Батыс сөйленістер тобы

Жоспар.
І.Кірісе.
1. Ә.Нұрмағамбетовтің батыс диалектологиясын классификациялауы.
ІІ.Негізгі бөлім.
1. Байғанин ауданында тұратын қазақтардың тіліндегі фонетикалық ерекшіліктер.
2. Батыс диалектісінің негізгі грамматикалық және лексикалық ерекшеліктері.
ІІІ. Қорытынды.

Ә.Нұрмағамбетовтің классификациясы бойынша бұл топқа бес сөйленіс кіреді. Олар:
1) Орталық сөйленіс-Атырау, Орал облыстарын Ақтөбе облысының Шалқар мен Ырғыздан басқа аудандарын, Қостанай облысының жетіқара аудандарын, Ресейдің Еділ бойыфндағы (Астрахан, Волгоград, Саратов облыстары мен Қалмақ автономиялы республикасындағы) қазақ аудандарын қамтиды;
2) Маңғыстау сөйленісі-Маңғыстау облысының жерін қамтиды;
3) Арал сөйленісі-Ақтөбе облысының Шалқар, Ырғыз аудандарын, Қызылорда облысының Арал, Қазалы, Қармақшы аудандарын қамтиды;
4) Қарақалпақтсандағы қазақ сөйленісі-Қарақалпақстанның оңтүстік аудандарын қамтиды;
5) Түрікменстандағы қазақ сөйленісі-Түрікменстан республикамыдағы қазақтар мекендеген аудандарды қамтиды.

Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Қазақ тілі тарихы мен даилектологиясының мәселелері. 2-шығуы. Тіл білімі институты. Қазақ ССР ғлыми академиясының баспасы, Алматы 1980ж.
2. Ғ.Қалиев. Ш.Сарыбаев. Қазақ диалектологиясы.
3. Әбдіжәміл Нұрпейісов. Қан мен тер. «Жазушы» баспасы, Алматы1977ж.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Батыс сөйленістер тобы

Орындаған: Шынтілеуова М.
ТФФ 204 топ, 2 курс
Тексерген: Есімбасова М.Қ.

Алматы 2005
Батыс сөйленістер тобы.
Жоспар.
І.Кірісе.
1. Ә.Нұрмағамбетовтің батыс диалектологиясын классификациялауы.
ІІ.Негізгі бөлім.
1. Байғанин ауданында тұратын қазақтардың тіліндегі фонетикалық
ерекшіліктер.
2. Батыс диалектісінің негізгі грамматикалық және лексикалық
ерекшеліктері.
ІІІ. Қорытынды.
Ә.Нұрмағамбетовтің классификациясы бойынша бұл топқа бес сөйленіс
кіреді. Олар:
1) Орталық сөйленіс-Атырау, Орал облыстарын Ақтөбе облысының Шалқар мен
Ырғыздан басқа аудандарын, Қостанай облысының жетіқара аудандарын, Ресейдің
Еділ бойыфндағы (Астрахан, Волгоград, Саратов облыстары мен Қалмақ
автономиялы республикасындағы) қазақ аудандарын қамтиды;
2) Маңғыстау сөйленісі-Маңғыстау облысының жерін қамтиды;
3) Арал сөйленісі-Ақтөбе облысының Шалқар, Ырғыз аудандарын, Қызылорда
облысының Арал, Қазалы, Қармақшы аудандарын қамтиды;
4) Қарақалпақтсандағы қазақ сөйленісі-Қарақалпақстанның оңтүстік аудандарын
қамтиды;
5) Түрікменстандағы қазақ сөйленісі-Түрікменстан республикамыдағы қазақтар
мекендеген аудандарды қамтиды.
Байғанин-Ақтөбе облысының ең алыс ауданадарының бірі. Оның орталығы
жарқамыс селосы Желе өзенінің бойында орналасқан. Жарқамыс Ақтөбдене 360км.
Жер, Гурьев-Қандыағаш поезд жолындағы Қарауылкелді станциясынан 120км.
Жерде тұрады.
Байғанин ацданындағы қазақтарың тіліндегі диалектілік ерекшеліктер
бірыңғай, біркелкі болады. Ол ерекшеліктердің көпшілігі бір ғана аудан,
облыс көлемінде емес. Бүкіл батыс облыстарындағы қазақтардың тілінде де
қолданылады. Сонымен қатар жергілікті халықтың тіліндегі кейбір ұғымның
аттарында айырмашылықтар байқалады. Мысалы: аға, жағдай, ас, күрек, әмиян,
бұрша (әлім) деген сөздер адайларда басқаша ақа, жақтай, шуқат, бел, шилан,
бүрге, деп айтылады. Шидем деген сөз өлімдерде ішіне қалын жүн жабағы салып
істелген күпі мағынасында қолданылады.
Біздің байқауымызша, кейбір жерлерде мұнай айырмашылықтар бұрыңғы ру-
тайпа тілдерінің элементтері ретінде қатар қоланлады. Кейде синоним сөздер
тоғысып (бел-күрек, қапа-қалын т.б.) қосарланып айтылады. Мұндай бір
ауданның өз ішінде, немесе облыс пен облыс арасындағы кейбір лексикалық
айырмашылықтар жеке-жеке говор емес, түрлі себептреге байланысты пайда
болған ерекшеліктер деп танылып, осы тұрғыдан салыстырылып зерттелуі керек.
Зерттеушінің Байғанин ауданында көбірек болған әсері-Калинин
колхазы. Бұл колхаз аудан көлеміндегі ең ірі колхаздардың бірі. Аудан
халқының құрамы, шаруашылық тұрмысы бірыңғай болғандықтан, зерттеуші
Калинин атындағы колхазды әдейі байқау объектісі еіп алды. Оның түрлі мал
фермаларында, шөп егіс бригадаларында болып, диалектілік ерекешілектерді
жинады. Сол жиналған материалдар негізінде осы мақала жазылып отыр.
Қазақ тілінің говорлары, түрлі ерекшеліктері олардың бір-бірінен
айцырмасы және бірсыпыра ерекшеліктердің тараған шегі белгілі, талассыз
факт.
Мұны қазақ диалектологиясы бойынша жарияланған зерттеу материалы
растайды.
Бұл материалдар, фактілер іәлі де жеткіліксіз. Қазақ
диалектологиясының кейбір түйінде мәселелерін анықтап шешу үшін
Қазақстанның әрбір өлкесіндегі халық тілінің ерекшеліктері бойынша
бірсыпыра зерттеушілер- мақылалар, бірнеше монографиялық жазылып шығуы
керек.
Сөйтіп, бұл мақала, негізінде, үш жікке бөлініп, әрқайсы өзіне
тиісті, деректі материалымен дәлелденіп, төменде көрсетілген тақырыпшылар
бойынша баяндалады.
1. Дауыстылар.
Жергілікті халықтың тіліндегі фонетикалық ерекшеліктер әртүрлі мысалы,
олар мынадай:
А) кейбір дыбыстардың алмасуы;
Б) бірқатар дыбыстардың алмасуы;
В) кейбір дыбыстардың түсіріліп я түсірілмей айтылуы;
Г) екі дауысты дыбыстардың арасында кейбір қатаң дыбыстардың ұяндамай
атйлуы т.б.
1. Дауысты дыбыстардағы ерекшеліктердің бірі-0 дыбысының а дыбысына жуық
айтылуы. Кейбір әдеби сөздердегі о-ның орынан а дыбысы айтылады. Мысалы:
Баққан малдың ашан болуы-үлкен аброй. Самға бірнеше жылдан бері ман
барады; әзір аман, абрайсыз емеспіз. Бұл сөздер әдеби тілде абырой, абрайлы
деген тұлғаларда қолданады.
Сондай-ақ, кейбір сөздерде а-ға ауысуы тіркестігі сөз аралығында да
байқалады. Мысалы, о йақ –о йақты.
Керісінше, кейбір сөздерде а ерін дыбысына бейімдеу айтылады. Тіліміздегі
ана өкпе, онан соң деген сөздер жергілікті халықтың тілінде локп, онон соң
түрлерінде қолданылады. Сөз аралығында екі дауысты дыбыс қатар
келгендіктен, бірінші сөзің соңғы дыбысы түсіріліп, екі сөз бірігіп
айтылады.
Қазақ тілі даауыстылары түрлі топқа (ашық, қысаң т.б.) бөлінгенмен,
олардың аралық түрлері болады. Ол аралық дыбыстар бірде ашыққа бейім,
бірде жабыққа бейім айтылуында екі топтың біріне телініп тұрады. Кейбір
сөздерде о-ның а дыбысына (алайда-алайда т.б.) ауысуы әдеби тілде
байқалады.
2. Кейбір сөздерде ары дыбыстары алмасып атйлады. Мысалы, қажырлы-
қажармы; колхозда қажарлы қойшылар бар; шатылу шаталу; ол шаталған ғой. Ол
шатылып жүр деп те айтылады. Айқара-айқыра; ал шапанын айқыра жашылды. Бұл
сөздің төркіні Гурьев облысының кейбір аудандарындағы халақтың тіліндегі
айқыр, айқырт деген сөздермен байланысады; реюшканы жар жиегіне қарай
айқырт. Бұл сөйлемдегі айқырт сөзі реюшканы жар жиегіне айқара (ұзыннан)
жанастыр деген мағынада аңғартады.
Қажырлы деген сөз бәубір тұлғада да қолданылады жастардың қажары, ,
қайраты.
3. Бірнеше сөзерде оұ, өү дыбыстарды алмасады. Мысалы: моржа-мұржа,
ұрпақ-орпақ; көлік-күлік, өгей-үгей.
Бұл фонемалардың алмасуы бірінші буыны ерін дыбысы болып келген сөздердің
бәрәне тән емес, халықтың сөйлеу тіліндегі біраз сөздерде де ғана ұшырайды.
4. Кейбір сөздерде ұы дыбыстары алмасады. Мысалы: мұндай-мындай, шұбар.
Егер кейбір сөздерге ұ, ы дыбыстарының алмасуы басқа жерлерде болмаса,
ондай құбылысты диалектілік ерекшелік деп білу керек. Мысалы: бқтыру-
бұқтыру, інемдеу-үнемдеу, қасау-құрсау.
Дыбыстардың үндесу ассимилиляциясы бойынша көрсетілген сөздердің соңғы
буынындағы езу дыбысы алғашқы буындағы ұ дыбысына ықпалын тигізіп, оны
өзіндей езеу дыбысына айналдырады. Қазақ тіліндегі ұү, ыі дыбыстары
қысаң айтылатын болғандықтан, бір-біріне ауысып отырады. Көрсетілген
сөздердің алғашқы буыныдағы ұ дыбыстары қысаң айтылатын болғандықтан, бір-
біріне ауысып отырады. Көрсетілген сөздердің алғашқы буынындағы ұ
редукцияланып, екпін түскен буындағы езу дыбысына тәуелді болады. Бұл
айтылғаннан кейбір сөздердегі ашық, қысаң дыбыстардың өзгеруіне редукция
заңының әсері бар екені байқалады. Бұл заң бойынша сөздің алғашқы
буындарындағы ашық дыбыс та (балалар-балдар, айқара-айқыра т.б.), қысаң
дыбыс та (бұйда-пида, шүберек-шіберек т.б.) кейбір сөздерде редукцияға
ұшырап, өзгеруге бейім тұрады.
5. Кейде сөздерде және дыбыстары алмасады. Мысалы, дары-дәрі, қайтеді-
кәйтеді, маусым-мәусім. Жергілікті халықтың тілінде ә фонемасының екі
варианты бар: бір акустикалық жағынан а мен ә-нің аралығында айтылады. Бұл
көбінесе күншығыс тілдерінен алынған сөздерде қолданылады. Мысалы, айьат,
маусым, азар, әке, әл, әңгіме, мәсі, сәурік, сәуле, т.б. сонымен қатар
кейде басқа тілдерден ауысқан кейбір, сөздерде де байқалады. Қазақ
тіліндегі ә дыбысынан гөрі жіңішке айтылады. Кушан, анар, манат деген
сөздердегі а бысының айтылуы бірдей емес, араларында оқулыққа байқауға
болады.
2. Бауссыздар.
Жергілікті халықтың тілінде мынадай дауыссыз дыбыстар бір-бірімен
алмасады. Мысалы:
1. бп дыбыстары өзара алмасады: жібер-жігер, жапан-жабан, пәрбі-бәрбі.
Бұл фонетикалық құбылыс сөздің басында, төл сөздерде кездеспейді. Тек
кейбір сөздерде, көбіне, басқа тілдерден ауысқан сөздерде ғана байқалады.
Мысалы, пәле (бәле), пейіш (бейіл), пармен (бармен) т.б.
Әдеби тілде жапан (ен дала, сахара) деген сөз, жергілікті халықтың
тілінде, дауысты дыбыстардың арасындағы п дыбысы б дыбысына ауысып, жабан
сөзі негізгі мағынада да (дала, сахала), туынды мағынада да (суарылмайтын
егіс даласы) қолданылады. Бұл сөз Арал шаңайындағы қазақтардың тілінде-
жабан: қарақалпақ тілінде-джабан.
2. Кейбір сөздерде нм, ңм, нл дыбыстары алмасады. Мысалы: сенбеу-
сембеу, мұрау-мұрау, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.