Қоршаған орта және табиғи радиация

1 Жалпы мәселелер
2 Радиацияның биологиялық әсері
3 Космостық сәулелену
4 Жердегі радиация
5 Табиги радиация қауіптілігі

Радиоактивті және иондаушы сәулелер, Жерде тіршілік пайда бол-ғанға дейін көп уақыт бүрын, ал космоста Жердің өзі пайда болмай түрьш болған. Ғалымдардың айтуынша, 20 миллиард жыл бүрын бар-лық бастауларға еебеп болған Үлкен жарылыс иондаушы сәулелерден басталған. Содан бері космостық кеңістік үнемі радиацияға толы, алрадиоактивті элементтер Жердің пайда болған сәтінен бастап, оның қүрамына кіреді. Радиоактивті заттар өте аз мөлшерде кез-келген тірі тканьде кездеседі. Адам радиоактивті қүбылысты осыдан 100 жыл-дан аз уақыт бүрын ғана әрі кездейсоқ ашқан.
1896 ж. француз ғалымы Анри Беккерель қүрамында ураны бар минерал кесегін, кедейсоқ, фотографиялық пластинкалар үстіне қал-дырған. Пластинкаларды шығарған кезде одан сөулелену іздері та-былған, оны Беккерель уранға байланыстырады. Жас химик Мария Кюри және оның күйеуі Пьер Кюри бүл қүбылысқа кеңіл бөледі. 1898 ж. олар уранның белгісіз себептерден басқа химиялық элемент-терге айланатынын анықтады. Бүл элементтердің бірін — полоний (Мария отанының қүрметіне), ал екіншісін — радий (лат. сәуле шыға-рушы) деп атады. 1895 ж. неміс физигі Вильгельм Рентген де рентген сөулелерін кездейсоқ ашқанын айта кету қажет.
Өздерінің жаңалық ашқан сәтінен бастап ғальшдар иондаушы ра-диацияның теріс өсерімен кездесті. 1895 жылы Рентгеннің көмекшісі В. Груббе рентген сәулесімен жүмыс істеу кезінде қолын күйдіріп алды. Радий бар шыны сауытты қалтасына салған Беккерель, тері күйігін алды. Мария Кюри соуле ауруынан қайтыс болды. Радиоактивті материалдармен жүмыс істеген 336 адам соулелену әсерінен қайтыс болды. Ал 1945 ж. ғылыми ізденістер нәтижесі Хиросима мен Нага-сакиде атом бомбасын қолданумен аяқталды.
Бүл салада ғылыми зерттеулердің негізгі нысаны атом құрылысы болды. Қазіргі кезде атом ядродан және айналып жүретін электрондар-дан түратыны анықталған. Үлкендігі атом көлемінен 100 мың есе кіші болғанымен, ядро тығыздығы өте жоғары. Атом ядросы протон мен нейтроннан түрады.
Протон оң зарядты және оның саны атомның қай химиялық элементке жататынын көрсетеді. Сутегі атомының ядросында бір протон болса, отгегіңде — сегіз. Атомдағы электроңцар саны ядродағы протондар санына тең, әрі элетрондар теріс зарядты, сондықтан түтас атом нейт-ралды (бейтарап).
Протондармен берге ядрода басқа да бөлшектер — нейтрондар болады , олар нейтралды зарядты. Ядроларында протон саны бірдей, бірақ нейтрондар саны өр түрлі атомдар бір элементтің әр түрлі түрлеріне жатады да, осы элементтің изотоптары деп аталады. Мысалы, уран-238 ядросында 92 протон және 146 нейтрон, ал уран-235 ядросында 92 протон, 143 нейтрон бар. Осындай изотоптар ядросы нуклид деп аталады.