Андалусия Омайяд мемлекеті
Әмірлік кезең (756-929 жж.). Билік басына келгеннен соң Аббасилер Омайяд өкілдерінің соңына түсіп, өлтіре бастады. Осы қудалаудан аман қалғандар арасынан халифа Хишам бин Абдулмаликтің немересі Абдуррахман бин Муауия болатын. Палестина мен Мысырды басып өтіп, ол Солтүстік Африкаға қашты, бірақ, мұнда да тыныш өмір сүре алмайтынына көзі жеткен Абдуррахман 755 жылы Андалусияға өтеді. Андалусияға өткен кезде тек бас амандығын сақтау мақсатында емес, мұндағы біршама Омайяд жақтастары болып табылатын арабтарды, сириялық әскерлерді және басқа да мүмкіндіктерді пайдалана отырып, ол Омайяд династиясын қайтадан құруды мақсат тұтты. Андалусияға аяқ басқан кезден бастап, осы мақсатта әрекетке көшті және аз уақыттың ішінде уали Юсуф әл-Фихридің кедергілеріне қарамастан мауалилердің, қайстықтарға дұшпан иемендіктердің және берберлердің қолдауын пайдалана отырып, Жазиратулхадраны, Шазунаны, Севильяны (Ишбилия), Эльвираны (Илбира) өз бақылауна алды. Одан соң Кордоваға (Қуртуба) кіріп, өзін тәуелсіз әмір ретінде жариялады.
Тәуелсіз Андалусия Омайяд мемлекетінің құрушысы және алғашқы әмірі I Абдуррахманның бетпе-бет келген проблемалардың басында ең алдымен ел іші тартыстары болатын. Соңғы уали Юсуф әл-Фихри Абдуррахманнан жеңіліс тапканмен оны елдің әмірі ретінде тани қоймады және Абдуррахманның таққа отыруына көмек берген иемендіктер мен берберлер көмектерінің қарымтасын беруді талап етті. Алайда, Абдуррахман иемендіктер мен берберлердің талаптарына бой үсынбай, ондағы көсемдердің өкілеттігін шектеп, барлық билікті өз колына алды. Сондай-ақ істің алдын алу арқылы топтардың өз арасында алауыздыққа тап болуын жүзеге асырды және оларды бір-біріне айдап салды: оның артынан сый-сияпат, байлық және мансап беріп, олардың кейбірін өзіне тартты. Осылайша көпшілік арасында өз абыройын сақтап, Абдуррахман оларды өзіне бағындыра білді. Келесі жағынан арабтар арасында рушылдық бақталастык мемлекеттің әлсіретуіне жол ашатындықтан, әскерді көбінесе Солтүстік Африкадан әкелінген жалдамалы әскерлер мен соғыс тұтқындарынан жасақтады. I Абдуррахман аталған мемлекет іші мәселелермен қатар 778 жылы Испанияның солтүстік-шығысынан еніп Сарагосаға (Саракуста) жақындаған франктармен де бетпе-бет келді және нәтижесінде елінде шыққан алауыздыққа байланысты франктар кері шегінуге мәжбүр болды. Олар жол бойында шыққан мұсылмандар тарапынан шабуылдар нәтижесінде көп шығынға ұшырады. I Абдуррахман одан кейінгі жылдары христиандардың қол астына өткен кейбір қалаларды қайтарып алуға талпыныс жасағанмен, оның бұл ісі сәтсіз аяқталды. Бұған қарамастан ол дүние салғанда (788 ж.) баласы I Хишамға ел іші алауыздықтарды біршама тыныштандырған, Аббасилер мен Византия тарапынан мойындалған, Сирия-Омайяд дәстүрін паш еткен тәуелсіз мемлекет қалдырды.
Өзінің діндарлығымен Омар ибн Абду-л-Азизді еске түсіретін I Хишам (788-796 жж.) таққа отырған алғашқы жылдарда бауырларының қарсылығынан басқа маңызды деп есептелетін ішкі қайшылыққа тап болмады. Осындай қолайлықты пайдалана отырып, әмірлік кезеңін Испанияның солтүстігіндегі христиан корольдіктеріне қарсы жорық жасаумен өткізді және Септимания уақытша болса да кері қайтарылды. I Хишам дәуірінде Малики Андалусияның ресми мазхабына айналды. Ғалымдарға көрсетілген кұрметтің нәтижесінде аталған топтың елдің саяси аренасындағы ықпалы арта түсті. Сонымен қатар исламның таралуына берілген мәннің арқасында жергілікті халық арасында аталған дінді қабылдағандар (муаллад) қатары көбейе түсті. Алайда аталған екі топ өкілдерінің дамуы кейінгі билеуші заманында кейбір маңызды оқиғалардың туындауына себеп болды. I Хишамның орнына отырған үлы I Хакам дәуірінде (796-822 жж.) ішкі көтерілістер дүмпуі өрби түсті. Оның назар аударарлық ерекшелігі - осы көтерілістерде арабтар мен берберлерден басқа олардан да саны артық муалладтардың орын алуы болды. Бас көтеруде жаңа әмірдің әкесінің жүргізген саясатына қайшы түрде діни ғұрыптарды орындауда немқұрайлылық және ғалымдарға көрсетілетін құрметті шектеп, олардың
санын азайтуға тырысуы маңызды рөл ойнады. Осы себепке байланысты Кордова (Қуртуба), Толедо (Тулайтула), Мерида (Марида), Сарагоса (Сарақуста) сияқты қалаларда көтерілістер бірінің ізін бірі басты. Мұны I Хакам жағдайға қарай қатаң әскери тәртіппен немесе айламен көтерілістерді басты. Осы кезеңдегі ел ішіндегі көтерілістерді шебер пайдаланғандар - 801 жылы Андалусияның маңызды шекара қалаларының бірі -Барселонаны (Баршалуна) басып алған Франктар.
Тәуелсіз Андалусия Омайяд мемлекетінің құрушысы және алғашқы әмірі I Абдуррахманның бетпе-бет келген проблемалардың басында ең алдымен ел іші тартыстары болатын. Соңғы уали Юсуф әл-Фихри Абдуррахманнан жеңіліс тапканмен оны елдің әмірі ретінде тани қоймады және Абдуррахманның таққа отыруына көмек берген иемендіктер мен берберлер көмектерінің қарымтасын беруді талап етті. Алайда, Абдуррахман иемендіктер мен берберлердің талаптарына бой үсынбай, ондағы көсемдердің өкілеттігін шектеп, барлық билікті өз колына алды. Сондай-ақ істің алдын алу арқылы топтардың өз арасында алауыздыққа тап болуын жүзеге асырды және оларды бір-біріне айдап салды: оның артынан сый-сияпат, байлық және мансап беріп, олардың кейбірін өзіне тартты. Осылайша көпшілік арасында өз абыройын сақтап, Абдуррахман оларды өзіне бағындыра білді. Келесі жағынан арабтар арасында рушылдық бақталастык мемлекеттің әлсіретуіне жол ашатындықтан, әскерді көбінесе Солтүстік Африкадан әкелінген жалдамалы әскерлер мен соғыс тұтқындарынан жасақтады. I Абдуррахман аталған мемлекет іші мәселелермен қатар 778 жылы Испанияның солтүстік-шығысынан еніп Сарагосаға (Саракуста) жақындаған франктармен де бетпе-бет келді және нәтижесінде елінде шыққан алауыздыққа байланысты франктар кері шегінуге мәжбүр болды. Олар жол бойында шыққан мұсылмандар тарапынан шабуылдар нәтижесінде көп шығынға ұшырады. I Абдуррахман одан кейінгі жылдары христиандардың қол астына өткен кейбір қалаларды қайтарып алуға талпыныс жасағанмен, оның бұл ісі сәтсіз аяқталды. Бұған қарамастан ол дүние салғанда (788 ж.) баласы I Хишамға ел іші алауыздықтарды біршама тыныштандырған, Аббасилер мен Византия тарапынан мойындалған, Сирия-Омайяд дәстүрін паш еткен тәуелсіз мемлекет қалдырды.
Өзінің діндарлығымен Омар ибн Абду-л-Азизді еске түсіретін I Хишам (788-796 жж.) таққа отырған алғашқы жылдарда бауырларының қарсылығынан басқа маңызды деп есептелетін ішкі қайшылыққа тап болмады. Осындай қолайлықты пайдалана отырып, әмірлік кезеңін Испанияның солтүстігіндегі христиан корольдіктеріне қарсы жорық жасаумен өткізді және Септимания уақытша болса да кері қайтарылды. I Хишам дәуірінде Малики Андалусияның ресми мазхабына айналды. Ғалымдарға көрсетілген кұрметтің нәтижесінде аталған топтың елдің саяси аренасындағы ықпалы арта түсті. Сонымен қатар исламның таралуына берілген мәннің арқасында жергілікті халық арасында аталған дінді қабылдағандар (муаллад) қатары көбейе түсті. Алайда аталған екі топ өкілдерінің дамуы кейінгі билеуші заманында кейбір маңызды оқиғалардың туындауына себеп болды. I Хишамның орнына отырған үлы I Хакам дәуірінде (796-822 жж.) ішкі көтерілістер дүмпуі өрби түсті. Оның назар аударарлық ерекшелігі - осы көтерілістерде арабтар мен берберлерден басқа олардан да саны артық муалладтардың орын алуы болды. Бас көтеруде жаңа әмірдің әкесінің жүргізген саясатына қайшы түрде діни ғұрыптарды орындауда немқұрайлылық және ғалымдарға көрсетілетін құрметті шектеп, олардың
санын азайтуға тырысуы маңызды рөл ойнады. Осы себепке байланысты Кордова (Қуртуба), Толедо (Тулайтула), Мерида (Марида), Сарагоса (Сарақуста) сияқты қалаларда көтерілістер бірінің ізін бірі басты. Мұны I Хакам жағдайға қарай қатаң әскери тәртіппен немесе айламен көтерілістерді басты. Осы кезеңдегі ел ішіндегі көтерілістерді шебер пайдаланғандар - 801 жылы Андалусияның маңызды шекара қалаларының бірі -Барселонаны (Баршалуна) басып алған Франктар.
АНДАЛУСИЯ ОМАЙЯД МЕМЛЕКЕТІ
Әмірлік кезең (756-929 жж.). Билік басына келгеннен соң Аббасилер Омайяд өкілдерінің соңына түсіп, өлтіре бастады. Осы қудалаудан аман қалғандар арасынан халифа Хишам бин Абдулмаликтің немересі Абдуррахман бин Муауия болатын. Палестина мен Мысырды басып өтіп, ол Солтүстік Африкаға қашты, бірақ, мұнда да тыныш өмір сүре алмайтынына көзі жеткен Абдуррахман 755 жылы Андалусияға өтеді. Андалусияға өткен кезде тек бас амандығын сақтау мақсатында емес, мұндағы біршама Омайяд жақтастары болып табылатын арабтарды, сириялық әскерлерді және басқа да мүмкіндіктерді пайдалана отырып, ол Омайяд династиясын қайтадан құруды мақсат тұтты. Андалусияға аяқ басқан кезден бастап, осы мақсатта әрекетке көшті және аз уақыттың ішінде уали Юсуф әл-Фихридің кедергілеріне қарамастан мауалилердің, қайстықтарға дұшпан иемендіктердің және берберлердің қолдауын пайдалана отырып, Жазиратулхадраны, Шазунаны, Севильяны (Ишбилия), Эльвираны (Илбира) өз бақылауна алды. Одан соң Кордоваға (Қуртуба) кіріп, өзін тәуелсіз әмір ретінде жариялады.
Тәуелсіз Андалусия Омайяд мемлекетінің құрушысы және алғашқы әмірі I Абдуррахманның бетпе-бет келген проблемалардың басында ең алдымен ел іші тартыстары болатын. Соңғы уали Юсуф әл-Фихри Абдуррахманнан жеңіліс тапканмен оны елдің әмірі ретінде тани қоймады және Абдуррахманның таққа отыруына көмек берген иемендіктер мен берберлер көмектерінің қарымтасын беруді талап етті. Алайда, Абдуррахман иемендіктер мен берберлердің талаптарына бой үсынбай, ондағы көсемдердің өкілеттігін шектеп, барлық билікті өз колына алды. Сондай-ақ істің алдын алу арқылы топтардың өз арасында алауыздыққа тап болуын жүзеге асырды және оларды бір-біріне айдап салды: оның артынан сый-сияпат, байлық және мансап беріп, олардың кейбірін өзіне тартты. Осылайша көпшілік арасында өз абыройын сақтап, Абдуррахман оларды өзіне бағындыра білді. Келесі жағынан арабтар арасында рушылдық бақталастык мемлекеттің әлсіретуіне жол ашатындықтан, әскерді көбінесе Солтүстік Африкадан әкелінген жалдамалы әскерлер мен соғыс тұтқындарынан жасақтады. I Абдуррахман аталған мемлекет іші мәселелермен қатар 778 жылы Испанияның солтүстік-шығысынан еніп Сарагосаға (Саракуста) жақындаған франктармен де бетпе-бет келді және нәтижесінде елінде шыққан алауыздыққа байланысты франктар кері шегінуге мәжбүр болды. Олар жол бойында шыққан мұсылмандар тарапынан шабуылдар нәтижесінде көп шығынға ұшырады. I Абдуррахман одан кейінгі жылдары христиандардың қол астына өткен кейбір қалаларды қайтарып алуға талпыныс жасағанмен, оның бұл ісі сәтсіз аяқталды. Бұған қарамастан ол дүние салғанда (788 ж.) баласы I Хишамға ел іші алауыздықтарды біршама тыныштандырған, Аббасилер мен Византия тарапынан мойындалған, Сирия-Омайяд дәстүрін паш еткен тәуелсіз мемлекет қалдырды.
Өзінің діндарлығымен Омар ибн Абду-л-Азизді еске түсіретін I Хишам (788-796 жж.) таққа отырған алғашқы жылдарда бауырларының қарсылығынан басқа маңызды деп есептелетін ішкі қайшылыққа тап болмады. Осындай қолайлықты пайдалана отырып, әмірлік кезеңін Испанияның солтүстігіндегі христиан корольдіктеріне қарсы жорық жасаумен өткізді және Септимания уақытша болса да кері қайтарылды. I Хишам дәуірінде Малики Андалусияның ресми мазхабына айналды. Ғалымдарға көрсетілген кұрметтің нәтижесінде аталған топтың елдің саяси аренасындағы ықпалы арта түсті. Сонымен қатар исламның таралуына берілген мәннің арқасында жергілікті халық арасында аталған дінді қабылдағандар (муаллад) қатары көбейе түсті. Алайда аталған екі топ өкілдерінің дамуы кейінгі билеуші заманында кейбір маңызды оқиғалардың туындауына себеп болды. I Хишамның орнына отырған үлы I Хакам дәуірінде (796-822 жж.) ішкі көтерілістер дүмпуі өрби түсті. Оның назар аударарлық ерекшелігі - осы көтерілістерде арабтар мен берберлерден басқа олардан да саны артық муалладтардың орын алуы болды. Бас көтеруде жаңа әмірдің әкесінің жүргізген саясатына қайшы түрде діни ғұрыптарды орындауда немқұрайлылық және ғалымдарға көрсетілетін құрметті шектеп, олардың
санын азайтуға тырысуы маңызды рөл ойнады. Осы себепке байланысты Кордова (Қуртуба), Толедо (Тулайтула), Мерида (Марида), Сарагоса (Сарақуста) сияқты қалаларда көтерілістер бірінің ізін бірі басты. Мұны I Хакам жағдайға қарай қатаң әскери тәртіппен немесе айламен көтерілістерді басты. Осы кезеңдегі ел ішіндегі көтерілістерді шебер пайдаланғандар - 801 жылы Андалусияның маңызды шекара қалаларының бірі -Барселонаны (Баршалуна) басып алған Франктар.
I Хакамнан соң таққа отырған оның ұлы II Абдуррахманның билік жүргізген жылдары
(822-852 жж.) Андалусия әмірлігінің ең гүлденген кезеңі болды. Ел іші алауыздықтардың
аздығы және Абдуррахманның проблемаларды дер кезінде оңды шешуі нәтижесінде ел
тұрақтылыққа қол жеткізді. Бұл Андалусияның экономикалық жақсаруына және
Аббасилер үлгі ретінде алынып, жаңадан құрылған мемлекеттік басқарманың күшеюіне
жағдай туғызды. Осымен қатарлас араб тілі мен ислам дінінің таралуы деңгейі
жоғарылады. Осы кезеңнің соңына қарай Андалусиядағы мұсылман жұртшылығының
көпшілігін муалладтар құрады. Бірақ, Кордова, Севилья (Ишбилия), Толедо сияқты
үлкен қалаларда христиан халқын қосқанда христиан дін иелерінің қатты қарсылығына
қарамастан араб тілін қолдану кең таралды. Әсіресе, жастар араб тілін ана тілдерінен де
жақсы білетін және жазатын. II Абдуррахман Испания корольдіктерінің шабуылдарынан
Андалусия территориясын қорғауда үлкен жетістіктерге қол жеткізгені сияқты, 844 жылы
теңіз арқылы шабуылға шыққан Нормандардың жергілікті мүсылмандар арасынан Муса
бин Мусаның ерекше қайсарлығымен кері шегінуіне мәжбүр етті. Осы кезде Византия
императоры Теофилос елші жіберіп, Андалусия Омайяд халифатымен дипломатиялық
байланыс жасады. Осындай жетістіктерге байланысты II Абдуррахман дәуірі аййаму-л-
арус (той күндері) деп аталады.
II Абдуррахманның ұлы Мухаммад (852-886 жж.) әмірлігінің алғашқы кезеңінде
әкесінің жетістіктерін жалғастырды. Кордовада басталып, Толедоға дейін таралған
христиан жанкештілері әрекеті атты көтерілістерді басқан алған кезде, солтүстіктегі
Испания корольдіктеріне қарсы сәтті жорықтар жасады. Алайда билігінің соңғы он бес
жылында басқарманы жас, тәжірибесіз адамдарға бергендіктен, мемлекет тәртібі бүзыла
бастады. Соңында муалладтар бастаған арабтар мен берберлер көп шоғырланған
өлкелерде, қалаларда және қамалдарда орталық билікке қарсы бас көтерулер болды.
Аталған көтерілістер Мунзир (886-888 жж.), әсіресе, Абдуллаһ (888-912 жж.) дәуірлерінде
одан ары арта түсті. Андалусия Омайяд әмірлігінің билігі тек ел астанасы Кордовада ғана
жүретін халге келді. Тіпті, Кордованың өзі бір уақытта атақты муаллад лидері ибн
Хафсуннің қатеріне де тап болды. Нәтижесінде елде саяси және әлеуметтік бөлшектену
процесі орын алды және орталық билікке формальді түрде бағынышты немесе толықтай
тәуелсіз сандары жиырмадан астам кіші-гірім мемлекеттер құрылды. Андалусиядағы
Мухаммадтың соңғы он бес жылынан басталған бөлшектенудің нәтижесінде солтүстіктегі
христиандардың шабуылына қарсы төтеп беретін күш те табылмады және көтеріліс
болған өлкелерде салық алынбағандықтан, мемлекеттік қазына да азайды.
Андалусияны осы тоқыраудан Абдуллаһтың орнына жиырма бір жасында таққа отырған немересі III Абдуррахман (912-961 жж.) құтқарды. Алдымен орталық билікке тәртіп орнатқан және билікті өз қолына алған жас әмір көтірілісшілерге жорық жасады. 913 жылы Севилья мен Кармонаны (Кармуна) билеген Бани Хажажды, 924 жылы солтүстік шекара өлкесіне иелік еткен муаллад династиясы Бани Қасиді, 928 жылы оңтүстікті бақылауға алған және Андалусиядағы муаллад әрекетінің лидері рөліндегі Бани Хафсунды, одан соң батыс өлкелерге билік жүргізген басқа да муаллад династиясы Бани Маруан мен ұзақ уақыт бойы орталык биліктен қашық қалып келген Толедо қаласын, Сарагосада (Сарақуста) билік жүргізген араб текті Бани Тужиб әулетін және сандары жиырмадан асқан араб, бербер, муаллад және мустариб (арабтанғандар) иеліктерін тізе бүктіріп, Андалусияны бір орталыққа бағындырды. Елдің тыныштығын орнатқаннан соң осы жетістігінің арқасында бір жағынан саяси билігін одан ары нығайту, келесі жағынан Солтүстік Африкада кең етек ала бастаған шииттік фатимиттерге карсы
тұра білу үшін 929 жылы өзіне Наср Лидиниллаһ деген атақ беріп, халифа ретінде жариялады. Осылайша, Андалусия Омайяд әмірлігі Андалусия Омайяд халифалығына айналды.
Халифалық кезең (929- 1031 жж.). Ш Абдуррахман ел ішінде бірлік пен тұрақтылықты орнатқаннан соң Фатимилерге және солтүстіктегі Испан корольдіктеріне қарсы соғыс жариялады. Оның нәтижесінде Леон мен Наварра (Памплона, арабшасы: Банблуна) корольдіктері салық төлеуге мәжбүр болып, Анадалусия халифалығының қол астына қарады. Фатимилерге қарсы Солтүстік Африкадағы кейбір үлкен бербер тайпаларымен тізе қоса отырып, ықпалын Мағриб ішіне де жүргізе білді. Аталған жетістіктер халифаның абыройын асқақтата түсті: Византия мен Герман императорлары елшілер жіберіп, халифамен саяси байланыс орнатты. III Абдуррахман ел ішінде бөлшектенуге жол ашатын араб рулары арасындағы бақталастықтың күшін жойып, бір ұлттықты орнату үшін барлық жігерді жұмсады және білім беруді қолға алды. Келесі жағынан ол Кордова ғимараттарын біршама әсем сәулеттік ескерткіштермен толықтырды.
Андалусия Омайяд халифалығының астанасы болған Кордова қаласы жарты миллион халқы бар, жеті жүз мешітімен танымал Батыстың әсем қаласына айналды. III Абдуррахман Еуропада теңдесі жоқ Мадинату-з-Захра атты сарай салдырды. Мемлекеттік қазына бұрын соңды болмаған кейіпте толтырылды. Андалусия Омайяд халифатының атақты билеушісі болып табылатын III Абдуррахман 961 ж. дүние салғанда оның орнын ғалымдығымен танымал елу жастағы ұлы II Хакам алды. Бұл халифаның дәуірінде (961-976 жж) де ел іші тұрақтылық одан ары жалғасын тапқаны сияқты сыртқы байланыстарда Испан корольдіктері алдында үстемдігін көрсете білді. II Хакам заманындағы негізгі даму ғылым мен өнер саласында болғандығы байқалады. Андалусия осы дәуірде Ислам өркениетінің негізгі ордасына айналды. Соның бір көрсеткіші ретінде Кордова мешітін айта аламыз. I Абдуррахман негізін қалаған және оның ұлы I Хишам аяқтаған Кордова мешіті кейінгі кезеңдерде кеңейтіліп, III Абдуррахман және II Хакам дәуірлерінде үлкен сәулеттік ескерткішке айналдырылды.
II Хакам өлгеннен соң оның ұлы II Хишамның (976-1009 жж., 1010-1013 ж.ж.) әлі бала кезінде таққа отырғандығын пайдаланып, Хажиб ибн Әбу Авдир және оның екі ұлы Абдулмалик пен Абдуррахман билік тізгінін қолдарына алып, өз аттарымен аталатын Амирилер дәуірін дүниеге әкелді. Ибн Әбу Амирдің жұлдызы негізінен II Хакам заманында-ақ жанған болатын. Зеректігі және Хакамның Басқ текті күңі (Хишамның анасы) Субхпен болған жақсы қатынасы арқылы кейбір маңызды басқармалық қызметтерге отырды және соңында сарайға еркін кіру мүмкіндігіне ие болды. Хакам өлген кезде азаттығын алған христиан текті құлдардан құралған сақалибаның халифалық таққа өлген халифаның бауыры Муғираны отырғызуға жасаған ұмтылыстың жолын кесіп, Хишамның таққа отыруын жүзеге асырды. Одан соң басқармалық механизмді өз бақылауына ала бастады және өзіне бәсекелес деп санаған мемлекеттік қызметтегі адамдардың көзін жойды. Одан соң арабтар мен сақалибаның санын азайту үшін әскердің көпшілігін жалдамалы бербер әскерінен жасақтады. Осылайша ол саяси билікті және әскерді өз бақылауына алды. Ибн Әбу Амирдің осы кезеңінде хажибтік (уәзір) мансабына ие болуына қарамастан өзіне Мансур лақабын беруі, өз атынан ақша бастырып, құтпа оқытуы және ресми жазуларды өз қолымен бекітуі оның іс жүзінде халифа ретінде әрекет еткендігін және билікті өз қолына алғандығын көрсетеді. Ибн Әбу Амир қол жеткізген мансабын шебер пайдалана білді және бір жағынан ел ішінде өзіне қарсы топ құрған қарсыластарын басса, келесі жағынан солтүстіктегі христиан корольдіктеріне жасаған жорықтарында үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Оның ізінен хажиб мансабына отырған ұлы Абдулмалик те елді үлкен жетістікпен биледі. Бірақ, 1008 жылы Абдулмаликтің орнына бауыры Абдуррахманның отыруымен Андалусияда III Абдуррахман тарапынан құрылған және сол күнге дейін жалғасын тапқан тұрақтылық бірден бұзылды. Мүнда Абдуррахманның асыра сілтеуінің де қатысы бар. Өйткені, әкесі мен бауырына қайшы түрде ол хажиб лауазымына қанағаттанбай, II Хишамды бас хажибтік лауазымын беруге мәжбүрлеген, тіпті, ең маңыздысы халифаның тақ мұрагері ретінде өзін таңдағанын алға тарта отырып, оның жазған хаттарын елдің барлық аймақтарына жіберген. Оның бұл әрекеттері әсіресе, әкесі мен бауырына наразы сақалиба мен Омайяд династиясының жақтастарын ашуландырды. Осы арада сандары арта түскен бербер әскерлері астамшылықтарымен Кордова халқының мазасын ала бастады. Осы наразылықтар соңында шегіне жетіп, бас көтерулерге жол ашты. Амирилер мен оларға бағынышты мемлекеттік қызметкерлер отырған Мадинату Захира талан-таражға түсіп жойылды. Абдуррахман бин Әбу Амир өлтірілді. Ал Халифа Хишам үлкен шығынға ұшырады. Осы көтерілістерден соң Андалусия, әсіресе, ел астанасы Кордова тәртіпсіздікке душар болды. Кордовалықтар және Омайяд жақтастары аталған династияның одан ары жалғасуы үшін II Мухаммад, Сулайман, ІҮ Абдуррахман сияқты адамдарды таққа отырғызғанмен олардың ешбірі елдегі тәртіпсіздікке нүкте қоя алмады.
1016 жылы Али әулетіннің өкілі ретінде қуатталатын шииттік Хаммудилер Омайяд династиясының әлсіздігін пайдаланып, Кордова мен тақты өз қолдарына алды. Бірақ бастапқыда байқалған тыныштыққа қарамастан олар да елдің негізгі пробеламаларын шеше алмады және соңында олар 1022 жылы Кордова халқы тарапынан елден қуылды. Бұдан кейінгі жеті жыл Омайяд династиясына тән адамдардың арасындағы тақ таласымен өтті. Осындай алауыздыққа деген сабыры таусылған Кордова басшылары мен халық халифалықты жойып, Омайяд әулетінің өкілдерін елден қуды да елді құрметті адамдардан құралған кеңестің басқаруына шешім қабылдады. Осылайша 756 жылы тәуелсіз әмірлік ретінде құрылған Андалусия Омайяд мемлекеті кұлады.
Ел тізгінін ұстайтын басшының болмауына орай Андалусия Омайяд мемлекетінің орнына үлкенді-кішілі бірнеше мемлекеттер құрылды және Андалусия тарихында Мулуку-т-Тауаиф деген атпен белгілі жаңа бір кезең басталды.
Мулуку-т-Тауаиф (1031-1090 ж..). Осы кезеңде пайда болған ұсақ мемлекеттердің нақты санын білу қиын. Андалусия Омайяд мемлекетінің құлауынан соң Кордовадан тысқары қалаларда өмір сүрген саны басым әулеттер өз тәуелсіздіктерін жариялады. Олардың кейбіріне мыналар жатады: Толедода Зуннунилер, Сағрулала өлкесінде Тужибилер мен Худилер, Бадахос (Баталиаус) пен маңайына Афтасилер, Севилья мен оның маңайына Аббадилер, Гранадада (Ғырнада) Зирилер. Сонымен қатар біршама кіші қала мен қамалдың орталық биліктен бөлінгендігі байқалады. Андалусияда орын алған саяси оқиғалардың ең маңыздыларының бірі - Мулуку-т-Тауаиф арасында басталған және салыстырмалы түрде жалғасын тапқан шайқастар. Бұл мүсылмандардың мейлінше әлсіреуіне әкеліп соқты және христиан корольдіктерінің реконкиста (Испанияны азат ету) әрекетін жүзеге асыруға мүмкіндік жасады. Алғаш рет 1057 жылы Кастилия корольі I Фернандо Бадахосқа шабуыл жасап, Афтасилерге, 1062 жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әмірлік кезең (756-929 жж.). Билік басына келгеннен соң Аббасилер Омайяд өкілдерінің соңына түсіп, өлтіре бастады. Осы қудалаудан аман қалғандар арасынан халифа Хишам бин Абдулмаликтің немересі Абдуррахман бин Муауия болатын. Палестина мен Мысырды басып өтіп, ол Солтүстік Африкаға қашты, бірақ, мұнда да тыныш өмір сүре алмайтынына көзі жеткен Абдуррахман 755 жылы Андалусияға өтеді. Андалусияға өткен кезде тек бас амандығын сақтау мақсатында емес, мұндағы біршама Омайяд жақтастары болып табылатын арабтарды, сириялық әскерлерді және басқа да мүмкіндіктерді пайдалана отырып, ол Омайяд династиясын қайтадан құруды мақсат тұтты. Андалусияға аяқ басқан кезден бастап, осы мақсатта әрекетке көшті және аз уақыттың ішінде уали Юсуф әл-Фихридің кедергілеріне қарамастан мауалилердің, қайстықтарға дұшпан иемендіктердің және берберлердің қолдауын пайдалана отырып, Жазиратулхадраны, Шазунаны, Севильяны (Ишбилия), Эльвираны (Илбира) өз бақылауна алды. Одан соң Кордоваға (Қуртуба) кіріп, өзін тәуелсіз әмір ретінде жариялады.
Тәуелсіз Андалусия Омайяд мемлекетінің құрушысы және алғашқы әмірі I Абдуррахманның бетпе-бет келген проблемалардың басында ең алдымен ел іші тартыстары болатын. Соңғы уали Юсуф әл-Фихри Абдуррахманнан жеңіліс тапканмен оны елдің әмірі ретінде тани қоймады және Абдуррахманның таққа отыруына көмек берген иемендіктер мен берберлер көмектерінің қарымтасын беруді талап етті. Алайда, Абдуррахман иемендіктер мен берберлердің талаптарына бой үсынбай, ондағы көсемдердің өкілеттігін шектеп, барлық билікті өз колына алды. Сондай-ақ істің алдын алу арқылы топтардың өз арасында алауыздыққа тап болуын жүзеге асырды және оларды бір-біріне айдап салды: оның артынан сый-сияпат, байлық және мансап беріп, олардың кейбірін өзіне тартты. Осылайша көпшілік арасында өз абыройын сақтап, Абдуррахман оларды өзіне бағындыра білді. Келесі жағынан арабтар арасында рушылдық бақталастык мемлекеттің әлсіретуіне жол ашатындықтан, әскерді көбінесе Солтүстік Африкадан әкелінген жалдамалы әскерлер мен соғыс тұтқындарынан жасақтады. I Абдуррахман аталған мемлекет іші мәселелермен қатар 778 жылы Испанияның солтүстік-шығысынан еніп Сарагосаға (Саракуста) жақындаған франктармен де бетпе-бет келді және нәтижесінде елінде шыққан алауыздыққа байланысты франктар кері шегінуге мәжбүр болды. Олар жол бойында шыққан мұсылмандар тарапынан шабуылдар нәтижесінде көп шығынға ұшырады. I Абдуррахман одан кейінгі жылдары христиандардың қол астына өткен кейбір қалаларды қайтарып алуға талпыныс жасағанмен, оның бұл ісі сәтсіз аяқталды. Бұған қарамастан ол дүние салғанда (788 ж.) баласы I Хишамға ел іші алауыздықтарды біршама тыныштандырған, Аббасилер мен Византия тарапынан мойындалған, Сирия-Омайяд дәстүрін паш еткен тәуелсіз мемлекет қалдырды.
Өзінің діндарлығымен Омар ибн Абду-л-Азизді еске түсіретін I Хишам (788-796 жж.) таққа отырған алғашқы жылдарда бауырларының қарсылығынан басқа маңызды деп есептелетін ішкі қайшылыққа тап болмады. Осындай қолайлықты пайдалана отырып, әмірлік кезеңін Испанияның солтүстігіндегі христиан корольдіктеріне қарсы жорық жасаумен өткізді және Септимания уақытша болса да кері қайтарылды. I Хишам дәуірінде Малики Андалусияның ресми мазхабына айналды. Ғалымдарға көрсетілген кұрметтің нәтижесінде аталған топтың елдің саяси аренасындағы ықпалы арта түсті. Сонымен қатар исламның таралуына берілген мәннің арқасында жергілікті халық арасында аталған дінді қабылдағандар (муаллад) қатары көбейе түсті. Алайда аталған екі топ өкілдерінің дамуы кейінгі билеуші заманында кейбір маңызды оқиғалардың туындауына себеп болды. I Хишамның орнына отырған үлы I Хакам дәуірінде (796-822 жж.) ішкі көтерілістер дүмпуі өрби түсті. Оның назар аударарлық ерекшелігі - осы көтерілістерде арабтар мен берберлерден басқа олардан да саны артық муалладтардың орын алуы болды. Бас көтеруде жаңа әмірдің әкесінің жүргізген саясатына қайшы түрде діни ғұрыптарды орындауда немқұрайлылық және ғалымдарға көрсетілетін құрметті шектеп, олардың
санын азайтуға тырысуы маңызды рөл ойнады. Осы себепке байланысты Кордова (Қуртуба), Толедо (Тулайтула), Мерида (Марида), Сарагоса (Сарақуста) сияқты қалаларда көтерілістер бірінің ізін бірі басты. Мұны I Хакам жағдайға қарай қатаң әскери тәртіппен немесе айламен көтерілістерді басты. Осы кезеңдегі ел ішіндегі көтерілістерді шебер пайдаланғандар - 801 жылы Андалусияның маңызды шекара қалаларының бірі -Барселонаны (Баршалуна) басып алған Франктар.
I Хакамнан соң таққа отырған оның ұлы II Абдуррахманның билік жүргізген жылдары
(822-852 жж.) Андалусия әмірлігінің ең гүлденген кезеңі болды. Ел іші алауыздықтардың
аздығы және Абдуррахманның проблемаларды дер кезінде оңды шешуі нәтижесінде ел
тұрақтылыққа қол жеткізді. Бұл Андалусияның экономикалық жақсаруына және
Аббасилер үлгі ретінде алынып, жаңадан құрылған мемлекеттік басқарманың күшеюіне
жағдай туғызды. Осымен қатарлас араб тілі мен ислам дінінің таралуы деңгейі
жоғарылады. Осы кезеңнің соңына қарай Андалусиядағы мұсылман жұртшылығының
көпшілігін муалладтар құрады. Бірақ, Кордова, Севилья (Ишбилия), Толедо сияқты
үлкен қалаларда христиан халқын қосқанда христиан дін иелерінің қатты қарсылығына
қарамастан араб тілін қолдану кең таралды. Әсіресе, жастар араб тілін ана тілдерінен де
жақсы білетін және жазатын. II Абдуррахман Испания корольдіктерінің шабуылдарынан
Андалусия территориясын қорғауда үлкен жетістіктерге қол жеткізгені сияқты, 844 жылы
теңіз арқылы шабуылға шыққан Нормандардың жергілікті мүсылмандар арасынан Муса
бин Мусаның ерекше қайсарлығымен кері шегінуіне мәжбүр етті. Осы кезде Византия
императоры Теофилос елші жіберіп, Андалусия Омайяд халифатымен дипломатиялық
байланыс жасады. Осындай жетістіктерге байланысты II Абдуррахман дәуірі аййаму-л-
арус (той күндері) деп аталады.
II Абдуррахманның ұлы Мухаммад (852-886 жж.) әмірлігінің алғашқы кезеңінде
әкесінің жетістіктерін жалғастырды. Кордовада басталып, Толедоға дейін таралған
христиан жанкештілері әрекеті атты көтерілістерді басқан алған кезде, солтүстіктегі
Испания корольдіктеріне қарсы сәтті жорықтар жасады. Алайда билігінің соңғы он бес
жылында басқарманы жас, тәжірибесіз адамдарға бергендіктен, мемлекет тәртібі бүзыла
бастады. Соңында муалладтар бастаған арабтар мен берберлер көп шоғырланған
өлкелерде, қалаларда және қамалдарда орталық билікке қарсы бас көтерулер болды.
Аталған көтерілістер Мунзир (886-888 жж.), әсіресе, Абдуллаһ (888-912 жж.) дәуірлерінде
одан ары арта түсті. Андалусия Омайяд әмірлігінің билігі тек ел астанасы Кордовада ғана
жүретін халге келді. Тіпті, Кордованың өзі бір уақытта атақты муаллад лидері ибн
Хафсуннің қатеріне де тап болды. Нәтижесінде елде саяси және әлеуметтік бөлшектену
процесі орын алды және орталық билікке формальді түрде бағынышты немесе толықтай
тәуелсіз сандары жиырмадан астам кіші-гірім мемлекеттер құрылды. Андалусиядағы
Мухаммадтың соңғы он бес жылынан басталған бөлшектенудің нәтижесінде солтүстіктегі
христиандардың шабуылына қарсы төтеп беретін күш те табылмады және көтеріліс
болған өлкелерде салық алынбағандықтан, мемлекеттік қазына да азайды.
Андалусияны осы тоқыраудан Абдуллаһтың орнына жиырма бір жасында таққа отырған немересі III Абдуррахман (912-961 жж.) құтқарды. Алдымен орталық билікке тәртіп орнатқан және билікті өз қолына алған жас әмір көтірілісшілерге жорық жасады. 913 жылы Севилья мен Кармонаны (Кармуна) билеген Бани Хажажды, 924 жылы солтүстік шекара өлкесіне иелік еткен муаллад династиясы Бани Қасиді, 928 жылы оңтүстікті бақылауға алған және Андалусиядағы муаллад әрекетінің лидері рөліндегі Бани Хафсунды, одан соң батыс өлкелерге билік жүргізген басқа да муаллад династиясы Бани Маруан мен ұзақ уақыт бойы орталык биліктен қашық қалып келген Толедо қаласын, Сарагосада (Сарақуста) билік жүргізген араб текті Бани Тужиб әулетін және сандары жиырмадан асқан араб, бербер, муаллад және мустариб (арабтанғандар) иеліктерін тізе бүктіріп, Андалусияны бір орталыққа бағындырды. Елдің тыныштығын орнатқаннан соң осы жетістігінің арқасында бір жағынан саяси билігін одан ары нығайту, келесі жағынан Солтүстік Африкада кең етек ала бастаған шииттік фатимиттерге карсы
тұра білу үшін 929 жылы өзіне Наср Лидиниллаһ деген атақ беріп, халифа ретінде жариялады. Осылайша, Андалусия Омайяд әмірлігі Андалусия Омайяд халифалығына айналды.
Халифалық кезең (929- 1031 жж.). Ш Абдуррахман ел ішінде бірлік пен тұрақтылықты орнатқаннан соң Фатимилерге және солтүстіктегі Испан корольдіктеріне қарсы соғыс жариялады. Оның нәтижесінде Леон мен Наварра (Памплона, арабшасы: Банблуна) корольдіктері салық төлеуге мәжбүр болып, Анадалусия халифалығының қол астына қарады. Фатимилерге қарсы Солтүстік Африкадағы кейбір үлкен бербер тайпаларымен тізе қоса отырып, ықпалын Мағриб ішіне де жүргізе білді. Аталған жетістіктер халифаның абыройын асқақтата түсті: Византия мен Герман императорлары елшілер жіберіп, халифамен саяси байланыс орнатты. III Абдуррахман ел ішінде бөлшектенуге жол ашатын араб рулары арасындағы бақталастықтың күшін жойып, бір ұлттықты орнату үшін барлық жігерді жұмсады және білім беруді қолға алды. Келесі жағынан ол Кордова ғимараттарын біршама әсем сәулеттік ескерткіштермен толықтырды.
Андалусия Омайяд халифалығының астанасы болған Кордова қаласы жарты миллион халқы бар, жеті жүз мешітімен танымал Батыстың әсем қаласына айналды. III Абдуррахман Еуропада теңдесі жоқ Мадинату-з-Захра атты сарай салдырды. Мемлекеттік қазына бұрын соңды болмаған кейіпте толтырылды. Андалусия Омайяд халифатының атақты билеушісі болып табылатын III Абдуррахман 961 ж. дүние салғанда оның орнын ғалымдығымен танымал елу жастағы ұлы II Хакам алды. Бұл халифаның дәуірінде (961-976 жж) де ел іші тұрақтылық одан ары жалғасын тапқаны сияқты сыртқы байланыстарда Испан корольдіктері алдында үстемдігін көрсете білді. II Хакам заманындағы негізгі даму ғылым мен өнер саласында болғандығы байқалады. Андалусия осы дәуірде Ислам өркениетінің негізгі ордасына айналды. Соның бір көрсеткіші ретінде Кордова мешітін айта аламыз. I Абдуррахман негізін қалаған және оның ұлы I Хишам аяқтаған Кордова мешіті кейінгі кезеңдерде кеңейтіліп, III Абдуррахман және II Хакам дәуірлерінде үлкен сәулеттік ескерткішке айналдырылды.
II Хакам өлгеннен соң оның ұлы II Хишамның (976-1009 жж., 1010-1013 ж.ж.) әлі бала кезінде таққа отырғандығын пайдаланып, Хажиб ибн Әбу Авдир және оның екі ұлы Абдулмалик пен Абдуррахман билік тізгінін қолдарына алып, өз аттарымен аталатын Амирилер дәуірін дүниеге әкелді. Ибн Әбу Амирдің жұлдызы негізінен II Хакам заманында-ақ жанған болатын. Зеректігі және Хакамның Басқ текті күңі (Хишамның анасы) Субхпен болған жақсы қатынасы арқылы кейбір маңызды басқармалық қызметтерге отырды және соңында сарайға еркін кіру мүмкіндігіне ие болды. Хакам өлген кезде азаттығын алған христиан текті құлдардан құралған сақалибаның халифалық таққа өлген халифаның бауыры Муғираны отырғызуға жасаған ұмтылыстың жолын кесіп, Хишамның таққа отыруын жүзеге асырды. Одан соң басқармалық механизмді өз бақылауына ала бастады және өзіне бәсекелес деп санаған мемлекеттік қызметтегі адамдардың көзін жойды. Одан соң арабтар мен сақалибаның санын азайту үшін әскердің көпшілігін жалдамалы бербер әскерінен жасақтады. Осылайша ол саяси билікті және әскерді өз бақылауына алды. Ибн Әбу Амирдің осы кезеңінде хажибтік (уәзір) мансабына ие болуына қарамастан өзіне Мансур лақабын беруі, өз атынан ақша бастырып, құтпа оқытуы және ресми жазуларды өз қолымен бекітуі оның іс жүзінде халифа ретінде әрекет еткендігін және билікті өз қолына алғандығын көрсетеді. Ибн Әбу Амир қол жеткізген мансабын шебер пайдалана білді және бір жағынан ел ішінде өзіне қарсы топ құрған қарсыластарын басса, келесі жағынан солтүстіктегі христиан корольдіктеріне жасаған жорықтарында үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Оның ізінен хажиб мансабына отырған ұлы Абдулмалик те елді үлкен жетістікпен биледі. Бірақ, 1008 жылы Абдулмаликтің орнына бауыры Абдуррахманның отыруымен Андалусияда III Абдуррахман тарапынан құрылған және сол күнге дейін жалғасын тапқан тұрақтылық бірден бұзылды. Мүнда Абдуррахманның асыра сілтеуінің де қатысы бар. Өйткені, әкесі мен бауырына қайшы түрде ол хажиб лауазымына қанағаттанбай, II Хишамды бас хажибтік лауазымын беруге мәжбүрлеген, тіпті, ең маңыздысы халифаның тақ мұрагері ретінде өзін таңдағанын алға тарта отырып, оның жазған хаттарын елдің барлық аймақтарына жіберген. Оның бұл әрекеттері әсіресе, әкесі мен бауырына наразы сақалиба мен Омайяд династиясының жақтастарын ашуландырды. Осы арада сандары арта түскен бербер әскерлері астамшылықтарымен Кордова халқының мазасын ала бастады. Осы наразылықтар соңында шегіне жетіп, бас көтерулерге жол ашты. Амирилер мен оларға бағынышты мемлекеттік қызметкерлер отырған Мадинату Захира талан-таражға түсіп жойылды. Абдуррахман бин Әбу Амир өлтірілді. Ал Халифа Хишам үлкен шығынға ұшырады. Осы көтерілістерден соң Андалусия, әсіресе, ел астанасы Кордова тәртіпсіздікке душар болды. Кордовалықтар және Омайяд жақтастары аталған династияның одан ары жалғасуы үшін II Мухаммад, Сулайман, ІҮ Абдуррахман сияқты адамдарды таққа отырғызғанмен олардың ешбірі елдегі тәртіпсіздікке нүкте қоя алмады.
1016 жылы Али әулетіннің өкілі ретінде қуатталатын шииттік Хаммудилер Омайяд династиясының әлсіздігін пайдаланып, Кордова мен тақты өз қолдарына алды. Бірақ бастапқыда байқалған тыныштыққа қарамастан олар да елдің негізгі пробеламаларын шеше алмады және соңында олар 1022 жылы Кордова халқы тарапынан елден қуылды. Бұдан кейінгі жеті жыл Омайяд династиясына тән адамдардың арасындағы тақ таласымен өтті. Осындай алауыздыққа деген сабыры таусылған Кордова басшылары мен халық халифалықты жойып, Омайяд әулетінің өкілдерін елден қуды да елді құрметті адамдардан құралған кеңестің басқаруына шешім қабылдады. Осылайша 756 жылы тәуелсіз әмірлік ретінде құрылған Андалусия Омайяд мемлекеті кұлады.
Ел тізгінін ұстайтын басшының болмауына орай Андалусия Омайяд мемлекетінің орнына үлкенді-кішілі бірнеше мемлекеттер құрылды және Андалусия тарихында Мулуку-т-Тауаиф деген атпен белгілі жаңа бір кезең басталды.
Мулуку-т-Тауаиф (1031-1090 ж..). Осы кезеңде пайда болған ұсақ мемлекеттердің нақты санын білу қиын. Андалусия Омайяд мемлекетінің құлауынан соң Кордовадан тысқары қалаларда өмір сүрген саны басым әулеттер өз тәуелсіздіктерін жариялады. Олардың кейбіріне мыналар жатады: Толедода Зуннунилер, Сағрулала өлкесінде Тужибилер мен Худилер, Бадахос (Баталиаус) пен маңайына Афтасилер, Севилья мен оның маңайына Аббадилер, Гранадада (Ғырнада) Зирилер. Сонымен қатар біршама кіші қала мен қамалдың орталық биліктен бөлінгендігі байқалады. Андалусияда орын алған саяси оқиғалардың ең маңыздыларының бірі - Мулуку-т-Тауаиф арасында басталған және салыстырмалы түрде жалғасын тапқан шайқастар. Бұл мүсылмандардың мейлінше әлсіреуіне әкеліп соқты және христиан корольдіктерінің реконкиста (Испанияны азат ету) әрекетін жүзеге асыруға мүмкіндік жасады. Алғаш рет 1057 жылы Кастилия корольі I Фернандо Бадахосқа шабуыл жасап, Афтасилерге, 1062 жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz