Әлеуметтік - демографиялық ахуалды зерттеу
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Әлеуметтік . демографиялық ахуалды зерттеудің теориялық негіздемелері
1.1. Халықтың өсіп.өнуі: жалпы заңдылықтары мен өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Халық санағын жүргізу өмірлік қажеттілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2 Халықтың өсіп, өнуі . тиімді демографиялық саясат жемісі
2.1. Қазақстан Республикасындағы демографиялық және миграциялық саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2. Қазақстанның бүгінгі таңдағы этникалық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Әлеуметтік . демографиялық ахуалды зерттеудің теориялық негіздемелері
1.1. Халықтың өсіп.өнуі: жалпы заңдылықтары мен өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Халық санағын жүргізу өмірлік қажеттілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2 Халықтың өсіп, өнуі . тиімді демографиялық саясат жемісі
2.1. Қазақстан Республикасындағы демографиялық және миграциялық саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2. Қазақстанның бүгінгі таңдағы этникалық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Кіріспе
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасындағы демографиялық өсіп–өну үдерістері, көші-қон және этникалық құрылымдық құбылыстар талданады.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті– Ұлт көшбасшысы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан - 2050»: Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты қазақ елінің терең әлеуметтік, экономикалық, мәдени және саяси дамуында, терең мәні бар бағдарламалық еңбегінде, Қазақстандағы демографиялық өсу, халықтың әл-ауқаты, денсаулығы және ұлтаралық татулықты одан әрі кемелдендіру мәселеріне айрықша назар аударды. Бүгінгі күні Қазақстан халық саны 17 млн.асты. Қазақстанда 140 этнос пен 17 конвессия өкілдері тұрады. Этникалық, мәдени және әр алуандылыққа қарамастан, елімізде бейбітшілік пен саяси тұрақтылық, ұлтаралық бірлік пен өзара құрметтеушілік қағидаттары толық сақталуда. Оған себеп-біз ұстанған демократиялық даму үлгісі, азаматтық қоғам, құқықытық мемлекет құру ұстанымдары. Адам құқықтары жөніндегі Омбудсмен институтын құрып, оның жемісті жұмыс істеуіне барлық жағдайлар тудырылды. Ендігі мақсат – ел халқының өсіп-өнуіне, молшылықта өмір сүруіне барлық мүмкіндіктерді дұрыс пайдалана отырып, әлемдегі дамыған 30 елдің қатарынан көріну.
Ұлт көшбасшысының мақтаныш сезіммен айтқан осы даналық сөзінің терең әлеуметтік мәні бар.
Себебі халық санының өсіп, көбейуі көбіне көп оның өмір сүру деңгейінің, ал-ауқатының, азаматтарының денсаулығы мен білімінің жоғарылығына тікелей тәуелді. Егемендік алғалы бері Қазақстанның ұлттық экономикасының көлемі 2014 жылы 28 триллон теңгені құрады. Елдің ІЖӨ 16 еседен астам өсті. ІЖӨ өнімнің жыл сайынғы өсуі 5,6%-ды құрап отыр. Бұл елдің алдыңғы қатарлы дамыған елдер санағында көруіне негізгі себеп. Орташа айлық жалақы 9,3 есе өсті. Зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері 10 есе ұлғайды. Халықтың нақтылы ақшалай кірістері 16 есе өсті. Ұлттық қор 100 млрд. АҚШ долларынан асты. Өмір сүру ұзақтығы 70 жасқа дейін ұлғайды [1.3-8б].
Демек, мемлекеттік саясаттың шыншылдығы, халықтың әл-ауқатының жақсаруы үшін жасақталуы демокартиялық тұрғыда өсіп-өнуге тікелей ықпал етеді. Осыған сәйкес Қазақстан Республикасында халықтың өсіп-өну үдерістері кез-келген қоғамтану ілімінің, соның ішінде ең алдымен, социология ғылымының зерттеу объектісіне айналғандығы қашаннан. Ал, мұның өзі осы зерттеу жұмысы авторының алдына зор міндет жүктетіп, зерттелуі қажетті мәселенің есігін ашып беріп отыр.
Мәселенің зерттеу деңгейі: Қазіргі ТМД елдері кеңістігінде демография ғылымының қалыптасуына Ресейлік ғалымдар С.Г.Струмилин, Т.И.Заславская және тағы басқалары зор үлес қосты. Бұл мәселені зерттеумен жан-жақты айналысқан қазақстандық ғалымдардың алдыңғы қатарында әлеуметтанушылар М.С.Аженов, М.Сужиков, М.Татимов және О.Нұсқабаевты атаған орынды.
Тарих ғылымында Қазакстандағы әлеуметтік-демографиялық процестердің болмысы терең өзектелген еңбектердің алдыңғы легінде М.Х.Асылбеков пен А.Б.Ганиеваның монографиялық зертеуін атаған жөн. Бұл еңбекте Қазақстандағы демографиялық тұрғыда халық санының кемуі мен өсуі мәселелерінің 1917-1980 жылдары арасындағы жағдайы талданған. Еңбекте 1926, 1939, 1959 және 1979 жылдары жүргізілген халық санағының мәліметтері зерделенген. Сонымен қатар еңбекте зорлықпен Қазақстанға жер аударылған Кавказ халықтарының, корейлердің және басқа халықтардың тағдыры да бейнеленген. Сондықтан, бұл еңбек республикадағы әлеуметтік-демографиялық ақуалдың ұзақ уақытын сипаттаған еңбектердің бірегейі саналады.
Десек те, Қазақстан өз егемендігіне ие болғаннан бергі аралықтағы демографиялық ақуал зерттелген еңбек жоқ десек те артық айтқандық бола қоймас. Сондықтан, біз өз еңбегімізде қазіргі Қазақстандағы демографиялық мәселелерді, көш-қон және этникалық құрылымды зерделеуді мақсат тұттық.
Зерттеу мақсаты: Қазақстандағы қазіргі демографиялық саясаттың мәнін, халық санының өсуін, көш-қон және этникалық құрылым ерекшеліктерін талдау.
Зерттеу міндеттері:
Қазақстандағы демографиялық процестердің даму тарихы бүгінгі таңдағы өзекті мәселелері;
Көш-қон, миграциялық жағдайлардың сипаттамасы;
Этникалы құрылым, демографиялық тұрғыда өсіп-өну перспективасының болжамы.
Зерттеу объектісі: Қазақстан халқының өсіп, өніп көбейуі, оған жағдай тудыру мәселелері, халықтың өсіп-өнуінің перспективалық болжамы.
Зерттеу пәні: Қазақстан халқының өсіп-өнуінің нақты жағдайы.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негізі ретінде: Демография мәселелері өзектелген авторлардың еңбектері, бағдарламалық заңнамалық өзегі ретінде Қазақстан Заңдары, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050»: стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты еңбегі және 2015 жылға арналған Қазақстан халқына жолдауы алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасындағы демографиялық өсіп–өну үдерістері, көші-қон және этникалық құрылымдық құбылыстар талданады.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті– Ұлт көшбасшысы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан - 2050»: Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты қазақ елінің терең әлеуметтік, экономикалық, мәдени және саяси дамуында, терең мәні бар бағдарламалық еңбегінде, Қазақстандағы демографиялық өсу, халықтың әл-ауқаты, денсаулығы және ұлтаралық татулықты одан әрі кемелдендіру мәселеріне айрықша назар аударды. Бүгінгі күні Қазақстан халық саны 17 млн.асты. Қазақстанда 140 этнос пен 17 конвессия өкілдері тұрады. Этникалық, мәдени және әр алуандылыққа қарамастан, елімізде бейбітшілік пен саяси тұрақтылық, ұлтаралық бірлік пен өзара құрметтеушілік қағидаттары толық сақталуда. Оған себеп-біз ұстанған демократиялық даму үлгісі, азаматтық қоғам, құқықытық мемлекет құру ұстанымдары. Адам құқықтары жөніндегі Омбудсмен институтын құрып, оның жемісті жұмыс істеуіне барлық жағдайлар тудырылды. Ендігі мақсат – ел халқының өсіп-өнуіне, молшылықта өмір сүруіне барлық мүмкіндіктерді дұрыс пайдалана отырып, әлемдегі дамыған 30 елдің қатарынан көріну.
Ұлт көшбасшысының мақтаныш сезіммен айтқан осы даналық сөзінің терең әлеуметтік мәні бар.
Себебі халық санының өсіп, көбейуі көбіне көп оның өмір сүру деңгейінің, ал-ауқатының, азаматтарының денсаулығы мен білімінің жоғарылығына тікелей тәуелді. Егемендік алғалы бері Қазақстанның ұлттық экономикасының көлемі 2014 жылы 28 триллон теңгені құрады. Елдің ІЖӨ 16 еседен астам өсті. ІЖӨ өнімнің жыл сайынғы өсуі 5,6%-ды құрап отыр. Бұл елдің алдыңғы қатарлы дамыған елдер санағында көруіне негізгі себеп. Орташа айлық жалақы 9,3 есе өсті. Зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері 10 есе ұлғайды. Халықтың нақтылы ақшалай кірістері 16 есе өсті. Ұлттық қор 100 млрд. АҚШ долларынан асты. Өмір сүру ұзақтығы 70 жасқа дейін ұлғайды [1.3-8б].
Демек, мемлекеттік саясаттың шыншылдығы, халықтың әл-ауқатының жақсаруы үшін жасақталуы демокартиялық тұрғыда өсіп-өнуге тікелей ықпал етеді. Осыған сәйкес Қазақстан Республикасында халықтың өсіп-өну үдерістері кез-келген қоғамтану ілімінің, соның ішінде ең алдымен, социология ғылымының зерттеу объектісіне айналғандығы қашаннан. Ал, мұның өзі осы зерттеу жұмысы авторының алдына зор міндет жүктетіп, зерттелуі қажетті мәселенің есігін ашып беріп отыр.
Мәселенің зерттеу деңгейі: Қазіргі ТМД елдері кеңістігінде демография ғылымының қалыптасуына Ресейлік ғалымдар С.Г.Струмилин, Т.И.Заславская және тағы басқалары зор үлес қосты. Бұл мәселені зерттеумен жан-жақты айналысқан қазақстандық ғалымдардың алдыңғы қатарында әлеуметтанушылар М.С.Аженов, М.Сужиков, М.Татимов және О.Нұсқабаевты атаған орынды.
Тарих ғылымында Қазакстандағы әлеуметтік-демографиялық процестердің болмысы терең өзектелген еңбектердің алдыңғы легінде М.Х.Асылбеков пен А.Б.Ганиеваның монографиялық зертеуін атаған жөн. Бұл еңбекте Қазақстандағы демографиялық тұрғыда халық санының кемуі мен өсуі мәселелерінің 1917-1980 жылдары арасындағы жағдайы талданған. Еңбекте 1926, 1939, 1959 және 1979 жылдары жүргізілген халық санағының мәліметтері зерделенген. Сонымен қатар еңбекте зорлықпен Қазақстанға жер аударылған Кавказ халықтарының, корейлердің және басқа халықтардың тағдыры да бейнеленген. Сондықтан, бұл еңбек республикадағы әлеуметтік-демографиялық ақуалдың ұзақ уақытын сипаттаған еңбектердің бірегейі саналады.
Десек те, Қазақстан өз егемендігіне ие болғаннан бергі аралықтағы демографиялық ақуал зерттелген еңбек жоқ десек те артық айтқандық бола қоймас. Сондықтан, біз өз еңбегімізде қазіргі Қазақстандағы демографиялық мәселелерді, көш-қон және этникалық құрылымды зерделеуді мақсат тұттық.
Зерттеу мақсаты: Қазақстандағы қазіргі демографиялық саясаттың мәнін, халық санының өсуін, көш-қон және этникалық құрылым ерекшеліктерін талдау.
Зерттеу міндеттері:
Қазақстандағы демографиялық процестердің даму тарихы бүгінгі таңдағы өзекті мәселелері;
Көш-қон, миграциялық жағдайлардың сипаттамасы;
Этникалы құрылым, демографиялық тұрғыда өсіп-өну перспективасының болжамы.
Зерттеу объектісі: Қазақстан халқының өсіп, өніп көбейуі, оған жағдай тудыру мәселелері, халықтың өсіп-өнуінің перспективалық болжамы.
Зерттеу пәні: Қазақстан халқының өсіп-өнуінің нақты жағдайы.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негізі ретінде: Демография мәселелері өзектелген авторлардың еңбектері, бағдарламалық заңнамалық өзегі ретінде Қазақстан Заңдары, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050»: стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты еңбегі және 2015 жылға арналған Қазақстан халқына жолдауы алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан-2050: стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы – Астана: ЮРИСТ, 2013.-44б.
2. Асылбеков М.Х., Ғалиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане(1917-1980г.г.) – Алматы: 2010. – 274с.
3. Алексеенко А.Н. Население Казахстана 1920-1990г.г. – Алматы: 2011. – 197с.
4. Татимов М.Б. Демографическая ситуация в РК.// Мысль, 2012. - №6- с. 17-24.
5. Алдажуманов К.С., Алдажуманов Е.К. Депортация народов-преступление тоталитарного режима. – Алматы. 2009. – 158с.
6. Асылбеков М.Х., Козина В.В. Демографические процессы современного Казахстана. – Алматы: Атамура, 2013. – 213с.
7. Абсаттаров Р. Миграционные процессы В Евразии: проблемы и суждения// Саясат, 2010. - №3. – с.27-32.
8. Дүйсенбек А. Демографиялық ахуал-қоғамдық өмір айнасы// Ақиқат, 2012. №4. – 22-28.беттер
9. Современный Казахстан: цифры. – Алматы, 2012. -227с.
10. Кадырбаев Б. Проблемы и особенности миграционной политики Республики Казахстан.// Саясат-Policy. - №1, -2013, с.18-23
11. Абилгазиева Ж., Минбаева З. О мигграционных процессах в Казахстане.// Аль-Пари. №5-6, 2011. –с.18-25
12. Садовская Е.Ю. Незаконная миграция в Казахстане.//Форум, -8.10.2011.
13. Көші қон мемлекеттік саясаттың негізі болуы тиіс.//Қоныс, 2008. - №1. -15-19 беттер
14. Мусабек Е.Н. Демографическая статистика и перепись населения. Экономика и статистика.// -2012, -№3. -84-88.
15. Жангуттин Г.О. миграционные процессы в контекст угрозы для национальной безопасности Казахстана.// Вестник КазНУ,серия географическая. -2014. -№3. –с.79-84.
16. С. Демографический ежегодник Казахстана. –Алматы, 2014. -217с.
17. Сыртқы көшіп-қонуды мемлекеттік реттеу. – Алматы: Халықаралық Бизнес Университеті Хабаршысы -2014. -№2. -13-19 бб.
18. Дағдарыстан жаңару мен дамуға. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. –Егемен Қазақстан. 2009 жылғы 6 наурыз.
19. Нұсқабаев О., Ертаев М. Оңтүстік және Шығыс Қазақстан облыстары халықтарының этнодемографиялық даму үрдісі (салыстырмалы талдау 2009-2011 жылдар).// Қ.А. Ясауи ХҚТУ-нің Хабаршысы. -2012. -№2. - 67-73 беттер
20. Мамашев Т. Шетел қазақтарының Қазақстанға көшіп келуінің бүгіні мен болашағы. –Қазақ елі. 2007, 8 наурыз.
21. Асылбеков М.Х Ғалиев А .Б Социольно-демографические процессы в Казахстане – Алматы 2010-274с
22. Дүйсенбек А Демографиялық ахуал-қоғамдық өмір айнасы Ақиқат 2012жыл 22-28 беттер
23. Абилғазиева Ж Минбаева З.О мигграционных процессах в Казакстане Аль Пари 2011-с. 51-58
24. БҰҰДБ адам дамуы туралы 2006 жылғы баяндамасы. Қазақстандағы
Жаназарова З.Ж. Отбасымен әлеуметтік жұмыс, Алматы, 2003, –
25. Тәтімов М., Әлиев Ж. Дербестігінің – демографияда, 2010-107-112
26. Статистикалық жинақ /Қазақстанның демографиялық жылнамалығы. Алматы, 2006. –25-32беттер
27. Тәтімов Мақаш, Қазақ әлемі: қазақтың саны қанша? -Алматы 1993.
28. Каюпова Н.А., Нукушева С.Г. Материнская смертность в Казахстане (состояние,
Алексеенко А.Н. Казахстанский путь модернизации: этнодемографический аспект//Вестник Евразии. –
29. Бұлытай М. Демографиялық ахуалымыз: ойлар мен ұсыныстар // Ақиқат
Асылбек М. Қазақтар қалай көбейеді?// Егемен Қазақстан, 2005. 28
30. Білім және ғылым министрі Б.Әйтімованың 2005-жылы 14-қараша
Өтешов С.К. Демографическая ситуация в Республике Казахстан. Вестник КазНУ
31. Аспендияров С. Қазақстан тарихының очерктері. А., 1994.
32. Мұсабек Е.Н Демографиялық статистика және халық санағы 2012жыл 83-84
33. Бижанов Балакирова Н. Современные тенденци Аль Пари 2011г. 51-59с.
34. Совершенство менежмента и его влияиние на стабилизацию 2013год Алматы 15-29с.
35. Развития рынка труда и его значения для мигроционных процессов 2013 16-23с.
36. Көші қон үдерісінің отандық экономикаға әсері. 2012жыл 20-25беттер
37. Садовская Е.Ю. Незаконная миграция в Казахстане.//Форум, -8.10.2011.
38. Татимов М.Б. Демографическая ситуация в РК.// Мысль, 2012. - №6- с. 17-24.
39. Алдажуманов К.С., Алдажуманов Е.К. Депортация народов-преступление тоталитарного режима. – Алматы. 2009. – 158с.
40. Елмұрзаева Р. Қазақстандағы иммиграция саясаты Ақиқат.2013жыл 56-61 беттер
1. Қазақстан-2050: стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы – Астана: ЮРИСТ, 2013.-44б.
2. Асылбеков М.Х., Ғалиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане(1917-1980г.г.) – Алматы: 2010. – 274с.
3. Алексеенко А.Н. Население Казахстана 1920-1990г.г. – Алматы: 2011. – 197с.
4. Татимов М.Б. Демографическая ситуация в РК.// Мысль, 2012. - №6- с. 17-24.
5. Алдажуманов К.С., Алдажуманов Е.К. Депортация народов-преступление тоталитарного режима. – Алматы. 2009. – 158с.
6. Асылбеков М.Х., Козина В.В. Демографические процессы современного Казахстана. – Алматы: Атамура, 2013. – 213с.
7. Абсаттаров Р. Миграционные процессы В Евразии: проблемы и суждения// Саясат, 2010. - №3. – с.27-32.
8. Дүйсенбек А. Демографиялық ахуал-қоғамдық өмір айнасы// Ақиқат, 2012. №4. – 22-28.беттер
9. Современный Казахстан: цифры. – Алматы, 2012. -227с.
10. Кадырбаев Б. Проблемы и особенности миграционной политики Республики Казахстан.// Саясат-Policy. - №1, -2013, с.18-23
11. Абилгазиева Ж., Минбаева З. О мигграционных процессах в Казахстане.// Аль-Пари. №5-6, 2011. –с.18-25
12. Садовская Е.Ю. Незаконная миграция в Казахстане.//Форум, -8.10.2011.
13. Көші қон мемлекеттік саясаттың негізі болуы тиіс.//Қоныс, 2008. - №1. -15-19 беттер
14. Мусабек Е.Н. Демографическая статистика и перепись населения. Экономика и статистика.// -2012, -№3. -84-88.
15. Жангуттин Г.О. миграционные процессы в контекст угрозы для национальной безопасности Казахстана.// Вестник КазНУ,серия географическая. -2014. -№3. –с.79-84.
16. С. Демографический ежегодник Казахстана. –Алматы, 2014. -217с.
17. Сыртқы көшіп-қонуды мемлекеттік реттеу. – Алматы: Халықаралық Бизнес Университеті Хабаршысы -2014. -№2. -13-19 бб.
18. Дағдарыстан жаңару мен дамуға. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. –Егемен Қазақстан. 2009 жылғы 6 наурыз.
19. Нұсқабаев О., Ертаев М. Оңтүстік және Шығыс Қазақстан облыстары халықтарының этнодемографиялық даму үрдісі (салыстырмалы талдау 2009-2011 жылдар).// Қ.А. Ясауи ХҚТУ-нің Хабаршысы. -2012. -№2. - 67-73 беттер
20. Мамашев Т. Шетел қазақтарының Қазақстанға көшіп келуінің бүгіні мен болашағы. –Қазақ елі. 2007, 8 наурыз.
21. Асылбеков М.Х Ғалиев А .Б Социольно-демографические процессы в Казахстане – Алматы 2010-274с
22. Дүйсенбек А Демографиялық ахуал-қоғамдық өмір айнасы Ақиқат 2012жыл 22-28 беттер
23. Абилғазиева Ж Минбаева З.О мигграционных процессах в Казакстане Аль Пари 2011-с. 51-58
24. БҰҰДБ адам дамуы туралы 2006 жылғы баяндамасы. Қазақстандағы
Жаназарова З.Ж. Отбасымен әлеуметтік жұмыс, Алматы, 2003, –
25. Тәтімов М., Әлиев Ж. Дербестігінің – демографияда, 2010-107-112
26. Статистикалық жинақ /Қазақстанның демографиялық жылнамалығы. Алматы, 2006. –25-32беттер
27. Тәтімов Мақаш, Қазақ әлемі: қазақтың саны қанша? -Алматы 1993.
28. Каюпова Н.А., Нукушева С.Г. Материнская смертность в Казахстане (состояние,
Алексеенко А.Н. Казахстанский путь модернизации: этнодемографический аспект//Вестник Евразии. –
29. Бұлытай М. Демографиялық ахуалымыз: ойлар мен ұсыныстар // Ақиқат
Асылбек М. Қазақтар қалай көбейеді?// Егемен Қазақстан, 2005. 28
30. Білім және ғылым министрі Б.Әйтімованың 2005-жылы 14-қараша
Өтешов С.К. Демографическая ситуация в Республике Казахстан. Вестник КазНУ
31. Аспендияров С. Қазақстан тарихының очерктері. А., 1994.
32. Мұсабек Е.Н Демографиялық статистика және халық санағы 2012жыл 83-84
33. Бижанов Балакирова Н. Современные тенденци Аль Пари 2011г. 51-59с.
34. Совершенство менежмента и его влияиние на стабилизацию 2013год Алматы 15-29с.
35. Развития рынка труда и его значения для мигроционных процессов 2013 16-23с.
36. Көші қон үдерісінің отандық экономикаға әсері. 2012жыл 20-25беттер
37. Садовская Е.Ю. Незаконная миграция в Казахстане.//Форум, -8.10.2011.
38. Татимов М.Б. Демографическая ситуация в РК.// Мысль, 2012. - №6- с. 17-24.
39. Алдажуманов К.С., Алдажуманов Е.К. Депортация народов-преступление тоталитарного режима. – Алматы. 2009. – 158с.
40. Елмұрзаева Р. Қазақстандағы иммиграция саясаты Ақиқат.2013жыл 56-61 беттер
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Әлеуметтік - демографиялық ахуалды зерттеудің теориялық негіздемелері
1.1. Халықтың өсіп-өнуі: жалпы заңдылықтары мен өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Халық санағын жүргізу өмірлік қажеттілік ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2 Халықтың өсіп, өнуі - тиімді демографиялық саясат жемісі
2.1. Қазақстан Республикасындағы демографиялық және миграциялық саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2. Қазақстанның бүгінгі таңдағы этникалық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Кіріспе
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасындағы демографиялық өсіп - өну үдерістері, көші-қон және этникалық құрылымдық құбылыстар талданады.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті - Ұлт көшбасшысы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан - 2050: Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты қазақ елінің терең әлеуметтік, экономикалық, мәдени және саяси дамуында, терең мәні бар бағдарламалық еңбегінде, Қазақстандағы демографиялық өсу, халықтың әл-ауқаты, денсаулығы және ұлтаралық татулықты одан әрі кемелдендіру мәселеріне айрықша назар аударды. Бүгінгі күні Қазақстан халық саны 17 млн.асты. Қазақстанда 140 этнос пен 17 конвессия өкілдері тұрады. Этникалық, мәдени және әр алуандылыққа қарамастан, елімізде бейбітшілік пен саяси тұрақтылық, ұлтаралық бірлік пен өзара құрметтеушілік қағидаттары толық сақталуда. Оған себеп-біз ұстанған демократиялық даму үлгісі, азаматтық қоғам, құқықытық мемлекет құру ұстанымдары. Адам құқықтары жөніндегі Омбудсмен институтын құрып, оның жемісті жұмыс істеуіне барлық жағдайлар тудырылды. Ендігі мақсат - ел халқының өсіп-өнуіне, молшылықта өмір сүруіне барлық мүмкіндіктерді дұрыс пайдалана отырып, әлемдегі дамыған 30 елдің қатарынан көріну.
Ұлт көшбасшысының мақтаныш сезіммен айтқан осы даналық сөзінің терең әлеуметтік мәні бар.
Себебі халық санының өсіп, көбейуі көбіне көп оның өмір сүру деңгейінің, ал-ауқатының, азаматтарының денсаулығы мен білімінің жоғарылығына тікелей тәуелді. Егемендік алғалы бері Қазақстанның ұлттық экономикасының көлемі 2014 жылы 28 триллон теңгені құрады. Елдің ІЖӨ 16 еседен астам өсті. ІЖӨ өнімнің жыл сайынғы өсуі 5,6%-ды құрап отыр. Бұл елдің алдыңғы қатарлы дамыған елдер санағында көруіне негізгі себеп. Орташа айлық жалақы 9,3 есе өсті. Зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері 10 есе ұлғайды. Халықтың нақтылы ақшалай кірістері 16 есе өсті. Ұлттық қор 100 млрд. АҚШ долларынан асты. Өмір сүру ұзақтығы 70 жасқа дейін ұлғайды [1.3-8б].
Демек, мемлекеттік саясаттың шыншылдығы, халықтың әл-ауқатының жақсаруы үшін жасақталуы демокартиялық тұрғыда өсіп-өнуге тікелей ықпал етеді. Осыған сәйкес Қазақстан Республикасында халықтың өсіп-өну үдерістері кез-келген қоғамтану ілімінің, соның ішінде ең алдымен, социология ғылымының зерттеу объектісіне айналғандығы қашаннан. Ал, мұның өзі осы зерттеу жұмысы авторының алдына зор міндет жүктетіп, зерттелуі қажетті мәселенің есігін ашып беріп отыр.
Мәселенің зерттеу деңгейі: Қазіргі ТМД елдері кеңістігінде демография ғылымының қалыптасуына Ресейлік ғалымдар С.Г.Струмилин, Т.И.Заславская және тағы басқалары зор үлес қосты. Бұл мәселені зерттеумен жан-жақты айналысқан қазақстандық ғалымдардың алдыңғы қатарында әлеуметтанушылар М.С.Аженов, М.Сужиков, М.Татимов және О.Нұсқабаевты атаған орынды.
Тарих ғылымында Қазакстандағы әлеуметтік-демографиялық процестердің болмысы терең өзектелген еңбектердің алдыңғы легінде М.Х.Асылбеков пен А.Б.Ганиеваның монографиялық зертеуін атаған жөн. Бұл еңбекте Қазақстандағы демографиялық тұрғыда халық санының кемуі мен өсуі мәселелерінің 1917-1980 жылдары арасындағы жағдайы талданған. Еңбекте 1926, 1939, 1959 және 1979 жылдары жүргізілген халық санағының мәліметтері зерделенген. Сонымен қатар еңбекте зорлықпен Қазақстанға жер аударылған Кавказ халықтарының, корейлердің және басқа халықтардың тағдыры да бейнеленген. Сондықтан, бұл еңбек республикадағы әлеуметтік-демографиялық ақуалдың ұзақ уақытын сипаттаған еңбектердің бірегейі саналады.
Десек те, Қазақстан өз егемендігіне ие болғаннан бергі аралықтағы демографиялық ақуал зерттелген еңбек жоқ десек те артық айтқандық бола қоймас. Сондықтан, біз өз еңбегімізде қазіргі Қазақстандағы демографиялық мәселелерді, көш-қон және этникалық құрылымды зерделеуді мақсат тұттық.
Зерттеу мақсаты: Қазақстандағы қазіргі демографиялық саясаттың мәнін, халық санының өсуін, көш-қон және этникалық құрылым ерекшеліктерін талдау.
Зерттеу міндеттері:
Қазақстандағы демографиялық процестердің даму тарихы бүгінгі таңдағы өзекті мәселелері;
Көш-қон, миграциялық жағдайлардың сипаттамасы;
Этникалы құрылым, демографиялық тұрғыда өсіп-өну перспективасының болжамы.
Зерттеу объектісі: Қазақстан халқының өсіп, өніп көбейуі, оған жағдай тудыру мәселелері, халықтың өсіп-өнуінің перспективалық болжамы.
Зерттеу пәні: Қазақстан халқының өсіп-өнуінің нақты жағдайы.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негізі ретінде: Демография мәселелері өзектелген авторлардың еңбектері, бағдарламалық заңнамалық өзегі ретінде Қазақстан Заңдары, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050: стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты еңбегі және 2015 жылға арналған Қазақстан халқына жолдауы алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Әлеуметтік-демографиялық ақуалды зерттеудің теориялық негіздемелері
1.1. Халықтың өсіп-өнуі: жалпы заңдылықтары мен өзіндік ерекшеліктері
Қазақстан әлемдік деңгейден қарағанда халық саны төмен мемлекет. Қазақстан бүгінгі күні бар-жоғы 17 млн.-нан сәл ғана астам адамдардан тұрады.
Дегенмен, Қазақстан көлемі жағынан әлемде 9-шы, ТМД елдері санатында Ресейден кейінгі екінші орынды иеленеді. Халық санының аздығынан Қазақстанда бүгінгі таңда 1 км жерге орта есеппен 5,5 адамнан ғана келеді.
Оның себебі де көп. Ол ХХ ғасырдың 1-ші ширегінде алдымен патша өкіметі, соңынан Совет мемлекеті арнайы ұйымдастырған зорлық-зомбылыққа, ашаршылыққа байланысты. 1914-1933 жылдар аралығында қазақ халқы 5 млн-ға жуық тұрғынынан айырылды. Ұлы Отан соғысында 700 мыңнан астам жас қыршын кетті. КСРО құлап, ел өз егемендігіне ие болғаннан бері Қазақстаннан 2 млн-нан астам адам өз елдеріне көшіп кетті. Бұл үдеріс Қазақстанда әлі күні жалғасуда [2.-14б].
Десек те соңғы 24 жылда халық өсіміне қатысты мәселелер үкімет тарапынан қолдау тауып, жергілікті халықтың өсімі жылдан жылға өсіп келеді. Осыған байланысты бұл үдерісті одан әрі жандандыра түсу үшін барлық мүмкіндіктер жұмылдыруда. Халықтың әл-ауқаты, тұрмыс деңгей көтерілуде. Десек те, әлі де болса әлеуметтік-экономикалық ақуал мен денсаулық сақтау саласында өз шешімін күткен мәселелер баршылық.
Олардың қатарында
а) әлеуметтік саланы күшейту, кедейшілікті ауыздықтау, әлеуметтік қолдауды күшейту;
б) экономиканы барынша жандандыру, барлық халықты жұмыспен қамтамасыз ету;
в) Зейнетақы жүйесін жетілдіру;
г) Көш-қон мәселесін реттеу;
з) Ананы қорғау, бақуатты отбасын құруға көмектесу, балаларды қорғау, бала тәрбиесін жетілдіру, балаға білім беріп еңбекке даярлау. Туу мен көп балалы болуға жәрдем көрсету;
д) Ұлт денсаулығын барынша көтеру, дұрыс экологиялық шешім.
Елбасының Қазақстан халқына 2014 жылғы Жолдауында айтылған бұл мәселелердің шешімі халықтың өсіп-өнуіне, елдегі демографиялық ақуалды барынша жақсартуға ықпал етеді.
Аталған мәселелерді жеке-жеке алып талдап көрелік.
Қазақстан Республикасы статистика агентігі мәліметтеріне қарағанда 2015 жылдың 1 қаңтарында Қазақстан халқы 17 млн. 376 мың адамды құраған.
Ал, 1991-2002 жылдар аралығында Қазақстанда халық саны 2 млн-нан астам адамға қысқарған. Осыған қатысты мәселелерді демограф ғалымдар төмендегінше түсіндіреді.
1.1993 жылға дейін Қазақстаннан 2 млн халық көшіп басқа елдерге көшіп, 16 млн 442 мың халықтан Қазақстан халқы 14 млн-ға дейін қысқарды.
2.1998-2003 жылдар аралығында Қазақстанда әлеуметтік-экономикалық жағдай біршама жақсарды. Халық саны өсе бастады.
3.2004 жылы Қазақстанда демографиялық өсім негізі бір қалыпқа түсті. Осы негіз 2014 жылы Қазақстанда халық санының 17 млн-нан асуына өз септігін тигізді.
Соңғы жылдары Қазақстан халқының өсу деңгейі жылына шаққанда 1503 адамды, туылғандар саны 2623 баланы, жалпы алғанда 1000 адамға шаққанда өсім 15,5 адамды құрап отыр. Егер осы деректерге сүйенер болсақ халық саны 2015 жылы шамамен 1,5 млн адамға көбейеді екен. Алайда қазіргі еліміздегі өсім процесіне қатысты ғалымдар, біз болашақта халық саны көбейеді деген тұжырымға алданбауымыз қажет дейді. Себебі, өткен ғасырдың 90-жылдары туылғандар енді ғана ата-ана бола бастады. Ал, дәл сол жылдары туылым процесі өте төмен болған болатын. Сонымен қатар, соңғы 10-15 жылда 45-50 жастағы азаматтар қартайды, ал олардың үлесі Қазақстанда әлі де болса жоғары. Егер 1999 жылы 40-54 жас арасындағы азаматтар 2410,8 болса, 2014 жылы оладың саны 2918,6 адамды құраған. Бұл алдағы жылдары өлім-жетім өсе түседі деген сөз.
Ал денсаулық мәселесін сөз етсек, Қазақстан қазір демографиялық жағдайға қатысты қолайлы саясат ұстануда. Оған жас нәрестелерге дәрі-дәрмектің тегін берілуі, Сара Назарбаева ұйымдастырған Бөбек қоры, ана мен баланы қорғауға қатысты реабилитациялық орталықтардың ашылып, жұмыс істеуі, әлеуметтік қорғау қызметінің жандана түсуі дәлел бола алады. Алайда халықтың білместігі, ақпаратсыздығы, белсенділігінің төмендігі бұл жеңілдіктерді пайдаланбауына әкеліп соқтыруда. Ал осы фактор халықтың білместігін пайдаланушы алаяқтар санын өсіре түсуде.
Оған себеп бұл мәселенің жүзеге асу механизмінің үкімет тарапынан қатаң бақыланбауында.
Ер адам мен әйел адамның денсаулығына келер болсақ демографиялық факторға қатысты мұнда бедеулік пен белсіздік мәселесі өзекті бола түсуде. Қазақстанда некелердің 10-15 % бала жасауға қабілетсіз. Бұл мәселеге қатысты көпшілік санасында әйел бедеулігі деген пікір қалыптасқан. Ал қазіргі таңда соңғы медициналық сараптама деректері бойынша, бұл мәселе еркек пен әйел қатынасында 5050 % -ды құрап отыр. Мәселен, соңғы жылдары ер адамдардағы спермагамманың 40-45% -ға белсенділігі төмендеген. Урологтардың айтуынша ерлер факторы яғни ерлер белсіздігі белең алуда, әсіресе 20 мен 26 жас аралығындағы ер адамдар қатарында пайыздық мөлшері өте жоғары. Оның бір себебін уролог ғалымдар былай түсіндіреді; Мен еркекпін, менде ондай проблема жоқ деп, еркектік намысқа сүйеніп, ауруын асқындырады. Әйелдеріміз гинекологқа барса, ерлер урологтарға бармайды дейді. Сонымен қатар әйелдер арасында анемия, бүйрек аурулары кең тараған. Қазіргі әлеуметтік жағдайға қатысты көпшілігі нашар тамақатанады. Тамақ рационы мөлшері мен әртүрлігі өте аз. Соңғы кездері ауруханаларда жүкті әйелдердің табиғи жолмен босануы шектелген, оның орнына нәрестені хирургиялық жолмен іштен алу көбейген. Бұл біріншіден ананың денсаулығының нашарлығын көрсетсе, екіншіден демографиялық өсімге болашақта тосқауыл болуда. Өйткені хирургиялық жолмен босанған әйел, келесі жолы бала табу мүмкіншілігінен айырылуы мүмкін.
Жасанды түсік мәселесіне келсек, бұл кесел барлық мемлекеттерде өзекті проблема. Жасанды түсікке КСРО кезінде тиым салынды, бірақ түсіктер жасалынған жоқ емес жасалынды, алайда оны көпшілік қауымға ақпараттамады. Бірінші орында коммунистік идеология, коммунистік сана тұрды. Қазақстан жағдайында бұл проблема қазіргі таңда өршіп тұр. Соңғы кездері бұл мәселені Болашақ қозғалысы көтеріп жүр. Статистикалық мәліметтер бойынша жылына елімізде 300 жасанды түсік жасалады екен. Ол әсіресе 16 мен 24 жас аралығындағы жас қыздар арасында кең тарауына байланысты аталған қозғалыс жасанды түсікке заң бойынша тиым салу қажет деген бағытта. Осы мәселеге қатысты демограф Мақаш Тәтімов түсікке тиым салу арқылы Қазақстан халқының өсімін көтеріп алуымызға әбден болады деген пікір айтады. Алайда біз әйел баласын заң күшімен күштеп бала таптыра алмаймыз. Егер болған жағдайда мемлекет өз қарамағына алып, қыруар қаржы жұмсауы қажет. Сондықтан бұл мәселеге түсіністікпен қарап, жасанды түсікті болдыртпаудың алдын алу шараларын жасаған жөн деп есептеймін.
Неке және отбасы мәселесі әсіресе қазіргі күні жастар арасындағы өршіп түрған проблема. Бұл мәселе демографиялық өсімге әсер ететін негізгі факторлардың бірі. Әлеуметтік жағдайдың нашарлығы мен отбасы тауқыметі қазіргі жас отбасындағы тұрақсыздықты көбейтуде. Аз жалақы, жетіспеушілік, нарық заманы жастардың психикалық эмоцияларына ие бола алмауына әкелуде. Оның үстіне батысқа еліктушілік, батыстық сана, материалдық игіліктерге қызығушылық отбасы тұрақсыздығына әсер етуші факторлардың көптігі белең алуда [4. 17-24б].
Халқымыздың 25% пайызын құрайтын жастарымыз отбасын құра алмай жүр. Басты себеп, баспана мен жұмыссыздық. Бұрынғы КСРО жүйесіне үйренген сана, қазіргі нарықтық жүйеге үйрене алмауда. КСРО -кезіндегі жұмыспен және баспанамен қамту келмеске кетті. Ертең қайда тұрам, бала-шағамды қалай және неге асыраймын деген сауалдар жастар ойын мазалауда. Егер біз осы жағдайды осындай күйде қалдырып, әрекетсіздікке жол беріп, арнайы саяси бағдарлама қабылдамасақ, онда қазіргі жастармыздың отбасын құрмай жүруі, болашақта Қазақстанда адам ресурсының дефицитіне әкеліп соқтыруы мүмкін. Сонымен қатар, қазіргі отбасы бір немесе екі баламен шектелуде. Бұл айтылған мәселелер елімізде ешқандай шара қолданылмай жатыр немесе неке саны үлғаймай жатыр деген сөз емес, осы мәселеге мемлекеттің көңілін тереңірек аударуға саяды. Хабар агенттігінің мәліметі бойынша 2014 жылы неке саны 29762, биылғы жылы 32702 ұлғаяды деп күтілуде. Ажырасу 21055-тен 10393-ке қысқарған. Осы деректерді негізге алғанның өзінде Қазақстанда 1000 адамға шаққанда 7 отбасын, 100 қыз балаға шаққанда 106 ер баланы, ал пайыздық өлшеммен 51.8 %-әйелдер, 48.2 %- еркектерді құрап отыр
Жұмыссыздық мәселесінде әлеуметтік жағдайы төмен елді мекен тұрғындары ірі қала орталықтарында жалдамалы жұмыс атқаруда. Ол құрылыс, қызмет көрсету салаларында басымырақ дәрежеде. Бұл сырттан күн көріс қамын ойлау, ақша табу да отбасының тұрақсыздығымен және халық санының өсуін тежейтін факторлар болып отыр. Тұрғын үй бағдарламасы жүзеге асып жатқанымен, бұл саясат орта тап өкілдеріне арналмаған. Еліміздегі несие пайызының жоғарылығы мен жалақы мөлшерінің төмендігі қарапайым адамдардың тұрғын үйге деген мүкіншілігін кемітуде.
Экология деп, әсіресе КСРО кезінде завод-фабрикалар жұмыс жасап, ядролық сынақ алаңдары қызмет етіп тұрғанда айқай салғынымыз рас. Ал қазіргі таңда олардың санының азайғандығын ескерсек, Арал мен Семей экологиялық аймағындағы өлім-жітім дәрежесін және жанармаймен жүретін көліктердің ауаны ластап жатқанын есептемегенде, демографиялық өсімде елмізде аса ауыр экологиялық қауіп төніп тұрған жоқ [3-105б].
Әрине бұл жоғарыда көрсетілген проблемалар ірі мұздықтың бір шеті ғана. Әйтсе де, халық санын көбейту еліміздің болашағы үшін аса маңызды іс болып отыр. Аталған мәселелерді қорытындылай келе, еліміздегі демографиялық саясатты жүргізудің мынандай шараларын ұсынуға болады деген пікірдемін. Атап айтқанда; Халық санынын ұлғайтуда біз табиғи жолды ұстанғанның өзінде 1,5 млн адамды қоса аламыз, ал механикалық жолдағы шет елдерден қандастарымызды әкелуге жас мемлекетіміздің толық шамасы жетпейді. Біз Германия сияқты үлкен мөлшердегі халықты сырттан қабылдауға әлі қауқарсызбыз. Оның үстіне шет елдегі орныққан қандастарымыз Қазақстанға келмейді. Әсіресе Еуропадағы, Түркиядағы қазақтарды айтуға болады. Өйткені олардың материалдық деңгейі бізден жоғары және олар сол тұрғылықты жерінде қалыптасқан. Яғни,;тұрғылықты үй-жайы, жұмысы бар. Біздің мемлекетіміздің оларға ұсынып отырған әр отбасы мүшесіне берілетін 1000 Ақш доллары, оларға жұғында болмайды. Мысалы, Түркиядағы қандастарымыздың айтуынша, бір орташа отбасы күн
көруге шамамен айына 1000 АҚШ долларын жұмсайды екен. Бізге келіп жатқан оралмандар Монғолия, Ауғанстан, Иран, Қытай сияқты елдерден. Себебі Монғолиядағы нашар әлеуметтік-экономикалық жағдай, Қытайдағы аз ұлттарды қытайландыру саясатының күшеюі қандастарымызды ата мекеніне көшуге мәжбүрлеуде.
Келесі мәселе, жұмыспен қамту жағдайы. Қазақстан қазірдің өзінде тұрғылықты тұрғындарын жұмыспен толық қамти алмай отыр. Бұл мәселе жаңа жұмыс орындарын қалыптастыруды талап етеді. Дегенмен, біз дамыған батыс мемлекеттерімен жарыспай-ақ, жас мемлекетіміздің шамасына сай оралмандарымызды қабылдауды тоқтатпағанымыз жөн. Өйткені Тәуелсіздігіне бар жоғы 24 жыл толған мемлекетімізде бұл мәселені шешу оңайға түспеуі анық.
Туылым көрсеткіштерін көтеру мәселесі де өз шешімін табуы тиіс. Себебі қазіргі таңда 3 бала табу әйел үшін ерлік. Көп отбасы 1 немесе 2 баламен шектелуде. Туу процесіне қатысты өткен жылдары еліміз материалдық игіліктермен ынталандыру саясатын жүргізген болатын. Мысалы, туған нәрестеге 13 мың теңгелік сыйақы, жаңа жылдағы 100 мың теңгелік сыйақы халыққа әжептәуір стихиялық болса да өсім серпілісін берді.Біз осы саясатты тоқтатпай дәстүрге айналдыруымыз қажет.
Бірақ бұл мәселеге қатысты Қазақстанда ананы қолдау институты жұмыс жасамай жатқан жоқ емес. Нәресте туылғанда 15 айлық есеп сомасы төленеді. Қазір бұл көрсеткіш 32 мың теңгені құрайды. Бір жасқа дейін балаға 3 АЕК, 2- ші балаға -3,5АЕК, 3-балаға 4АЕК, одан жоғары-4,5 АЕК тағайындалған. Сонымен қатар әлеуметтік қорғалмаған отбасындағы балаға 18-жасқа дейін ақшалай көмек қарастырылған. Жаңа жылдан бастап төрт немесе одан көп балалы отбасына, Алтын алқа,Күміс алқа, Аналық даңқ 1-2 дәрежелі аналарға мемлекеттік көмек көлемі әр бала үшін 18 мың теңгеге ұлғайтылды.Осындағы бір мәселе балалы немесе жүкті әйелдерді көп мекемелер жұмысқа алудан қашады. Оларға декреттік төлем ақы төлегісі келмейді. Бұл проблема Елбасының биылғы халыққа Жолдауында айтылып, бүгінгі таңда оң шешілуде.
Келесі бір мәселе, кейбір ғалымдар клондау мәселесін көтеруде. Менің ойымша, клон идеясы дұрыс, бірақ адамды емес, адам органдарын клондаған жөн. Сонда біз бір жағынан қылмысқа тосқауыл қоямыз, екінші жағынан адам органдарына деген қажеттілік мәселесін дұрыс шешеміз.
Денсаулық сақтау мәселесі өте өткір, өз шешімін күнделікті шешуді талап ететін проблема. Әр адам өз денсаулығына күтіммен қарауы қажет. Екіншіден мемлекет тарапынан көрсетілетін әлеуметтік көмектер мен қолдауларды дұрыс пайдалана білгендігі жөн. Күнделікті тірліктен аз уақыт болса да алшақтап, БАҚ, мерзімдік басылымдардағы денсаулық сақтау мәселелеріне қатысты мәліметтерден хабардар болып отыруы керек. Басқаша айтқанда өзін-өзі ақпараттандырумен айналысуы қажет. Мәселен, Түркістан қаласы тұрғындары ана мен баланы қорғауға қатысты Домалақ ана реабилитациялық орталығының барлығын біле бермейді.
Әйел мен еркек мәселесіндегі белсіздік пен бедеулікке келсек, Батыста мәселен Франция мен Германияда бұл мәселеге қатысты арнайы бағдарламалар бар және бұл проблемаларды шешумен сақтандыру компаниялары айналысады. Алайда бұл қызмет көрсету саласы 2000 АҚШ доллары көлемінде ақы төлеуді қажет етеді. Қазақстанда да бұл өз шешімін табуды қажет ететін проблема. Сондықтан бұл мәселені шешу үшін мемлекет тарапынан қаржылай көмек қажет. Осы мәселемен айналысатын орталықтар ашып, жеңілдіктер жасалынуы тиіс. Бедеулік пен белсіздік мәселесін шешуде біздің халқымыздың кейбір бөлігі дәстүрлі емес әдістерді пайдаланады. Ал, керісінше арнайы әлемдік тәжірибеде бар әдістерді қолданған дұрыс. Ана жалдау, немесе бала асырап алу және тағы да басқа әдістер арқылы.
Жасанды түсікті болдырмау үшін ең алдымен одан сақтандыру шараларын пайдаланған жөн деп есептейміз. Атап айтқанда, отбасында ата-ана, мектепте мектеп әкімшілігі, ЖОО-да оқу орны әкімшілігі тарапынан ауруханалармен келісіп, арнайы консультациялар өткізу керек. Біздің жас өспірімдер мен жастарымыздың көпшілігі жүктіліктің алдын алудың түрлі дәрі-дәрмектік қорғану әдістерін білмейді. Оны ашып сұрауға немесе білуге ұялады, қысылады. Білмегендіктен жүктілікке ұрынып жасанды түсік жасауға мәжбүр болады. Сондықтан жоғарыда аталған мекемелер бойынша кем дегенде жылына екі рет жастарға арнайы тақырыптарда лекциялар оқытылғаны дұрыс. Екіншіден, дамыған мемлекеттерде мемлекет тарапынан жасанды түсіктің, қалалаусыз жүктіліктің және түрлі жыныстық аурулардың алдын алу мақсатында арнайы сақтандыру препараттарын тегін таратады. Осындай шараларды шет елдерден үлгі етіп алуымыз жөн болады.
Әрине аталмыш шаралар көп қаражатты қажет етеді. Осы мәселеге қатысты Қазақстан жазушылар Одағы Жер және қазақ тағдыры комиссиясының төрағасы Сапабек Әсіпұлы: Баласыздық, бойдақ салығын салу арқылы қаржы мәселесін жеңілдетуге болады. Одан үш баласы барлар босатылады да, бір -екі баласы барлар тиісінше жеңілдетілген салық төлейді.
Шамамен салық мөлшері 6-8 % -ды құрайды,- деген ұсыныс айтады. Осындай әдіс арқылы бюджет шығынын азайтуға болады деген ойда [6].
Тағы бір өзекті мәселе Қазақстанда әйелдер декреттік демалысқа шамамен жүктілігінің 7 айлығында шығады. Ал кейбір шет мемлекеттерде, мәселен Жапонияда жүкті әйел 4 апталығында декреттік демалысқа шығады екен. Жапониядағы халық санының көптігі мен өмір сүру деңгейінің ұзақтығы осыған байланысты болса керек. Қазақстанға да осыны үлгі етіп, жүктіліктің 4 айлығында декреттік демалысқа шығаруға әбден болады. Бұл халық санының өсуіне кәдімгідей серпіліс жасайды. Сонымен қатар, айтылған мәселеге қатысты бір жағдай ауылдық аймақтарда туу мекемелерінің жоқтығы. Бұрынғы КСРО кезіндегі туу орындары қиратылған, ескірген немесе тоналған. Сондықтан мемлекетке әлеуметтік саланы дамытуда шалғай елді мекендерде бала туылатын орындарды салу қажет-ақ.
Жоғарыда талданған мәселелерді дұрыс шешу үшін, Қазақстанда халық санын өсіру үшін, ең алдымен, әлеуметтік салада қордаланған мәселелерді оң шешу қажет-ақ.
Халық санының өсуі негізінен екі факторға: табиғи өсу мен механикалық өсуге байланысты. Табиғи өсім халықтың көбеюінің негізгі көзі болып табылады. Бірақ республикада 1989 жылдан бастап табиғи өсу кеміп кетті. Нақтылап айтар болсақ, туылғандар бір мың адамға шаққанда 1989 жылы 23%-ды құраса, бұл көрсеткіш 2013 жылы 15,2% -ға төмендеген. Ал, осы жылдар аралығында қайтыс болғандар саны 7,6-дан 10-ға дейін өскен. Осының салдарынан халықтың табиғи өсімі 15,4-тен 5,2-ге дейін кері шегерген.
Табиғи өсім біздің республикада тұратын ұлттар арасында да біркелкі емес. Ең жоғарғы көрсеткіш өзбектерде 100 адамға шаққанда-24,7%, қазақтарда-19,7%, әзірбайжандарда-18,6%. Кейбір ұлттардың соңғы төрт-бес жылда табиғи азаюы байқалады. Бұл көрсеткіш орыстарда-9,8 мың, украиндарда-3,3 мың, белорустарда-0,3 адамға жетіп отыр.
Халық санының кемуіне әсер ететін факторлар көп. Соның ішінде әлеуметтік және экономикалық факторлардың ықпалы өте күшті. Қазіргі кезде өнеркәсіп, құрылыс, материалдық-техникалық жабдықтау және басқа халық шаруашылығы салаларында жұмыс істеушілер санының қысқаруы байқалады. 2005-2014 жылдар аралығында бюджеттік мекемелерде жұмыс істеушілердің жартысына жуығы, ал кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлердің жартысына астамы қысқартуға ұшыраған. Мәселен, тек қана 2010-2012 жылдар аралығында сауда мен қоғамдық тамақтандыру саласында жұмыс істегендердің 39,2%, құрылыстағылардың-20,4%, материалдық-техникалық жабдықтау мен өткізу салаларынан-14,3%, ауыл шаруашылығынан-13,6%, өнеркәсіптен-9,6% жұмысшылар қысқарған. Осы жылдар аралығында жұмысшылар мен қызметкерлердің ең көп кемуі - Жезқазған, Павлодар, Семей, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарында және Алматы қаласында байқалған. Жұмыстан қысқартылуды себептері: өндірістің баяу жұмыс істеуі, ақысыз демалыстардың ұзақ мерзімділігі, жалақының төмен болуы және оның уақытысында берілмеуі және тағы да басқа себептер.
2011 жылы ресми түрде 391,7 мың адам, оның ішінде ауылдык жерде тұратын 17,8 мың адам жұмыссы санатында саналды. 2012 жылдың 1 ақпанындағы мәліметтерге қарағанда республикада әр түрлі себептермен 77 мың адам жұмыс істейтін 612 кәсіпорын толық жұмыс істемеген. 316.7 мың адамы бар 1181 кәсіпорын өндірісін ішінара тоқтатқан. Тек соңғы үш жыл ішінде экономикалық тұрақтылық пен жаңа кәсіпорындардың іске қосылуы жұмыссыздар санын біршама тежеуге ықпал етті. [5.-34б].
Нарықтық қатынастардың тұрақсыздығы отбасылардың да бюджетіне әсер етуде. Қала тұрғындарына сұрау салғанда ақша шығыны барған сайын ырыққа көнбей бара жатқаны анықталды. "Осы айдағы табыс көзі келесі айда да осылай болады деп ойлайсыз ба?"- деген сұраққа қала тұрғындарының 63 проценті мақұлдап жауап берді. Сұрау салғандардың 50 процентке жуығы бір айда тек жалақымен ғана күн көретін болса, 14 проценті зейнетақы мен жәрдем ақыға сүйенетінін айтты. Әр бір жетінші отбасы көңіл көтеруге бір теңге де жұмсамаған.
Жыл сайынғы туылымның төмендеуінің себептері ретінде көп отбасылар өмір сүру деңгейінің төмендігін атайды. Қазіргі кезеңде аз мүшелі отбасылардың үлесі көбейіп келеді.
Мысалы, 2005-2013 жылдар аралығында некеге тұру бұрынғы жылдарға қарағанда 50 мыңға дейін азайған. Бұрынғы жылдары отбасы мүшелерінің саны 4 адамнан кем болмаса, қазір бұл көрсеткіш 2, әрі кетсе 3 адамнан аспайды. Халықтың өсіміне ықпалдылықта жоғарыда талданған әлеуметтік себептерге қоса экологиялық, психологиялық, дәрігерлік, биологиялық жағдайларды да қоса атаған жөн. Өмір сүрудің ұзақтығы халықтың өмір сүру сапасына тікелей байланысты. Бұл өлшем барған сайын қысқара түсуде. Мәселен 1990 жылы еркектердің өмір сүруінің орташа ұзақтығы 63,7 жас шамасында болса, 2000 жылдардың соңына қарай 3 жылға кеміп, 61 жас мөлшеріне дейін қысқарған. Сол жылдармен салыстырғанда әйелдердің жасы 2 жылға кеміп, 72 жасты құраған. Мұндай көрініс елімізде соңғы 35 жылда тұңғыш рет байқалуда. Нарықтық экономикаға көшкен көптеген елдерде демографиялық басты проблеманың бірі ретінде өлім-жітімнің көбеюін айтуға болады.
ТМД елдерінің біразында өлім деңгейі соңғы жылдары күрт көтерілген.
Кейінгі үш жыл ішінде Ресейде өлім коэффициенті туылу коэффициентінен 6,1%-ға, Украинада-4.7%-ға, Беларусте 1,9-%-ға өскен.
Қазақстанда да өлім деңгейі жоғарылау. Республикамызда 2013 жылы 170,9 мың адам о дүниеге аттанған. Бұл 1993 жылға қарағанда 22,5 мыңға көп. Айта кетер жай, өлім-жітімнің жалпы коэффициенті өсу бағытында дамып барады. Мәселен, бұл коэффициент 2013 жылы 1000 адамға шаққанда 9,5 2014 жылы -- 10,2 өскен.
Кесте-1. Қазақстанда мекендейтін ұлттар бойынша халықтың 1000 адамга есептегендегі табиғи өсімінің азаю көрсеткіштері (%)
2011
2012
2013
Барлығы
Туғандар
14,8
14,0
14,7
Өлгендер
10,2
9,7
10,1
Табиғи өсім
4,6
4,3
4,6
Қазақтар арасында
Туылғандар
18,6
17,2
17,9
Өлгендер
6,8
6,5
6,5
Табиғи өсім
11,8
10,7
11,4
Орыстар арасында
Туылғандар
9,1
8,7
8,8
Өлгендер
14,9
13,9
14,7
Табиғи өсім
5,8
-5,2
-5,9
Басқа
ұлттар арасында
Туылғандар
13,0
14,2
14,5
Өлгендер
12,4
13,0
13,7
Табиғи өсім
0,6
12
0,8
Бұл халықтың денсаулығын қорғаудағы қолайсыздықтардың еңбек етуді қорғау дәрежесінің төмендігінің, қоршаған ортаның ластануының, тағам сапасының нашарлығының, тұтыну рационының кедейленуінің нәтижесі. Бұл қауіпті көрсеткіштің өсуі - адам өмірінің құндылығы мемлекет тарапынан және жеке адамдар тұрғысынан жете бағаланбаудың нәтижесі. Өлімнің көптігінің басты себебі халықтың қайсы бір бөлімінің спиртіті ішімдіктерге әуестігінің артуынан болып отыр. Өлім-жітімнің табиғи емес, кездейсоқтық себептері де көбеюде. Мұндай өлімнің көбеуі кейбір ТМД елдеріндегідей сияқты Қазақстанда орын алуда. ТМД елдерінде өзіне-өзі қол салушылар 100 мың адамға шаққанда 23,1-ден 38,1-ге дейін өсті. Соның ішінде мұндай өлімнің 70%-дан астамы қала тұрғындары арасында орын алуда. Осындай құбылыстың себептері халықтың көпшілігінің экономикалық жағдайының нашарлауында ғана емес, ғалымдар бұл құбылысты экономикалық дағдарыс кезіндегі қоғамдық байланыстардың күрт үзілуінің нәтижесі деп те санайды. Әсіресе, адамдардың көпшілігінің қоғамдық-саяси бағдарды жоғалтуынан ұлтаралық қақтығыстар, жұмыссыздық, қоғамдық және құқықтық қорғаудың кемістіктерінен олардың қоғамнан шет қалуынан, сөйтіп, психологиялық жүдеушілікке ұшырауынан жалғыздық және ешкімге керек еместік сезімнің пайда болуынан туындауда.
Өлімнің өсуін нәрестелердің көп шетінеуі де арттырып барады. Нәрестелердің көп шетінеуінің негізгі себептері: экологиялық жағдайдың қолайсыздығы, туғанға дейінгі және одан кейінгі дәрігерлік күтімнің жеткіліксіздігі, кейде тіпті жоқ болуы [6.87-89б].
Нәрестелердің шетінеуі басқа дамыған елдермен салыстырғанда көп жоғары. Оны мына төмендегі мәліметтерден анық байқауға болады.
Мысалы, 2014 жылы бір жасқа дейінгі нәрестелерден (1000 балаға шаққанда) Жапонияда-5%, Швецияда-7%, Нидерланды, Норвегия мен Францияда-9%, АҚШ-та-10%, Болгария, Венгрия мен Полъшада-16% бала қайтыс болған.
Көрсетілген мерзімде еліміздегі нәрестелердің шетінеу коэффициенті 1000 балаға шаққанда 27,2%-ды көрсеткен. Әлеуметтік-экономикалық жағдайдың төмендеуі әйелдердің денсаулығына да әсер етіп, аналар өліміін көбейте түсуде. Мысалы, әйелдер өлімі соңғы жылдары Солтүстік Қазақстан облысында 2 есеге, Жезқазған облысында 3 есеге дейін өскен. Әйелдер арасында қан аздығы, бүйрек, жүрек-қан тамыр аурулары жыл сайын кең тарап келеді.
Көптеген аурулар әлеуметтік жағдайдың нашарлауынан ауруды
болдырмаудың алдын алу шараларының жеткіліксіздігінен өріс алып барады. Соңғы жылдары Семей полигоны мен Арал аймағына іргелес облыстарда өлім-жітім, балалардың шетінеуі көбейіп тұр [10.18-23б].
Кесте-2. Республика ұлттар арасында 1 жасқа дейінгі сәбилер шетінеуінің көрсеткіштері.
Жыл
1000 сәбиге шаққанда
Барлығы
Қазақтар арасында
Орыстар арасында
Басқа ұлттар арасында
2014
19,6%
20,2%
18,9%
17,7%
Еліміздің болашағы мен өсіп өркендеуі ананы құрметтеу, балаға қамқор болудан басталса керек. "Ана бір қолымен бесікті, бір қолымен әлемді тербетеді", "Алты бала туған ананы -- ханым десе болады"- деген ұлы сөздер бар. Осының бәрінің түп тамыры халықтың болашағына байланысты айтылған. Осы бағыттағы басты шешім-көп балалы ананы аялап, құрметтеу, ең бастысы материалдық көмек көрсету. Жалаң сөзбен, ұрандаумен іс бітпейтіні анық. Ұлт болашағы жолындағы істе мемлекеттік тұрғыдан камқорлық жасау, қажет десеңіз ынталандыру болғаны жөн.
2009 жылғы халық санағының нәтижесі бойынша, Қазақстан халқының жалпы саны 14,95 млн. адамды құраған. Әрі соңғы 10 жыл көлемінде ол 1,2 миллионнан астам адамға кеміген. Тұтас алғанда республика үшін, негізінен, туудың төмендеуі есебінен табиғи өсім қарқынының төмендеуі, көші-қонның теріс сальдосы (1991-2000 жылдары аралығында Қазақстаннан 2,5 миллионға жуық адам көшіп кетті, ал көшіп келушілердің жиынтық саны небәрі 0,87 млн. ғана адамды құрады), ауыл халқы үлесінің біртіндеп төмендеуі, аумақ бойынша орнығудың біркелкі еместігі, халық тығыздығының төмен көрсеткіштері себепші болып отырды.
Халықтың қартаю үрдісі байқалуда: 2014 жылғы деректер бойынша, 65 жас пен одан үлкен жас тобындағы адамдар халықтың жалпы санының 6,7%-ын құраған. Халықтың едәуір жылдам қартаю себептерінің біріне негізінен, еңбекке жарамды жастағы адамдардың көшіп кетуі, ал республикада егде, зейнет жасындағы адамдардың қалуы септілік етуде.
БҰҰ-ның қартаю шкаласы бойынша, егер 65 жас пен одан үлкендердің үлесі:
- 4%-дан төмен болса - жас халық;
- 4-7% - қартаю табалдырығында тұрған халық;
- 7% және одан да жоғары - қартаң халық.
Сондай-ақ өсіп-өну денсаулығының статусын нашарлататын факторлардың күшейе түскенін атап өткен жөн. 60%-дан астам әйелдер анемиямен ауырады, жүкті әйелдердің қаны аздық дертіне шалдығуы соңғы он жылда он есе өсті. Сүт безінің қатерлі ісігіне шалдығудың өсе түсуі айрықша алаңдатушылық туғызуда.
Тәуелсіздік жылдарында елде әйелдердің қоғамдағы құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау саласында белгілі бір прогреске қол жетті. Мемлекет тарапынан саяси және экономикалық қызмет салаларында нақты теңдікке қол жеткізу жолындағы кедергілерді жоюға ықпал ететін оң қадамдар жасалды.
Халықтың жыныс-жас құрылымы мен медиандық жасы (халықты саны жағынан екі бірдей бөлікке бөлетін жас) оның салыстырмалы түрде жастығын көрсетеді. Халықтың едәуір бөлігінде орташа немесе көп балалы отбасында өмір сүру ниетінің болуы. Профилактикалық медицина академиясының американдық Макро Интернешнл компаниясымен бірлесіп 2013 жылы жүргізген медициналық-демографиялық зерттеулерінің нәтижелері елімізде бала саны орта есеппен алғанда 2,8% болғанын көрсетті (қазақ әйелдерінде - 3,1%, орыс әйелдерінде - 2,3%, басқа ұлт өкілдерінің әйелдерінде - 2,7%).
Жас отбасылардың арасында туудың көбеюіне игі әсер ететін отбасылық-неке үрдісінің басым болуы ықпал етуде. Қазақстанда өсіп-өнудің көш бастаушысы жастардың орташа жас (20-25 жас аралығы) тобы болып табылады (салыстырғанда, мысалы АҚШ-та 30-35 жас неғұрлым өсіп-өнгіш жас болып есептеледі)[7.27-32б]
Қазақстан адам құқықтары жөніндегі бірқатар халықаралық шарттарға қосылған. Олардың ішінде әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы конвенция бар. Қазақстан Республикасы Президентінің жанында Отбасы істері және гендерлік саясат жөніндегі ұлттық комиссия ІІМ-де әйелдерге қатысты зорлық-зомбылыққа қарсы күрес жөнінде арнаулы бөлімше жұмыс істейді.
Халықтың өніп, өсуіне кері әсер етеін факторлардың орын алуы, мысалы, маскүнемік, темекіге әуестік, есірткіге тәуелділік, әртүрлі жұқпалы аурулар, қоршаған ортаның экологиялық ластануы, жекелеген аудандарда тұщы ауыз судың жетімсіздігі, кедейшіліктің өсуі мен ауруға шалдығудың алдын-алу деңгейінің төмендігі де, медициналық көмектің жетімсіздігі де халық санынң өсуіне кері әсерін тигізуде.
Жасанды түсік тастаушылық санының арта түсуі де тууды реттеудге кері әсер етуде. Қазақстандық жасөспірімдер арасында жасанды түсік деңгейі дамыған елдерге қарағанда (Англия, Германия, АҚШ) ондаған есе жоғары күйінде қалуда.
Халықтың денсаулығы деңгейінің (коэффициентінің) төмендігі байқалады. Әйел денсаулығының индексі 20-30%-ды, жекелеген аймақтарда 10%-ды құрайды. Халықтың денсаулығын қорғау жөніндегі шаралардың жетімсіздігінен имандылық-жыныстық тәрбиенің әлсіздігінен демографиялық және гендерлік білімнің жоқтығынан осындай көрсеткіштер көбейе түсуде. Эмиграцияны тежеу мен иммиграцияны жандандыру жөніндегі шаралардың тиімсіздігіде жас отбасыларын тұрғын үймен қамтамасыз етудің тиімді жүйесінің жоқтығы да халық санының өсуіне кері әсер етуде десек артық айтқандық бола қоймас. Сонымен қатар отбасы институтының әлсіреуі және соның салдарынан ажырасудың көбеюі де халық санының өсуіне кері ықпал етті.
Десек те, демографиялық өсімді көбейтуге бағытталған мүмкіндіктер жетерлік. Мысалы белсенді иммиграциялық саясат, шетелдердегі қазақ диаспорасы өкілдерінің өзінің тарихи отанына көшіп келуге ниеттілігін қолдау деген сияқты.
Белсенді демографиялық саясатқа және гендерлік теңдікке қол жеткізуге қатысты Қазақстанның бастамаларын БҰҰ-ның және басқа халықаралық ұйымдар қолдауда. Гендерлік теңдік проблемаларын зерделеу жөнінде ғылыми-зерттеу орталықтарының желісі құрылуда.
Әртүрлі келісімдер арқылы шетелдерде және ТМД елдерінде гендерлік білім беретін мамандарды даярлау қолға алынуда.
Жалпы, Қазақстан халқының әл-ауқаты мен денсаулығын барынша жақсартып, ел тұрғындарының демографиялық тұрғыда өсіп, өнуінің стратегиялық бағдарламасы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050: стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты еңбегінде жан-жақты негізделген (Астана: Юрист, 2013, 44-б].
Өз еңбегінде Ұлт көшбасшысы Н.Ә.Назарбаев: Біздің мақсатымыз - әлеуметтік қауіпсіздік, азаматтарымыздың бай қуаттығы мен денсаулығын барынша көтере отырып, ел халқының өсіп-өнуіне, еліміздің жан-жақты дамып, көркейіп, гүлденуіне барлық жағдайларды жасау дей келіп, әлеуметтік саясаттың негізгі дамыту бағыттарын бағдарлап берді.
Әлеуметтік қауіпсіздік және азаматтардың байқуаттығы мәселелерін шешу - үкімет үшін өте маңызды міндет. Сондықтан бұл тұста әр қадам мұқият ойластырылған болуы тиіс.
Мен біздер басшылыққа алуға тиіс және оларды ескере отырып, әлеуметтік әділеттілік пен әлеуметтіқ қамтамасыз ету мәселелеріне деген көзқарастарымызға түзету енгізе алатын қағидаларды өзімнің қалай пайымдайтынымды баяндап бергім келеді.
Әлеуметтік саясаттың жаңа қағидалары
Біріншіден, мемлекет, әсіресе, жаһандық дағдарыс жағдайында, азаматтарға ең төменгі әлеуметтік стандарт кепілдігін беруі тиіс.
Басты міндет- кедейшіліктің өсуіне жол бермеу.
Кедейшілік ешбір қазақстандық үшін әлеуметтік перспективаға айналмауы керек.
Біз өз азаматтарымыз үшін экономика мен бюджеттің өсіміне тікелей тәуелді болатын ең төменгі әлеуметтік стандарттар мен кепілдіктер белгілеуіміз керек.
Олар мынаны қамтуға тиіс:
* Ең алдымен, тұлғаның қажеттіліктері тізімін.кеңейту және оған
білім беру мен денсаулық сақтау баптарын енгізу (соның ішінде, жұмыссыздар мен еңбекке қабілетсіздер үшін оларды барынша әлеуметтендіру мақсатында), саламатты тамақтану және саламатты өмір салты, зияткерлік және ақпараттық сұраныстарын өтеу, т.б.
* Нақты бағалар бойынша тұлғаның қажеттіліктерінің құнының
есебі (тиісінше, елдегі статистиканы жетілдіру.қажет).
* Экономиканың өсіміне байлаулы өмір сапасының стандарттарын
кезең-кезеңмен -сапалы арттыру.
Осы стандарттарды сақтау бүкіл әлеуметтік саланы бюджеттік каржыландыру көлемін айқындауы тиіс. Бұл бюджеттік процестердің ашықтығын арттырады және біздер бөлетін қаражаттың атаулылығын күшейтеді. Үкіметке тиісті заң әзірлеуді тапсырамын.
Екіншіден, мемлекет әлеуметтік қолдауды тек бұған мұқтаж топтарға гана көрсету тиіс.
Ол үшін не істеу керек?
:: Мемлекет қоғамның әлеуметтіқ жағдайы төмен топтарына - зейнеткерлерге, мүгедектерге, еңбекке жарамсыздарға науқас балаларға және т.б, атаулы көмек үшін толық жауапкершілік алатын болады.
:: Ұдайы әлеуметтік және зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесін жетілдіріп отыру, ананы және баланы жан-жақты қорғау қажет.
:: Бізде жұмыссыздарды оқыту мен қайта даярлаудың еңбек нарығына бейім-делген айқьін бағдарламалары болуы керек. Мемлекет жұмыссыздарға әлеуметтік қолдауды бұл санатқа жататын адам жаңа мамандық игеруіп, қайта даярлықтан өтуге бет бұрған жағдайда көрсетуі керек.
:: Жұмыс берушілер халықтың әлеуметтік жағдайы төмен топтарын жұмысқа белсене тартып, оларды еңбеқақымен қамтамасыз ететіндей жағдай туғызу қажеттігі маңызды. Ең алдымен бұл мүмкіндігі шектеулі адамдарға қатысты. Әлемнің дамыған елдерінде осылай жасайды. Біз олардың тол ыққанды еңбек етуіне жағдай туғызуға тиіспіз. Мемлекеттік жәрдемақыны тек шынымен нақты жұмыс істей алмайтындар ғана алуы тиіс. Жұмысқа мүгедектерді алып, оларға жағдай жасайтын компаниялар мен корпорацияларды қөтермелеу керек.
Үшіншіден, біз өңірлерді дамытуда әлеуметтік теңгерімсіздік мәселелерін шешуге назар аударуға тиіспіз.
Қазіргі кезде бірқатар өңірлердің экономикалық баяу дамуы еңбекпен қамтудың қамтамасыз етілмеуіне алып келеді. Халықтың кірісінің деңгейі тербеліп тұр.
(1) Ең алдымең мемлекеттік органдардың өңірлік даму саласындағы жұмыстарын үйлестіруді күшейту қажет.
Міндет - мемлекеттік және салалық барлық бағдарламалардың орындалуын өңірлерді дамытудың басымдыққа ие міндеттерін шешумен үйлестіру.
Үкімет 2013 жылдың бірінші тоқсанында-ақ өңірлердегі қажетті және болашағы бар жобалардың тізбесін анықтауы және тарифтеңдіруі тиіс.
(2) Өтіп бара жатқан жьілда біз моноқалаларды дамыту бағдарламасын жүзеге асыруды бастадық. Жаңа жұмыс орындарын ашуға әлеуметтік мәселелерді шешуге,. көсіпорындар жұмысын жетілдіруге айтарлықтай ресурстар бағытталды. :
Біз жергілікті жерлерде басқарудың сапасын арттыратын боламыз. Бұл жұмыс менің жеке бақылауымда.
Сонымен бірге, бізге өңірлерде әлеуметтік-экономикалық жағдайларды теңестірудің тиімді жаңа тетіктері қажет.
Үкіметке облыстардың әкімдерімен бірлесіп, 2013 жылы шағын қалаларды дамыту жөнінде бағдарлама қабылдауды тапсырамын. Бұл олардың базасында көптеген индустриялық жобалар жасай отырып, ұзақ мерзімге арналуы керек. Олардың міндеті - өңірлердің салаларға мамандану жүйесін қуруға көмектесу, ірі агломерациялардың индустриялық-өндірістік серіктес қалаларына айналу, ақыр соңында, жергілікті халықтың тұрмыс деңгейін арттырып, ауыл жастарын жұмыспен қамтамасыз ету. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Әлеуметтік - демографиялық ахуалды зерттеудің теориялық негіздемелері
1.1. Халықтың өсіп-өнуі: жалпы заңдылықтары мен өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Халық санағын жүргізу өмірлік қажеттілік ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2 Халықтың өсіп, өнуі - тиімді демографиялық саясат жемісі
2.1. Қазақстан Республикасындағы демографиялық және миграциялық саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2. Қазақстанның бүгінгі таңдағы этникалық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Кіріспе
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасындағы демографиялық өсіп - өну үдерістері, көші-қон және этникалық құрылымдық құбылыстар талданады.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті - Ұлт көшбасшысы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан - 2050: Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты қазақ елінің терең әлеуметтік, экономикалық, мәдени және саяси дамуында, терең мәні бар бағдарламалық еңбегінде, Қазақстандағы демографиялық өсу, халықтың әл-ауқаты, денсаулығы және ұлтаралық татулықты одан әрі кемелдендіру мәселеріне айрықша назар аударды. Бүгінгі күні Қазақстан халық саны 17 млн.асты. Қазақстанда 140 этнос пен 17 конвессия өкілдері тұрады. Этникалық, мәдени және әр алуандылыққа қарамастан, елімізде бейбітшілік пен саяси тұрақтылық, ұлтаралық бірлік пен өзара құрметтеушілік қағидаттары толық сақталуда. Оған себеп-біз ұстанған демократиялық даму үлгісі, азаматтық қоғам, құқықытық мемлекет құру ұстанымдары. Адам құқықтары жөніндегі Омбудсмен институтын құрып, оның жемісті жұмыс істеуіне барлық жағдайлар тудырылды. Ендігі мақсат - ел халқының өсіп-өнуіне, молшылықта өмір сүруіне барлық мүмкіндіктерді дұрыс пайдалана отырып, әлемдегі дамыған 30 елдің қатарынан көріну.
Ұлт көшбасшысының мақтаныш сезіммен айтқан осы даналық сөзінің терең әлеуметтік мәні бар.
Себебі халық санының өсіп, көбейуі көбіне көп оның өмір сүру деңгейінің, ал-ауқатының, азаматтарының денсаулығы мен білімінің жоғарылығына тікелей тәуелді. Егемендік алғалы бері Қазақстанның ұлттық экономикасының көлемі 2014 жылы 28 триллон теңгені құрады. Елдің ІЖӨ 16 еседен астам өсті. ІЖӨ өнімнің жыл сайынғы өсуі 5,6%-ды құрап отыр. Бұл елдің алдыңғы қатарлы дамыған елдер санағында көруіне негізгі себеп. Орташа айлық жалақы 9,3 есе өсті. Зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері 10 есе ұлғайды. Халықтың нақтылы ақшалай кірістері 16 есе өсті. Ұлттық қор 100 млрд. АҚШ долларынан асты. Өмір сүру ұзақтығы 70 жасқа дейін ұлғайды [1.3-8б].
Демек, мемлекеттік саясаттың шыншылдығы, халықтың әл-ауқатының жақсаруы үшін жасақталуы демокартиялық тұрғыда өсіп-өнуге тікелей ықпал етеді. Осыған сәйкес Қазақстан Республикасында халықтың өсіп-өну үдерістері кез-келген қоғамтану ілімінің, соның ішінде ең алдымен, социология ғылымының зерттеу объектісіне айналғандығы қашаннан. Ал, мұның өзі осы зерттеу жұмысы авторының алдына зор міндет жүктетіп, зерттелуі қажетті мәселенің есігін ашып беріп отыр.
Мәселенің зерттеу деңгейі: Қазіргі ТМД елдері кеңістігінде демография ғылымының қалыптасуына Ресейлік ғалымдар С.Г.Струмилин, Т.И.Заславская және тағы басқалары зор үлес қосты. Бұл мәселені зерттеумен жан-жақты айналысқан қазақстандық ғалымдардың алдыңғы қатарында әлеуметтанушылар М.С.Аженов, М.Сужиков, М.Татимов және О.Нұсқабаевты атаған орынды.
Тарих ғылымында Қазакстандағы әлеуметтік-демографиялық процестердің болмысы терең өзектелген еңбектердің алдыңғы легінде М.Х.Асылбеков пен А.Б.Ганиеваның монографиялық зертеуін атаған жөн. Бұл еңбекте Қазақстандағы демографиялық тұрғыда халық санының кемуі мен өсуі мәселелерінің 1917-1980 жылдары арасындағы жағдайы талданған. Еңбекте 1926, 1939, 1959 және 1979 жылдары жүргізілген халық санағының мәліметтері зерделенген. Сонымен қатар еңбекте зорлықпен Қазақстанға жер аударылған Кавказ халықтарының, корейлердің және басқа халықтардың тағдыры да бейнеленген. Сондықтан, бұл еңбек республикадағы әлеуметтік-демографиялық ақуалдың ұзақ уақытын сипаттаған еңбектердің бірегейі саналады.
Десек те, Қазақстан өз егемендігіне ие болғаннан бергі аралықтағы демографиялық ақуал зерттелген еңбек жоқ десек те артық айтқандық бола қоймас. Сондықтан, біз өз еңбегімізде қазіргі Қазақстандағы демографиялық мәселелерді, көш-қон және этникалық құрылымды зерделеуді мақсат тұттық.
Зерттеу мақсаты: Қазақстандағы қазіргі демографиялық саясаттың мәнін, халық санының өсуін, көш-қон және этникалық құрылым ерекшеліктерін талдау.
Зерттеу міндеттері:
Қазақстандағы демографиялық процестердің даму тарихы бүгінгі таңдағы өзекті мәселелері;
Көш-қон, миграциялық жағдайлардың сипаттамасы;
Этникалы құрылым, демографиялық тұрғыда өсіп-өну перспективасының болжамы.
Зерттеу объектісі: Қазақстан халқының өсіп, өніп көбейуі, оған жағдай тудыру мәселелері, халықтың өсіп-өнуінің перспективалық болжамы.
Зерттеу пәні: Қазақстан халқының өсіп-өнуінің нақты жағдайы.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негізі ретінде: Демография мәселелері өзектелген авторлардың еңбектері, бағдарламалық заңнамалық өзегі ретінде Қазақстан Заңдары, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050: стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты еңбегі және 2015 жылға арналған Қазақстан халқына жолдауы алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Әлеуметтік-демографиялық ақуалды зерттеудің теориялық негіздемелері
1.1. Халықтың өсіп-өнуі: жалпы заңдылықтары мен өзіндік ерекшеліктері
Қазақстан әлемдік деңгейден қарағанда халық саны төмен мемлекет. Қазақстан бүгінгі күні бар-жоғы 17 млн.-нан сәл ғана астам адамдардан тұрады.
Дегенмен, Қазақстан көлемі жағынан әлемде 9-шы, ТМД елдері санатында Ресейден кейінгі екінші орынды иеленеді. Халық санының аздығынан Қазақстанда бүгінгі таңда 1 км жерге орта есеппен 5,5 адамнан ғана келеді.
Оның себебі де көп. Ол ХХ ғасырдың 1-ші ширегінде алдымен патша өкіметі, соңынан Совет мемлекеті арнайы ұйымдастырған зорлық-зомбылыққа, ашаршылыққа байланысты. 1914-1933 жылдар аралығында қазақ халқы 5 млн-ға жуық тұрғынынан айырылды. Ұлы Отан соғысында 700 мыңнан астам жас қыршын кетті. КСРО құлап, ел өз егемендігіне ие болғаннан бері Қазақстаннан 2 млн-нан астам адам өз елдеріне көшіп кетті. Бұл үдеріс Қазақстанда әлі күні жалғасуда [2.-14б].
Десек те соңғы 24 жылда халық өсіміне қатысты мәселелер үкімет тарапынан қолдау тауып, жергілікті халықтың өсімі жылдан жылға өсіп келеді. Осыған байланысты бұл үдерісті одан әрі жандандыра түсу үшін барлық мүмкіндіктер жұмылдыруда. Халықтың әл-ауқаты, тұрмыс деңгей көтерілуде. Десек те, әлі де болса әлеуметтік-экономикалық ақуал мен денсаулық сақтау саласында өз шешімін күткен мәселелер баршылық.
Олардың қатарында
а) әлеуметтік саланы күшейту, кедейшілікті ауыздықтау, әлеуметтік қолдауды күшейту;
б) экономиканы барынша жандандыру, барлық халықты жұмыспен қамтамасыз ету;
в) Зейнетақы жүйесін жетілдіру;
г) Көш-қон мәселесін реттеу;
з) Ананы қорғау, бақуатты отбасын құруға көмектесу, балаларды қорғау, бала тәрбиесін жетілдіру, балаға білім беріп еңбекке даярлау. Туу мен көп балалы болуға жәрдем көрсету;
д) Ұлт денсаулығын барынша көтеру, дұрыс экологиялық шешім.
Елбасының Қазақстан халқына 2014 жылғы Жолдауында айтылған бұл мәселелердің шешімі халықтың өсіп-өнуіне, елдегі демографиялық ақуалды барынша жақсартуға ықпал етеді.
Аталған мәселелерді жеке-жеке алып талдап көрелік.
Қазақстан Республикасы статистика агентігі мәліметтеріне қарағанда 2015 жылдың 1 қаңтарында Қазақстан халқы 17 млн. 376 мың адамды құраған.
Ал, 1991-2002 жылдар аралығында Қазақстанда халық саны 2 млн-нан астам адамға қысқарған. Осыған қатысты мәселелерді демограф ғалымдар төмендегінше түсіндіреді.
1.1993 жылға дейін Қазақстаннан 2 млн халық көшіп басқа елдерге көшіп, 16 млн 442 мың халықтан Қазақстан халқы 14 млн-ға дейін қысқарды.
2.1998-2003 жылдар аралығында Қазақстанда әлеуметтік-экономикалық жағдай біршама жақсарды. Халық саны өсе бастады.
3.2004 жылы Қазақстанда демографиялық өсім негізі бір қалыпқа түсті. Осы негіз 2014 жылы Қазақстанда халық санының 17 млн-нан асуына өз септігін тигізді.
Соңғы жылдары Қазақстан халқының өсу деңгейі жылына шаққанда 1503 адамды, туылғандар саны 2623 баланы, жалпы алғанда 1000 адамға шаққанда өсім 15,5 адамды құрап отыр. Егер осы деректерге сүйенер болсақ халық саны 2015 жылы шамамен 1,5 млн адамға көбейеді екен. Алайда қазіргі еліміздегі өсім процесіне қатысты ғалымдар, біз болашақта халық саны көбейеді деген тұжырымға алданбауымыз қажет дейді. Себебі, өткен ғасырдың 90-жылдары туылғандар енді ғана ата-ана бола бастады. Ал, дәл сол жылдары туылым процесі өте төмен болған болатын. Сонымен қатар, соңғы 10-15 жылда 45-50 жастағы азаматтар қартайды, ал олардың үлесі Қазақстанда әлі де болса жоғары. Егер 1999 жылы 40-54 жас арасындағы азаматтар 2410,8 болса, 2014 жылы оладың саны 2918,6 адамды құраған. Бұл алдағы жылдары өлім-жетім өсе түседі деген сөз.
Ал денсаулық мәселесін сөз етсек, Қазақстан қазір демографиялық жағдайға қатысты қолайлы саясат ұстануда. Оған жас нәрестелерге дәрі-дәрмектің тегін берілуі, Сара Назарбаева ұйымдастырған Бөбек қоры, ана мен баланы қорғауға қатысты реабилитациялық орталықтардың ашылып, жұмыс істеуі, әлеуметтік қорғау қызметінің жандана түсуі дәлел бола алады. Алайда халықтың білместігі, ақпаратсыздығы, белсенділігінің төмендігі бұл жеңілдіктерді пайдаланбауына әкеліп соқтыруда. Ал осы фактор халықтың білместігін пайдаланушы алаяқтар санын өсіре түсуде.
Оған себеп бұл мәселенің жүзеге асу механизмінің үкімет тарапынан қатаң бақыланбауында.
Ер адам мен әйел адамның денсаулығына келер болсақ демографиялық факторға қатысты мұнда бедеулік пен белсіздік мәселесі өзекті бола түсуде. Қазақстанда некелердің 10-15 % бала жасауға қабілетсіз. Бұл мәселеге қатысты көпшілік санасында әйел бедеулігі деген пікір қалыптасқан. Ал қазіргі таңда соңғы медициналық сараптама деректері бойынша, бұл мәселе еркек пен әйел қатынасында 5050 % -ды құрап отыр. Мәселен, соңғы жылдары ер адамдардағы спермагамманың 40-45% -ға белсенділігі төмендеген. Урологтардың айтуынша ерлер факторы яғни ерлер белсіздігі белең алуда, әсіресе 20 мен 26 жас аралығындағы ер адамдар қатарында пайыздық мөлшері өте жоғары. Оның бір себебін уролог ғалымдар былай түсіндіреді; Мен еркекпін, менде ондай проблема жоқ деп, еркектік намысқа сүйеніп, ауруын асқындырады. Әйелдеріміз гинекологқа барса, ерлер урологтарға бармайды дейді. Сонымен қатар әйелдер арасында анемия, бүйрек аурулары кең тараған. Қазіргі әлеуметтік жағдайға қатысты көпшілігі нашар тамақатанады. Тамақ рационы мөлшері мен әртүрлігі өте аз. Соңғы кездері ауруханаларда жүкті әйелдердің табиғи жолмен босануы шектелген, оның орнына нәрестені хирургиялық жолмен іштен алу көбейген. Бұл біріншіден ананың денсаулығының нашарлығын көрсетсе, екіншіден демографиялық өсімге болашақта тосқауыл болуда. Өйткені хирургиялық жолмен босанған әйел, келесі жолы бала табу мүмкіншілігінен айырылуы мүмкін.
Жасанды түсік мәселесіне келсек, бұл кесел барлық мемлекеттерде өзекті проблема. Жасанды түсікке КСРО кезінде тиым салынды, бірақ түсіктер жасалынған жоқ емес жасалынды, алайда оны көпшілік қауымға ақпараттамады. Бірінші орында коммунистік идеология, коммунистік сана тұрды. Қазақстан жағдайында бұл проблема қазіргі таңда өршіп тұр. Соңғы кездері бұл мәселені Болашақ қозғалысы көтеріп жүр. Статистикалық мәліметтер бойынша жылына елімізде 300 жасанды түсік жасалады екен. Ол әсіресе 16 мен 24 жас аралығындағы жас қыздар арасында кең тарауына байланысты аталған қозғалыс жасанды түсікке заң бойынша тиым салу қажет деген бағытта. Осы мәселеге қатысты демограф Мақаш Тәтімов түсікке тиым салу арқылы Қазақстан халқының өсімін көтеріп алуымызға әбден болады деген пікір айтады. Алайда біз әйел баласын заң күшімен күштеп бала таптыра алмаймыз. Егер болған жағдайда мемлекет өз қарамағына алып, қыруар қаржы жұмсауы қажет. Сондықтан бұл мәселеге түсіністікпен қарап, жасанды түсікті болдыртпаудың алдын алу шараларын жасаған жөн деп есептеймін.
Неке және отбасы мәселесі әсіресе қазіргі күні жастар арасындағы өршіп түрған проблема. Бұл мәселе демографиялық өсімге әсер ететін негізгі факторлардың бірі. Әлеуметтік жағдайдың нашарлығы мен отбасы тауқыметі қазіргі жас отбасындағы тұрақсыздықты көбейтуде. Аз жалақы, жетіспеушілік, нарық заманы жастардың психикалық эмоцияларына ие бола алмауына әкелуде. Оның үстіне батысқа еліктушілік, батыстық сана, материалдық игіліктерге қызығушылық отбасы тұрақсыздығына әсер етуші факторлардың көптігі белең алуда [4. 17-24б].
Халқымыздың 25% пайызын құрайтын жастарымыз отбасын құра алмай жүр. Басты себеп, баспана мен жұмыссыздық. Бұрынғы КСРО жүйесіне үйренген сана, қазіргі нарықтық жүйеге үйрене алмауда. КСРО -кезіндегі жұмыспен және баспанамен қамту келмеске кетті. Ертең қайда тұрам, бала-шағамды қалай және неге асыраймын деген сауалдар жастар ойын мазалауда. Егер біз осы жағдайды осындай күйде қалдырып, әрекетсіздікке жол беріп, арнайы саяси бағдарлама қабылдамасақ, онда қазіргі жастармыздың отбасын құрмай жүруі, болашақта Қазақстанда адам ресурсының дефицитіне әкеліп соқтыруы мүмкін. Сонымен қатар, қазіргі отбасы бір немесе екі баламен шектелуде. Бұл айтылған мәселелер елімізде ешқандай шара қолданылмай жатыр немесе неке саны үлғаймай жатыр деген сөз емес, осы мәселеге мемлекеттің көңілін тереңірек аударуға саяды. Хабар агенттігінің мәліметі бойынша 2014 жылы неке саны 29762, биылғы жылы 32702 ұлғаяды деп күтілуде. Ажырасу 21055-тен 10393-ке қысқарған. Осы деректерді негізге алғанның өзінде Қазақстанда 1000 адамға шаққанда 7 отбасын, 100 қыз балаға шаққанда 106 ер баланы, ал пайыздық өлшеммен 51.8 %-әйелдер, 48.2 %- еркектерді құрап отыр
Жұмыссыздық мәселесінде әлеуметтік жағдайы төмен елді мекен тұрғындары ірі қала орталықтарында жалдамалы жұмыс атқаруда. Ол құрылыс, қызмет көрсету салаларында басымырақ дәрежеде. Бұл сырттан күн көріс қамын ойлау, ақша табу да отбасының тұрақсыздығымен және халық санының өсуін тежейтін факторлар болып отыр. Тұрғын үй бағдарламасы жүзеге асып жатқанымен, бұл саясат орта тап өкілдеріне арналмаған. Еліміздегі несие пайызының жоғарылығы мен жалақы мөлшерінің төмендігі қарапайым адамдардың тұрғын үйге деген мүкіншілігін кемітуде.
Экология деп, әсіресе КСРО кезінде завод-фабрикалар жұмыс жасап, ядролық сынақ алаңдары қызмет етіп тұрғанда айқай салғынымыз рас. Ал қазіргі таңда олардың санының азайғандығын ескерсек, Арал мен Семей экологиялық аймағындағы өлім-жітім дәрежесін және жанармаймен жүретін көліктердің ауаны ластап жатқанын есептемегенде, демографиялық өсімде елмізде аса ауыр экологиялық қауіп төніп тұрған жоқ [3-105б].
Әрине бұл жоғарыда көрсетілген проблемалар ірі мұздықтың бір шеті ғана. Әйтсе де, халық санын көбейту еліміздің болашағы үшін аса маңызды іс болып отыр. Аталған мәселелерді қорытындылай келе, еліміздегі демографиялық саясатты жүргізудің мынандай шараларын ұсынуға болады деген пікірдемін. Атап айтқанда; Халық санынын ұлғайтуда біз табиғи жолды ұстанғанның өзінде 1,5 млн адамды қоса аламыз, ал механикалық жолдағы шет елдерден қандастарымызды әкелуге жас мемлекетіміздің толық шамасы жетпейді. Біз Германия сияқты үлкен мөлшердегі халықты сырттан қабылдауға әлі қауқарсызбыз. Оның үстіне шет елдегі орныққан қандастарымыз Қазақстанға келмейді. Әсіресе Еуропадағы, Түркиядағы қазақтарды айтуға болады. Өйткені олардың материалдық деңгейі бізден жоғары және олар сол тұрғылықты жерінде қалыптасқан. Яғни,;тұрғылықты үй-жайы, жұмысы бар. Біздің мемлекетіміздің оларға ұсынып отырған әр отбасы мүшесіне берілетін 1000 Ақш доллары, оларға жұғында болмайды. Мысалы, Түркиядағы қандастарымыздың айтуынша, бір орташа отбасы күн
көруге шамамен айына 1000 АҚШ долларын жұмсайды екен. Бізге келіп жатқан оралмандар Монғолия, Ауғанстан, Иран, Қытай сияқты елдерден. Себебі Монғолиядағы нашар әлеуметтік-экономикалық жағдай, Қытайдағы аз ұлттарды қытайландыру саясатының күшеюі қандастарымызды ата мекеніне көшуге мәжбүрлеуде.
Келесі мәселе, жұмыспен қамту жағдайы. Қазақстан қазірдің өзінде тұрғылықты тұрғындарын жұмыспен толық қамти алмай отыр. Бұл мәселе жаңа жұмыс орындарын қалыптастыруды талап етеді. Дегенмен, біз дамыған батыс мемлекеттерімен жарыспай-ақ, жас мемлекетіміздің шамасына сай оралмандарымызды қабылдауды тоқтатпағанымыз жөн. Өйткені Тәуелсіздігіне бар жоғы 24 жыл толған мемлекетімізде бұл мәселені шешу оңайға түспеуі анық.
Туылым көрсеткіштерін көтеру мәселесі де өз шешімін табуы тиіс. Себебі қазіргі таңда 3 бала табу әйел үшін ерлік. Көп отбасы 1 немесе 2 баламен шектелуде. Туу процесіне қатысты өткен жылдары еліміз материалдық игіліктермен ынталандыру саясатын жүргізген болатын. Мысалы, туған нәрестеге 13 мың теңгелік сыйақы, жаңа жылдағы 100 мың теңгелік сыйақы халыққа әжептәуір стихиялық болса да өсім серпілісін берді.Біз осы саясатты тоқтатпай дәстүрге айналдыруымыз қажет.
Бірақ бұл мәселеге қатысты Қазақстанда ананы қолдау институты жұмыс жасамай жатқан жоқ емес. Нәресте туылғанда 15 айлық есеп сомасы төленеді. Қазір бұл көрсеткіш 32 мың теңгені құрайды. Бір жасқа дейін балаға 3 АЕК, 2- ші балаға -3,5АЕК, 3-балаға 4АЕК, одан жоғары-4,5 АЕК тағайындалған. Сонымен қатар әлеуметтік қорғалмаған отбасындағы балаға 18-жасқа дейін ақшалай көмек қарастырылған. Жаңа жылдан бастап төрт немесе одан көп балалы отбасына, Алтын алқа,Күміс алқа, Аналық даңқ 1-2 дәрежелі аналарға мемлекеттік көмек көлемі әр бала үшін 18 мың теңгеге ұлғайтылды.Осындағы бір мәселе балалы немесе жүкті әйелдерді көп мекемелер жұмысқа алудан қашады. Оларға декреттік төлем ақы төлегісі келмейді. Бұл проблема Елбасының биылғы халыққа Жолдауында айтылып, бүгінгі таңда оң шешілуде.
Келесі бір мәселе, кейбір ғалымдар клондау мәселесін көтеруде. Менің ойымша, клон идеясы дұрыс, бірақ адамды емес, адам органдарын клондаған жөн. Сонда біз бір жағынан қылмысқа тосқауыл қоямыз, екінші жағынан адам органдарына деген қажеттілік мәселесін дұрыс шешеміз.
Денсаулық сақтау мәселесі өте өткір, өз шешімін күнделікті шешуді талап ететін проблема. Әр адам өз денсаулығына күтіммен қарауы қажет. Екіншіден мемлекет тарапынан көрсетілетін әлеуметтік көмектер мен қолдауларды дұрыс пайдалана білгендігі жөн. Күнделікті тірліктен аз уақыт болса да алшақтап, БАҚ, мерзімдік басылымдардағы денсаулық сақтау мәселелеріне қатысты мәліметтерден хабардар болып отыруы керек. Басқаша айтқанда өзін-өзі ақпараттандырумен айналысуы қажет. Мәселен, Түркістан қаласы тұрғындары ана мен баланы қорғауға қатысты Домалақ ана реабилитациялық орталығының барлығын біле бермейді.
Әйел мен еркек мәселесіндегі белсіздік пен бедеулікке келсек, Батыста мәселен Франция мен Германияда бұл мәселеге қатысты арнайы бағдарламалар бар және бұл проблемаларды шешумен сақтандыру компаниялары айналысады. Алайда бұл қызмет көрсету саласы 2000 АҚШ доллары көлемінде ақы төлеуді қажет етеді. Қазақстанда да бұл өз шешімін табуды қажет ететін проблема. Сондықтан бұл мәселені шешу үшін мемлекет тарапынан қаржылай көмек қажет. Осы мәселемен айналысатын орталықтар ашып, жеңілдіктер жасалынуы тиіс. Бедеулік пен белсіздік мәселесін шешуде біздің халқымыздың кейбір бөлігі дәстүрлі емес әдістерді пайдаланады. Ал, керісінше арнайы әлемдік тәжірибеде бар әдістерді қолданған дұрыс. Ана жалдау, немесе бала асырап алу және тағы да басқа әдістер арқылы.
Жасанды түсікті болдырмау үшін ең алдымен одан сақтандыру шараларын пайдаланған жөн деп есептейміз. Атап айтқанда, отбасында ата-ана, мектепте мектеп әкімшілігі, ЖОО-да оқу орны әкімшілігі тарапынан ауруханалармен келісіп, арнайы консультациялар өткізу керек. Біздің жас өспірімдер мен жастарымыздың көпшілігі жүктіліктің алдын алудың түрлі дәрі-дәрмектік қорғану әдістерін білмейді. Оны ашып сұрауға немесе білуге ұялады, қысылады. Білмегендіктен жүктілікке ұрынып жасанды түсік жасауға мәжбүр болады. Сондықтан жоғарыда аталған мекемелер бойынша кем дегенде жылына екі рет жастарға арнайы тақырыптарда лекциялар оқытылғаны дұрыс. Екіншіден, дамыған мемлекеттерде мемлекет тарапынан жасанды түсіктің, қалалаусыз жүктіліктің және түрлі жыныстық аурулардың алдын алу мақсатында арнайы сақтандыру препараттарын тегін таратады. Осындай шараларды шет елдерден үлгі етіп алуымыз жөн болады.
Әрине аталмыш шаралар көп қаражатты қажет етеді. Осы мәселеге қатысты Қазақстан жазушылар Одағы Жер және қазақ тағдыры комиссиясының төрағасы Сапабек Әсіпұлы: Баласыздық, бойдақ салығын салу арқылы қаржы мәселесін жеңілдетуге болады. Одан үш баласы барлар босатылады да, бір -екі баласы барлар тиісінше жеңілдетілген салық төлейді.
Шамамен салық мөлшері 6-8 % -ды құрайды,- деген ұсыныс айтады. Осындай әдіс арқылы бюджет шығынын азайтуға болады деген ойда [6].
Тағы бір өзекті мәселе Қазақстанда әйелдер декреттік демалысқа шамамен жүктілігінің 7 айлығында шығады. Ал кейбір шет мемлекеттерде, мәселен Жапонияда жүкті әйел 4 апталығында декреттік демалысқа шығады екен. Жапониядағы халық санының көптігі мен өмір сүру деңгейінің ұзақтығы осыған байланысты болса керек. Қазақстанға да осыны үлгі етіп, жүктіліктің 4 айлығында декреттік демалысқа шығаруға әбден болады. Бұл халық санының өсуіне кәдімгідей серпіліс жасайды. Сонымен қатар, айтылған мәселеге қатысты бір жағдай ауылдық аймақтарда туу мекемелерінің жоқтығы. Бұрынғы КСРО кезіндегі туу орындары қиратылған, ескірген немесе тоналған. Сондықтан мемлекетке әлеуметтік саланы дамытуда шалғай елді мекендерде бала туылатын орындарды салу қажет-ақ.
Жоғарыда талданған мәселелерді дұрыс шешу үшін, Қазақстанда халық санын өсіру үшін, ең алдымен, әлеуметтік салада қордаланған мәселелерді оң шешу қажет-ақ.
Халық санының өсуі негізінен екі факторға: табиғи өсу мен механикалық өсуге байланысты. Табиғи өсім халықтың көбеюінің негізгі көзі болып табылады. Бірақ республикада 1989 жылдан бастап табиғи өсу кеміп кетті. Нақтылап айтар болсақ, туылғандар бір мың адамға шаққанда 1989 жылы 23%-ды құраса, бұл көрсеткіш 2013 жылы 15,2% -ға төмендеген. Ал, осы жылдар аралығында қайтыс болғандар саны 7,6-дан 10-ға дейін өскен. Осының салдарынан халықтың табиғи өсімі 15,4-тен 5,2-ге дейін кері шегерген.
Табиғи өсім біздің республикада тұратын ұлттар арасында да біркелкі емес. Ең жоғарғы көрсеткіш өзбектерде 100 адамға шаққанда-24,7%, қазақтарда-19,7%, әзірбайжандарда-18,6%. Кейбір ұлттардың соңғы төрт-бес жылда табиғи азаюы байқалады. Бұл көрсеткіш орыстарда-9,8 мың, украиндарда-3,3 мың, белорустарда-0,3 адамға жетіп отыр.
Халық санының кемуіне әсер ететін факторлар көп. Соның ішінде әлеуметтік және экономикалық факторлардың ықпалы өте күшті. Қазіргі кезде өнеркәсіп, құрылыс, материалдық-техникалық жабдықтау және басқа халық шаруашылығы салаларында жұмыс істеушілер санының қысқаруы байқалады. 2005-2014 жылдар аралығында бюджеттік мекемелерде жұмыс істеушілердің жартысына жуығы, ал кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлердің жартысына астамы қысқартуға ұшыраған. Мәселен, тек қана 2010-2012 жылдар аралығында сауда мен қоғамдық тамақтандыру саласында жұмыс істегендердің 39,2%, құрылыстағылардың-20,4%, материалдық-техникалық жабдықтау мен өткізу салаларынан-14,3%, ауыл шаруашылығынан-13,6%, өнеркәсіптен-9,6% жұмысшылар қысқарған. Осы жылдар аралығында жұмысшылар мен қызметкерлердің ең көп кемуі - Жезқазған, Павлодар, Семей, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарында және Алматы қаласында байқалған. Жұмыстан қысқартылуды себептері: өндірістің баяу жұмыс істеуі, ақысыз демалыстардың ұзақ мерзімділігі, жалақының төмен болуы және оның уақытысында берілмеуі және тағы да басқа себептер.
2011 жылы ресми түрде 391,7 мың адам, оның ішінде ауылдык жерде тұратын 17,8 мың адам жұмыссы санатында саналды. 2012 жылдың 1 ақпанындағы мәліметтерге қарағанда республикада әр түрлі себептермен 77 мың адам жұмыс істейтін 612 кәсіпорын толық жұмыс істемеген. 316.7 мың адамы бар 1181 кәсіпорын өндірісін ішінара тоқтатқан. Тек соңғы үш жыл ішінде экономикалық тұрақтылық пен жаңа кәсіпорындардың іске қосылуы жұмыссыздар санын біршама тежеуге ықпал етті. [5.-34б].
Нарықтық қатынастардың тұрақсыздығы отбасылардың да бюджетіне әсер етуде. Қала тұрғындарына сұрау салғанда ақша шығыны барған сайын ырыққа көнбей бара жатқаны анықталды. "Осы айдағы табыс көзі келесі айда да осылай болады деп ойлайсыз ба?"- деген сұраққа қала тұрғындарының 63 проценті мақұлдап жауап берді. Сұрау салғандардың 50 процентке жуығы бір айда тек жалақымен ғана күн көретін болса, 14 проценті зейнетақы мен жәрдем ақыға сүйенетінін айтты. Әр бір жетінші отбасы көңіл көтеруге бір теңге де жұмсамаған.
Жыл сайынғы туылымның төмендеуінің себептері ретінде көп отбасылар өмір сүру деңгейінің төмендігін атайды. Қазіргі кезеңде аз мүшелі отбасылардың үлесі көбейіп келеді.
Мысалы, 2005-2013 жылдар аралығында некеге тұру бұрынғы жылдарға қарағанда 50 мыңға дейін азайған. Бұрынғы жылдары отбасы мүшелерінің саны 4 адамнан кем болмаса, қазір бұл көрсеткіш 2, әрі кетсе 3 адамнан аспайды. Халықтың өсіміне ықпалдылықта жоғарыда талданған әлеуметтік себептерге қоса экологиялық, психологиялық, дәрігерлік, биологиялық жағдайларды да қоса атаған жөн. Өмір сүрудің ұзақтығы халықтың өмір сүру сапасына тікелей байланысты. Бұл өлшем барған сайын қысқара түсуде. Мәселен 1990 жылы еркектердің өмір сүруінің орташа ұзақтығы 63,7 жас шамасында болса, 2000 жылдардың соңына қарай 3 жылға кеміп, 61 жас мөлшеріне дейін қысқарған. Сол жылдармен салыстырғанда әйелдердің жасы 2 жылға кеміп, 72 жасты құраған. Мұндай көрініс елімізде соңғы 35 жылда тұңғыш рет байқалуда. Нарықтық экономикаға көшкен көптеген елдерде демографиялық басты проблеманың бірі ретінде өлім-жітімнің көбеюін айтуға болады.
ТМД елдерінің біразында өлім деңгейі соңғы жылдары күрт көтерілген.
Кейінгі үш жыл ішінде Ресейде өлім коэффициенті туылу коэффициентінен 6,1%-ға, Украинада-4.7%-ға, Беларусте 1,9-%-ға өскен.
Қазақстанда да өлім деңгейі жоғарылау. Республикамызда 2013 жылы 170,9 мың адам о дүниеге аттанған. Бұл 1993 жылға қарағанда 22,5 мыңға көп. Айта кетер жай, өлім-жітімнің жалпы коэффициенті өсу бағытында дамып барады. Мәселен, бұл коэффициент 2013 жылы 1000 адамға шаққанда 9,5 2014 жылы -- 10,2 өскен.
Кесте-1. Қазақстанда мекендейтін ұлттар бойынша халықтың 1000 адамга есептегендегі табиғи өсімінің азаю көрсеткіштері (%)
2011
2012
2013
Барлығы
Туғандар
14,8
14,0
14,7
Өлгендер
10,2
9,7
10,1
Табиғи өсім
4,6
4,3
4,6
Қазақтар арасында
Туылғандар
18,6
17,2
17,9
Өлгендер
6,8
6,5
6,5
Табиғи өсім
11,8
10,7
11,4
Орыстар арасында
Туылғандар
9,1
8,7
8,8
Өлгендер
14,9
13,9
14,7
Табиғи өсім
5,8
-5,2
-5,9
Басқа
ұлттар арасында
Туылғандар
13,0
14,2
14,5
Өлгендер
12,4
13,0
13,7
Табиғи өсім
0,6
12
0,8
Бұл халықтың денсаулығын қорғаудағы қолайсыздықтардың еңбек етуді қорғау дәрежесінің төмендігінің, қоршаған ортаның ластануының, тағам сапасының нашарлығының, тұтыну рационының кедейленуінің нәтижесі. Бұл қауіпті көрсеткіштің өсуі - адам өмірінің құндылығы мемлекет тарапынан және жеке адамдар тұрғысынан жете бағаланбаудың нәтижесі. Өлімнің көптігінің басты себебі халықтың қайсы бір бөлімінің спиртіті ішімдіктерге әуестігінің артуынан болып отыр. Өлім-жітімнің табиғи емес, кездейсоқтық себептері де көбеюде. Мұндай өлімнің көбеуі кейбір ТМД елдеріндегідей сияқты Қазақстанда орын алуда. ТМД елдерінде өзіне-өзі қол салушылар 100 мың адамға шаққанда 23,1-ден 38,1-ге дейін өсті. Соның ішінде мұндай өлімнің 70%-дан астамы қала тұрғындары арасында орын алуда. Осындай құбылыстың себептері халықтың көпшілігінің экономикалық жағдайының нашарлауында ғана емес, ғалымдар бұл құбылысты экономикалық дағдарыс кезіндегі қоғамдық байланыстардың күрт үзілуінің нәтижесі деп те санайды. Әсіресе, адамдардың көпшілігінің қоғамдық-саяси бағдарды жоғалтуынан ұлтаралық қақтығыстар, жұмыссыздық, қоғамдық және құқықтық қорғаудың кемістіктерінен олардың қоғамнан шет қалуынан, сөйтіп, психологиялық жүдеушілікке ұшырауынан жалғыздық және ешкімге керек еместік сезімнің пайда болуынан туындауда.
Өлімнің өсуін нәрестелердің көп шетінеуі де арттырып барады. Нәрестелердің көп шетінеуінің негізгі себептері: экологиялық жағдайдың қолайсыздығы, туғанға дейінгі және одан кейінгі дәрігерлік күтімнің жеткіліксіздігі, кейде тіпті жоқ болуы [6.87-89б].
Нәрестелердің шетінеуі басқа дамыған елдермен салыстырғанда көп жоғары. Оны мына төмендегі мәліметтерден анық байқауға болады.
Мысалы, 2014 жылы бір жасқа дейінгі нәрестелерден (1000 балаға шаққанда) Жапонияда-5%, Швецияда-7%, Нидерланды, Норвегия мен Францияда-9%, АҚШ-та-10%, Болгария, Венгрия мен Полъшада-16% бала қайтыс болған.
Көрсетілген мерзімде еліміздегі нәрестелердің шетінеу коэффициенті 1000 балаға шаққанда 27,2%-ды көрсеткен. Әлеуметтік-экономикалық жағдайдың төмендеуі әйелдердің денсаулығына да әсер етіп, аналар өліміін көбейте түсуде. Мысалы, әйелдер өлімі соңғы жылдары Солтүстік Қазақстан облысында 2 есеге, Жезқазған облысында 3 есеге дейін өскен. Әйелдер арасында қан аздығы, бүйрек, жүрек-қан тамыр аурулары жыл сайын кең тарап келеді.
Көптеген аурулар әлеуметтік жағдайдың нашарлауынан ауруды
болдырмаудың алдын алу шараларының жеткіліксіздігінен өріс алып барады. Соңғы жылдары Семей полигоны мен Арал аймағына іргелес облыстарда өлім-жітім, балалардың шетінеуі көбейіп тұр [10.18-23б].
Кесте-2. Республика ұлттар арасында 1 жасқа дейінгі сәбилер шетінеуінің көрсеткіштері.
Жыл
1000 сәбиге шаққанда
Барлығы
Қазақтар арасында
Орыстар арасында
Басқа ұлттар арасында
2014
19,6%
20,2%
18,9%
17,7%
Еліміздің болашағы мен өсіп өркендеуі ананы құрметтеу, балаға қамқор болудан басталса керек. "Ана бір қолымен бесікті, бір қолымен әлемді тербетеді", "Алты бала туған ананы -- ханым десе болады"- деген ұлы сөздер бар. Осының бәрінің түп тамыры халықтың болашағына байланысты айтылған. Осы бағыттағы басты шешім-көп балалы ананы аялап, құрметтеу, ең бастысы материалдық көмек көрсету. Жалаң сөзбен, ұрандаумен іс бітпейтіні анық. Ұлт болашағы жолындағы істе мемлекеттік тұрғыдан камқорлық жасау, қажет десеңіз ынталандыру болғаны жөн.
2009 жылғы халық санағының нәтижесі бойынша, Қазақстан халқының жалпы саны 14,95 млн. адамды құраған. Әрі соңғы 10 жыл көлемінде ол 1,2 миллионнан астам адамға кеміген. Тұтас алғанда республика үшін, негізінен, туудың төмендеуі есебінен табиғи өсім қарқынының төмендеуі, көші-қонның теріс сальдосы (1991-2000 жылдары аралығында Қазақстаннан 2,5 миллионға жуық адам көшіп кетті, ал көшіп келушілердің жиынтық саны небәрі 0,87 млн. ғана адамды құрады), ауыл халқы үлесінің біртіндеп төмендеуі, аумақ бойынша орнығудың біркелкі еместігі, халық тығыздығының төмен көрсеткіштері себепші болып отырды.
Халықтың қартаю үрдісі байқалуда: 2014 жылғы деректер бойынша, 65 жас пен одан үлкен жас тобындағы адамдар халықтың жалпы санының 6,7%-ын құраған. Халықтың едәуір жылдам қартаю себептерінің біріне негізінен, еңбекке жарамды жастағы адамдардың көшіп кетуі, ал республикада егде, зейнет жасындағы адамдардың қалуы септілік етуде.
БҰҰ-ның қартаю шкаласы бойынша, егер 65 жас пен одан үлкендердің үлесі:
- 4%-дан төмен болса - жас халық;
- 4-7% - қартаю табалдырығында тұрған халық;
- 7% және одан да жоғары - қартаң халық.
Сондай-ақ өсіп-өну денсаулығының статусын нашарлататын факторлардың күшейе түскенін атап өткен жөн. 60%-дан астам әйелдер анемиямен ауырады, жүкті әйелдердің қаны аздық дертіне шалдығуы соңғы он жылда он есе өсті. Сүт безінің қатерлі ісігіне шалдығудың өсе түсуі айрықша алаңдатушылық туғызуда.
Тәуелсіздік жылдарында елде әйелдердің қоғамдағы құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау саласында белгілі бір прогреске қол жетті. Мемлекет тарапынан саяси және экономикалық қызмет салаларында нақты теңдікке қол жеткізу жолындағы кедергілерді жоюға ықпал ететін оң қадамдар жасалды.
Халықтың жыныс-жас құрылымы мен медиандық жасы (халықты саны жағынан екі бірдей бөлікке бөлетін жас) оның салыстырмалы түрде жастығын көрсетеді. Халықтың едәуір бөлігінде орташа немесе көп балалы отбасында өмір сүру ниетінің болуы. Профилактикалық медицина академиясының американдық Макро Интернешнл компаниясымен бірлесіп 2013 жылы жүргізген медициналық-демографиялық зерттеулерінің нәтижелері елімізде бала саны орта есеппен алғанда 2,8% болғанын көрсетті (қазақ әйелдерінде - 3,1%, орыс әйелдерінде - 2,3%, басқа ұлт өкілдерінің әйелдерінде - 2,7%).
Жас отбасылардың арасында туудың көбеюіне игі әсер ететін отбасылық-неке үрдісінің басым болуы ықпал етуде. Қазақстанда өсіп-өнудің көш бастаушысы жастардың орташа жас (20-25 жас аралығы) тобы болып табылады (салыстырғанда, мысалы АҚШ-та 30-35 жас неғұрлым өсіп-өнгіш жас болып есептеледі)[7.27-32б]
Қазақстан адам құқықтары жөніндегі бірқатар халықаралық шарттарға қосылған. Олардың ішінде әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы конвенция бар. Қазақстан Республикасы Президентінің жанында Отбасы істері және гендерлік саясат жөніндегі ұлттық комиссия ІІМ-де әйелдерге қатысты зорлық-зомбылыққа қарсы күрес жөнінде арнаулы бөлімше жұмыс істейді.
Халықтың өніп, өсуіне кері әсер етеін факторлардың орын алуы, мысалы, маскүнемік, темекіге әуестік, есірткіге тәуелділік, әртүрлі жұқпалы аурулар, қоршаған ортаның экологиялық ластануы, жекелеген аудандарда тұщы ауыз судың жетімсіздігі, кедейшіліктің өсуі мен ауруға шалдығудың алдын-алу деңгейінің төмендігі де, медициналық көмектің жетімсіздігі де халық санынң өсуіне кері әсерін тигізуде.
Жасанды түсік тастаушылық санының арта түсуі де тууды реттеудге кері әсер етуде. Қазақстандық жасөспірімдер арасында жасанды түсік деңгейі дамыған елдерге қарағанда (Англия, Германия, АҚШ) ондаған есе жоғары күйінде қалуда.
Халықтың денсаулығы деңгейінің (коэффициентінің) төмендігі байқалады. Әйел денсаулығының индексі 20-30%-ды, жекелеген аймақтарда 10%-ды құрайды. Халықтың денсаулығын қорғау жөніндегі шаралардың жетімсіздігінен имандылық-жыныстық тәрбиенің әлсіздігінен демографиялық және гендерлік білімнің жоқтығынан осындай көрсеткіштер көбейе түсуде. Эмиграцияны тежеу мен иммиграцияны жандандыру жөніндегі шаралардың тиімсіздігіде жас отбасыларын тұрғын үймен қамтамасыз етудің тиімді жүйесінің жоқтығы да халық санының өсуіне кері әсер етуде десек артық айтқандық бола қоймас. Сонымен қатар отбасы институтының әлсіреуі және соның салдарынан ажырасудың көбеюі де халық санының өсуіне кері ықпал етті.
Десек те, демографиялық өсімді көбейтуге бағытталған мүмкіндіктер жетерлік. Мысалы белсенді иммиграциялық саясат, шетелдердегі қазақ диаспорасы өкілдерінің өзінің тарихи отанына көшіп келуге ниеттілігін қолдау деген сияқты.
Белсенді демографиялық саясатқа және гендерлік теңдікке қол жеткізуге қатысты Қазақстанның бастамаларын БҰҰ-ның және басқа халықаралық ұйымдар қолдауда. Гендерлік теңдік проблемаларын зерделеу жөнінде ғылыми-зерттеу орталықтарының желісі құрылуда.
Әртүрлі келісімдер арқылы шетелдерде және ТМД елдерінде гендерлік білім беретін мамандарды даярлау қолға алынуда.
Жалпы, Қазақстан халқының әл-ауқаты мен денсаулығын барынша жақсартып, ел тұрғындарының демографиялық тұрғыда өсіп, өнуінің стратегиялық бағдарламасы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050: стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты еңбегінде жан-жақты негізделген (Астана: Юрист, 2013, 44-б].
Өз еңбегінде Ұлт көшбасшысы Н.Ә.Назарбаев: Біздің мақсатымыз - әлеуметтік қауіпсіздік, азаматтарымыздың бай қуаттығы мен денсаулығын барынша көтере отырып, ел халқының өсіп-өнуіне, еліміздің жан-жақты дамып, көркейіп, гүлденуіне барлық жағдайларды жасау дей келіп, әлеуметтік саясаттың негізгі дамыту бағыттарын бағдарлап берді.
Әлеуметтік қауіпсіздік және азаматтардың байқуаттығы мәселелерін шешу - үкімет үшін өте маңызды міндет. Сондықтан бұл тұста әр қадам мұқият ойластырылған болуы тиіс.
Мен біздер басшылыққа алуға тиіс және оларды ескере отырып, әлеуметтік әділеттілік пен әлеуметтіқ қамтамасыз ету мәселелеріне деген көзқарастарымызға түзету енгізе алатын қағидаларды өзімнің қалай пайымдайтынымды баяндап бергім келеді.
Әлеуметтік саясаттың жаңа қағидалары
Біріншіден, мемлекет, әсіресе, жаһандық дағдарыс жағдайында, азаматтарға ең төменгі әлеуметтік стандарт кепілдігін беруі тиіс.
Басты міндет- кедейшіліктің өсуіне жол бермеу.
Кедейшілік ешбір қазақстандық үшін әлеуметтік перспективаға айналмауы керек.
Біз өз азаматтарымыз үшін экономика мен бюджеттің өсіміне тікелей тәуелді болатын ең төменгі әлеуметтік стандарттар мен кепілдіктер белгілеуіміз керек.
Олар мынаны қамтуға тиіс:
* Ең алдымен, тұлғаның қажеттіліктері тізімін.кеңейту және оған
білім беру мен денсаулық сақтау баптарын енгізу (соның ішінде, жұмыссыздар мен еңбекке қабілетсіздер үшін оларды барынша әлеуметтендіру мақсатында), саламатты тамақтану және саламатты өмір салты, зияткерлік және ақпараттық сұраныстарын өтеу, т.б.
* Нақты бағалар бойынша тұлғаның қажеттіліктерінің құнының
есебі (тиісінше, елдегі статистиканы жетілдіру.қажет).
* Экономиканың өсіміне байлаулы өмір сапасының стандарттарын
кезең-кезеңмен -сапалы арттыру.
Осы стандарттарды сақтау бүкіл әлеуметтік саланы бюджеттік каржыландыру көлемін айқындауы тиіс. Бұл бюджеттік процестердің ашықтығын арттырады және біздер бөлетін қаражаттың атаулылығын күшейтеді. Үкіметке тиісті заң әзірлеуді тапсырамын.
Екіншіден, мемлекет әлеуметтік қолдауды тек бұған мұқтаж топтарға гана көрсету тиіс.
Ол үшін не істеу керек?
:: Мемлекет қоғамның әлеуметтіқ жағдайы төмен топтарына - зейнеткерлерге, мүгедектерге, еңбекке жарамсыздарға науқас балаларға және т.б, атаулы көмек үшін толық жауапкершілік алатын болады.
:: Ұдайы әлеуметтік және зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесін жетілдіріп отыру, ананы және баланы жан-жақты қорғау қажет.
:: Бізде жұмыссыздарды оқыту мен қайта даярлаудың еңбек нарығына бейім-делген айқьін бағдарламалары болуы керек. Мемлекет жұмыссыздарға әлеуметтік қолдауды бұл санатқа жататын адам жаңа мамандық игеруіп, қайта даярлықтан өтуге бет бұрған жағдайда көрсетуі керек.
:: Жұмыс берушілер халықтың әлеуметтік жағдайы төмен топтарын жұмысқа белсене тартып, оларды еңбеқақымен қамтамасыз ететіндей жағдай туғызу қажеттігі маңызды. Ең алдымен бұл мүмкіндігі шектеулі адамдарға қатысты. Әлемнің дамыған елдерінде осылай жасайды. Біз олардың тол ыққанды еңбек етуіне жағдай туғызуға тиіспіз. Мемлекеттік жәрдемақыны тек шынымен нақты жұмыс істей алмайтындар ғана алуы тиіс. Жұмысқа мүгедектерді алып, оларға жағдай жасайтын компаниялар мен корпорацияларды қөтермелеу керек.
Үшіншіден, біз өңірлерді дамытуда әлеуметтік теңгерімсіздік мәселелерін шешуге назар аударуға тиіспіз.
Қазіргі кезде бірқатар өңірлердің экономикалық баяу дамуы еңбекпен қамтудың қамтамасыз етілмеуіне алып келеді. Халықтың кірісінің деңгейі тербеліп тұр.
(1) Ең алдымең мемлекеттік органдардың өңірлік даму саласындағы жұмыстарын үйлестіруді күшейту қажет.
Міндет - мемлекеттік және салалық барлық бағдарламалардың орындалуын өңірлерді дамытудың басымдыққа ие міндеттерін шешумен үйлестіру.
Үкімет 2013 жылдың бірінші тоқсанында-ақ өңірлердегі қажетті және болашағы бар жобалардың тізбесін анықтауы және тарифтеңдіруі тиіс.
(2) Өтіп бара жатқан жьілда біз моноқалаларды дамыту бағдарламасын жүзеге асыруды бастадық. Жаңа жұмыс орындарын ашуға әлеуметтік мәселелерді шешуге,. көсіпорындар жұмысын жетілдіруге айтарлықтай ресурстар бағытталды. :
Біз жергілікті жерлерде басқарудың сапасын арттыратын боламыз. Бұл жұмыс менің жеке бақылауымда.
Сонымен бірге, бізге өңірлерде әлеуметтік-экономикалық жағдайларды теңестірудің тиімді жаңа тетіктері қажет.
Үкіметке облыстардың әкімдерімен бірлесіп, 2013 жылы шағын қалаларды дамыту жөнінде бағдарлама қабылдауды тапсырамын. Бұл олардың базасында көптеген индустриялық жобалар жасай отырып, ұзақ мерзімге арналуы керек. Олардың міндеті - өңірлердің салаларға мамандану жүйесін қуруға көмектесу, ірі агломерациялардың индустриялық-өндірістік серіктес қалаларына айналу, ақыр соңында, жергілікті халықтың тұрмыс деңгейін арттырып, ауыл жастарын жұмыспен қамтамасыз ету. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz