Ұлттық күнтізбеңді ұлықта, қазақ!

1. АДАСҚАН АЙ АТТАРЫ
2. ЖЫЛ БАСЫ ЖАЛҒЫЗ!
3. НАУРЫЗ АЙ АТЫ ЕМЕС ЕКЕН
4. ЖҰМБАҒЫН АШПАҒАН ЖҮЙЕ

Қазақтың өзінің жыл қайыру, ай-күн санау жүйесі бар. Қазіргі қолданыстағы күнтізбелердің талайынан артық. Сан ғасырдың тезінен өтіп, бек жетілген һәм қазақтың тұрмысы мен жер ыңғайына бейімделген ғажап жүйе! Осыны айдың-күннің аманында ұмыта бастадық. Ұлттық күнтізбенің бертін заманда – 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін халқымыздың күнделікті тұрмысында қолданылып келгені туралы деректер жеткілікті. Қазіргі кезде Айдың тоғысы мен амалын есептеп, ауа райын күнілгері білген былай тұрсын, «ұзын сары» мен «бес қонақтың» қашан келетінін біле бермейтін, білгеніміз елең қылмайтын болдық. Сөз реті келіп тұрғанда айта кетелік, Ай тоғысын қазақтың шаруашылық күнтізбесі десек, қателеспейміз. Ал жылды, адамның жасын есептейтін жүйе жадымыздан өшуге жақын. Сонда төл күнтізбемізден ғасырға да жетпей ажырап қалғанымыз қалай?


1. АДАСҚАН АЙ АТТАРЫ

Көне ай-күн санау жүйелерінің қайсысын қарасаңыз да, жылды қыстың қаһары қайтып, жаздан хабар жеткен мезгілден бастап есептейтінін оп-оңай аңғарасыз. Бергі замандарды алсақ, ағылшындардың өзі ХVIII ғасырға дейін 26 наурызды жаңа жыл ретінде тойлап келген. Біздің дәуірімізге дейінгі ІV-ІІІ мыңжылдықтарда Месопотамияда өмір сүрген шумерлер алғашқылардың бірі болып бір жылды жаз бен қысқа (эмеш, энтен) және 12 айға бөліп есептей бастапты. Олардың көктемнің келуінен хабар беретін айды жыл басы деп есептегені – даусыз дерек. Одан берідегі Рим империясында да жыл көктемнен, нақты айтқанда, наурыз айынан басталыпты. Қазірге дейін қолданылып жүрген ай атаулары – осыған айғақ. Мәселен, июль дейтін ай бар. Бұрынғы аты – квинтилис (quinque), латыншадан аударғанда, бесінші деген мағына береді, яғни бесінші ай (кейінірек бұл Рим императоры Юлий Цезарь туған ай болғандықтан, соның құрметіне июль атанып кеткен). Сол секілді сентябрь (septem – жеті) – жетінші, октябрь (octo – сегіз) – сегізінші, ноябрь (novem – тоғыз) – тоғызыншы, декабрь (decem – он) оныншы ай болып есептелген. Бұл жүйені біздің дәуірімізге дейінгі 45 жылы Юлий Цезарь өзгертіп, жаңа күнтізбе бойынша 1 қаңтарды жыл басы етіп жариялайды. Юлийдің атымен аталған бұл күнтізбе кең таралды. Көршілес Ресейде де қолданылды.