып жатқан алқапта орналасқан
көне көлдік неогенді үстіртке жатады. Бұл аумақтың өзен аралықтарының беті
неогенді жас шамасындағы тығыз саз тектес қабаттар қосылған бет және көлдік
генезистен тұрады. Облыстың солтүстік-шығыс бөлігінде ірі ащы көлдер
тұйықталған қазан шұңқырлар жүйесі ерекшеленеді: Қалибек, Үлкенқарой, Теке,
Селетітеңіз. Қазан шұңқырларлардың ойындысы 40–60 м құрайды, ал көлдердің
өзі болса тайыз сулы. Теке көлінің қазан шұңқырында облыс бетінің ең
төменгі нүктесі орналасқан, теңіз деңгейі бетінен 29 м.
Облыстың Оңтүстік-Батыс бөлігі Қазақ ұсақ шоқысына (Сары-Арқа) жатады
және Көкшетау қыратының солтүстік-батыс бөлігімен көрсетілген.
Облыстың географиялық орны экономикасына әсері бар, жолдар тармағы
көршілес мемлекет Ресеймен транзиттік жолдар жақсы дамыған әсіресе сауда
жолдары.
1.2 Климаты
Солтүстік Қазақстанның ең үлкен материктің тереңдігінде орналасу
жағдайы оның ауа-райының кенет шұғыл континентальды болуын шарттайды.
Ауа-райының негізгі сипаты қатты желді және боранды ұзақ қыс,жазы қысқа,
бірақ салқындау жылы.
Солтүстік Қазақстан үшін ауа-райының тұрақсыздығын тудыратын ауа
массасының жиі ауысуы тән. Қыс уақытында солтүстіктен континентальды
арктикалық ауаның басып енуі температураның кенет төмендеуін шарттайды, ал
өтпелі маусымда бұл ретте көктемдік-күздік суық байқалады. Нақ ауаның
айналысы, температураның кенет ауысуының және жылдан-жылға жауын-шашынның
болуының себептері болып табылады.
Қыс мезгілінде ашық күнді және теріс тұрақты температуралық үстемдіктегі
күн райының антициклонды типтері басым болады. Жел орташа жылдамдығы 5.5
мс болатын, анық байқалатын оңтүстік-батыс бағытында болады[2].
Облыстын кұрлықтың ішкі аумағында орналасуы және қоңыржай ендік аймағында
орналасуы, ауа массасынын бірқалыпты басымдығына байланысты, климаттың
ерекшеліктерін айқындайды. Облыс климаты тым континентті. Континенттілік
жазғы және қысқы температураларында үлкен айырмашылық (амплитуда) бар және
ылғалдануы жеткіліксіз. Қаңтардың opташа көпжылдык температурасы
Петропавлде -18,6°С, шідде +19,0°С, орташа жылдык температура +0,8°С.
Ауаның ең төменгі температурасы -480С (1968 ж. Булаев ст.) еңжоғарғысы
+41°С (1940 ж. Явлен ст.). Орташа айлық температура ауытқуы 38°С,
экстремалді температура -89°С. Қысы ұзақ және суық, жазы жылы, бірақ қысқа.
Орташа жылдық темп-pa -1,5°-тен 3.8°С (1945 және 1948 ж. тиісінше)
ауытқиды. нормадан ерекшеленеді, осылайша -0.7 және 3.0С (Петропавл ст.).
Күн ұзақтығы жыл бойына 7-дсн 17 сағатка дейін өзгереді, тал түстегі күнің
жағдайы желтоқсанда 11.5-тап шілделе 58.5"-қа дейін. Ұзақты күннің күн
саулесінін жоғары құлау бұрышымен үйлесуі облыс аумағын жазғы уақытта жср
бедерін жақсы қыздырады. Бұған сонымен қатар аздаған бұлттылықта әсер
етеді. Жазда мұндай күндердін саны айына 18 күнге дейін жетеді. Солт
аудандарда бұлттылық 78, оңт-кте 41 күнге жетеді. Күн сәулесінің ұзактығы
жылына 1900-2000 сағатты құрайды. Жиынтық радиациясы орташа алғанда жылына
95 ккалсм2, онын 65 кк;тл-сы тура, 30 ккал-сы - шашыраңқы радиация. Жер
жайылма бетіне келіп түсетін күннің ең көп жиынтык шамасы маусымда 15—17
ккалсм2 ең аз шамасы - желтоқсанда (2 ккалсм2). Сінірілген радиацияның
орташа есеппен 72 тәулікті кұрайды, ал тиімді сәулелену -жылына 47
ккалсм2, олардың арасындағы жылдык айырма 25 ккалсм2. Облыстын солт-нде
23-24, онт-кте, 27-28 ккалсм2 құрайды. Қарашадан бастап наурызға дейін қар
жамылғысынын жатуына байланысты радиациялык баланс сіңірілген радиациялыққа
қарағанда 2 есеге жуық кем. Радиациялық баланстың ең көп мөлшері маусымда
байкалады, ол — 7 ккалсм2-ге жуық. Аумактың жылу режиміне, сонымен қатар
ауа массасынын циркуляциясы да әсер етеді. Жалпы алғанда ауа қозғалысы
коңыржай белдеуінің батыс желдер ағымына тәуелді онт-батыс, батыс, солт-
батыс. Осы бағытта атмосфсралык кұйындар - циклондар мен антициклондар
қозғалады. Қысқы уақытта Азия максимумының ("Воейков осі") батыс тарамы
ғана емес сондайақ Скандинавия, Карск теңізі және баска жерлерден келетін
антициклондар аумақтың ауа райының қалыптастырады. Қысқы уақыттағы
циклондық іс-әрекет арктикалық және полярлық шектерден келеді де, күн
бұлттанып, аздап жылжиды, қар жауады. Қыста орташа жылдамдығы 5 мс боп
соғатын оңт.-батыс басым. Көктемге қарай антициклондық жағдайлардың
қайталануы азаяды, біртіндеп Азия максимумынын тарамы бузылады және
циклондық іс-әрекет қарқындайды. Орташа жылдамдығы 3,5-5,5 мсекунд
онтүстік-батыс желі басым болады. Жазда антициклондық ауа райы циклондық
ауа райына Қарағанда сирек байқалады. Циклондар батыстан да, оңт-тен де,
арктикадан да келеді. Жазда жылдамдығы 3,0-4,5 мс солт.-батыс желдер басым
болады. Күзде циркуляциянын жазғы түрі қысқы түріне қайта ауысады. Осылайша
облыс климатының қалыптасуында өзгерістер байқалады. Ауа райынын қолаилығы
ауыл шаруашық салалаларының оның ішінде егіншілік және жаиылым жерлерге
кыстай жатқан қар жерге сініп жер, жыл бойы ылғалды күиінде сақталады
табиғаттын колаилығы. Солтүстік Қазақстан обылысынын ауыл шаруашылық
өнімділігі жоғары болуына тікелей әсері бар.
1.3 Климат және агроклиматтық ресурстары
Солтүстік Қазақстанның ең үлкен материк тереңдігіндегі орны оның
климатының күрт континентальдылығымен сипатталады, оның тәндік белгілері
қатты желдер мен дауылды ұзақ қыс, бірақ ыстық жаз.
Ең суық қаңтар айының көпжылдық орташа температурасы -18.5 оС жуық
солтүстігінде, -17.6оС жуық оңтүстігінде, ал ең суық күндері -45 оС жетеді.
Шілдеде температура орташа +19оС дейін солтүстігінде және +19.5оС
оңтүстігінде, ал ең ыстық күндері +41 оС дейін жетеді. Күн көзінің
жарқырауы 2000 бастап 2150 сағатқа дейін жетеді. Радиациалық баланс 25–30
ккалсм2 дейін жылына, қарашадан бастап наурыз айына дейін — қарама-қайшы.
Солтүстік Қазақстан үшін күн-райының тұрақсыздығын шақыратын ауа
массаларының жиі алмасуы тән, қысқы уақытта континентальді арктикалық
ауаның кірігуі температураның күрт төмендеуіне себепті, ал ауыспалы
кезеңде көктемгі-күзгі қатқақтар байқалады. Атмосфераның циркуляциясы
температураның және жауын-шашынның жылдан жылға күрт өзгеру себебі болып
табылады.
Қысқы уақытта күн-райының ашық аспанымен циклонға қарсы
типтері және тұрақты теріс температуралары басым. Желдер айқын белгіленген
оңтүстік-батыс бағытымен сипатталады, орташа жылдамдығы 5.5 мс жуық.
Көктем қысқа (20–30 күн), құрғақ және салқын, сәуір айының екінші
жартысынан бастап басталады. Температуралардың 5 арқылы көктемгі ауысу
орташа көпжылдық даталары 20–22 сәуірге келеді, 10оС арқылы —
8–10 мамырға келеді. Күзде ауысу 10 оС арқылы орташа 18–20 қыркүйекке
келеді, ал 5 оС — 5–7 арқылы қазан айына. Мерзімнің ұзақтылығы орташа
тәуліктік ауа температурасымен 10оС жоғары 130–140 күнге жуық, ал ауаның
орташа температура сомасы 10 оС жоғары 2000–2200 оС құрайды. Соңғы көктемгі
қатқақтың орташа датасы 20 мамырға қарай (16 сәуірден бастап
22 маусымға дейін), бірінші күзгі — 20 қыркүйек (19 тамыз–12 қазан).
Қатқақтың болуы 25 шілдеде де байқалды (Булаев, 1997 ж.). Аязсыз мерзімнің
болу ұзақтығы жылына 100–120 күнге жуық, ал орташа тәуліктік
температурасымен 0 оС жоғары орташа 190 күнге жуық.
Жазғы уақытта күн-райының солтүстік және солтүстік-батыс желдерімен 4
мс жуық жылдамдығымен циклональді типтері басым. Күз салқын, бұлыңғыр,
кейде жаңбырлы [42].
Атмосфералық жауын-шашынның орта жылдық саны 290–295 бастап 425–435 мм.
Дейін жетеді. Бәрінен аз облыстың оңтүстік-шығыс аудандары алады. Ылғалмен
Көкшетау қыраты мен орман алқапты тау кендік аудандар қамтылған. Жылдың
жылы жартысында (сәуір-қазан) жылдық норманың 80–85% түседі ең жоғары
шілдеде (45–75 мм). Қар беті тұрақты қыс аяғына орташа қуаттылығы 25–30 см
жуық, 5 айға жуық жатады, қараша айынан наурыз айына дейін. Жауынның орта
жылдық сомалары жылдар бойынша өзгеріп отырады. Мысалы, олар 164 мм
(1936 ж.) 619 мм дейін (1905 ж.) және 594 мм (1995 ж.) өзгерді.
Петропавл қаласының гидрометереологиялық станциясы бойынша
инструментальді байқаулар кезеңінде деректерді жалпылау, соңғы жылдары
климаттың жылдық жауын-шашын түсу мөлшерімен жылуы байқалады. Жеке жылдары
сонымен қатар көктемгі және жазғы жауынсыз кезеңдер болуы мүмкін, әсіресе
өсімдік шаруашылығында кері әсер етеді. Жылына жауынсыз кезеңнің
көп бөлігі, 20 жылда бір рет қайталанатын, 28 бастап 36 күн арасында.
Жылына орта сандық күн атмосфералық кеуіп қалумен сәуір мен қазан айларында
облыс аумағында 40–50 күн құрайды, Петропавлда 10 бастап 60 күнге дейін.
Агроклиматтық аудандастыруға сәйкес аймақ үш агроклиматтық
облыстарға жатады
1.Нашар-ылғалды біркелкі жылы, Көкшетау қыратының типтік орман алқапты
ландшафтарымен қамтылған, онда ылғалдылық ГТК маңыздарымен белгіленеді
(Г. К. Селяников бойынша гидротермиялық коэффициент), 1,0–1,1 тең.
Тұрақты сомалармен кезеңділік температурасы 10 оС жоғары
2000–2100 оС жетеді.
2.Құрғақ біркелкі жылы, оған облыстың біраз бөлігі жатады,
ол жарылған орман алқаптарымен және алқаптармен қамтылған, ГТК-мен 1.0
бастап 0.8 және тұрақты температура сомаларымен 10 оС жоғары
2100–2200 оС жуық.
3. Құрғақ, жылы, оңтүстік өңірдің шығыс және батыс бөліктерін Есіл өзені
жазығына дейінгі бөлікті қамтиды, онда ГТК 0.9 бастап 0.7 дейін өзгереді,
ал температуралардың сомалары 10 оС жоғары — 2200–2400 оС жуық.
1.4 Топырағы
Еліміздің басты жер байлығы қара топырақ болып, ол республика бүкіл
топырақ көлемінің 7% алып, оның көлемі 15 млн га ғана.Облыстың негізгі
табиғи ресурстары болып қара топырақ саналады.
Қаратопырақтың 80%-ды жыртылған. Облыс аумағы жалпы жазықтығына
қарамастан топырақтын пайда болу жағдайларының әр тектілігімен сипатталады,
бұл сан қилы және күрделі топырақ қабатына себепкер болды. Облыстың солт
шегінің бойы мен орманды-дала қатарының (қышқыл-сұр, сұр және бозғылт-сұр
орманды) топырақ қабаты жатыр. Шоқ тоғайлы орманды-дала аймағында жай
қаратопырақ басым. Облыстың онт жағына карбонатты қаратопырақты дала
ландшафтысы тәп. Интразональды қабат өте көп. Бұлар сортандар мен әр қилы
гидроморфтык түрлер. Таулы-шоқылы ландшафтта шым қыртысты күлгін қабат
дамуда.Орманды сұр топырақ қабаты (топырақ қабатынын және ауыл ш. жері
құрылымының 1%-нен кем) ең шым-қыртысты суайрықтар учаскелеріне:
құмдауытты жалды және анғар бойындағы баурайларға жақын. Олар шөптесінге
бай қайыңды орман өңірінде қалыптасады. Оларды қошкыл-сұр. сұр және бозғылт-
сұр деп айырады. Қара топырақ Петропавлдық Есіл маңының басты аймақтық
топырағы қара топырақ үш түрге: сілтісіздендірілген, жай және оңтүстік,
т.б. болып ажыратылады [3].
Сілтіздедірілген топырақ шөптесінді өсімдіктер өскен құмдауытты
саздақтардан түзілген өзен аралықтарындағы шымды учаскелер мен жер
(іедерінің дурыс пішіндері біраз (егістік құрылымының 1%-ке жуығы) аланды
алып жатыр. Кара шірінді шетінің қалындығы. 40—50 см, біркелкі қоңыр түсті
және құрамында қара шіріндісі 5—7%-ке дейін. Карбонат-тардың жату тереңдігі
60—90 см. Сілтісіздендірілген қаратопырақ көбіне егістікке игерілген және
облыстың егістікке жарамды жақсы жерлердің бірі болып табылады. Жай
қаратопырақ облыстың топырақ жамылғысының негізін құрайды, олар бірнеше
топтарға бөлінеді. Олар біртекті массивтерде де, басқа топырақ кешендері де
кездеседі Жер асты сулары тереңде жататын өзен аралыктарындағы көтеріңкі
учаскелсрге жапсарласып жатыр. Олардьң аймақтық ерекшеліктері: қара шірінді
горизонттың тілімдене кездесетіндігі, қалдығы бар сортандылықтың, реликтілі
гидроморфтылық белгілерінің болуы. Жер ресурстары және топырақ.
Табиғи жағдайлар мен егіншілік тәжірибесінің ерекшеліктеріне сай Мамлют
ауданының аумағы 3 табиғи-егіншілік аудан шегінде орналасқан
• орманды дала жазықты-батыс шалғынды-қара топырақты және ірі сортаң
жерлері;
• қара топырақты шоқ тоғайлы жалды-көлді аудан, ірі сортаң
жерлі және сұр орман топырақтары;
• карбонатты жердің алқапты жазықты-батыс ауданы.
Сурет 2 – Солтүстік Қазақстан облысының физикалық картасы
Мамлют ауданының жер қоры, СҚО жер қатынастары басқармасы
ММ мәліметтері бойынша, 410 мың га құрайды олардан ауыл
шаруашылығы жерлеріне 79% (324,7 мың га) келеді, соның ішінде егістік
жерлерге ауыл шаруашылық жерлерінің 56% келеді. Жерлерді осылай бөлуде,
табиғи ландшафтыға үлкен антропогендік жүктің түсуі және олардың жоғары
құрылуы жөнінде айтады. Ауданда егістік жерлер негізінен шалғынды-қара
топырақты жерлерге, қара топырақты және карбонатты жерлерге жатады,
соңғылардың айрықша белгілері сулану кезінде ісінуі, және жырылумен тез
кебуі болып табылады. Аудан аумағындағы қара топырақта шіріндінің құрамы
5,3% құрайды, мұнда топырақта шіріндінің теріс динамикасы белгіленеді . Жыл
сайын қарашіріктің азаюы байқалады, бұл кері әсер етеді, және соның
салдарынан өнімділікті азайтады. Қалыптасқан жағдай табиғи кешенге
антропогендік жүктің өсуіне және экологиялық жағдайдың нашарлауына әкеліп
соғады. Оң жағы ауданда қазіргі күнге ауыл шаруашылық маңыздағы жерлерге
эрозияланған топырақ учаскелерінің болмауы болып табылады [4].
Жай қаратопырақтың физ-хим. жақсы қасиеттері, органикалық заттың
салыстырмалы түрдегі жоғары сапалы қорлары, минералды керекті
элементтерінің жалпы және жылжымалы түрлері оларды облыстың ең жаксы
топырағына жаткызуға мүмкіндік береді. Сортаңды қаратопырақ әдетте әр түрлі
сортанды кешендерде болады, 5 м-ге жуық тұзды кілкіме судың тереңінде
жатуы, шамалы шымдалған жазыққа тән. Әсіресе құрғақшылық жылдары
ауылшаруашылық дақылдарының өсуіне жағымсыз әсер ететін едәуір нашар сулық-
химиялық қасиеттерге ие. Құрамында қара шіріндісі бар карбонатты
қаратопырақ минералды керек элементтерінің жалпы қорлары жөнінен, сіңіретін
негізгі құрамы бойынша жай қаратопырақтан аз ғана ерекшеленеді. Алайда
олардан тұз кұрамы бойынша бөлектенеді: жоғарғы қабат тұз қышқылынан
көтеріле шығады, қырынан карағандағы пішіннің төменгі жағында тез еритін
тұз бар. Батпақты кұрамы нашар су сініргіштіліктің, су ұстағыштық қасиеттің
жоғары болуына, ылғалды жағдайда өте ісінуге, құрғақ уақытта жарылу мен
тозаңдануға себепкер болады. Мардымсыз дамыған жай қаратопырақ аз таралған.
Олар негізінен ұсак шоқылар аясында кездеседі және жыртуға жарамсыз жерге
жатады. Жайылым ретінде пайдаланылады. Оңтүстік қаратопырақ құрғақдала
жағдайында дамиды. Әр түрлі шөптесінді, бетегелі, бозды далада қалыптасқан.
Топырақ түзейтін жыныстар арасында орман тәрізді саздақтар басым палеозой
жыныстарының жартастарындағы аллювий-делювийлі қиыршык тастары мен құмды
аллювийлі қабаттарында кездеседі. Оңтүстік қаратопырақ түріндегілер төрт
тектес топқа бөлінеді: жай оңтүстік каратопырақ, карбонатты, сортанды және
аз дамыған. Жай қаратопыраққа қарағанда, оңт-кте қара шіріндінің проценттік
мөлшері аз, кесіндісінің және қырынан қарағандағы пішіннің төменгі жағы
сортандалған.Қошқыл – қызғылт қоңыр топырағында ылғалдың тапшылығы айкын
білінеді. Кенезесі құрғақ дала жағдайында қалыптасады. Көбіне Уалиханов
ауданында кездеседі. Топырақтың қара шіріндісі шамалы. 20—30 см
тереңдіктегі карбонаттар шайылған. Жоғары қабаттағы кара шірінді мөлш.
3,5—4,5%. Терендеген сайын оның мөлшері күрт азаяды. Тез еритін тұздар 130—
150 см тереңдікте жатады, топырақтың қоспалы реакциясы сілтілі . Қошқыл
қызғылт қоңыр топырақтың құнарлылығы жоғары. Жартылай гидроморфты жене
гидроморфты қатардағы топыраққа шалғынды-қаратопырақты (жай, сортанды,
карбонатты, шақатты), шалғынды, шалғынды-батпақты және батпақгы топырақ
жатады. Облыста сортандар кеңінен таралған, біртектес жерде де, басқа
қабатпен бірге кешенді түрде де кездеседі. Олардьң пайда болуы мен дамуы
топырақ түзетін сортаңданған жыныстармен немесе минералданған жер асты
суларының жақын ор-наласуымен байланысты [5].
Сордың айырықша қасиеті—кесіндісінен қарағандағы генетикалық
горизонттығы анық дифференцияланған, олардын арасында тығыз діңгек
құрылымды иллювийлі горизонт ерекшеленеді. Су режимі мен сортаңның
генезисіне қарай мынадай түрлерге бөлінеді: далалык сортандар, шалғынды-
далалық және шалғынды, олардың әрқайсысы сортанды горизонттың калыңдығы
жөнінен кабықты (5 см-ге дейін), ұсақ (6—10 см), орташа (11—18) және тсрен
(18 см-ден астам) болып бөлінеді. Тұзды горизонттағы тұздардың жиынтығы 0,3-
тен 1,5%-ға дейін ауытқиды. Сорлар әдетте кепкен тұзды көлдер немесе көне
аңгарларда болады. Олардың қалыптасуы өте минералданған жер асты суларының
жакын орналасуымен байланысты. Сорларда тұз жиынтығы 1—2%-дан асатын
топырақтың кескіншен қарағандағы жоғары жағында интенсивті сортаңдану тән.
Жер бетіндегі тұздардың ең жоғары концентрациясы сорларда болады, одан
қалыңдығы 0,5— 2,0 см қабық бөлінген. Шалғынды сорлар шамалы ғана
сортанданады. Шакаттар облыстың орманды далалы ландшафтысының типтік
қабаты. Тұйықорта және шағын ойлауытты (әдстте, қайынды және көктеректі шоқ
тоғайларда) калыптасады, мұнда көктемде қар суы жиналады да төменнен
көтерілген судың астыңғы ағыны шайып әкетеді. Шоқ тоғайлы ойпауыттар орман
өсімдіктеріне қолайлы су режимін жасайды, соңғысы, өз кезегінде қар жиналып
шектен тыс ылғалдануға мүмкіндік береді. Жер қабаты орман шаруашылығы үшін
мәнді. Жайылмалық жер (аллювийлі) Есіл өз анғарында дамыған. Олардын
қалыптасуында тасқын су режимі едәуір рөл аткарады, топырақ түзілудің
далалық типіндегі аймактық жер қыртысын сонысымен айрықшаланады. Жайылманың
тегістелген үстіңгі жағында қат-кабат жайылмалық шал-ғынды, қарашірінді
горизонт жапқан қабат түзіледі. Механикалық құрам құмдауыттыдан саздауытқа
дейін құбылып тұрады. Қарашіріндінің құрамы -1.0%-дан жаңа жайылмалық жерде
5-6%-ға дейін. Террасалык аласа жайылмада сорлы, сортанды және гидроморфтық
топырақ Шымды-күлгін топырақ облыстын таулы шоқылы аудандарында кеңінен
таралған.
Елімізде қабылданған Жер Кодексі 2003 жыл 20 маусым 140 бабының 4
тармағында атап көрсеткендей. Жердің бүлінуімен баиланысты жұмыстар
жүргізілген кезде топырақтын құнарлы қабатын сыдырып алуға, сақтауға және
пайдалануға бағытталған іс шаралар жүргізуге міндетті. Міне осыған орай
бұзылған жерлерді қалпына келтіруге міндетті. Оны пайдаланушы өндіріс
орындары мен тау-кен компаниялары. Жер қойнауынан қазба байлықтар алғанда
және құрлыс жұмыстарын жұргізгенде.[6]
1.5 Табиғат жағдайы
Ішкі құрылыстық жағдай облыс табиғатымен мен экономикасының
ерекшеліктерін айкындайды. Бұған климаттың шапшаң континенттігі, ылғалдылық
жетіспеуі және шектес жаткан аумактық жалпы жазықтығы ауаның меридиан және
ендік бағыттарымен еркін алмасуына жағдай жасайды. Сонымен жазык аумакты
тұтастай дерлік игеруге мүмкіндік берді.
Облыс — орманды-далалык табиғи аймақта және далалық табиғи аймақта
орналасқан бұл оның ландшафын, табиғи ортаның сапасын, негізгі табиғи
ресурстарын айқындайды. Ол егін шаруашылығы үшін қауіпті аймаққа жатады.
Облыс аумағын географиялык та, тарихи да аймақ ретінде көбіне Петропавлдық
Есіл бойы деп атайды.
Облыс аумағы Батыс - Сібір жазығының онт. қиырында және жарым-жартылай
Қазақтың ұсақ шоқысы деп аталатын Сарыарқа аясында орналасқан. Батыс Сібір
жазығының Солт. Қазақстан бөлігі (Солтүстік Қазақ жазығы) ьлдилы жазықтың
ішкі белдеміне ұштаскан. Оның жер бедеріне, толқынды бетінің солтүстікке
және солтүстік-шығысқа карай жалпы еңгіш-телген жазық тән. Облыстын жазык
бөлігі геоморфол. аудандалуы жағынан Тобыл мен Ертіс өзендері аңғарлары
арасындағы үлкен кеңістікті алып жатқан Батыс Сібірдің көне көлдік неогенді
үстіртіне жатады. Бұл аумақ-тағы өзендер аралығының беткі жақтары неогендік
жастағы тығыз балшық-ты жыныстардан және көлдік генезистен түзідген. Өзен
аралықтарындағы төртінші тік кезеңнің жамылғысы мардымсыз. Облыстың жазық
келген жер беті теңіз деңгейінен 125-200 м биіктікте. Ең аз шамадағы
белгілер облыстың оңтүстік-шығыс жағындағы ірі тұзды көлдердің: Қалыбек,
Үлкен Қараой, Теке, Сілетітеніз шұңқырларына ұштаскан. Көлдердің өзі саяз
болғанымен, қазаншұңқырлардың тереңдігі. 40-60 м. Теке көлінің
казаншұнқырында облыстың беткі жер кабатының ең төменгі жері теңіз
денгейінен 29 м төменде жатыр, ең биік шыңы — Жақсы Жалғызтау (731 м).
Облыстың оңт.-батыс бөлігі Сарыарқаның көтеріңкі тұсында Көкшетау қыраты
аумағындағы, — толқынды-жонды келген денудацияланған еңкіш тұғырлы жазықпен
үйлескен. Батыс-Сібір жазығының шекаралық оңт. шетіндегі жартасты жыныстар
тым тереңде жатпайтын, көбінесе бірден топырақтын 21-ші қабатының астында
болатын көне абразиялы және абразиялы-шоғырлы толқынды-жонды жазык болып
табылады. Бірқалыпты үстіртті жазық бетінде жеке төбелер немесе аласа (20-
дан 30 м-ге дейін) шоқылар көтеріледі. Одан да биік шоқылар сирек кездседі,
олардың арасында — Сырымбет (Жа-маншоқы), Бүркітті таулары—облыс жер
бедерінің төменгі қатпарындағы солт. аралдық таулар. Теңіз деңгейінен 372 м
биіктікте. Жергілікті халық оны "Жаманшоқы" деп атайды. Жер бедерінің теріс
формаларының арасында уақытша су жүретін саяз аңғарлар, көлдік
қазаншұнқырлар кезігеді. Жер бедерінің ортаңғы қатпары облс биікт. 230— 300
м-де орналасқан сатыланып келген Көкшетау қыраты жатады. Сатыланған оңт.
жағынан кемерленіп, өте айкын көрінетін Көкшетау тауы орналасқан. Облыс жер
бедерінің үшінші қатпары — Көрсемдерде 360—400 м биіктіктегі тегістелген
үстірт басым Өсімдіктері. Облыстың табиғи өсімдік қабаты ендік
географиялық аймақтыққа сәйкес өзгереді, бұған климаттық жағдайлардын
орнығуына себепші болатын аумақтың жазық болуы да мүмкіндік береді.
Климаттықтан баска өсімдік қабаты түрлерінің орнығуына табиғаттың
жергілікті ерекшеліктері үлкен ықпал жасайды: мезо және микрорельеф,
бастапқы жыныстың құрамы, топырақтын гидрол режимі, т.б. Облыстын өсімдік
қабаты адам баласының шаруашылық іс-әрекеті арқылы қатты бұзылған. Оның
аумағы ормандыдала және далалы болып екі табиғи аймақ аясында орналасқан.
Олар үш ландшафттық өңірге бөлінеді: 1) облыстың солтүстік жағын алып
жатқан, сілтіз қаратопырақты және шалғынды-қаратопырақты жерде өсетін
дәнді дақылды-шалғынды даладағы шақат пен орманның сұр топырағында
жайқалған қайынды, көктеректі кайынды ормандармен үйлескен оңтүстіктегі
орманды дала өңірі. Оны шоқтоғайлығын келесі өңірден бөлетін шекара Сібір
теміржолы магистралі желісімен сәйкес келеді; 2) негізінде шақаттарда
дамитын, сиректелген және бытыраңқы ұсақ кайынды, көктеректі шоқ
тоғайлары бар типтік емес ормапды дала өңірі; 3) Қазақтың ұсақ шоқысының
тасты топырағында өскен қайынды тоғайлы орман мен карағайы бар орманды
далалы өңір. Оңтүстік, немесе типтік орманды дала өңіріндегі қайынды және
көктеректі-кайынды орман аумағының 25—30%-ын алып жатыр. Шақатта, кейде
орманның сұр топырағында кайыңды тоғай өседі, кайын мен көктерек аралас
келеді. Орман маңында кайың мен көктерек, талдың жас өскіндері, бұталары
өседі. Облыстын карағайлы орманы - 57 мың га, соның ішінде 41 мың і.і МҮТП
(Мемлекеттік ұлттық табиғи парк) құрамына кіреді. Жасанды жасалған орман
дакылдары 64 мьң га, соның ішінде "Көкшетау" МҮТП-нда 15 мың га алып жатыр,
орман питомниктері мен плантациялары 111 га жерді алып жатыр. Күйген және
құрып кеткен өсімдіктер-1900 га. Қазіргі уақытта облыстың орман қоры
орындалатын іс-кызметіне орай қорғалатын категорияларға бөлінеді.Орман қоры
ерекше қорғалатын табиғи :аумағы табиғи құрамы, өнімділігі, көшеттердін
отырғызылуы мен баска табиғи ерекшеліктері бойынша бірегей учаскелер меп
орманды жеке массивтер, сондайақ аирықша ғылыми немесе мәдениэстетикалық
құндылығы бар, орман-тоғай өспеген жерлер.Қалалық ормандар-4697 га немесе
0,7%. Қалалық орманға Петропавл қаланың бекітілген шекарасындағы 4642 га,
Сергеев к, шекарасында түрған Мешан орманды мекендер мен емдеу-сау ықтыру
мекемелері—16522 га, немесе 2,4%. Жасыл аймақтардағы экологиялық талаптарга
сәйкес табиғи сүзгілік рөл атқаратын, су коймалардағы судың тазалығын
қамтамасыз ететін, елді мекендердің ауа бассейнін сауықтыратын, декоративті
түрде өскен көшеттер үшін жағдай жасалуы тиіс. Өзен, көл, бөгендер және
баска су қоймалардың жағалауы бойындағы тиым салынған алаптар - 8187 га,
немесе 1,2%. Ормандардың тиым салынған алаптары суды қорғайтын функцияларды
да атқарады. Суы қор-ғалатын аймақтар өзен русурстары мен бөгендердің
ластануын, құрып кетуін болдырмау үшін бөлінеді. Әрбір жағалау бойынша
кемінде 500 м ені болуы тиіс. Солардың шегі бойынша Есіл өз, Сергеев пен
Петропавл бөгені бойымен жағалаулық су қорғайтын алаптар белгіленеді. СҚО
аумағындағы су қорғайтын аймақ пен алаптардың енін облыстың әкімшілігі 2003
ж. 5 наурыздағы №43 қаулысымен белгіленген. Егіс даласы мен топырақ қор-
ғайтын ормандар - 504160 га, немесе 73,7%. Бұлар-қорғаудың баска ка-
тегорияларына кірмеген, облыстын орман өсіретін барлық аудандарында
орналасқан орман қорының аумақтары. Облыстың 430 мың гектары республикалық
мәндегі мемлекеттік табиғи қорықтар: Смирнов, Согров, Мамлют зоологиялык
Орлиногор ботаникалық қорықтар, жергілікті мәндегі 377 га алаңы бар Акжар
және Ақсуат зоологиялық корыктар. 12 мемлекеттік табиғат есксрткіші
бар.Оңтүстік типтік орманды дата өңірінің шөптесінді қабатында көбіне
қияқтык, қысқа сабақты тарандылар, бүлдірген өседі. Орманды
алаңқайлар мен тоғай шеттерінде айрауык, шитары, қоңырбас, бүршікгүл, гүлі
қызгылт түсті тал, жусан. люпин тәрізді беде, сары жонышқа атбұршақ, сиыр
жоңышка, т.б. өседі [7].
Сортанды топыраққа гатофитті өсімдік топтары (бетеге-жусаңды):
ағынсыз ойпаңдарға шалғынды-далалық; көл жағасындағы ойпандарға дәнді
дақылды түрлі шөптесінді жусанды; шалшық балшықтыларға шалғын кияқты, қамыс
кұрақтылар тамыр жіберген. Шөптесін негізін шоқ тоғайлы өңірдегі бетеге мен
боз құрайды, жіңішке жапырақты коңырбас далалык айтжонақ, дұғаш сирек
кезігеді. Шоқ тоғайлы орманды даладағы әр түрлі шөптесін арасында алты-
жапырақшалы гүлі қызғылт түсті тал, дала жоңышкасы, сібір көктікені, т.б.
бар. Дала аймағында қаулаған шөптесін арасында батпақты ойпандар бойындағы
шалғын-қиякты-талды ну қопа, тоғаймен бекіген карбонатты қара топырақта әр
түрлі шөптік-сәбіздік-қызылбозды топтар басым. Уалиханов ауданындағы едәуір
жерді алып жатқан қулаң далада шөптесін ксерофильді шым-қыртысты дакылдар:
бетеге, жінішке сабақтылар, бозселеу өседі. Әр түрлі шөптесін аздау,
негізінде шатыраш, бөденешөп. әрем. т.б. бой көтереді. Қуан дала өңірі -
бетеге. боз, жіңішке сабақтылар мекені. Сан түрлі шөптесіннен бұл далада
төскей (бот), австриялык жусан, әрем, далазығыр. т.б. өссді. Солтүстік
Қазакстан облысы аумағынын ең көп таралған өсімдіктері: күрделі гүлділердің
104 тұрі, дәнді дакылдар- 59, ерінді гүлділер—36 атқызыл гүлділер-36,
бұршақтар—34,қалампыр гулділер—34. шаршы гүлді өсімдіктср —31. шатыр
тәрізділср - 30 түрі бар. Қалған тұкымдастарда 10—20 түр бар. Дәнді дакыл-
бұршақ тұқымдастарға жататын шөптесін түрлеріпің азықтық мәні бар. Өсімдік
қабатынын флористикалық құрамына көптеген дәрілік өсімдіктер кіреді.
Өсімдіктердің 100-ге жуық түрін олардын көбі кеңінен таралса да, саны
азайған және құрып бара жаткан топқа жатқызған жөн жануарлар әлемі.
Облыста 260-қа жуық омыртқалылар жануарлар өмір сүреді, онын ішінде сүтпен
қоректенетіпдсрдін 36 түрі, құстар — 210, бауырымен жорғалаушылардың саны
3, космекенділердіц саны — 5, балыктардын 30-ға жуығы тіршілік етеді.
Сүтқоректілер 5 отрядқа бөлінеді: жәндікпен қоректенушілер. қоян
тәрізділер, кемірушілер. жыртқыштар аша тұяқтылар. Олардын арасындағы түр
сандары әр түрлі. Ішіндегі саны ен көп кездесетіндері: кеміргіштер — (12
түр), орманды мекендеушілерге кәдімгі ақтиін мен орман сұртышқаны даланы
мекендеушілерге суыр мен саршұнақ, су қоймаларда ондатр, т.б. Ал коян
тәрізділердін ішінде екі ғана түр — ақ қоян мен ор коян ғана бар. Облыста
құстардың 20 түрі бар. Олардын ішіндегі ең көбі торғай тәрізділер. Олар 16
туыстықты құрайды және жалпы түрі 60. Бұл отряд облыс аумағындағы құстар
түрінің 13 -ін қамтиды. Олардың ішінде мақтан торғайдын 4 түрі, сары
торғайдын 4 түрі, кара-тамактың 3 түрі, бозторғайдың 3 түрі бар. Олардын
ішінде сирек кездесетін ерекше сарнауық торғай құсы, құйрығын козғалткыш ақ
алымшық, кәдімгі бұлбұл,сары қанатты сарыторғай,т.б.Жалпақтұмсықтылар
отрядының 30 түрі бар. Оған дене бітімі әр түрлі, салмағы 200-300 кг
(ысқырғыш щүрегей) 9-12 кг-ға (сүңқылдақ аққу) дейін және олар әр түрлі
түске-өте қарадан (турпан) өте аққа (сұңқылдак акку) дейін және сарғыш
түсті болады. Жалпы көпшілік түрінін түсі шұбарала. Баска құстардан
қызыктыратыны көкала үйрек, морянка, шашакты қасқалдақ, жалпақ тұмсықты
кара ала үйрек. Балшықшылар отрядына 20-ға жуық түр жатады. Жыртқыш
құстардын да осынша түрі ксздеседі. Мекендеген жерлеріне қарай құс түрлері
қоршаған ортасына бейімделген. Мысалы, ормандағы құстар қырғи,
шағалтайлардың қанаттары қысқа және доғал пішінді келеді. Олар ағаштар
арасында ұшуға ыңғайлы. Дала жыртқыш құстары (ақиық бүркіт, бүркіт,
каршыға); қанаты ұзын және жіңішке болып келетін, тағамын тез қуып жететін
ителгі және лашын. Қалған отрядтар түр жағынан аз. Жапалақтың 8 түрі,
шағаланың 7, сирақтылардың 6, қарала үйректің 4 түрі, т.б. Әдебиет
материалдарына сүйенсек, облыс аумағында бауырымен жорғатаушылардың
арасында тірі туатын кесіртке, ал бұрындары Иманбұрлық өз анғарында дала
сұр жыланы мекендеген. Қосмекенділердің де түрі аз. Олар: кәдімгі тритон,
сібір бұрыш тістілер және жасыл түсті көлбака, сүйір тұмсыкты көл бақалар
жиі кездеседі. Су ихтиофаунасы сүйекті балық класы жиі кездеседі. Қазір
олардың 10 тұқымдастықка жататын 30 түрі бар. Оларды үш топқа біріктіруге
болады. а) жергілікті түрлер — 13 (күміс табан балық, алтын табан балық),
кәдімгі алабұға): ә) жерсіндірілгендср (ақ амур, сазан, сиг, пелядь, тұқы);
б) кірме түрлер (нельма, көксерке). Жалпы, "көлдік" аборигендер (табан
балык, көксерке) кеп тараған. Жергілікті (аборигенді) түрлердің басым
бөлігі (Линь, язь, ұсак ұққы, плотва, шортан) Есіл өз. жүйесімен
байланысты. Жерсіндірілген тұқы туысының барлық бес түрі де облыстың екі су
коймасында (Үлкен және Кіші Тораңғыл көлдерінде) кездеседі. Олардың ішінде
тек тұқы ғана жақсы тараған. Ал табан сияқты түрлер тек Есіл өз және Белое
көлінде ғана кездеседі. Облыста жануарларды сипатына қарай 4 топқа
біріктіруге болады: тұрақты тіршілік ететіндер — бұлан, елік, борсық,
түлкі, сауыскан, торғай, т.б түрлері. облысқа ұшып келіп ұя салатын құстар.
Бұған сулыбатпақты кешендегі құстар ақку, каз, үйрек, шағала, сонымен
бірге көптеген жыртқыш құстар мен торғайлар жатады; Тайга мен тундрадан
ұшып келетін өтпелі құстарға ақ тырна, қара дөгелек, үлкен сукұзғын,
ақмандай каз, қарашаказ, ұсақ үйректер (3 түрі), т.б. ареалдары солт-те
және облыстын оңт-дегі аумақты мекендейтін кірме андар және құстар жатады.
Оларға сілеусін, поляр үкісі, бозторғай, балқарағай торғайы, екіншіден ак
бөкен, үлкен аққұтан, жалбағай; сарыторғай, қалбағай тырна, сүңгіуір үйрек.
Тың жерлерді жыртудың нетижесінде дала тұрғындарының түрі мен саны азайды.
Олар: түлкі, қарсак, суыр, байбақ, саршұнақ, белене, дала бозторғайы.
Рұқсатсыз аңшылық жасау нәтижесінде сулы-батпақты құстардың (шүрегей үйрек,
жалпак құрдың саны өте азайып кетті. Қасқырдын саны күрт төмендеді. Бірнеше
себептермен облыс аума-ғынан безгелдек пен дуадақ жойылды, савка мен
тұрпандар өте сирек кездеседі. Қазақстанның "Кызыл кітабына" еніп отырған
түрлср саны 20-ға жетті. Оларға кейінгі жылдары онт-Оралдың орман сусары,
қараша-каз, ақ тырна, қара дегелек, сұнкылдақ аққу, т.б. орман-дала
белдемінің фаунасын сақтап қалу және олардың санын көбейту мақсатында да
біршама шаралар жасалудаЖерсіндірілген Солт. америкалык кеміргіш - ондатра,
еуропалық бұғы, телеуіш ақтиыны. Жабайы шошқа (доңыз) егістік жсрлсрде жиі
кездессді. Облыс аумағын мекендейтін жануарлар мен құстардың 66 түрінің
жойылып кетуіне кауіп төніп түр. Оларды жалпы екі топқа болуге болады. 1.
Сирек және жойылып бара жаткан Қазақстаннын "Кызыл кітабына" енгі-зілген 19
түрі.Саны аз кездесетін (47 түр) доңыз, байбак, суыр, актиін, сілеусін.
кара-ала үйрек, сары үйрек, кара каршыға т.б. Олардын тарауына казіргі
кезде қауіп төніп түрған жок, бірақ бүл түрлерді сақтап қалу үшін табиғат
қорғау шараларын жүргізу өтe қажет [8].
1.6 Экологиялық топырақ эрозиясы
Халықаралық мамандардың бағалауанынша Қазақстанда қара шіріктін
азаюынан келген жалпы шығын 2.5 млрд долларды құрды. Құнарлы жердін
деградациясы экологиялық проблемалар, жерді өңдеудің нашар технологиясы
әсеріне одан әрі орын алуда. Климат жағдайының қолайсыздығы шығымдылықтың
онша жоғары болмауына әкеледі. Дәнді дақылдардың әр гектарынан орташа 10
центнер алынады[9].
Экологиялық проблемалар былай айтқанда қоршаған ортаны ластанудың
техногендік процестердің және табиғат ресурстарын дұрыс пайдаланбаудың
салдары себеп болып отыр. Облыс аумағының экологиялық жағдайы табиғат
ортасының (табиғат ландшафты, табиғат жүйесі, экологиялық жүйсі) біршама
өзгсруі мен сипатталады. Облыстын өте маңызды экологиялық проблемаларына
атмосфералық ауаның ластануы жатады. Ауадағы лас адам денсаулығына ғана
емес, сонымен бірге өсімдік, жануарларға да зияның тигізді. Ауаның ластануы
негізінен өнеркәсіп және энергетикалық көсіпорындардан келеді. Топырақтың
ластануы бірнеше жағдайда болады: ауа арқылы, өнеркәсіптік қатты және сүйық
зат қалдықтары мен қоқыста-рынан ауыл шаруашылық өндірісі мен көліктен
болады. Облыста атмосфераны ластайтын 500-ден астам кәсіпорын мен ұйым
орналасқан. Ауаны ластайтын 3000-нан астам станционарлық (тұрақты) орын
тіркелген, оның ішінде 2740 уйымдастырылған орын тіркелген. Облыс аумағында
ұзақ уакыт бойы 3 уран өндіретін кәсіпорын және геологиялық барлау
экспедициясы жұмыс істейді. Бұдан баска, жалпы ауд. 100 га болатын, көлемі
1,4 млн. тонна жиынтық активтілігі 370,2 кюри болатын радиактивті
өндірістік таужыныстарының 8 кен орны көмілген бойы жатыр. Топырақтын
шаруашылықта ластануы негізінен жыртылған жерлерге тыңайтқыштар,
пестицидтер т.б. агрохимялық репараттардың топыракқа енгізілу технологиясын
дұрыс сақтамауынан болып отыр. Кейде пестицид, т.б. химпрепараттарының
қаптары қалай болса солай шашылып жатуы да топырақты ластайды. Аумактың
жыртылғандығының көрсеткіш дәрежесіне қарай ландшфтық антропогендік әсерін
білуге болады. Жыртылған аумағына қарай облыс республикада 1-орынды алады.
Облыстық 60% аумағы ауыл шаруашылыққа жарамды жер деп саналады, онын ішінде
жыртылған жер 50%-ды. жайылым 27%-ды, орман, өзен, көл, бұталар 17%-ды,
жалдар мен әр түрлі құрылыстар 3%-ды алады.
Жыртылған жерлер құнарлы жерлер ғана емес сонымен бірге құнарлылығы
шамалы жерлер де жыртылған. Олар кейіңгі жылдары ауыл шаруаышлыққа жарамды
жерлер қатарынан шығарылған. Бұл жаңа экологиялық-экономикалық аумақты
тудырады. Ол жерлерді шалғындандыру мәселесі туындайды. Топырақтын кара
шіріндісінін кемуінің негізгі себептері бұл генофондіардың кедейлену
нәтижесі. Төкетерінде флорамен фаунаның, экожүйенің, түрлер санының кемуіне
алып келеді. Топырақтын дегумификациялану себептері: процестердің шашыраңкы
негіздері салдарынан топырақтағы минералдық және органикалық заттар тепе-
тендігінің бұзылуы (биологиялық айналыс) — жерүсті және жерасты сумен
оларды егінмен бірге ағызып әкету, дефляция, ә) органикалық және минералдық
тыңайткыштарды енгізу жолымен жеткіліксіз байыту (1994 жылдан бері
тыңайткыш іс жүзінде мүлде енгізілмейді); топырақ жамылғысының зерттелмеуі:
топырақтағы су және жел эрозиясы. әсіресе облыстың далалық аймақтарында жел
эрозиясының сақталу деңгейі жоғары (1,2 млн. га); б)топырақ қорғауға
арналған ағаш желектерін отырғығзудың жеткіліксіздігі мен біркелкі еместігі
(орман шоғырында, өзендер мен көлдерде көбінесе орман, су қорғау аимақтары
жоқ);
- жер өндеуде топырақ сактаудың агротехникалық амалдарының бұзылуы
құрғак топырақты өндеу, ауыспалы егіс тәртібін сақтамау);
- масақты бірыңғай дақылдың басым егілетіндігі — астық егіс алқабының 60% -
ға жуығын алады;
- жерүсті және жерасты суларынын табиғи көтерілу процесі, сондай-ақ
магистралді су құбырларының апаты салдарынан суармалы топырақты су басып
қалуы не екінші кайтара тұздануы;
- ауыр техниканың механикалық әсері;
- пайдаланылмаған аз өнімді егісті суландыру көлемінін кемшілігі.
Осындаи шараларды қолданатын жағдаида ауыл шаруашылық жерлерді
сақтап қалудын негізгі шаралары болып табылады.
Қоғам мен қоршаған ортаның өзара әрекетінің салдары өтe зор. Кейде
олар адам өмір сүріп отырған ортасын өзгерту ғана емес сол ортадағы
биологиялық индивид түрінде адамды жойып жіберуіе дейін барады. Қазақстан
аумағындағы қоршаған ортаның жағдайы үрей тудырады. Оған дәлел белгілі
себептер бар. Сондытқа экологиялык кауіпсіздік мемлекет пен қоғамның
маңызды стратегиялық мәселесі саналады
Солтүстік Қазақстан облысының әкімі Серік Сұлтанғазыұлының айтуына
қарағанда, бұл жобаның Петеродельд ауылында ”Биорлант Флора” аграномикалық
- миниралдарды тыңайтқыштарды өндіретін зауыт салып жатқан ГОЛДХЕЙНИ нвест
+ Монт компаниасы жүзеге асырмақ. Тынайтқыш зауыты кешенінде 5мың басқа
деиін қара мал бордақылаитын ферма көкөніс өсіретін 9 гектар 3 жылыжай
жұмыс істеитін болады[10].
2. Солтүстік Қазақстан облысынының ауылшаруашылық жерлеріне экономикалық-
географиялық сипаттама
Белгілі бір дәрежеде тың шаруашылықтарының өндірістік нәтижелері
солтүстік қазақстандықтардың тұрмыс жағдайын жақсартуға жәрдемдесті. Егін
бітік шыққан 1956 ж. 19 жаңа кеңшар ұйымдастыруға жұмсалған шығындарды
жауып, 26 млн. сом пайда алуға мумкіндік берді. 1957 ж көктемде 99 ұжымшар
мен 14 МТС базасында тағы да 16 кеңшар кұрылды, оған 13,5 мың бас мал
берілді. 1958 ж. өзінде облыста сиыр саны 13%, сүт өндіру 60%, ал, оны
мемлекетке сату 65% өсті. Мұның өзі мал өнімдерімен тұрғындарды толықтай
қамтуға болады деген үстірт шешім жасатты, сөйтіп, елде жұмысшылар мен
колхозшыларды жеке қожалығындағы малдан айыру науқаны басталды, ал, олардың
үлесіне мал өнімдерінің 35%-ы тон екеніне мән берілмеді. Осындай шаралар
тұрғындарды тамақ өнімдерімен қамтуда қиындықтарға душар етті. [11]
Облыстың басшылары жекелеген мал шаруашылығына арнайы салаға
мамандыруды қолға алды. Шошқа шаруашылығы, құс фабрикасы құрылып, қала мен
жұмысшы кенттерінің тұрғындарын азық-түлікпен толықтай қамтыды. Ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz