Қазіргі кездегі Күрд мәселесін жүйелі және кешенді түрде зерттеу мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I ТАРАУ. КҮРД МӘСЕЛЕСІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ
ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ МЕН ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1. Күрд этносының қалыптасу процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.2. ХХ ғасырдың I.ші жартысындағы күрд мәселесі
өзектілігінің артуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
1.3. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі күрд диаспораларының дамуы ... 27
II ТАРАУ. ХХ ҒАСЫРДЫҢ 90.ШЫ ЖЫЛДАРЫНАН ҚАЗІРГІ КЕЗГЕ ДЕЙІНГІ КҮРД МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... 33
2.1. ХХ ғасырдың аяғы ХХІ ғасырдың басындағы күрд эпопеясы ... ... ... ... ... 33
2.2. Қазіргі кездегі күрд қозғалыстары және Түркиядағы күрд сеператизмі... 39
2.3. Күрд мәселесін шешудегі халықаралық қауымдастықтың ұстанымы ... . 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
I ТАРАУ. КҮРД МӘСЕЛЕСІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ
ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ МЕН ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1. Күрд этносының қалыптасу процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.2. ХХ ғасырдың I.ші жартысындағы күрд мәселесі
өзектілігінің артуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
1.3. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі күрд диаспораларының дамуы ... 27
II ТАРАУ. ХХ ҒАСЫРДЫҢ 90.ШЫ ЖЫЛДАРЫНАН ҚАЗІРГІ КЕЗГЕ ДЕЙІНГІ КҮРД МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... 33
2.1. ХХ ғасырдың аяғы ХХІ ғасырдың басындағы күрд эпопеясы ... ... ... ... ... 33
2.2. Қазіргі кездегі күрд қозғалыстары және Түркиядағы күрд сеператизмі... 39
2.3. Күрд мәселесін шешудегі халықаралық қауымдастықтың ұстанымы ... . 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі күні әлемдік қоғамдастықтың саяси, экономикалық, рухани өмірлері мен әскери қауіпсіздік саласында болып жатқан халықаралық күрделі өзгерістер халықаралық қатынастарда жаңа жүйе құрылды деген тұжырымдаманы шығарды. Бүгін әлемде ұлы географиялық ашылулар заманындағы геосаяси өзгерістерге бара-бар бүкіл дүниежүзілік маңызы бар саяси процестер жүріп жатыр. Стратегиялық тұрғыда аса маңызды Еуразия құрлығында жетпіс жылдан астам уақыт бойы өмір сүріп келген Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының ыдырап, жаңа тәуелсіз жас мемлекеттердің пайда болуы, дүниенің екі шектілігі тәртібінің бұзылуы, ондаған жылдар бойы қалыптасқан халықаралық қатынастар жүйесіне түпкілікті бетбұрыстар мен әлемдік геосаясатқа үлкен өзгерістерді алып келді.
2001 жылғы қыркүйекте Бүкіләлемдік сауда үйінің алып ғимаратына, Пентагонға бір мезетте берілген террористік соққылар бүкіл адамзатқа ерекше ықпал етті. Бұл оқиғалар әлемдік теке-тірестің шегіне жеткендігін айғақтады. Джордж Буш кіші бастаған АҚШ әкімшілігі «халықаралық терроризмге» қарсы соғыс жариялады. Осыған байланысты Н.Ә.Назарбаев «Сындарлы он жыл» кітабында былай жазады: «Терроризм, сепаратизм, экстремизм дегеніміз – соғыс. Демек кез келген соғыстағы сияқты, біз, антитеррорлық коалиция мен ерікті елдер ынтымақтастығының мүшесі ретінде қару қолданбай отыра алмаймыз»[1].
Қазіргі кездегі халықаралық күрделі өзгерістер Таяу Шығыс аймағын айналып өтпеді. Таяу Шығыс – геосаяси, геостратегиялық және экономикалық тұрғылардан аса маңызды аймақ, халықаралық қауіпсіздіктің мәселелері мен қауіптердің басты қайнар көзі болып табылады. Жаппай қырып жоятын қарудың таралу қаупі, халықаралық терроризмнің қаупі, дербестігін аламаған ұлттардың бар болуы, палестина-израильдік қақтығыстың реттелмегендігі Таяу Шығыс аймағын қазіргі таңдағы әлемнің ең тұрақсыз нүктесіне айналдырды. Аталмыш аймақтағы жағдайдың одан әрі қиындауы бүкіл әлемдегі ахуалды тұрақсыздандыруы мүмкін. Таяушығыстық мемлекеттерде экономикалық, әлеуметтік және саяси өзгертулерді жүзеге асыру қажеттілігі қазіргі таңда аймақтың дағдарыстық жағдайдан шығудың басты шарты ретінде қарастырылуда. Әрине бұл өзгерістерде күрд ұлтының мәселесі шет қалмай, шешуші факторлардың бірі болып табылуы мүмкін.
«Күрд мәселесіне» жеке мемлекеттің ішіндегі ұлтаралық қақтығыс немесе бейбіт келісімдер нәтижесінде шешімін табатын екі мемлекет арасындағы даулы территория деп анықтама беруге болмайды. Күрд мәселесі әлемнің көшбасшы елдерінің мұнай және оны тасымалдау инфрақұрылымы жөніндегі даулы мүдделері түйіскен территорияда күрдтердің Күрдістан мемлекетін құру талпынысымен байланысты құқықтық, әскери-саяси, экономикалық, гуманитарлық мәселелер кешені болып табылады. Күрд мәселесі – ол Осман империясы құлағаннан кейін 4 мемлекет арасында бөлініске түскен 40 миллионға жуық халықтың тағдыры. Содан бері күрд халқы өзінің егемендігі мен тәуелсіздігі үшін үздіксіз күресуде.
2001 жылғы қыркүйекте Бүкіләлемдік сауда үйінің алып ғимаратына, Пентагонға бір мезетте берілген террористік соққылар бүкіл адамзатқа ерекше ықпал етті. Бұл оқиғалар әлемдік теке-тірестің шегіне жеткендігін айғақтады. Джордж Буш кіші бастаған АҚШ әкімшілігі «халықаралық терроризмге» қарсы соғыс жариялады. Осыған байланысты Н.Ә.Назарбаев «Сындарлы он жыл» кітабында былай жазады: «Терроризм, сепаратизм, экстремизм дегеніміз – соғыс. Демек кез келген соғыстағы сияқты, біз, антитеррорлық коалиция мен ерікті елдер ынтымақтастығының мүшесі ретінде қару қолданбай отыра алмаймыз»[1].
Қазіргі кездегі халықаралық күрделі өзгерістер Таяу Шығыс аймағын айналып өтпеді. Таяу Шығыс – геосаяси, геостратегиялық және экономикалық тұрғылардан аса маңызды аймақ, халықаралық қауіпсіздіктің мәселелері мен қауіптердің басты қайнар көзі болып табылады. Жаппай қырып жоятын қарудың таралу қаупі, халықаралық терроризмнің қаупі, дербестігін аламаған ұлттардың бар болуы, палестина-израильдік қақтығыстың реттелмегендігі Таяу Шығыс аймағын қазіргі таңдағы әлемнің ең тұрақсыз нүктесіне айналдырды. Аталмыш аймақтағы жағдайдың одан әрі қиындауы бүкіл әлемдегі ахуалды тұрақсыздандыруы мүмкін. Таяушығыстық мемлекеттерде экономикалық, әлеуметтік және саяси өзгертулерді жүзеге асыру қажеттілігі қазіргі таңда аймақтың дағдарыстық жағдайдан шығудың басты шарты ретінде қарастырылуда. Әрине бұл өзгерістерде күрд ұлтының мәселесі шет қалмай, шешуші факторлардың бірі болып табылуы мүмкін.
«Күрд мәселесіне» жеке мемлекеттің ішіндегі ұлтаралық қақтығыс немесе бейбіт келісімдер нәтижесінде шешімін табатын екі мемлекет арасындағы даулы территория деп анықтама беруге болмайды. Күрд мәселесі әлемнің көшбасшы елдерінің мұнай және оны тасымалдау инфрақұрылымы жөніндегі даулы мүдделері түйіскен территорияда күрдтердің Күрдістан мемлекетін құру талпынысымен байланысты құқықтық, әскери-саяси, экономикалық, гуманитарлық мәселелер кешені болып табылады. Күрд мәселесі – ол Осман империясы құлағаннан кейін 4 мемлекет арасында бөлініске түскен 40 миллионға жуық халықтың тағдыры. Содан бері күрд халқы өзінің егемендігі мен тәуелсіздігі үшін үздіксіз күресуде.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I ТАРАУ. КҮРД МӘСЕЛЕСІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ
ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ МЕН
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... . 9
1. Күрд этносының қалыптасу
процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
2. ХХ ғасырдың I–ші жартысындағы күрд мәселесі
өзектілігінің
артуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 20
3. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі күрд диаспораларының дамуы ... 27
II ТАРАУ. ХХ ҒАСЫРДЫҢ 90-ШЫ ЖЫЛДАРЫНАН ҚАЗІРГІ КЕЗГЕ ДЕЙІНГІ
КҮРД МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... 33
2.1. ХХ ғасырдың аяғы ХХІ ғасырдың басындағы күрд
эпопеясы ... ... ... ... ... 33
2.2. Қазіргі кездегі күрд қозғалыстары және Түркиядағы күрд
сеператизмі... 39
2.3. Күрд мәселесін шешудегі халықаралық қауымдастықтың ұстанымы ... .
46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі күні әлемдік қоғамдастықтың саяси,
экономикалық, рухани өмірлері мен әскери қауіпсіздік саласында болып жатқан
халықаралық күрделі өзгерістер халықаралық қатынастарда жаңа жүйе құрылды
деген тұжырымдаманы шығарды. Бүгін әлемде ұлы географиялық ашылулар
заманындағы геосаяси өзгерістерге бара-бар бүкіл дүниежүзілік маңызы бар
саяси процестер жүріп жатыр. Стратегиялық тұрғыда аса маңызды Еуразия
құрлығында жетпіс жылдан астам уақыт бойы өмір сүріп келген Кеңестік
Социалистік Республикалар Одағының ыдырап, жаңа тәуелсіз жас мемлекеттердің
пайда болуы, дүниенің екі шектілігі тәртібінің бұзылуы, ондаған жылдар бойы
қалыптасқан халықаралық қатынастар жүйесіне түпкілікті бетбұрыстар мен
әлемдік геосаясатқа үлкен өзгерістерді алып келді.
2001 жылғы қыркүйекте Бүкіләлемдік сауда үйінің алып ғимаратына,
Пентагонға бір мезетте берілген террористік соққылар бүкіл адамзатқа ерекше
ықпал етті. Бұл оқиғалар әлемдік теке-тірестің шегіне жеткендігін
айғақтады. Джордж Буш кіші бастаған АҚШ әкімшілігі халықаралық
терроризмге қарсы соғыс жариялады. Осыған байланысты Н.Ә.Назарбаев
Сындарлы он жыл кітабында былай жазады: Терроризм, сепаратизм,
экстремизм дегеніміз – соғыс. Демек кез келген соғыстағы сияқты, біз,
антитеррорлық коалиция мен ерікті елдер ынтымақтастығының мүшесі ретінде
қару қолданбай отыра алмаймыз[1].
Қазіргі кездегі халықаралық күрделі өзгерістер Таяу Шығыс аймағын
айналып өтпеді. Таяу Шығыс – геосаяси, геостратегиялық және экономикалық
тұрғылардан аса маңызды аймақ, халықаралық қауіпсіздіктің мәселелері мен
қауіптердің басты қайнар көзі болып табылады. Жаппай қырып жоятын қарудың
таралу қаупі, халықаралық терроризмнің қаупі, дербестігін аламаған
ұлттардың бар болуы, палестина-израильдік қақтығыстың реттелмегендігі Таяу
Шығыс аймағын қазіргі таңдағы әлемнің ең тұрақсыз нүктесіне айналдырды.
Аталмыш аймақтағы жағдайдың одан әрі қиындауы бүкіл әлемдегі ахуалды
тұрақсыздандыруы мүмкін. Таяушығыстық мемлекеттерде экономикалық,
әлеуметтік және саяси өзгертулерді жүзеге асыру қажеттілігі қазіргі таңда
аймақтың дағдарыстық жағдайдан шығудың басты шарты ретінде қарастырылуда.
Әрине бұл өзгерістерде күрд ұлтының мәселесі шет қалмай, шешуші
факторлардың бірі болып табылуы мүмкін.
Күрд мәселесіне жеке мемлекеттің ішіндегі ұлтаралық қақтығыс немесе
бейбіт келісімдер нәтижесінде шешімін табатын екі мемлекет арасындағы даулы
территория деп анықтама беруге болмайды. Күрд мәселесі әлемнің көшбасшы
елдерінің мұнай және оны тасымалдау инфрақұрылымы жөніндегі даулы
мүдделері түйіскен территорияда күрдтердің Күрдістан мемлекетін құру
талпынысымен байланысты құқықтық, әскери-саяси, экономикалық, гуманитарлық
мәселелер кешені болып табылады. Күрд мәселесі – ол Осман империясы
құлағаннан кейін 4 мемлекет арасында бөлініске түскен 40 миллионға жуық
халықтың тағдыры. Содан бері күрд халқы өзінің егемендігі мен тәуелсіздігі
үшін үздіксіз күресуде. Ұлттың өзін-өзі тануының дамуы -
күрд демократиялық қозғалысының басты факторы. Бұл процестің дамуындағы
тарихи жағдайлардың өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден, территориялық
біркелкіліктің болмауы, күрд халқының біртұтастығының Түркия, Иран, Ирак
және Сирия мемлекеттерінің арасында бөлінуі; екіншіден, күрдтердің билеуші
жақ тарапынан және Батыс елдері, әсіресе АҚШ тарапынан зардап шегуі;
үшіншіден, түрік билеушілерінің реакциялық саясатының тірегі және одақтасы
болып табылатын күрд феодалдарының, шейхтарының қатаң эксплуатациясы. Күрд
мәселесі геосаяси маңызы бар, қазіргі тарихтағы ірі этникалық дағдарыс
болып табылады. Егер бірнеше жыл бұрын бұл мәселе көпке мәлім болмаса,
қазір бүкіл Еуропа елдері мен әлем державаларының назарын аудартқан мәселе.
Ең алдымен, әлемнің бұл аймағы үлкен соғыстардың ошағы болып табылады. Күрд
мәселесі Шығыс елдерінде үлкен геосаяси маңыздылыққа ие.
Күрдістан Таяу Шығыс аймағында геосаяси және геостратегиялық маңызды
территорияда орналасқан. Ал күрдтердің ұлт-азаттық күресі күрд мәселесін
әлемдік саясаттың өзекті мәселелерінің біріне айналдыруда. Күрдістанның
географиялық орналасуының ерекшелігі оның нақты заңды және физикалық
тіркелген саяси шекарасының болмауы. Бұл территорияның көлемі үнемі тарихи
факторлардың әсерінен өзгеріп отырды. Күрдістан атауы (күрд мемлекеті)
бұл мемлекетке қатысты атау емес, тек этникалық территорияның ғана атауы.
Қазіргі Күрдістан Батыс Азия (таяушығыс) аймағының ортасында
орналасқан. Территориясы солтүстік және оңтүстік батысында Қара теңіз және
Жерорта теңізімен, ал солтүстік және оңтүстік шығыста Каспий теңізі мен
Парсы шығанағымен шектескен территорияның дәл орталығында орналасқан. Жер
көлемі – 450 мың шаршы шақырым. Түркияның құрамына – 200 мың шаршы шақырым,
Иран – 160 мың шаршы шақырым, Ирак құрамына – 75 мың шаршы шақырым, Сирия
құрамына – 15 мың шаршы шақырым кіреді.
Қазіргі таңда Күрдістанның маңыздылығын арттыратын бірнеше факторлар
пайда болды, олардың қатарында:
Біріншіден, күрдтердің Таяу шығыстағы геостратегиялық жағынан ең
маңызды территорияда орналасуы, яғни әлемнің ресурстарға бай және ең
қақтығысты аймақта орналасуы, әлем державалары қызығушылығының арту
факторы. Оны барлық жағынан дерлік ислам фундаменталистері мен араб
ұлтшылдары тұрақтанған мемлекеттермен қоршалып жатыр.
Екіншіден, Күрдістан бай экономикалық потенциалға ие. Оның негізін
мұнай қоры құрайды. Бұл территориядан өтетін мұнай құбырлары Еуропа мен
Азияға тез арада мұнай жеткізуге қолайлы жағдай туғызады. Қосымша
экономикалық басымдық ол оның Тигр өзені бойында орналасқан
гидроресурстары. Сондықтан күрд мәселесін зерттеу Таяу және Орта Шығыстағы
жағдайды болжауда және анализдеуде маңызды элемент болып табылады.
Зерттеудің нысаны Таяу Шығыста қоныстанған күрд халқының мәселелері.
Олардың қоныстанған аймақтарындағы күрд қозғалыстарына тарихи шолу жасап,
бүгінгі күнгі әлемнің жүргізіп отырған саясатын зерттеу.
Зерттеу пәні. Этнос аралық қатынастар – қазіргі халықаралық
қатынастардағы көп қырлы, көп деңгейлі және кешенді процесі. Қазіргі
кездегі ұлттық экономикалық және саяси жүйелердің ғаламдасу мен
интернационалдану процестерімен байланысты шынайы өзгерістер, халықаралық
қатынастарда туындаған құбылыстарды тұжырымдамалық тұрғыдан ой елегінен
өткізу қажеттігін туғызады. Н.Ә.Назарбаев өзінің Ғасырлар тоғысында атты
кітабында: қоғамның дамуымен ұлттық, этностық фактордың рөлі азайып қана
қоймай, одан әрі елеулі түрде ұлғайғанына тарих куә, – деп жазады.[2]
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазіргі кездегі Күрд мәселесін жүйелі және
кешенді түрде зерттеу маңызды болып табылады.
Осы мақсатқа жету барысында төмендегі міндеттер қойылды:
• Күрд этносының қалыптасу процесіне тарихи шолу жасау;
• ХХ ғасырдың I–ші жартысындағы күрд мәселесі өзектілігінің артуын
талдау;
• Биполярлық жүйедегі күрд диаспораларының дамуын сараптау;
• ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан қазіргі кезге дейінгі күрд мәселесін
ашып көрсету;
• Қазіргі кездегі күрд қозғалыстарын толық қарастыру;
• Күрд мәселесін шешудегі халықаралық қауымдастықтың ұстанымын
қарастыру.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері Күрд этносының пайда болып
қалыптасу кезеңінен бастап бүгінгі күнге дейінгі яғни ХХІ ғасырдың басына
дейінгі аралықты қамтиды.
Зерттеу жұмысының қолданыстық маңыздылығы оның өзектілігі мен
маңыздылығымен тікелей байланысты. Бітіру жұмысындағы материалдар ҚР сыртқы
саясатын зерттеушілерге, Таяу Шығыс пен ҚР арасындағы саясатын зерттеуге
қызығушылық танытқан зерттеушілерге маңызы зор.
Сонымен бірге, зерттеу жұмысының негізгі жағдайларын халықаралық
қатынастар, аймақты зерттеу мамандықтарының оқу үрдісінде, жоғары оқу
орындарында оқу курстарын жасауда пайдалануға болады.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы: Таяу Шығыста қоныстанған күрд
халқының тәуелсіздік жолындағы күресін жаһандану жағдайында сараланып, оның
даму кезеңдері, мәселенің болашағы жүйелі түрде талқыланды. Төрт елде
орналасқан күрд этносының аймақтық қатынастардағы алатын орны мен маңызы
зерттелді.
Төрт елдегі күрдтердің арасындағы саяси, әскери және қауіпсіздік
саласындағы ынтымақтастықтың негізгі қағидалары, сипаты мен ерекшеліктері
анықталды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдамалар:
1. Күрд халқының қалыптасу тарихын зерделеу. Тарихи оқиғаларды
салыстыру арқылы бүгінгі қалыптасқан саяси оқиғаларды талдау,
Севр келісімінен кейінгі саяси оқиғалар.
2. ХХ ғасырдың 50 жылдары әлемде жаңа саяси бағыттар қалыптасты.
Мұндай саяси өзгерістер күрд халқын да айналып өткен жоқ.
Жаңа саяси партиялар мен қозғалыстар қалыптасты. Осы
қозғалыстардың бағыттарын зерттеу;
3. Аймақтағы батыс пен шығыс саясатының таяу шығыстағы саясатына
тоқталып, оның күрд этносына тигізген әсері. Себебі, күрд
этносы қоныстанған аймақ әлемдегі бірден-бір табиғи қорларға
бай аймақтардың бірі болып табылады. Батыс әлемі бұл аймақты
келесі факторларға негідеген: Таяу Шығыстан лаңкестіке, діни
экстремизм және т.б. төнген қауіпке қарсы аймақ ретінде,
шикізат көзі, аймақтағы ықпалын ұстап қалу саясатын саралау;
4. ХХ ғасырдың 90-шы жылдары Ирак аймағында қалыптасқан саяси
жағдайдың, осы аймақтағы күрд этносының саяси биліктегі орнын
түпкілікті өзгертті, осы саяси қозғалысты анықтау;
5. Қазіргі кездегі Түркия аймағындағы күрд мәселесіне байланысты
саяси оқиғаларды зерттеу Оджалан саясатының күрд қозғалысына
жаңаша көзқарасының қалыптасуындағы ролі мен маңыздылығын
зерттеу;
6. Күрд мәселесін шешудегі халықаралық қауымдастықтың ұстанымын
қарастыру. Иранның Еуропа елдерінің сыртқы саясатындағы ролі.
Сәйкесінше, күрд этносының талаптарына шолу жасап, талдау;
Бітіру жұмысының деректік негіздері. Аталмыш бітіру жұмысының деректік
негіздерін бітіруші төмендегідей топтарға топтастырады.
Деректердің бірінші тобына ХХ ғасырдың I–ші жартысы мен биполярлық
жүйедегі күрд диаспораларының дамуы кезеңіндегі және ХХ ғасырдың 90-шы
жылдарынан қазіргі кезге дейінгі күрд мәселесіне қатысты, күрд мәселесін
шешудегі халықаралық қауымдастықтың ұстанымынына қатысты дипломатиялық
құжаттар мен заң актілері жатады. Бұл деректердің ішінен негізінен тарихи
құжаттар 1514 жылғы Осман империясы мен Иран арасындағы Карс Ширин
келісімі[3]; 1639 жылғы түрік-иран трактаты[4]; 1920 жылғы Севр және 1923
жылғы Лозан келісімдері[5-6]; 1974 жылы Ирактағы күрд автономиясы туралы
құжат[7]; БҰҰ жарғысы және резолюциялары[8]; Ирак конституциясы және күрд
автономиясы туралы құжаттарына[9-10] қатысты деректерді атап өтуге болады.
Деректердің екінші тобын белгілі мемлекет және халықаралық ұйымдар
басшылары мен дипломаттардың сөйлеген сөздері құрайды. Бұл деректердің
ішінде Түркияның мемлекет және басшылары Тайып Эрдоған[11], Абдулла
Гюль[12], Ирак президенті Джелал Талабани[13] және премьер-министр Нури-әл-
Малики[14], ақ үй басшысы болған кіші Дж.Буштың[15] күрд мәселесіне
байланысты сөйлеген сөздерін, БҰҰ-ның Бас хатшыларының атап айтсақ Кофи
Аннан[16], Пан Ги Мун[17] аз ұлттар мен Иракқа қатысты айтылған сөздерін
ерекше атауға болады.
Деректердің үшінші тобын мемуарлар мен естеліктер құрайды. Бұл
деректердің қатарында АҚШ мемлекеттік қайраткерлері Мадлен Олбрайт[18], З.
Бжезинский[19], Г. Киссинджердің[20] естеліктерін ерекше атап өткен жөн.
Бұл деректер Таяу Шығыс аймағындағы қалыптасқан геосаяси жағдайды және
аймақ елдеріндегі этникалық мәселелерді, аймақ елдері мен АҚШ қатынастарын
терең зерттеуге көмектеседі.
Деректердің төртінші тобын түркиялық, отандық, ресейлік және шет елдік
Бұқаралық ақпарат құралдарының деректері және қазіргі кездегі интернет
сайттарындағы мәліметтер қалыптастырады. [21-27]
Деректерді пайдалану жұмыстың алдына қойған мәселелерді мейлінше толық
зерттеуге және жұмыстың мақсаттары мен міндеттерін ашуға мүмкіндік бергені
сөзсіз.
Тарихнама. Күрд мәселесі бойынша ауқымды ғылыми-зерттеу сипатындағы
әдебиеттер бар. Күрд этносының пайда болып қалыптасу кезеңінен бастап
бүгінгі күнге дейінгі яғни ХХІ ғасырдың басына дейінгі аралықта жарық
көрген тарихнамалық деректерді автор шартты түрде отандық, ресейлік және
шет елдік деп бөледі.
Отандық зерттеулер ішінде Таяу шығыстағы жағдай және күрд мәселесі туралы
еңбектердің қатарында Н.Надиров[28], Е. Пастухов[29],
М.Лаумулин[30] сынды Қазақстандық зерттеулер негізінен Қазақстан мен Таяу
шығыс елдері арасындағы қатынастарын және діни, этникалық татулық, Таяу
шығыс аймағындағы қақтығыстарға, күрд мәселесіне байланысты Қазақстанның
ұстанымына көбірек көңіл бөледі.
Ресейлік авторларды ресейлік және кеңестік зерттеушілер деп екіге
бөлуге болады. Кеңестік тарихшылар негізінен күрд этносының қалыптасуына
және ХХ ғасырдың I–ші жартысындағы күрд мәселесінің өзектілігіне, КСРО мен
Таяу шығыс елдері арасындағы қарым қатынастарын зерттеуге көңіл бөлсе,
қазіргі ресейлік зерттеушілер ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан қазіргі кезге
дейінгі күрд мәселесіне қатысты, күрд мәселесін шешудегі халықаралық
қауымдастықтың ұстанымынына қатысты, Таяу шығыс аймағындағы қауіпсіздікті
қамтамасыз етудегі Ресей рөлін, ХХІ ғасырдағы АҚШ-тың күрд мәселесіне
қатысты ұстанымын және күрдтердің өзекті деген мәселелерін зерттеп,
сараптайды. Кеңестік-ресейлік авторлардың ішінен төмендегілерді атап өтуге
болады: В.Никитин[31], В.Ф.Минорский[32], О.Л. Вильчевский[33],
Т.Ф.Аристова[34], Н.А.Халфин[35], М.С.Лазарев[36], М.А.Гасратян[37],
Ш.Х.Мгои[38], О.И.Жигалина[39], С. Галямов [40], Е.М.Примаков[41],
В. Гусейнов[42].
Күрд мәселесін зерттеген шет елдік авторларға келетін болсақ, ағылшындық
зерттеушілер С.Дж.Эдмондс[43], А. Сафрастьянды[44] атауға болады.
Ағылшындық С.Дж. Эдмонс өзінің Какаи кітабында жеке күрдтер, түріктер,
арабтар деп аталатын тарауында күрдтер тарихын, мәдениетін, дінін
қарастырған. Американдық зерттеушілер негізінен Таяу шығыс аймағындағы
мұнай факторы мен аймақ елдерін демократизациялауға байланысты АҚШ
ұстанымын, күрдтердің XIX-XX ғасырлардағы тарихын, қазіргі кездегі
аймақтағы күрд факторына көңіл бөледі. Атап айтсақ Мадлен Олбрайт[18],
Г.Киссинджер[20], З.Бжезинскийдің[19] еңбектерінде көрсетілген. Қазіргі
күрд мәселесінің тарихнамасын сараптауда автор сонымен бірге проблемалық
принципті пайдаланды. Бұл принципке сәйкес қазіргі жарық көрген еңбектерді
төмендегідей топтарға бөлуге болады:
Күрд этносының қалыптасу процесіндегі мәселелер; ХХ ғасырдың I–ші
жартысындағы күрд мәселесі өзектілігінің артуы мәселесі; Биполярлық
жүйедегі күрд диаспораларының дамуын дұрыс сараптау; ХХ ғасырдың 90-шы
жылдарынан қазіргі кезге дейінгі күрд мәселесін ашып көрсету; Күрд
мәселесін шешудегі халықаралық қауымдастықтың ұстанымын қарастыру.
Бітіру жұмысының теориялық әдістемелік негіздері. Аталмыш бітіру
жұмысының теориялық әдістемелік негіздерін жалпы ғылыми әдістер құрайды.
Мұның ішінде автор тарихи салыстырмалы әдісті, контент-анализ әдісін және
социялогиялық әдісті пайдаланды.
Тарихи салымтырмалы әдіс күрд ұлтының қалыптасу эволюциясын анықтауға
көмектеседі. Контент анализ әдісі қазіргі күрд мәселесін шешудің негізгі
бағыттарын анықтайды. Ал социологиялық әдіс күрдтердің Таяу және Орта шығыс
елдерінің ішкі саяси жүйесіндегі орнын зерттеуге көмектеседі.
Бітіру жұмысы құрылымы. Бітіру жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
және пайдаланған әдебиеттерден тұрады. Бітіру жұмысы жалпы көлемі ...
бет.
I ТАРАУ. КҮРД МӘСЕЛЕСІНІҢ ТАРИХИ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ МЕН ДАМУЫ
1. Күрд этносының қалыптасуы
Қазіргі кезге дейін күрд халқының тарихы басқа Азия халықтарымен
салыстырғанда өте аз зерттелген. Оның өзіндік себептері бар. Әртүрлі
себептерге байланысты күрдтер өз мемлекетін құра алмады. Ортағасырлардың
өзінде олардың территориясын Осман империясы мен Иран өзара бөліп алған
еді. Ал ХІХғ. бірінші жартысында біраз бөлігі Ресейдің қол астына өтті.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін күрдтер мекендейтін бірқатар жерлер
Ирак пен Сирияның қол астына өтеді. Бұл өз кезегінде олардың тарихын
зерттеуге едәуір кедергі келтірді. Күрдтердің тарихи пайда болуы мен оның
этнос болып қалыптасуы мәселесі және тарихы өз зерттеушісін әлі күтіп жүр.
Күрдтер – Алдыңғы Азияны мекендейтін ежелгі халықтардың бірі. Күрд
атауы б.з.д. 400 ж. грек жазушысы Ксенофонттың жазбаларында кездеседі
екен. Алайда көне шумерлік естеліктерге сүйенсек, гутей, кутии немесе
куртии атымен белгілі тайпалар б.з.д. 2 мың жыл бұрын Тигр өзенінің орталық
сағасындағы аудандарды, Бохтан облысынан Гуди тауларына дейінгі және
Безабдудан (арабшадан Джезират Ибн Омар) әрі қарай шығыстағы Загроса
тауларына дейінгі аудандарды, Солтүстік Месопотамияны алып жатқан. Загроса
тауының оңтүстігінен Вавилонға (Аккад) төмендеген кассит деп аталатын туыс
тайпаларының басқа тобы оларды алты жүз жыл (б.з.д. 1800-1200ж.ж.) бойына
басқарған. Көптеген күрдтанушы зерттеушілер осы алғашқы күрд тайпалары бұл
таулы аймақтарды мекендеген алғашқы көне халықтардың бірі болғандығын жоққа
шығармайды. Күрд этногенезі 3-4ғ.ғ. Солтүстік Месопотамияның ежелгі
тұрғындарымен осында кейінірек көшіп келген Иран тайпаларының араласуы
нәтижесінде қалыптасты. Ұлт болып қалыптасуы араб халифаты тұсында
басталып, селжұқ әулеті тұсында жалғасын тапқан[40].
Ассириялықтар мен исламға дейінгі дәуірдегі арабтардың күрдтерді
карду деп атауы, армияндардың гуртух деуі, ал гректер мен римдік
классиктердің кардухи немесе кирти деп атауы күрдтердің тарихын
шиеліністіріп жіберді. Осыған байланысты ағылшын күрдтанушысы А.Сафрастьян
өзінің Курды, их происхождение и история атты кітабында былай жазады:
Күрд тайпалары шумер әулеттеріне қарсы соғысқан... Хетт патшасы
Суппилулиум (б.з.д. 1370 ж.) оларды гурд деп атаған және Гира құдайымен
байланыстырған. Найыр конфедерациясының басты құрам бөлігі ретінде олар
ассириялықтардың ұлы патшаларымен (Салманасар және басқа да патшалармен)
күресіп, Ниневия мен Вавилонды құлатуда Ксерокс пен Кирге көмектескен[40].
Кейін Кир және Дарий сияқты парсы патшаларының құрамы кезінде ішкі саясатта
күрдтер маңызды рөл атқарған.
Күрд халқының қалыптасу процесі басқа халықтардағы сияқты,
орталықтанған біртұтас мемлекетке бірігу тенденциясы болған жоқ. Күрдістан
(күрдтер елі) атауы нақты мемлекетке қатысты емес, күрдтер көпшілікті
құрайтын территорияларға қатысты айтылған термин [45]. Мемлекет болып
бірігуіне бірнеше факторлар кедергі келтірді, біріншіден, арабтардың жаулап
алуы және күрдтерге зорлап ислам дінін енгізуі. Исламның алғашқы дәуірінде
діни таным ұлттық сана-сезімнен үстем болды. Одан кейінгі уақыттарда да
ислам дінінің әмбебап идеялары рассалық (нәсілдік) түсініктерді кейінгі
сатыларға ығыстырып отырды. Екіншіден, Күрдістан таяушығыстағы
геостратегиялық жағынан ең маңызды территорияда орналасқандықтан, оның
көршілері мен ұлы империялар өте қызыққан. Сөйтіп бұл ірі мемлекеттер
Күрдістанды иемдену үшін көп соғыстар жүргізіп, күрд жерлері бітіспес соғыс
алаңына айналды. VII-ІХ ғ.ғ. аралығында оның территориялары араб
халифатының құрамына еніп, түрік-моңғол көшпенділерінің бірталай жорықтарын
басынан өткізді. А.Сафрастьянның айтуы бойынша: олардың территориясын
оккупациялаған (VII-ІХ ғ.ғ.) арабтарға күрдтер бағынбаған. Тәуелсіз дерлік
Шехризура (ХІ-ХVI ғ.ғ.) және Мерванид (Диярбакыр) күрд корольдіктері ХІ ғ.
монғол мен селжұқтар тарапынан құлатылған[46].
Бұл кезеңде күрдтер бірнеше рет ықпалды билеушілердің басшылығымен
тәуелсіздікке ұмтылды. Олардың кейбірі жартылайтәуелсіз мемлекет құрып,
үлкен территорияларды ұзақ уақыт бойына иемденіп отырды. Мысалы: оңтүстік-
шығыс Күрдістанды иемденген Хасанвайхид мемлекеті 959-1015ж.ж., оңтүстік-
батыс Күрдістанды (Диярбакыр мен Джазира аудандары) билеген Марванидтер 985-
1085 ж.ж., Закавказьяны иеленген Шаддадит елі 951-1088 ж.ж. Күрдтер
өздерінің қуаттылығына Эрбильден шыққан атақты, даңқты Саладин (1169-
1193ж.ж.) тұсында қол жеткізді. Саладин құрамына таяушығыс халықтарымен
қатар күрд тайпаларының біразы кірген Аюбит (1169-1252 ж.ж.) мемлекетін
құрған. Аюбит хандығына Египет, Сирия, Йемен, Палестина, Орталық және
Оңтүстік-шығыс Күрдістан территориялары кірді. Саладин крест жорықтары
кезінде өзін батыр, намысты, өнерлі мемлекет қайраткері ретінде көрсетті.
Крест жорықтарына сәтті тойтарыс берген бірден-бір ірі қайраткер болды.
Саладин тұсында яғни ХІІ ғ. күрдтер өздерінің қуаттылығының шыңына жетті.
Бірақ Саладин империясы халқының басым бөлігін күрдтер емес, арабтар құрып,
әскерлердің негізгі бөлігін түріктер құрады. [47]
Дегенмен күрдтер біртұтас мемлекет құра алмады. Бұны шығыс аңыздары
былай түсіндіреді: Мұхаммед пайғамбарымыз өзінің пайғамбарлық миссиясын
бүкіл дүниеге жариялаған кезде, жершарындағы түкпір-түкпір елдердің
билеушілері оны мойындайтыны туралы хабар жібереді. Түркістанның билеушісі
Оғыз хан да осы миссиямен Земин атты Бағдаттың күрд князін пайғамбарымызға
жіберген. Ірі тұлғалы, көзінде өткірлігі бар Земинді көргенде пайғамбарымыз
үрейленіп кетіпті-міс. Оның күрд екенін білген пайғамбарымыз Алладан бұл
ұлттың басын ешуақытта біріктірмеуін сұраған екен. Осылайша күрд халқының
басы бірікпей, өмірбойы бытыраңқы болып қалған деседі[48]. ХVI ғ.
басында күрд тарихының маңызды бөлігі басталады. Осы уақытта бүкіл Араб
шығысын жаулап алған Осман империясы мен Сефевид әулеті басқарған шиіттік
Иран арасында күрд жерлері бөлініп алынады. 1514ж. Чалдыранда түріктердің
парсыларға қатты соққы беруінен кейін Күрдістанның 23 бөлігі Осман
империясына өтеді. Қалған бөлігін Парсы империясы өз қолына алады.
Осылайша, Күрдістанның бірінші бөлінісі болып, күрд жерлері яғни түрік-
парсы шекарасы соғыс алаңына айналады. Чалдыран ұрысында түрік сұлтандары
өздерін мықты дипломат ретінде көрсетіп, күрдтерді өз жақтарына тарта
білді. 1514 жылы Осман империясы мен жиырма үш күрд тайпалары арасында
достық және одақтастық туралы келісім шартқа қол қойылды[49].Осы келісімге
қол қойылғаннан кейін 150 жыл күрдтер Түркияның алдында өз міндеттерін
орындап, барлық соғысқа бірге қатысып, жүз мыңдаған әскерлерін құрбан етті.
Алғашында Осман империясының сұлтандары күрдтерге автономия беріп, олардың
басшыларына өзін-өзі билеуге рұқсат етті.
Дегенмен, 1683 жылы Венадағы жеңілістен кейін, түріктер күрдтердің
ішкі ісіне белсене араласа бастайды. Дәл сол уақытта Сүлейман сұлтан
Диярбакырдың генерал-губернаторы ретінде түрікті тағайындайды. Осылайша,
күрд жерлері түрік провинцияларына айнала бастайды. Автономия тек номиналды
түрде болады. Бөліп ал да билей бер саясатын жүргізу осы уақытқа сай
келеді. Түрік үкіметі күрд феодалдарын бір-біріне айдап салып, оларды өз
саясатының құралына айналдырады.
Түркия мен Иран осы стратегиялық маңызды елде үстемдіктерін орнату
үшін, төрт жүз жыл соғысады. Қорытындысында түрік-иран соғыстары еш нәтиже
бермей, шекара Чалдыран соғысынан кейін белгіленген шекара болып қала
береді. Алайда бұл соғыстар күрд халқының дамуына орасан зор зиян келтіріп,
олардың бірігуге деген талпыныстарын жоққа шығарды. Осыған байланысты,
күрдтердің ұлы ақыны Ахмет Хани өзінің халқы жайлы былай деген екен: Мен
күрд халқының тағдырына таң қаламын... Батылдылығымен даңқы шыққан күрдтер
қалайша басқаларға тәуелді болып қалған? Парсы мен түрік әскерлері бір-
біріне қарсы жорыққа шыққанда әрдайым күрдтер қанға малынып отырған... Әлі
де бытыраңқы және зорлық-зомбылықпен қаналған олар бірін-бірі түсінбеуде
[50].
Иран мен Осман империясы Күрдістанды өзара бөліп алғанмен, бұл
мемлекеттер жергілікті күрд халқына өз үстемдіктерін орната алмады. Ондағы
нақты билік ірі күрд әулеттерінен шыққан билеушілерге тиесілі болды.
Мысалы, ХVІІ ғасырда Осман империясы мен Иран шекарасында жүз елу жылдай
Мукри сардардың жартылай тәуелсіз феодалдық хандығы өмір сүрді. Халқының
негізін бабан тайпасынан шыққан мукри күрдтері құрады. Бұл хандық немесе
княздік формалды түрде Иранның қол астына кірді.
Ван көлінің батысындағы Битлис ХІХ ғасырдың бірінші жартысында
күрд феодалы Шериф бейдің билігінде болып, Осман империясынан тәуелсіздік
алу үшін күрескен. Жартылай тәуелсіз күрд феодалдық княздіктері Равандуз,
Хакяри, Бехдинан, Бохтанда болған.
Осман империясы мен Иранның Күрдістандағы шекарасы нақты
белгіленбегендіктен, парсы-түрік әскерлерінің қақтығыстары жиі-жиі орын
алып тұрды. Шекара шартты түрде ХІХ ғасырдың екінші жартысында белгіленді.
Алайда, бұл шекараны көшпенді күрд тайпалары мойындамады. Олар шекараны
кесіп өтіп, өздеріне тиімді жақтың азаматтығын мойындап отырды. Осыған
орай, Шығыс Түркиядағы ағылшын консулы Тэйлор былай жазады: ...аралас
азаматтық пен шекараның ретсіздігі Персия мен Түркия арасында сансыз дау-
дамай тудырды. Күрдтер екі елдің территориясында өз еліндей сезініп,
өздеріне тиімді уақытта шекараны кесіп отырды[51].
Сансыз түрік-парсы соғыстары күрд халқының жағдайын күрт нашарлатып
жіберді. Бұл кезеңде күрд тайпалары негізінен табиғи шаруашылықпен
айналысты. Кілем, жүннен жасалған өнімдер және қолөнер бұйымдары сияқты
негізгі тауарларды шығарды. Күрдістан территориясы пайдалы қазбаларға
(мұнай, көмір, мыс, темір рудасы, хром және т.б.) бай болғанымен олар
ешқашан өндірілмеді. Себебі өнеркәсібі әлі дамымаған еді. Сыртқы сауданың
дамуына Күрдістанның әлемдік сауда жолдарынан қашық болуы мен дамыған жол
жүйесінің болмауы кедергі келтірді. Оған қоса Түркия мен Иран үкіметі күрд
халқаның экономикалық дамуына мүдделі емес еді.
Түрік сұлтандары мен шах үкіметінің орталықтандыру саясаты ХІХ
ғасырдың алғашқы онжылдығында белсене түсті. Бұл тәуелсіздікке ұмтылып
отырған күрдтердің қарсылығын тудырды. Абдуррахман паша Бабан бастаған
Оңтүстік Күрдістан тайпалары 1806-1808 ж.ж. түріктерге қарсы көтеріліске
шықты. Негізгі мақсаты күрд халқының дербестігін сақтап қалу. Алайда түрік
сұлтандары көтерілісті күшпен басты. Жаңа антитүрік көтерілісі Равандузда
Абдуррахман пашаның баласы Махмуд паша Бабан басшылығымен басталды.
Көтерілісшілер бүкіл Жоғарғы Месопатияны, Киркук пен Эрбильді иеленді. Осы
аймақтардағы билік бірнеше жыл күрд басшыларының қол астында болды.
Көтеріліс әскердің күшімен басылды.
Түркия өзінің әскери-экономикалық үстемдігін қолданып, Күрдістанды
бағындырып отырды. Бірақ түріктер өз әскерін шығарысымен, күрд халқы
өздерінің дербестігі үшін күресті қайтадан бастаған. Осман империясындағы
күрдтердің ұлт-азаттық қозғалыстары Ирандағы күрд тайпаларының
антиүкіметтік қозғалыстарымен араласып отырды. 1815 жылы Ван мен Баязид
пашалықтары күрдтерінің көтерілісі Ирандағы Эриван мен Нахичеван хандықтары
күрдтерінің қолдауына ие болды. Көтерілісшілер 12 мың атты әскер мен
көптеген мың жаяу әскерлерден тұрды. Бұл көтеріліс Эрзурум әскери
басшылығымен басып жаншытылды. 1818, 1820, 1822 жылдары күрдтердің бірқатар
ұлт-азаттық көтерілістер орын алды.
ХІХ ғасыр басына дейін күрд халқының территориясы Осман империясы мен
Иранның арасындағы бәсекелестіктің объектісі болып келсе, ХІХ ғасырда оған
еуропалық державалар ─ Англия мен Ресей қосылады. Ал ХІХ ғасырдың соңына
қарай жаңа капиталистік держава Германия араласа бастайды. Кейінірек бұл
мемлекеттердің қатарына Америка Құрама Штаттары мен Франция қосылды.
Капиталистік державалардың ішінде күрд тайпалары және жеріне ерекше
мүдделік білдірген ең ірі отарлық держава Англия болды. Ол Күрдістанда
жоғары белсенділікпен ерекшеленді. Еуропалық мемлекеттер күрд жеріндегі
әртүрлі қайшылықтар мен қақтығыстарды (түрік-парсы қақтығыстары, күрд
арасындағы қайшылықтар) отарлық саясатының құралына айналдырды.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында британ билеуші топтары маңызды
стратегиялық территорияда орналасқан Күрдістанға үлкен көңіл бөле бастады.
Ағылшын үкіметімен тікелей байланысты Ост-Үндістан компания басшылары күрд
тайпаларына ықпалын орнатып, Таяу және Орта Шығыста экспансиялау саясатында
қолдануға тырысты. Осыған орай Күрдістанға британ барлаушылары,
дипломаттары, археологтары көптеген сапарлар жасады. Негізгі мақсаттары
жергілікті басшылармен және феодалдарымен келісімге келу, күрдтердің әскери
әлеуетін, транспорт пен коммуникациясын, қазба байлықтарын зерттеп білу.
1806 жылы Ост-Үнді компаниясының резидентурасы Бағдад қаласында құрылғаннан
кейін Күрдістандағы ағылшын агенттерінің әскери-барлау және үгіт-
насихаттың қызметтері кең етек алды.
ХІХ ғасырдың 30 жылдары Таяу және Орта Шығыста ағылшын агрессиясы
белсене түсіп, Англия мен Ресей арасында орын алған Осман империясы мен
Иранға ықпал ету үшін күресі шиеленісіп кетті. Британ агенттерінің
Күрдістанға барлау және айдап салу қызметінің жандануы осы уақытқа сай
келеді. 1837-1840 ж.ж. Британ империясы Иран мен Ауғаныстанға қарсы жаулап
алу соғысын жүргізіп жатқан кезде, бірнеше ағылшын әскер басшылар
Күрдістанға сапар жасады. Мысалы, Тегерандағы ағылшын әскери миссиясының
басшысы─подполковник Шииль, В.Эйнсворс, виконт Поллингтон, Г.Ролинсон,
Трапезундтық вице-консул Г.Сатер және т.б.[52].
Британ барлаушылары Күрдістанның бүкіл аудандарында қызмет етті десе
артық айтқандық болмас, олар күрд территориясының топографиясын,
ресурстарын, күрд халқының экономикасын, саяси жүйесін сонымен қатар әскери
әлеуетін зерттеп тастаған. Ағылшындықтар күрд тайпаларының басшыларымен
кездесіп, оларды қару-жарақпен қамтамасыз етіп, Англиямен жақындасуына
ықпал етті.
Британияның әскери-саяси және сауда-экономикалық салаларындағы және
үнді отарларына қысқа жол салу жоспарларында Күрдістанның маңызы арта
түсті. Атап айтқанда ағылшын саясаткері Чеснидің (1789-1872 ж.ж.) Евфрат
жолы жоспары. Егер бұл жоспар жүзеге асса, Англиядан Үдістанға тауарлар 45-
60 күнде емес 18-20 күнге дейін қысқарады екен[53]. Сонымен қатар Англия
Таяу және Орта Шығыстағы саясатының негізгі мақсаты, бұл аймақтағы басты
бәсекелесі Ресейді ығыстыру болды. Осылайша Британ империясы Күрдістанда өз
үстемдігін орната бастады.
Ағылшын билеуші топтарына қарағанда Ресей Күрдістанға қызығушылық
таныта қойған жоқ. Ресейдің күрдтермен алғашқы қатынасы ХІХ ғасырдағы орыс-
иран және орыс-түрік соғыстары кезінде басталды.
1802 жылы Георгиевскіде Ресей патшалығы және Дағыстан мен Әзербайжан
феодалдары арасында Иранға қарсы бірге күресу туралы келісімге қол қояды.
1804 жылы орыс әскерлері Ганжуды жаулап алып, ол Ресейдің құрамына енеді.
Осы жылы бірінші орыс-иран соғысы басталады. Шах үкіметі Англиядан (1801
жылғы келісім бойынша) көмек алуға үміттенді. Алайда Англия шахқа көмек
бере алмады, өйткені антинаполеондық коалицияда Ресейдің одақтасы еді.
Орыстардың Дербент пен Бакуды алуы және Иран әскерлерінің жеңілісі шахтың
Наполеонмен келісімге келуіне итермеледі. Осылайша 1807 жылы Иран мен
Франция арасында Финкенштейн одақтастық келісімнің қол қойылуына алып
келді[54]. Келісім бойынша Франция парсы әскерлерін қару-жарақпен
қамтамасыз етуі керек, ал Иран өз кезегінде Англиямен қатынасын үзіп,
француздардың Индияны жаулауы барысында әскери күштерін беруі керек еді.
Бірақ Наполеон нақты көмек көрсете алмады.
Бірінші орыс-иран соғысы 1813 жылы қазанда Гүлістан бейбіт
келісімімен аяқталады. Бұл келісім бойынша Ресей империясының қол астына
Ганджин, Шекин, Ширван, Дербент, Кубин, Бакин және Талышин хандықтарымен
қатар Дағыстан, Грузия, Имеретия, Гурия мен Абхазия кіреді[54]. Сонымен
қатар халқының ішінде күрдтер бар Қарабах хандығының кіруі, Ресейде
күрдтердің пайда болуына алып келді.
1826-1828 ж.ж. екінші орыс-иран соғысы кезінде күрд тайпалары
белсенді болды, себебі әскери соғыс қимылдары олар тұрып жатқан аудандарға
дейін жетті. Нәтижесінде атақты күрд атты әскерлері соғысқа араласты. Өз
кезегінде Англия шах үкіметін қару-жарақпен қамтамасыз етіп отырды. Британ
дипломатиясы бұл қақтығыста белсенді рөл атқарды. Соғыс Түрікменчай бейбіт
келісімімен аяқталды. Келісім бойынша Иран Ресейге Ереван мен Нахичеван
хандықтарын берді[55]. Осы екі хандықтың орыс империясына қосылуы Ресейдегі
күрд халқының санын ұлғайтты. Қорытындылай келгенде, күрд халқы үш
мемлекеттің құрамына еніп, олардың бір орталыққа бірігу процесін қиындата
түседі.
1828 жылы орыс-түрік соғысы басталады. Күрдтер бұл соғысқа қатысудан
бас тартады. Түркияға вассальды Равандуз, Бохтан, Бехдинан, Хакяри және
басқа да күрд княздіктері бейтарап позицияны ұстанды. Оған қоса кейбір күрд
тайпалары Ресей жағына өтіп кетті. Соғыс күрдтердің әлеуметтік-экономикалық
жағдайын күрт нашарлатып жіберді. Осыған орай күрд шаруалары көтеріліске
шығады. Кей жерлерде көтеріліс ұлт-азаттық сипатқа ие болып жатты. Бұл
жағдайлар Осман империясына бейбіт келісім жасауға мәжбүрледі.
Орыс-түрік соғысы 1829 жылы Адрианополь келісім-шартымен аяқталды. Ол
бойынша бүкіл Кавказ жерлері Ресейге өтті. Түркия 1828 жылғы Түрікменчай
бейбіт келісімін яғни Грузия, Имеретия, Гурияны және Ереван мен Нахичеван
хандықтарының Ресей патшалығына өткенін мойындады[56]. Ал патшалық Ресей
оккупациялаған түрік Күрдістанынан әскерін шығаруға міндеттенді.
Батыс державалары геостратегиялық жағынан маңызды Күрдістанда өз
ықпалын орнату үшін шекараның нақты белгіленбегендігін пайдаланып, Осман
империясы мен Иранды бір-біріне айдап салып отырды. Державалардың бұл
саясаты іске асты да. 1821 жылы түрік-иран соғысы басталды. Соғыс Осман
империясы үшін сәтсіз өрбіді. 1822 жылы көктемде осман әскерлері Торпак-
Кале қорғанында жеңіліс тауып, оңтүстік Әзербайжан шекарасында иранның
басқолбасшысы Аббас мырза түріктерге қарсы үлкен соққы беріп, Табризге
қарай беттеді. Алайда парсы әскерлерінің арасында холера эпидемиясы шығып,
ұрыстын сәтті дамуына кедергі келтірді. Осындай қиын жағдайға тап болған
Иран бейбіт келісім жасауға мәжбүр болды.
1822 жылы Эрзурумда бейбіт келіссөздер басталып, 1823 жылы 28 шілдеде
түрік-иран трактатын қабылдаумен аяқталды. 1823 жылғы Эрзурум бейбіт
келісімі территориалдық статус–квоны сақтауды, бір-бірінің ішкі істеріне
араласпауды қарастырды. Екі ел де қол астындағы күрд тайпаларының шекараны
кесіп өтуін тоқтатуға келісті[57].
Эрзурум бейбіт келісімі 1639 жылы Зохабтағы түрік-иран трактатын
қайталады. Сол кезде де бұл мемлекетер жоғарыдағы шарттармен келісіп,
шекара сызығын белгіленген еді. 1823 жылғы келісім Осман империясы мен Иран
арасындағы территориялық дау-дамайды шешпеді.
Жоғарыдағы соғыстар күрдтердің әлеуметтік–экономиялық жағдайын
нашарлатты. Түрік пен парсы үстемдігіне қарсы шаруалар көтерілісі орын ала
бастайды. ХІХ ғасыр екінші жартысында Иран мен Түркия үкіметіне қарсы күрд
халқының күресі күшейе түседі. Равандуз көтерілісі (1835-1837 ж.ж ) бұның
айқын мысалы болып табылады.
ХІХ ғ. 30-жылдарының ортасында күрд ұлт-азаттық қозғалысының орталығы
Үлкен Заб өзенінің жоғарғы ағысы мен иран шекарасы арасындағы таулы аймақ
Равандуз болды. Ахмед паша бастаған күрд тайпаларының күресі Осман
империясымен қатар Ирандағы шах үкіметіне де қарсы бағытталды. Әмір Ахмед
паша бүкіл күрд халқының басын біріктіргісі келді. Ол Тигр өзенінің
жағалауынан Иран Әзербайжанына дейінгі кең байтақ территорияларда өз
үстемдігін орнатты. Амадия мен Захо аудандарындағы күрд феодалдарын
бағындыруы басты жетістігі болды. Ахмед пашаның күрдтерді біріктіру
саясатына атақты феодалдық жанұялар яғни оңтүстіктегі Бабандар мен
солтүстіктегі Бадрхандар қарсы шықты.
Орталық Күрдістанның үлкен бөлігінде өз ықпалын орнатқан Ахмед паша
сұлтан үкіметінің билігін мойындамай, Равандузды шексіз билікке ие монарх
ретінде басқарды. Равандуз әмірі тәуелсіз Күрдістан құруды армандады.
Пашаның сәтті іс-қимылына Осман империясындағы саяси дағдарыс факторы
жағымды әсер етті. Стамбулдың негізгі әскери-саяси күші Египетке
бағытталған еді, ондағы Мұхаммед Али өз иелігіндегі провинцияны тәуелсіз
етумен қоймай, Осман империясының мемлекет ретінде өмір сүруіне қауіп
төндірді. Мұхаммед Али бастаған Египет әскерлерінің түрік астанасына
шабуылы, сұлтан империясының әскери-саяси толық ыдырауына алып келе
жаздады. Алайда батыс державаларының Түркияның ішкі істеріне араласуы,
сұлтан иеліктерінінің толық ыдырауынан аман сақтап қалды.
Осындай жағдайға ұшыраған түрік билеушілері күрдтердің ұлт-азаттық
көтерілісін басуға жеткілікті әскер бөле алмаған еді. Олар Күрдістанға
Сивас губернаторы Решид пашаны аттандырды. Решид пашаға Бағдаттың билеушісі
Али-Риза мен Мосул басшысы Мұхаммед паша өз әскерлерін көмекке жіберді.
Сөйтіп, ол 40 мыңдық әскермен Күрдістанға басып кіреді. Көтерілісщілер Иран
территориясына шегінеді.
Күрдтердің ұлт-азаттық көтерілісі парсы жерінде жалғасын табады.
Алайда түрік үкіметі мен шах көтерілісті бірге басуға келісіп, Равандуз
көтерілісі күшпен басып жаншытылады.
Равандуз көтерілісін қорытындылай келсек, ол күрд тайпаларының
азаттыққа ұмтылысын көрсетті. Сонымен қатар, күрдтердің қозғалысы ұлы
державалардың, әсіресе Британ империясының, Күрдістанда белсенді рөл ойнай
бастағанын көрсетіп, күрд мәселесі халықаралық деңгейге көтеріле бастады.
Түркия мен Иран қол қойған Эрзурум келісімі территориялық даулы
мәселелерді шеше алмады. Түрік-иран шекарасы аумағында үздіксіз қақтығыстар
орын алып тұрды. Мысалы: Иран Түркиямен даулы аймақ Ахурин мен Зохаб
округтерін өз қол астында бақылап отырды. 1837 жылы Бағдат пашасы Али–Риза
парсы қаласы Мохаммерге шабуылдап, жер мен жексен етті.
Күрд феодалдарының сепаратистік тенденциялары күшейеді. Сүлеймания
округінің билеушісі күрд Махмұд паша түрік сұлтандарына қарсы күресінде
Иранның қолдауын ие болды. Шах үкіметі Осман империясындағы
бей–берекетсіздікті қолданып, күрдтердің қозғалыстарын өз саясатының құралы
ретінде пайдаланып, территориялық иелігін кеңейтуге тырысты. 1842 жылы иран
әскерлері шиіттер үшін қасиетті қала–Кербелді (Осман империясының иелігі)
жаулап алды, бірақ Али–Ризаның түрік әскерлері қаланы жаудан азат етіп,
шиіт халқын жаппай қуғын–сүргінге ұшыратты. Бұны Иран діни масқаралау
ретінде қабылдап, кек алуға тырысты.
Түрік–парсы шекарасының солтүстік аудандарында да жағдай нашар еді.
Қарулы қақтығыстар Баязид округінде орын алды. Онда Хафиз паша шабуылдаған
шах әскерлеріне тойтарыс берді.
Бұл қақтығыстарға Англия мен Ресей араласты. Олар қастасушы жақтарға
өздерінің делдалдық миссиясын ұсынды. Өйткені Түркия мен Иран арасындағы
мүмкін соғыс, батыс державаларының сыртқы саудасына үлкен зиян келтіретін
еді. Негізінен шах үкіметі Түркиямен қатынасын бейбіт шешуге мүдделі болды.
Шах Мұхаммед мырза Николай I–шіден дауды бейбіт түрде шешуге көмектесуін
сұрады. Осылайша, 1843 жылы Осман империясынан Нури паша, Ираннан
Джаффархан мырза, Англиядан полковник Фаррант, Ресейден генерал штаб
полковнигі Дайнези бастаған төрт жақты комиссия құрылады. Комиссияның
мақсаты парсы–түрік шекарасындағы дауларды шешіп, шекараны демаркациялауға
көмектесу. Комиссия жұмысы төрт жылға дейін созылды.
Келіссөздер жүріп жатқан уақытта Күрдістанның таулы облысы Джезиреде
XIX ғасырдың ірі көтерілістерінің бірі бұрқ ете түсті. Ұйымдастырушысы және
басшысы Бадрхан бей болды. Бұл кісінің өзара күресіп, дауласып жүрген күрд
басшыларынан айырмашылығы күрд тайпаларының басын біріктіріп, бір-бірімен
дауласудың орнына ортақ жауға қарсы күресуді үгіттеді. Көрнекті дипломат
әрі саясаткер Бадрхан бей хакяри күрдтерінің басшысы Нурулла бей мен мукус
тайпасының билеушісі Хан – Махмудтың қолдауына ие болды.
Күрд халқы түрік салықтары мен сұлтан армиясына әскерді
мобилизациялаудан зардап шекті. Феодалдардың да түріктерге көңілі толмайтын
өйткені губернаторлық орындардан күрд билеушілерін алыстатып, түрік
шенеуніктерін отырғызып қойды. Осы жағдайларды шебер пайдаланған Бадрхан
1843-1846 ж.ж. аралығында көтеріліс ұйымдастырды. Ол аз ғана уақыт ішінде
қарсыласу армиясын құрды.
Күрд патриоттарының сәтті қимылдарының нәтижесінде 40-шы жылдардың
басында Ван көлінің оңтүстігінен, шығысында иран шекарасынан батысында
Диярбакыр мен Мосулға дейінгі үлкен территорияда Осман империясына
номиналды түрде кірген күрд мемлекеті құрылды. Бұл жерлерді Бадрхан билеп
тұрды. Ол күрдтермен қатар армяндар, халдейлер, айсорлар және т.б.
халықтардың қолдауын тапты. Бадрхан-бейдің саяси бағдарламасы тәуелсіз
мемлекет құру болды.
1844 жылы сұлтан үкіметінің басты мақсаты Бадрхан–бей мемлекетін
жою болатын. Көтерілісшілермен күресуге Осман–паша бастаған арнайы әскер
жасақталды. 1846 жылы Түрік әскерлері мен көтерілісшілер арасында
кескілескен ұрыстар орын алып, Бадрхан Осман–пашаға беріледі.
1843–1846 ж.ж. Бадрхан–бей көтерілісі басылады.
Осы уақыт аралығында ағылшын–орыс–түрік–иран комиссиясы Иран мен
Түркия арасындағы келісімнің жобасын жасап шығарады. Эрзурум деп аталатын
жаңа түрік–иран трактатына 1847 жылы 31-мамырда қол қояды. Келісім бойынша
екі жақта ақшалай және территориялық претензияларынан бас тартып, даулы
округ Зохаб екіге бөлінеді: батыс бөлігі Түркияға, ал шығыс бөлігі Иранға
өтеді. Шах үкіметі Сүлемания окуругінің ішкі істеріне араласудан және ол
жерлер үшін қандай да құқықтан бас тартуы тиіс. Түріктер үшін дәл осындай
міндеттеме Мохаммер мен Шатт–эль–Араб өзенің сол жағалауына қатысты
болды[58].
Келісімді жүзеге асыруға ең алдымен Осман империясы мен Иран
арасындағы шекараны демаркациялау үшін құрамында Дервиш–паша (Түркия),
мырза Джаффархан (Иран), Е.И. Чириков (Ресей империясы) және В.Вильямс
(Англия) бар аралас комиссия құрылды[58]. Саяси көзқарас бойынша шекараны
демаркациялауға капиталистік державалардың араласуы Шығыс мемлекеттеріне
қысым жасаудың тағы бір құралына айналды. Батыс державаларының Иран мен
Түркияға және Күрдістанға саяси қысым жасаудың келесі түрі–миссионерлік
болғаның атап өту қажет. Миссионерлер өз үкіметінің қолдауына ие болып,
қаржылай көмек те алып отырды. Шығыс мемлекеттерінде АҚШ, Англия, Франция
мен Германияның миссионерлері үлкен белсенділік көрсетті. Бұл державалар өз
азаматтарының яғни миссионерлердің құқығын қорғаймыз дегенді сылтауратып,
Осман империясы мен Иран ішкі саяси істеріне араласты. Осы сияқты жағдайлар
күрд мәселесін күрделендіріп жіберіп, халықаралық деңгейге көтерді.
Халықаралық шекараны демаркациялау комиссиясы төрт жыл
(1849–1852ж.ж.) жұмыс істеп, шекара картасын жасауға жеткілікті материал
жинады. Алайда комиссияның кейінгі жұмысы 1853–1856 ж.ж. Қырым соғысының
басталыуымен тоқтайды. Сонымен қатар, Иран мен Англия арасында 1856–1857
ж.ж. екінші Герат қақтығысы басталып кетеді.
Патша үкіметі Осман империясымен күресінде өз жағына күрдтерді тарту
үшін барлық шараларды жасайды. 1854 жылы қазанда орыс әскерлерінің
полковнигі М.Т. Лорис–Меликов ықпалды күрд билеушісі Қасым ханмен сәтті
келісім жүргізіп, Ресейдің күрд халқымен қатынасының жақсаруына өз септігін
тигізді.
Қырым соғысы кезінде Осман империясы да күрдтердің қолдауына ие
болғысы келді. Алайда сұлтан үкіметі күрдтерді өз әскерінің қатарына зорлап
қосуы, күрд халқының наразлығын тудырды. Сонымен қатар, жергілікті күрд
билеушілерінің орнына түрік шенеуніктерін қою әрекеттеріне күрд феодалдары
наразы болды. Орыстармен соғысуға байланысты Түркия Күрдістанда әскерлерін
ұстауға мәжбүр еді. Бұған да халық үлкен наразылық білдірді. Осы
жағдайларды шебер пайдаланған Бадрханың інісі Езданшир көтеріліс бастап
жібереді.
Езданшир көтрілісі деп аталатын күрдтердің ұлт–азаттық қозғалысы
1853–1855 ж.ж. аралығында орын алды. Көтеріліс Бохтан, Джезире, Хакяри
аудандарын қамтыды. Езданшир Битлис қаласын жаулап алды. Қозғалыс халық
арасында жылдам тарап, Мосул, Ван мен Бағдат аралығындағы барлық
территорияларды қамтыды. 1855 жылы көтерілісшілер 30 мыңға жетті. Көптеген
күрд тайпалары Езданширге қолдау көрсетті.
Езданшир көтерлісі түрік билеушілерін қатты алаңдатты. Түрік үкіметі
өте қиын жаздайға кезікті. Оның негізгі әскерлері түрік–орыс майданында
шоғырланған болатын. Осыған байланысты, Осман империясы көтерілісті басуға
жеткілікті әскер бөле алмады. 1855 жылы қаңтарда Езданширге қарсы Кенгам
паша бастаған әскерлерді аттандырады. Бірақ сәтсіз аяқталды. Сол жылдың
ақпанында көтерілісшілер саны 60 мыңға жетті.
Ақпан, наурыз айларында көтеріліс кең етек жайып, Эрзурум мен
Баязидке дейін жетті. Жағдайды бақылауға алуға тырысқан түрік басшылығы
орыс–түрік майданындағы біраз күшін Езанширге қарсы бағыттауға шешім
қабылдады. Тек наурыз айының басында ғана Джезире қаласында Мехмет пашаның
түрік әскерлері күрд көтерісшілеріне ірі соққы жасады. Іске Мосулдағы
ағылшын консулы араласты. 1855 жылы Езданшир ағылшын консулы агент Нимруда
Рассам ықпалымен, сұлтан үкіметімен келісім жасауға келіседі. Келісімге
келе жатқан Езданшир қолға түсіп, сотталады. Басшынан айырылған көтерліс
басылады. Осылайша түрік билеушілері көп қан төкпей, Күрдістанды
тыныштандырады.
1856 жылы Париж бейбіт келісімімен Қырым соғысы аяқталады. Соғыс
біткеннен кейін де бірнеше күрд көтерлістері орын алады. Диярбакыр мен
Дерсим аудандарында жаңа көтеріліс ошақтары пайда болады.
XIX ғасырдың 60–70 жылдары Күрдістанда жағдай біраз тұрақтанады.
Қырым соғысынан кейін түрік–иран шекарасын белгілеу комиссиясы өз жұмысын
қайта бастайды. 1865 жылы комиссия әр түрлі даулы аймақтарды нақты
картасын жасап шықты. 1869 жылы ұлы державалардың талабымен Осман империясы
мен Иран арасында шекара сызығын сақтау туралы конвенцияға қол қойды.
Алайда Англия мен Ресей, Түркия мен Иран арасындағы келіспеушіліктер
комиссияның жұмысын жоққа шығарды. Сонымен қатар шекарадағы күрд тайпалары
мен жергілікті үкімет өкілдері арасындағы қақтығыстар жиілеп кетті.
1875 жылы Балқан түбегінде жағдай нашарлап кетеді. Босния мен
Герцеговинада антитүрік көтерілісі орын алып, Ресейдің қолдауына сүйенген
Сербия мен Черногория Осман империясына қарсы соғысқа дайындала бастайды.
Ал Англия өзінің шығыстағы ежелгі бәсекелесі Ресейді барынша әлсірету
саясатын жүргізгендіктен, Осман империясын антиорыс блогына тартып, соғысқа
итермелейді. Осындай шиеленісті оқиғалардың нәтижесінде 1877 жылы 12
сәуірде Ресей Түркияға қарсы соғыс жариялайды. Осман империясы Балқан
түбегі мен Азия соғыс театрларында толық жеңіліс тауып, Ресейден келісім
сұрауға мәжбүр болады. Орыс–түрік соғысы 1878 жылы Сан–Стефан бейбіт
келісім шартымен аяқталады.
Орыс–түрік соғысы Осман империясындағы экономикалық және саяси
дағдарысты күшейтіп жіберді. Шығыс майданындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I ТАРАУ. КҮРД МӘСЕЛЕСІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ
ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ МЕН
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... . 9
1. Күрд этносының қалыптасу
процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
2. ХХ ғасырдың I–ші жартысындағы күрд мәселесі
өзектілігінің
артуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 20
3. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі күрд диаспораларының дамуы ... 27
II ТАРАУ. ХХ ҒАСЫРДЫҢ 90-ШЫ ЖЫЛДАРЫНАН ҚАЗІРГІ КЕЗГЕ ДЕЙІНГІ
КҮРД МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... 33
2.1. ХХ ғасырдың аяғы ХХІ ғасырдың басындағы күрд
эпопеясы ... ... ... ... ... 33
2.2. Қазіргі кездегі күрд қозғалыстары және Түркиядағы күрд
сеператизмі... 39
2.3. Күрд мәселесін шешудегі халықаралық қауымдастықтың ұстанымы ... .
46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі күні әлемдік қоғамдастықтың саяси,
экономикалық, рухани өмірлері мен әскери қауіпсіздік саласында болып жатқан
халықаралық күрделі өзгерістер халықаралық қатынастарда жаңа жүйе құрылды
деген тұжырымдаманы шығарды. Бүгін әлемде ұлы географиялық ашылулар
заманындағы геосаяси өзгерістерге бара-бар бүкіл дүниежүзілік маңызы бар
саяси процестер жүріп жатыр. Стратегиялық тұрғыда аса маңызды Еуразия
құрлығында жетпіс жылдан астам уақыт бойы өмір сүріп келген Кеңестік
Социалистік Республикалар Одағының ыдырап, жаңа тәуелсіз жас мемлекеттердің
пайда болуы, дүниенің екі шектілігі тәртібінің бұзылуы, ондаған жылдар бойы
қалыптасқан халықаралық қатынастар жүйесіне түпкілікті бетбұрыстар мен
әлемдік геосаясатқа үлкен өзгерістерді алып келді.
2001 жылғы қыркүйекте Бүкіләлемдік сауда үйінің алып ғимаратына,
Пентагонға бір мезетте берілген террористік соққылар бүкіл адамзатқа ерекше
ықпал етті. Бұл оқиғалар әлемдік теке-тірестің шегіне жеткендігін
айғақтады. Джордж Буш кіші бастаған АҚШ әкімшілігі халықаралық
терроризмге қарсы соғыс жариялады. Осыған байланысты Н.Ә.Назарбаев
Сындарлы он жыл кітабында былай жазады: Терроризм, сепаратизм,
экстремизм дегеніміз – соғыс. Демек кез келген соғыстағы сияқты, біз,
антитеррорлық коалиция мен ерікті елдер ынтымақтастығының мүшесі ретінде
қару қолданбай отыра алмаймыз[1].
Қазіргі кездегі халықаралық күрделі өзгерістер Таяу Шығыс аймағын
айналып өтпеді. Таяу Шығыс – геосаяси, геостратегиялық және экономикалық
тұрғылардан аса маңызды аймақ, халықаралық қауіпсіздіктің мәселелері мен
қауіптердің басты қайнар көзі болып табылады. Жаппай қырып жоятын қарудың
таралу қаупі, халықаралық терроризмнің қаупі, дербестігін аламаған
ұлттардың бар болуы, палестина-израильдік қақтығыстың реттелмегендігі Таяу
Шығыс аймағын қазіргі таңдағы әлемнің ең тұрақсыз нүктесіне айналдырды.
Аталмыш аймақтағы жағдайдың одан әрі қиындауы бүкіл әлемдегі ахуалды
тұрақсыздандыруы мүмкін. Таяушығыстық мемлекеттерде экономикалық,
әлеуметтік және саяси өзгертулерді жүзеге асыру қажеттілігі қазіргі таңда
аймақтың дағдарыстық жағдайдан шығудың басты шарты ретінде қарастырылуда.
Әрине бұл өзгерістерде күрд ұлтының мәселесі шет қалмай, шешуші
факторлардың бірі болып табылуы мүмкін.
Күрд мәселесіне жеке мемлекеттің ішіндегі ұлтаралық қақтығыс немесе
бейбіт келісімдер нәтижесінде шешімін табатын екі мемлекет арасындағы даулы
территория деп анықтама беруге болмайды. Күрд мәселесі әлемнің көшбасшы
елдерінің мұнай және оны тасымалдау инфрақұрылымы жөніндегі даулы
мүдделері түйіскен территорияда күрдтердің Күрдістан мемлекетін құру
талпынысымен байланысты құқықтық, әскери-саяси, экономикалық, гуманитарлық
мәселелер кешені болып табылады. Күрд мәселесі – ол Осман империясы
құлағаннан кейін 4 мемлекет арасында бөлініске түскен 40 миллионға жуық
халықтың тағдыры. Содан бері күрд халқы өзінің егемендігі мен тәуелсіздігі
үшін үздіксіз күресуде. Ұлттың өзін-өзі тануының дамуы -
күрд демократиялық қозғалысының басты факторы. Бұл процестің дамуындағы
тарихи жағдайлардың өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден, территориялық
біркелкіліктің болмауы, күрд халқының біртұтастығының Түркия, Иран, Ирак
және Сирия мемлекеттерінің арасында бөлінуі; екіншіден, күрдтердің билеуші
жақ тарапынан және Батыс елдері, әсіресе АҚШ тарапынан зардап шегуі;
үшіншіден, түрік билеушілерінің реакциялық саясатының тірегі және одақтасы
болып табылатын күрд феодалдарының, шейхтарының қатаң эксплуатациясы. Күрд
мәселесі геосаяси маңызы бар, қазіргі тарихтағы ірі этникалық дағдарыс
болып табылады. Егер бірнеше жыл бұрын бұл мәселе көпке мәлім болмаса,
қазір бүкіл Еуропа елдері мен әлем державаларының назарын аудартқан мәселе.
Ең алдымен, әлемнің бұл аймағы үлкен соғыстардың ошағы болып табылады. Күрд
мәселесі Шығыс елдерінде үлкен геосаяси маңыздылыққа ие.
Күрдістан Таяу Шығыс аймағында геосаяси және геостратегиялық маңызды
территорияда орналасқан. Ал күрдтердің ұлт-азаттық күресі күрд мәселесін
әлемдік саясаттың өзекті мәселелерінің біріне айналдыруда. Күрдістанның
географиялық орналасуының ерекшелігі оның нақты заңды және физикалық
тіркелген саяси шекарасының болмауы. Бұл территорияның көлемі үнемі тарихи
факторлардың әсерінен өзгеріп отырды. Күрдістан атауы (күрд мемлекеті)
бұл мемлекетке қатысты атау емес, тек этникалық территорияның ғана атауы.
Қазіргі Күрдістан Батыс Азия (таяушығыс) аймағының ортасында
орналасқан. Территориясы солтүстік және оңтүстік батысында Қара теңіз және
Жерорта теңізімен, ал солтүстік және оңтүстік шығыста Каспий теңізі мен
Парсы шығанағымен шектескен территорияның дәл орталығында орналасқан. Жер
көлемі – 450 мың шаршы шақырым. Түркияның құрамына – 200 мың шаршы шақырым,
Иран – 160 мың шаршы шақырым, Ирак құрамына – 75 мың шаршы шақырым, Сирия
құрамына – 15 мың шаршы шақырым кіреді.
Қазіргі таңда Күрдістанның маңыздылығын арттыратын бірнеше факторлар
пайда болды, олардың қатарында:
Біріншіден, күрдтердің Таяу шығыстағы геостратегиялық жағынан ең
маңызды территорияда орналасуы, яғни әлемнің ресурстарға бай және ең
қақтығысты аймақта орналасуы, әлем державалары қызығушылығының арту
факторы. Оны барлық жағынан дерлік ислам фундаменталистері мен араб
ұлтшылдары тұрақтанған мемлекеттермен қоршалып жатыр.
Екіншіден, Күрдістан бай экономикалық потенциалға ие. Оның негізін
мұнай қоры құрайды. Бұл территориядан өтетін мұнай құбырлары Еуропа мен
Азияға тез арада мұнай жеткізуге қолайлы жағдай туғызады. Қосымша
экономикалық басымдық ол оның Тигр өзені бойында орналасқан
гидроресурстары. Сондықтан күрд мәселесін зерттеу Таяу және Орта Шығыстағы
жағдайды болжауда және анализдеуде маңызды элемент болып табылады.
Зерттеудің нысаны Таяу Шығыста қоныстанған күрд халқының мәселелері.
Олардың қоныстанған аймақтарындағы күрд қозғалыстарына тарихи шолу жасап,
бүгінгі күнгі әлемнің жүргізіп отырған саясатын зерттеу.
Зерттеу пәні. Этнос аралық қатынастар – қазіргі халықаралық
қатынастардағы көп қырлы, көп деңгейлі және кешенді процесі. Қазіргі
кездегі ұлттық экономикалық және саяси жүйелердің ғаламдасу мен
интернационалдану процестерімен байланысты шынайы өзгерістер, халықаралық
қатынастарда туындаған құбылыстарды тұжырымдамалық тұрғыдан ой елегінен
өткізу қажеттігін туғызады. Н.Ә.Назарбаев өзінің Ғасырлар тоғысында атты
кітабында: қоғамның дамуымен ұлттық, этностық фактордың рөлі азайып қана
қоймай, одан әрі елеулі түрде ұлғайғанына тарих куә, – деп жазады.[2]
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазіргі кездегі Күрд мәселесін жүйелі және
кешенді түрде зерттеу маңызды болып табылады.
Осы мақсатқа жету барысында төмендегі міндеттер қойылды:
• Күрд этносының қалыптасу процесіне тарихи шолу жасау;
• ХХ ғасырдың I–ші жартысындағы күрд мәселесі өзектілігінің артуын
талдау;
• Биполярлық жүйедегі күрд диаспораларының дамуын сараптау;
• ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан қазіргі кезге дейінгі күрд мәселесін
ашып көрсету;
• Қазіргі кездегі күрд қозғалыстарын толық қарастыру;
• Күрд мәселесін шешудегі халықаралық қауымдастықтың ұстанымын
қарастыру.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері Күрд этносының пайда болып
қалыптасу кезеңінен бастап бүгінгі күнге дейінгі яғни ХХІ ғасырдың басына
дейінгі аралықты қамтиды.
Зерттеу жұмысының қолданыстық маңыздылығы оның өзектілігі мен
маңыздылығымен тікелей байланысты. Бітіру жұмысындағы материалдар ҚР сыртқы
саясатын зерттеушілерге, Таяу Шығыс пен ҚР арасындағы саясатын зерттеуге
қызығушылық танытқан зерттеушілерге маңызы зор.
Сонымен бірге, зерттеу жұмысының негізгі жағдайларын халықаралық
қатынастар, аймақты зерттеу мамандықтарының оқу үрдісінде, жоғары оқу
орындарында оқу курстарын жасауда пайдалануға болады.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы: Таяу Шығыста қоныстанған күрд
халқының тәуелсіздік жолындағы күресін жаһандану жағдайында сараланып, оның
даму кезеңдері, мәселенің болашағы жүйелі түрде талқыланды. Төрт елде
орналасқан күрд этносының аймақтық қатынастардағы алатын орны мен маңызы
зерттелді.
Төрт елдегі күрдтердің арасындағы саяси, әскери және қауіпсіздік
саласындағы ынтымақтастықтың негізгі қағидалары, сипаты мен ерекшеліктері
анықталды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдамалар:
1. Күрд халқының қалыптасу тарихын зерделеу. Тарихи оқиғаларды
салыстыру арқылы бүгінгі қалыптасқан саяси оқиғаларды талдау,
Севр келісімінен кейінгі саяси оқиғалар.
2. ХХ ғасырдың 50 жылдары әлемде жаңа саяси бағыттар қалыптасты.
Мұндай саяси өзгерістер күрд халқын да айналып өткен жоқ.
Жаңа саяси партиялар мен қозғалыстар қалыптасты. Осы
қозғалыстардың бағыттарын зерттеу;
3. Аймақтағы батыс пен шығыс саясатының таяу шығыстағы саясатына
тоқталып, оның күрд этносына тигізген әсері. Себебі, күрд
этносы қоныстанған аймақ әлемдегі бірден-бір табиғи қорларға
бай аймақтардың бірі болып табылады. Батыс әлемі бұл аймақты
келесі факторларға негідеген: Таяу Шығыстан лаңкестіке, діни
экстремизм және т.б. төнген қауіпке қарсы аймақ ретінде,
шикізат көзі, аймақтағы ықпалын ұстап қалу саясатын саралау;
4. ХХ ғасырдың 90-шы жылдары Ирак аймағында қалыптасқан саяси
жағдайдың, осы аймақтағы күрд этносының саяси биліктегі орнын
түпкілікті өзгертті, осы саяси қозғалысты анықтау;
5. Қазіргі кездегі Түркия аймағындағы күрд мәселесіне байланысты
саяси оқиғаларды зерттеу Оджалан саясатының күрд қозғалысына
жаңаша көзқарасының қалыптасуындағы ролі мен маңыздылығын
зерттеу;
6. Күрд мәселесін шешудегі халықаралық қауымдастықтың ұстанымын
қарастыру. Иранның Еуропа елдерінің сыртқы саясатындағы ролі.
Сәйкесінше, күрд этносының талаптарына шолу жасап, талдау;
Бітіру жұмысының деректік негіздері. Аталмыш бітіру жұмысының деректік
негіздерін бітіруші төмендегідей топтарға топтастырады.
Деректердің бірінші тобына ХХ ғасырдың I–ші жартысы мен биполярлық
жүйедегі күрд диаспораларының дамуы кезеңіндегі және ХХ ғасырдың 90-шы
жылдарынан қазіргі кезге дейінгі күрд мәселесіне қатысты, күрд мәселесін
шешудегі халықаралық қауымдастықтың ұстанымынына қатысты дипломатиялық
құжаттар мен заң актілері жатады. Бұл деректердің ішінен негізінен тарихи
құжаттар 1514 жылғы Осман империясы мен Иран арасындағы Карс Ширин
келісімі[3]; 1639 жылғы түрік-иран трактаты[4]; 1920 жылғы Севр және 1923
жылғы Лозан келісімдері[5-6]; 1974 жылы Ирактағы күрд автономиясы туралы
құжат[7]; БҰҰ жарғысы және резолюциялары[8]; Ирак конституциясы және күрд
автономиясы туралы құжаттарына[9-10] қатысты деректерді атап өтуге болады.
Деректердің екінші тобын белгілі мемлекет және халықаралық ұйымдар
басшылары мен дипломаттардың сөйлеген сөздері құрайды. Бұл деректердің
ішінде Түркияның мемлекет және басшылары Тайып Эрдоған[11], Абдулла
Гюль[12], Ирак президенті Джелал Талабани[13] және премьер-министр Нури-әл-
Малики[14], ақ үй басшысы болған кіші Дж.Буштың[15] күрд мәселесіне
байланысты сөйлеген сөздерін, БҰҰ-ның Бас хатшыларының атап айтсақ Кофи
Аннан[16], Пан Ги Мун[17] аз ұлттар мен Иракқа қатысты айтылған сөздерін
ерекше атауға болады.
Деректердің үшінші тобын мемуарлар мен естеліктер құрайды. Бұл
деректердің қатарында АҚШ мемлекеттік қайраткерлері Мадлен Олбрайт[18], З.
Бжезинский[19], Г. Киссинджердің[20] естеліктерін ерекше атап өткен жөн.
Бұл деректер Таяу Шығыс аймағындағы қалыптасқан геосаяси жағдайды және
аймақ елдеріндегі этникалық мәселелерді, аймақ елдері мен АҚШ қатынастарын
терең зерттеуге көмектеседі.
Деректердің төртінші тобын түркиялық, отандық, ресейлік және шет елдік
Бұқаралық ақпарат құралдарының деректері және қазіргі кездегі интернет
сайттарындағы мәліметтер қалыптастырады. [21-27]
Деректерді пайдалану жұмыстың алдына қойған мәселелерді мейлінше толық
зерттеуге және жұмыстың мақсаттары мен міндеттерін ашуға мүмкіндік бергені
сөзсіз.
Тарихнама. Күрд мәселесі бойынша ауқымды ғылыми-зерттеу сипатындағы
әдебиеттер бар. Күрд этносының пайда болып қалыптасу кезеңінен бастап
бүгінгі күнге дейінгі яғни ХХІ ғасырдың басына дейінгі аралықта жарық
көрген тарихнамалық деректерді автор шартты түрде отандық, ресейлік және
шет елдік деп бөледі.
Отандық зерттеулер ішінде Таяу шығыстағы жағдай және күрд мәселесі туралы
еңбектердің қатарында Н.Надиров[28], Е. Пастухов[29],
М.Лаумулин[30] сынды Қазақстандық зерттеулер негізінен Қазақстан мен Таяу
шығыс елдері арасындағы қатынастарын және діни, этникалық татулық, Таяу
шығыс аймағындағы қақтығыстарға, күрд мәселесіне байланысты Қазақстанның
ұстанымына көбірек көңіл бөледі.
Ресейлік авторларды ресейлік және кеңестік зерттеушілер деп екіге
бөлуге болады. Кеңестік тарихшылар негізінен күрд этносының қалыптасуына
және ХХ ғасырдың I–ші жартысындағы күрд мәселесінің өзектілігіне, КСРО мен
Таяу шығыс елдері арасындағы қарым қатынастарын зерттеуге көңіл бөлсе,
қазіргі ресейлік зерттеушілер ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан қазіргі кезге
дейінгі күрд мәселесіне қатысты, күрд мәселесін шешудегі халықаралық
қауымдастықтың ұстанымынына қатысты, Таяу шығыс аймағындағы қауіпсіздікті
қамтамасыз етудегі Ресей рөлін, ХХІ ғасырдағы АҚШ-тың күрд мәселесіне
қатысты ұстанымын және күрдтердің өзекті деген мәселелерін зерттеп,
сараптайды. Кеңестік-ресейлік авторлардың ішінен төмендегілерді атап өтуге
болады: В.Никитин[31], В.Ф.Минорский[32], О.Л. Вильчевский[33],
Т.Ф.Аристова[34], Н.А.Халфин[35], М.С.Лазарев[36], М.А.Гасратян[37],
Ш.Х.Мгои[38], О.И.Жигалина[39], С. Галямов [40], Е.М.Примаков[41],
В. Гусейнов[42].
Күрд мәселесін зерттеген шет елдік авторларға келетін болсақ, ағылшындық
зерттеушілер С.Дж.Эдмондс[43], А. Сафрастьянды[44] атауға болады.
Ағылшындық С.Дж. Эдмонс өзінің Какаи кітабында жеке күрдтер, түріктер,
арабтар деп аталатын тарауында күрдтер тарихын, мәдениетін, дінін
қарастырған. Американдық зерттеушілер негізінен Таяу шығыс аймағындағы
мұнай факторы мен аймақ елдерін демократизациялауға байланысты АҚШ
ұстанымын, күрдтердің XIX-XX ғасырлардағы тарихын, қазіргі кездегі
аймақтағы күрд факторына көңіл бөледі. Атап айтсақ Мадлен Олбрайт[18],
Г.Киссинджер[20], З.Бжезинскийдің[19] еңбектерінде көрсетілген. Қазіргі
күрд мәселесінің тарихнамасын сараптауда автор сонымен бірге проблемалық
принципті пайдаланды. Бұл принципке сәйкес қазіргі жарық көрген еңбектерді
төмендегідей топтарға бөлуге болады:
Күрд этносының қалыптасу процесіндегі мәселелер; ХХ ғасырдың I–ші
жартысындағы күрд мәселесі өзектілігінің артуы мәселесі; Биполярлық
жүйедегі күрд диаспораларының дамуын дұрыс сараптау; ХХ ғасырдың 90-шы
жылдарынан қазіргі кезге дейінгі күрд мәселесін ашып көрсету; Күрд
мәселесін шешудегі халықаралық қауымдастықтың ұстанымын қарастыру.
Бітіру жұмысының теориялық әдістемелік негіздері. Аталмыш бітіру
жұмысының теориялық әдістемелік негіздерін жалпы ғылыми әдістер құрайды.
Мұның ішінде автор тарихи салыстырмалы әдісті, контент-анализ әдісін және
социялогиялық әдісті пайдаланды.
Тарихи салымтырмалы әдіс күрд ұлтының қалыптасу эволюциясын анықтауға
көмектеседі. Контент анализ әдісі қазіргі күрд мәселесін шешудің негізгі
бағыттарын анықтайды. Ал социологиялық әдіс күрдтердің Таяу және Орта шығыс
елдерінің ішкі саяси жүйесіндегі орнын зерттеуге көмектеседі.
Бітіру жұмысы құрылымы. Бітіру жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
және пайдаланған әдебиеттерден тұрады. Бітіру жұмысы жалпы көлемі ...
бет.
I ТАРАУ. КҮРД МӘСЕЛЕСІНІҢ ТАРИХИ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ МЕН ДАМУЫ
1. Күрд этносының қалыптасуы
Қазіргі кезге дейін күрд халқының тарихы басқа Азия халықтарымен
салыстырғанда өте аз зерттелген. Оның өзіндік себептері бар. Әртүрлі
себептерге байланысты күрдтер өз мемлекетін құра алмады. Ортағасырлардың
өзінде олардың территориясын Осман империясы мен Иран өзара бөліп алған
еді. Ал ХІХғ. бірінші жартысында біраз бөлігі Ресейдің қол астына өтті.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін күрдтер мекендейтін бірқатар жерлер
Ирак пен Сирияның қол астына өтеді. Бұл өз кезегінде олардың тарихын
зерттеуге едәуір кедергі келтірді. Күрдтердің тарихи пайда болуы мен оның
этнос болып қалыптасуы мәселесі және тарихы өз зерттеушісін әлі күтіп жүр.
Күрдтер – Алдыңғы Азияны мекендейтін ежелгі халықтардың бірі. Күрд
атауы б.з.д. 400 ж. грек жазушысы Ксенофонттың жазбаларында кездеседі
екен. Алайда көне шумерлік естеліктерге сүйенсек, гутей, кутии немесе
куртии атымен белгілі тайпалар б.з.д. 2 мың жыл бұрын Тигр өзенінің орталық
сағасындағы аудандарды, Бохтан облысынан Гуди тауларына дейінгі және
Безабдудан (арабшадан Джезират Ибн Омар) әрі қарай шығыстағы Загроса
тауларына дейінгі аудандарды, Солтүстік Месопотамияны алып жатқан. Загроса
тауының оңтүстігінен Вавилонға (Аккад) төмендеген кассит деп аталатын туыс
тайпаларының басқа тобы оларды алты жүз жыл (б.з.д. 1800-1200ж.ж.) бойына
басқарған. Көптеген күрдтанушы зерттеушілер осы алғашқы күрд тайпалары бұл
таулы аймақтарды мекендеген алғашқы көне халықтардың бірі болғандығын жоққа
шығармайды. Күрд этногенезі 3-4ғ.ғ. Солтүстік Месопотамияның ежелгі
тұрғындарымен осында кейінірек көшіп келген Иран тайпаларының араласуы
нәтижесінде қалыптасты. Ұлт болып қалыптасуы араб халифаты тұсында
басталып, селжұқ әулеті тұсында жалғасын тапқан[40].
Ассириялықтар мен исламға дейінгі дәуірдегі арабтардың күрдтерді
карду деп атауы, армияндардың гуртух деуі, ал гректер мен римдік
классиктердің кардухи немесе кирти деп атауы күрдтердің тарихын
шиеліністіріп жіберді. Осыған байланысты ағылшын күрдтанушысы А.Сафрастьян
өзінің Курды, их происхождение и история атты кітабында былай жазады:
Күрд тайпалары шумер әулеттеріне қарсы соғысқан... Хетт патшасы
Суппилулиум (б.з.д. 1370 ж.) оларды гурд деп атаған және Гира құдайымен
байланыстырған. Найыр конфедерациясының басты құрам бөлігі ретінде олар
ассириялықтардың ұлы патшаларымен (Салманасар және басқа да патшалармен)
күресіп, Ниневия мен Вавилонды құлатуда Ксерокс пен Кирге көмектескен[40].
Кейін Кир және Дарий сияқты парсы патшаларының құрамы кезінде ішкі саясатта
күрдтер маңызды рөл атқарған.
Күрд халқының қалыптасу процесі басқа халықтардағы сияқты,
орталықтанған біртұтас мемлекетке бірігу тенденциясы болған жоқ. Күрдістан
(күрдтер елі) атауы нақты мемлекетке қатысты емес, күрдтер көпшілікті
құрайтын территорияларға қатысты айтылған термин [45]. Мемлекет болып
бірігуіне бірнеше факторлар кедергі келтірді, біріншіден, арабтардың жаулап
алуы және күрдтерге зорлап ислам дінін енгізуі. Исламның алғашқы дәуірінде
діни таным ұлттық сана-сезімнен үстем болды. Одан кейінгі уақыттарда да
ислам дінінің әмбебап идеялары рассалық (нәсілдік) түсініктерді кейінгі
сатыларға ығыстырып отырды. Екіншіден, Күрдістан таяушығыстағы
геостратегиялық жағынан ең маңызды территорияда орналасқандықтан, оның
көршілері мен ұлы империялар өте қызыққан. Сөйтіп бұл ірі мемлекеттер
Күрдістанды иемдену үшін көп соғыстар жүргізіп, күрд жерлері бітіспес соғыс
алаңына айналды. VII-ІХ ғ.ғ. аралығында оның территориялары араб
халифатының құрамына еніп, түрік-моңғол көшпенділерінің бірталай жорықтарын
басынан өткізді. А.Сафрастьянның айтуы бойынша: олардың территориясын
оккупациялаған (VII-ІХ ғ.ғ.) арабтарға күрдтер бағынбаған. Тәуелсіз дерлік
Шехризура (ХІ-ХVI ғ.ғ.) және Мерванид (Диярбакыр) күрд корольдіктері ХІ ғ.
монғол мен селжұқтар тарапынан құлатылған[46].
Бұл кезеңде күрдтер бірнеше рет ықпалды билеушілердің басшылығымен
тәуелсіздікке ұмтылды. Олардың кейбірі жартылайтәуелсіз мемлекет құрып,
үлкен территорияларды ұзақ уақыт бойына иемденіп отырды. Мысалы: оңтүстік-
шығыс Күрдістанды иемденген Хасанвайхид мемлекеті 959-1015ж.ж., оңтүстік-
батыс Күрдістанды (Диярбакыр мен Джазира аудандары) билеген Марванидтер 985-
1085 ж.ж., Закавказьяны иеленген Шаддадит елі 951-1088 ж.ж. Күрдтер
өздерінің қуаттылығына Эрбильден шыққан атақты, даңқты Саладин (1169-
1193ж.ж.) тұсында қол жеткізді. Саладин құрамына таяушығыс халықтарымен
қатар күрд тайпаларының біразы кірген Аюбит (1169-1252 ж.ж.) мемлекетін
құрған. Аюбит хандығына Египет, Сирия, Йемен, Палестина, Орталық және
Оңтүстік-шығыс Күрдістан территориялары кірді. Саладин крест жорықтары
кезінде өзін батыр, намысты, өнерлі мемлекет қайраткері ретінде көрсетті.
Крест жорықтарына сәтті тойтарыс берген бірден-бір ірі қайраткер болды.
Саладин тұсында яғни ХІІ ғ. күрдтер өздерінің қуаттылығының шыңына жетті.
Бірақ Саладин империясы халқының басым бөлігін күрдтер емес, арабтар құрып,
әскерлердің негізгі бөлігін түріктер құрады. [47]
Дегенмен күрдтер біртұтас мемлекет құра алмады. Бұны шығыс аңыздары
былай түсіндіреді: Мұхаммед пайғамбарымыз өзінің пайғамбарлық миссиясын
бүкіл дүниеге жариялаған кезде, жершарындағы түкпір-түкпір елдердің
билеушілері оны мойындайтыны туралы хабар жібереді. Түркістанның билеушісі
Оғыз хан да осы миссиямен Земин атты Бағдаттың күрд князін пайғамбарымызға
жіберген. Ірі тұлғалы, көзінде өткірлігі бар Земинді көргенде пайғамбарымыз
үрейленіп кетіпті-міс. Оның күрд екенін білген пайғамбарымыз Алладан бұл
ұлттың басын ешуақытта біріктірмеуін сұраған екен. Осылайша күрд халқының
басы бірікпей, өмірбойы бытыраңқы болып қалған деседі[48]. ХVI ғ.
басында күрд тарихының маңызды бөлігі басталады. Осы уақытта бүкіл Араб
шығысын жаулап алған Осман империясы мен Сефевид әулеті басқарған шиіттік
Иран арасында күрд жерлері бөлініп алынады. 1514ж. Чалдыранда түріктердің
парсыларға қатты соққы беруінен кейін Күрдістанның 23 бөлігі Осман
империясына өтеді. Қалған бөлігін Парсы империясы өз қолына алады.
Осылайша, Күрдістанның бірінші бөлінісі болып, күрд жерлері яғни түрік-
парсы шекарасы соғыс алаңына айналады. Чалдыран ұрысында түрік сұлтандары
өздерін мықты дипломат ретінде көрсетіп, күрдтерді өз жақтарына тарта
білді. 1514 жылы Осман империясы мен жиырма үш күрд тайпалары арасында
достық және одақтастық туралы келісім шартқа қол қойылды[49].Осы келісімге
қол қойылғаннан кейін 150 жыл күрдтер Түркияның алдында өз міндеттерін
орындап, барлық соғысқа бірге қатысып, жүз мыңдаған әскерлерін құрбан етті.
Алғашында Осман империясының сұлтандары күрдтерге автономия беріп, олардың
басшыларына өзін-өзі билеуге рұқсат етті.
Дегенмен, 1683 жылы Венадағы жеңілістен кейін, түріктер күрдтердің
ішкі ісіне белсене араласа бастайды. Дәл сол уақытта Сүлейман сұлтан
Диярбакырдың генерал-губернаторы ретінде түрікті тағайындайды. Осылайша,
күрд жерлері түрік провинцияларына айнала бастайды. Автономия тек номиналды
түрде болады. Бөліп ал да билей бер саясатын жүргізу осы уақытқа сай
келеді. Түрік үкіметі күрд феодалдарын бір-біріне айдап салып, оларды өз
саясатының құралына айналдырады.
Түркия мен Иран осы стратегиялық маңызды елде үстемдіктерін орнату
үшін, төрт жүз жыл соғысады. Қорытындысында түрік-иран соғыстары еш нәтиже
бермей, шекара Чалдыран соғысынан кейін белгіленген шекара болып қала
береді. Алайда бұл соғыстар күрд халқының дамуына орасан зор зиян келтіріп,
олардың бірігуге деген талпыныстарын жоққа шығарды. Осыған байланысты,
күрдтердің ұлы ақыны Ахмет Хани өзінің халқы жайлы былай деген екен: Мен
күрд халқының тағдырына таң қаламын... Батылдылығымен даңқы шыққан күрдтер
қалайша басқаларға тәуелді болып қалған? Парсы мен түрік әскерлері бір-
біріне қарсы жорыққа шыққанда әрдайым күрдтер қанға малынып отырған... Әлі
де бытыраңқы және зорлық-зомбылықпен қаналған олар бірін-бірі түсінбеуде
[50].
Иран мен Осман империясы Күрдістанды өзара бөліп алғанмен, бұл
мемлекеттер жергілікті күрд халқына өз үстемдіктерін орната алмады. Ондағы
нақты билік ірі күрд әулеттерінен шыққан билеушілерге тиесілі болды.
Мысалы, ХVІІ ғасырда Осман империясы мен Иран шекарасында жүз елу жылдай
Мукри сардардың жартылай тәуелсіз феодалдық хандығы өмір сүрді. Халқының
негізін бабан тайпасынан шыққан мукри күрдтері құрады. Бұл хандық немесе
княздік формалды түрде Иранның қол астына кірді.
Ван көлінің батысындағы Битлис ХІХ ғасырдың бірінші жартысында
күрд феодалы Шериф бейдің билігінде болып, Осман империясынан тәуелсіздік
алу үшін күрескен. Жартылай тәуелсіз күрд феодалдық княздіктері Равандуз,
Хакяри, Бехдинан, Бохтанда болған.
Осман империясы мен Иранның Күрдістандағы шекарасы нақты
белгіленбегендіктен, парсы-түрік әскерлерінің қақтығыстары жиі-жиі орын
алып тұрды. Шекара шартты түрде ХІХ ғасырдың екінші жартысында белгіленді.
Алайда, бұл шекараны көшпенді күрд тайпалары мойындамады. Олар шекараны
кесіп өтіп, өздеріне тиімді жақтың азаматтығын мойындап отырды. Осыған
орай, Шығыс Түркиядағы ағылшын консулы Тэйлор былай жазады: ...аралас
азаматтық пен шекараның ретсіздігі Персия мен Түркия арасында сансыз дау-
дамай тудырды. Күрдтер екі елдің территориясында өз еліндей сезініп,
өздеріне тиімді уақытта шекараны кесіп отырды[51].
Сансыз түрік-парсы соғыстары күрд халқының жағдайын күрт нашарлатып
жіберді. Бұл кезеңде күрд тайпалары негізінен табиғи шаруашылықпен
айналысты. Кілем, жүннен жасалған өнімдер және қолөнер бұйымдары сияқты
негізгі тауарларды шығарды. Күрдістан территориясы пайдалы қазбаларға
(мұнай, көмір, мыс, темір рудасы, хром және т.б.) бай болғанымен олар
ешқашан өндірілмеді. Себебі өнеркәсібі әлі дамымаған еді. Сыртқы сауданың
дамуына Күрдістанның әлемдік сауда жолдарынан қашық болуы мен дамыған жол
жүйесінің болмауы кедергі келтірді. Оған қоса Түркия мен Иран үкіметі күрд
халқаның экономикалық дамуына мүдделі емес еді.
Түрік сұлтандары мен шах үкіметінің орталықтандыру саясаты ХІХ
ғасырдың алғашқы онжылдығында белсене түсті. Бұл тәуелсіздікке ұмтылып
отырған күрдтердің қарсылығын тудырды. Абдуррахман паша Бабан бастаған
Оңтүстік Күрдістан тайпалары 1806-1808 ж.ж. түріктерге қарсы көтеріліске
шықты. Негізгі мақсаты күрд халқының дербестігін сақтап қалу. Алайда түрік
сұлтандары көтерілісті күшпен басты. Жаңа антитүрік көтерілісі Равандузда
Абдуррахман пашаның баласы Махмуд паша Бабан басшылығымен басталды.
Көтерілісшілер бүкіл Жоғарғы Месопатияны, Киркук пен Эрбильді иеленді. Осы
аймақтардағы билік бірнеше жыл күрд басшыларының қол астында болды.
Көтеріліс әскердің күшімен басылды.
Түркия өзінің әскери-экономикалық үстемдігін қолданып, Күрдістанды
бағындырып отырды. Бірақ түріктер өз әскерін шығарысымен, күрд халқы
өздерінің дербестігі үшін күресті қайтадан бастаған. Осман империясындағы
күрдтердің ұлт-азаттық қозғалыстары Ирандағы күрд тайпаларының
антиүкіметтік қозғалыстарымен араласып отырды. 1815 жылы Ван мен Баязид
пашалықтары күрдтерінің көтерілісі Ирандағы Эриван мен Нахичеван хандықтары
күрдтерінің қолдауына ие болды. Көтерілісшілер 12 мың атты әскер мен
көптеген мың жаяу әскерлерден тұрды. Бұл көтеріліс Эрзурум әскери
басшылығымен басып жаншытылды. 1818, 1820, 1822 жылдары күрдтердің бірқатар
ұлт-азаттық көтерілістер орын алды.
ХІХ ғасыр басына дейін күрд халқының территориясы Осман империясы мен
Иранның арасындағы бәсекелестіктің объектісі болып келсе, ХІХ ғасырда оған
еуропалық державалар ─ Англия мен Ресей қосылады. Ал ХІХ ғасырдың соңына
қарай жаңа капиталистік держава Германия араласа бастайды. Кейінірек бұл
мемлекеттердің қатарына Америка Құрама Штаттары мен Франция қосылды.
Капиталистік державалардың ішінде күрд тайпалары және жеріне ерекше
мүдделік білдірген ең ірі отарлық держава Англия болды. Ол Күрдістанда
жоғары белсенділікпен ерекшеленді. Еуропалық мемлекеттер күрд жеріндегі
әртүрлі қайшылықтар мен қақтығыстарды (түрік-парсы қақтығыстары, күрд
арасындағы қайшылықтар) отарлық саясатының құралына айналдырды.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында британ билеуші топтары маңызды
стратегиялық территорияда орналасқан Күрдістанға үлкен көңіл бөле бастады.
Ағылшын үкіметімен тікелей байланысты Ост-Үндістан компания басшылары күрд
тайпаларына ықпалын орнатып, Таяу және Орта Шығыста экспансиялау саясатында
қолдануға тырысты. Осыған орай Күрдістанға британ барлаушылары,
дипломаттары, археологтары көптеген сапарлар жасады. Негізгі мақсаттары
жергілікті басшылармен және феодалдарымен келісімге келу, күрдтердің әскери
әлеуетін, транспорт пен коммуникациясын, қазба байлықтарын зерттеп білу.
1806 жылы Ост-Үнді компаниясының резидентурасы Бағдад қаласында құрылғаннан
кейін Күрдістандағы ағылшын агенттерінің әскери-барлау және үгіт-
насихаттың қызметтері кең етек алды.
ХІХ ғасырдың 30 жылдары Таяу және Орта Шығыста ағылшын агрессиясы
белсене түсіп, Англия мен Ресей арасында орын алған Осман империясы мен
Иранға ықпал ету үшін күресі шиеленісіп кетті. Британ агенттерінің
Күрдістанға барлау және айдап салу қызметінің жандануы осы уақытқа сай
келеді. 1837-1840 ж.ж. Британ империясы Иран мен Ауғаныстанға қарсы жаулап
алу соғысын жүргізіп жатқан кезде, бірнеше ағылшын әскер басшылар
Күрдістанға сапар жасады. Мысалы, Тегерандағы ағылшын әскери миссиясының
басшысы─подполковник Шииль, В.Эйнсворс, виконт Поллингтон, Г.Ролинсон,
Трапезундтық вице-консул Г.Сатер және т.б.[52].
Британ барлаушылары Күрдістанның бүкіл аудандарында қызмет етті десе
артық айтқандық болмас, олар күрд территориясының топографиясын,
ресурстарын, күрд халқының экономикасын, саяси жүйесін сонымен қатар әскери
әлеуетін зерттеп тастаған. Ағылшындықтар күрд тайпаларының басшыларымен
кездесіп, оларды қару-жарақпен қамтамасыз етіп, Англиямен жақындасуына
ықпал етті.
Британияның әскери-саяси және сауда-экономикалық салаларындағы және
үнді отарларына қысқа жол салу жоспарларында Күрдістанның маңызы арта
түсті. Атап айтқанда ағылшын саясаткері Чеснидің (1789-1872 ж.ж.) Евфрат
жолы жоспары. Егер бұл жоспар жүзеге асса, Англиядан Үдістанға тауарлар 45-
60 күнде емес 18-20 күнге дейін қысқарады екен[53]. Сонымен қатар Англия
Таяу және Орта Шығыстағы саясатының негізгі мақсаты, бұл аймақтағы басты
бәсекелесі Ресейді ығыстыру болды. Осылайша Британ империясы Күрдістанда өз
үстемдігін орната бастады.
Ағылшын билеуші топтарына қарағанда Ресей Күрдістанға қызығушылық
таныта қойған жоқ. Ресейдің күрдтермен алғашқы қатынасы ХІХ ғасырдағы орыс-
иран және орыс-түрік соғыстары кезінде басталды.
1802 жылы Георгиевскіде Ресей патшалығы және Дағыстан мен Әзербайжан
феодалдары арасында Иранға қарсы бірге күресу туралы келісімге қол қояды.
1804 жылы орыс әскерлері Ганжуды жаулап алып, ол Ресейдің құрамына енеді.
Осы жылы бірінші орыс-иран соғысы басталады. Шах үкіметі Англиядан (1801
жылғы келісім бойынша) көмек алуға үміттенді. Алайда Англия шахқа көмек
бере алмады, өйткені антинаполеондық коалицияда Ресейдің одақтасы еді.
Орыстардың Дербент пен Бакуды алуы және Иран әскерлерінің жеңілісі шахтың
Наполеонмен келісімге келуіне итермеледі. Осылайша 1807 жылы Иран мен
Франция арасында Финкенштейн одақтастық келісімнің қол қойылуына алып
келді[54]. Келісім бойынша Франция парсы әскерлерін қару-жарақпен
қамтамасыз етуі керек, ал Иран өз кезегінде Англиямен қатынасын үзіп,
француздардың Индияны жаулауы барысында әскери күштерін беруі керек еді.
Бірақ Наполеон нақты көмек көрсете алмады.
Бірінші орыс-иран соғысы 1813 жылы қазанда Гүлістан бейбіт
келісімімен аяқталады. Бұл келісім бойынша Ресей империясының қол астына
Ганджин, Шекин, Ширван, Дербент, Кубин, Бакин және Талышин хандықтарымен
қатар Дағыстан, Грузия, Имеретия, Гурия мен Абхазия кіреді[54]. Сонымен
қатар халқының ішінде күрдтер бар Қарабах хандығының кіруі, Ресейде
күрдтердің пайда болуына алып келді.
1826-1828 ж.ж. екінші орыс-иран соғысы кезінде күрд тайпалары
белсенді болды, себебі әскери соғыс қимылдары олар тұрып жатқан аудандарға
дейін жетті. Нәтижесінде атақты күрд атты әскерлері соғысқа араласты. Өз
кезегінде Англия шах үкіметін қару-жарақпен қамтамасыз етіп отырды. Британ
дипломатиясы бұл қақтығыста белсенді рөл атқарды. Соғыс Түрікменчай бейбіт
келісімімен аяқталды. Келісім бойынша Иран Ресейге Ереван мен Нахичеван
хандықтарын берді[55]. Осы екі хандықтың орыс империясына қосылуы Ресейдегі
күрд халқының санын ұлғайтты. Қорытындылай келгенде, күрд халқы үш
мемлекеттің құрамына еніп, олардың бір орталыққа бірігу процесін қиындата
түседі.
1828 жылы орыс-түрік соғысы басталады. Күрдтер бұл соғысқа қатысудан
бас тартады. Түркияға вассальды Равандуз, Бохтан, Бехдинан, Хакяри және
басқа да күрд княздіктері бейтарап позицияны ұстанды. Оған қоса кейбір күрд
тайпалары Ресей жағына өтіп кетті. Соғыс күрдтердің әлеуметтік-экономикалық
жағдайын күрт нашарлатып жіберді. Осыған орай күрд шаруалары көтеріліске
шығады. Кей жерлерде көтеріліс ұлт-азаттық сипатқа ие болып жатты. Бұл
жағдайлар Осман империясына бейбіт келісім жасауға мәжбүрледі.
Орыс-түрік соғысы 1829 жылы Адрианополь келісім-шартымен аяқталды. Ол
бойынша бүкіл Кавказ жерлері Ресейге өтті. Түркия 1828 жылғы Түрікменчай
бейбіт келісімін яғни Грузия, Имеретия, Гурияны және Ереван мен Нахичеван
хандықтарының Ресей патшалығына өткенін мойындады[56]. Ал патшалық Ресей
оккупациялаған түрік Күрдістанынан әскерін шығаруға міндеттенді.
Батыс державалары геостратегиялық жағынан маңызды Күрдістанда өз
ықпалын орнату үшін шекараның нақты белгіленбегендігін пайдаланып, Осман
империясы мен Иранды бір-біріне айдап салып отырды. Державалардың бұл
саясаты іске асты да. 1821 жылы түрік-иран соғысы басталды. Соғыс Осман
империясы үшін сәтсіз өрбіді. 1822 жылы көктемде осман әскерлері Торпак-
Кале қорғанында жеңіліс тауып, оңтүстік Әзербайжан шекарасында иранның
басқолбасшысы Аббас мырза түріктерге қарсы үлкен соққы беріп, Табризге
қарай беттеді. Алайда парсы әскерлерінің арасында холера эпидемиясы шығып,
ұрыстын сәтті дамуына кедергі келтірді. Осындай қиын жағдайға тап болған
Иран бейбіт келісім жасауға мәжбүр болды.
1822 жылы Эрзурумда бейбіт келіссөздер басталып, 1823 жылы 28 шілдеде
түрік-иран трактатын қабылдаумен аяқталды. 1823 жылғы Эрзурум бейбіт
келісімі территориалдық статус–квоны сақтауды, бір-бірінің ішкі істеріне
араласпауды қарастырды. Екі ел де қол астындағы күрд тайпаларының шекараны
кесіп өтуін тоқтатуға келісті[57].
Эрзурум бейбіт келісімі 1639 жылы Зохабтағы түрік-иран трактатын
қайталады. Сол кезде де бұл мемлекетер жоғарыдағы шарттармен келісіп,
шекара сызығын белгіленген еді. 1823 жылғы келісім Осман империясы мен Иран
арасындағы территориялық дау-дамайды шешпеді.
Жоғарыдағы соғыстар күрдтердің әлеуметтік–экономиялық жағдайын
нашарлатты. Түрік пен парсы үстемдігіне қарсы шаруалар көтерілісі орын ала
бастайды. ХІХ ғасыр екінші жартысында Иран мен Түркия үкіметіне қарсы күрд
халқының күресі күшейе түседі. Равандуз көтерілісі (1835-1837 ж.ж ) бұның
айқын мысалы болып табылады.
ХІХ ғ. 30-жылдарының ортасында күрд ұлт-азаттық қозғалысының орталығы
Үлкен Заб өзенінің жоғарғы ағысы мен иран шекарасы арасындағы таулы аймақ
Равандуз болды. Ахмед паша бастаған күрд тайпаларының күресі Осман
империясымен қатар Ирандағы шах үкіметіне де қарсы бағытталды. Әмір Ахмед
паша бүкіл күрд халқының басын біріктіргісі келді. Ол Тигр өзенінің
жағалауынан Иран Әзербайжанына дейінгі кең байтақ территорияларда өз
үстемдігін орнатты. Амадия мен Захо аудандарындағы күрд феодалдарын
бағындыруы басты жетістігі болды. Ахмед пашаның күрдтерді біріктіру
саясатына атақты феодалдық жанұялар яғни оңтүстіктегі Бабандар мен
солтүстіктегі Бадрхандар қарсы шықты.
Орталық Күрдістанның үлкен бөлігінде өз ықпалын орнатқан Ахмед паша
сұлтан үкіметінің билігін мойындамай, Равандузды шексіз билікке ие монарх
ретінде басқарды. Равандуз әмірі тәуелсіз Күрдістан құруды армандады.
Пашаның сәтті іс-қимылына Осман империясындағы саяси дағдарыс факторы
жағымды әсер етті. Стамбулдың негізгі әскери-саяси күші Египетке
бағытталған еді, ондағы Мұхаммед Али өз иелігіндегі провинцияны тәуелсіз
етумен қоймай, Осман империясының мемлекет ретінде өмір сүруіне қауіп
төндірді. Мұхаммед Али бастаған Египет әскерлерінің түрік астанасына
шабуылы, сұлтан империясының әскери-саяси толық ыдырауына алып келе
жаздады. Алайда батыс державаларының Түркияның ішкі істеріне араласуы,
сұлтан иеліктерінінің толық ыдырауынан аман сақтап қалды.
Осындай жағдайға ұшыраған түрік билеушілері күрдтердің ұлт-азаттық
көтерілісін басуға жеткілікті әскер бөле алмаған еді. Олар Күрдістанға
Сивас губернаторы Решид пашаны аттандырды. Решид пашаға Бағдаттың билеушісі
Али-Риза мен Мосул басшысы Мұхаммед паша өз әскерлерін көмекке жіберді.
Сөйтіп, ол 40 мыңдық әскермен Күрдістанға басып кіреді. Көтерілісщілер Иран
территориясына шегінеді.
Күрдтердің ұлт-азаттық көтерілісі парсы жерінде жалғасын табады.
Алайда түрік үкіметі мен шах көтерілісті бірге басуға келісіп, Равандуз
көтерілісі күшпен басып жаншытылады.
Равандуз көтерілісін қорытындылай келсек, ол күрд тайпаларының
азаттыққа ұмтылысын көрсетті. Сонымен қатар, күрдтердің қозғалысы ұлы
державалардың, әсіресе Британ империясының, Күрдістанда белсенді рөл ойнай
бастағанын көрсетіп, күрд мәселесі халықаралық деңгейге көтеріле бастады.
Түркия мен Иран қол қойған Эрзурум келісімі территориялық даулы
мәселелерді шеше алмады. Түрік-иран шекарасы аумағында үздіксіз қақтығыстар
орын алып тұрды. Мысалы: Иран Түркиямен даулы аймақ Ахурин мен Зохаб
округтерін өз қол астында бақылап отырды. 1837 жылы Бағдат пашасы Али–Риза
парсы қаласы Мохаммерге шабуылдап, жер мен жексен етті.
Күрд феодалдарының сепаратистік тенденциялары күшейеді. Сүлеймания
округінің билеушісі күрд Махмұд паша түрік сұлтандарына қарсы күресінде
Иранның қолдауын ие болды. Шах үкіметі Осман империясындағы
бей–берекетсіздікті қолданып, күрдтердің қозғалыстарын өз саясатының құралы
ретінде пайдаланып, территориялық иелігін кеңейтуге тырысты. 1842 жылы иран
әскерлері шиіттер үшін қасиетті қала–Кербелді (Осман империясының иелігі)
жаулап алды, бірақ Али–Ризаның түрік әскерлері қаланы жаудан азат етіп,
шиіт халқын жаппай қуғын–сүргінге ұшыратты. Бұны Иран діни масқаралау
ретінде қабылдап, кек алуға тырысты.
Түрік–парсы шекарасының солтүстік аудандарында да жағдай нашар еді.
Қарулы қақтығыстар Баязид округінде орын алды. Онда Хафиз паша шабуылдаған
шах әскерлеріне тойтарыс берді.
Бұл қақтығыстарға Англия мен Ресей араласты. Олар қастасушы жақтарға
өздерінің делдалдық миссиясын ұсынды. Өйткені Түркия мен Иран арасындағы
мүмкін соғыс, батыс державаларының сыртқы саудасына үлкен зиян келтіретін
еді. Негізінен шах үкіметі Түркиямен қатынасын бейбіт шешуге мүдделі болды.
Шах Мұхаммед мырза Николай I–шіден дауды бейбіт түрде шешуге көмектесуін
сұрады. Осылайша, 1843 жылы Осман империясынан Нури паша, Ираннан
Джаффархан мырза, Англиядан полковник Фаррант, Ресейден генерал штаб
полковнигі Дайнези бастаған төрт жақты комиссия құрылады. Комиссияның
мақсаты парсы–түрік шекарасындағы дауларды шешіп, шекараны демаркациялауға
көмектесу. Комиссия жұмысы төрт жылға дейін созылды.
Келіссөздер жүріп жатқан уақытта Күрдістанның таулы облысы Джезиреде
XIX ғасырдың ірі көтерілістерінің бірі бұрқ ете түсті. Ұйымдастырушысы және
басшысы Бадрхан бей болды. Бұл кісінің өзара күресіп, дауласып жүрген күрд
басшыларынан айырмашылығы күрд тайпаларының басын біріктіріп, бір-бірімен
дауласудың орнына ортақ жауға қарсы күресуді үгіттеді. Көрнекті дипломат
әрі саясаткер Бадрхан бей хакяри күрдтерінің басшысы Нурулла бей мен мукус
тайпасының билеушісі Хан – Махмудтың қолдауына ие болды.
Күрд халқы түрік салықтары мен сұлтан армиясына әскерді
мобилизациялаудан зардап шекті. Феодалдардың да түріктерге көңілі толмайтын
өйткені губернаторлық орындардан күрд билеушілерін алыстатып, түрік
шенеуніктерін отырғызып қойды. Осы жағдайларды шебер пайдаланған Бадрхан
1843-1846 ж.ж. аралығында көтеріліс ұйымдастырды. Ол аз ғана уақыт ішінде
қарсыласу армиясын құрды.
Күрд патриоттарының сәтті қимылдарының нәтижесінде 40-шы жылдардың
басында Ван көлінің оңтүстігінен, шығысында иран шекарасынан батысында
Диярбакыр мен Мосулға дейінгі үлкен территорияда Осман империясына
номиналды түрде кірген күрд мемлекеті құрылды. Бұл жерлерді Бадрхан билеп
тұрды. Ол күрдтермен қатар армяндар, халдейлер, айсорлар және т.б.
халықтардың қолдауын тапты. Бадрхан-бейдің саяси бағдарламасы тәуелсіз
мемлекет құру болды.
1844 жылы сұлтан үкіметінің басты мақсаты Бадрхан–бей мемлекетін
жою болатын. Көтерілісшілермен күресуге Осман–паша бастаған арнайы әскер
жасақталды. 1846 жылы Түрік әскерлері мен көтерілісшілер арасында
кескілескен ұрыстар орын алып, Бадрхан Осман–пашаға беріледі.
1843–1846 ж.ж. Бадрхан–бей көтерілісі басылады.
Осы уақыт аралығында ағылшын–орыс–түрік–иран комиссиясы Иран мен
Түркия арасындағы келісімнің жобасын жасап шығарады. Эрзурум деп аталатын
жаңа түрік–иран трактатына 1847 жылы 31-мамырда қол қояды. Келісім бойынша
екі жақта ақшалай және территориялық претензияларынан бас тартып, даулы
округ Зохаб екіге бөлінеді: батыс бөлігі Түркияға, ал шығыс бөлігі Иранға
өтеді. Шах үкіметі Сүлемания окуругінің ішкі істеріне араласудан және ол
жерлер үшін қандай да құқықтан бас тартуы тиіс. Түріктер үшін дәл осындай
міндеттеме Мохаммер мен Шатт–эль–Араб өзенің сол жағалауына қатысты
болды[58].
Келісімді жүзеге асыруға ең алдымен Осман империясы мен Иран
арасындағы шекараны демаркациялау үшін құрамында Дервиш–паша (Түркия),
мырза Джаффархан (Иран), Е.И. Чириков (Ресей империясы) және В.Вильямс
(Англия) бар аралас комиссия құрылды[58]. Саяси көзқарас бойынша шекараны
демаркациялауға капиталистік державалардың араласуы Шығыс мемлекеттеріне
қысым жасаудың тағы бір құралына айналды. Батыс державаларының Иран мен
Түркияға және Күрдістанға саяси қысым жасаудың келесі түрі–миссионерлік
болғаның атап өту қажет. Миссионерлер өз үкіметінің қолдауына ие болып,
қаржылай көмек те алып отырды. Шығыс мемлекеттерінде АҚШ, Англия, Франция
мен Германияның миссионерлері үлкен белсенділік көрсетті. Бұл державалар өз
азаматтарының яғни миссионерлердің құқығын қорғаймыз дегенді сылтауратып,
Осман империясы мен Иран ішкі саяси істеріне араласты. Осы сияқты жағдайлар
күрд мәселесін күрделендіріп жіберіп, халықаралық деңгейге көтерді.
Халықаралық шекараны демаркациялау комиссиясы төрт жыл
(1849–1852ж.ж.) жұмыс істеп, шекара картасын жасауға жеткілікті материал
жинады. Алайда комиссияның кейінгі жұмысы 1853–1856 ж.ж. Қырым соғысының
басталыуымен тоқтайды. Сонымен қатар, Иран мен Англия арасында 1856–1857
ж.ж. екінші Герат қақтығысы басталып кетеді.
Патша үкіметі Осман империясымен күресінде өз жағына күрдтерді тарту
үшін барлық шараларды жасайды. 1854 жылы қазанда орыс әскерлерінің
полковнигі М.Т. Лорис–Меликов ықпалды күрд билеушісі Қасым ханмен сәтті
келісім жүргізіп, Ресейдің күрд халқымен қатынасының жақсаруына өз септігін
тигізді.
Қырым соғысы кезінде Осман империясы да күрдтердің қолдауына ие
болғысы келді. Алайда сұлтан үкіметі күрдтерді өз әскерінің қатарына зорлап
қосуы, күрд халқының наразлығын тудырды. Сонымен қатар, жергілікті күрд
билеушілерінің орнына түрік шенеуніктерін қою әрекеттеріне күрд феодалдары
наразы болды. Орыстармен соғысуға байланысты Түркия Күрдістанда әскерлерін
ұстауға мәжбүр еді. Бұған да халық үлкен наразылық білдірді. Осы
жағдайларды шебер пайдаланған Бадрханың інісі Езданшир көтеріліс бастап
жібереді.
Езданшир көтрілісі деп аталатын күрдтердің ұлт–азаттық қозғалысы
1853–1855 ж.ж. аралығында орын алды. Көтеріліс Бохтан, Джезире, Хакяри
аудандарын қамтыды. Езданшир Битлис қаласын жаулап алды. Қозғалыс халық
арасында жылдам тарап, Мосул, Ван мен Бағдат аралығындағы барлық
территорияларды қамтыды. 1855 жылы көтерілісшілер 30 мыңға жетті. Көптеген
күрд тайпалары Езданширге қолдау көрсетті.
Езданшир көтерлісі түрік билеушілерін қатты алаңдатты. Түрік үкіметі
өте қиын жаздайға кезікті. Оның негізгі әскерлері түрік–орыс майданында
шоғырланған болатын. Осыған байланысты, Осман империясы көтерілісті басуға
жеткілікті әскер бөле алмады. 1855 жылы қаңтарда Езданширге қарсы Кенгам
паша бастаған әскерлерді аттандырады. Бірақ сәтсіз аяқталды. Сол жылдың
ақпанында көтерілісшілер саны 60 мыңға жетті.
Ақпан, наурыз айларында көтеріліс кең етек жайып, Эрзурум мен
Баязидке дейін жетті. Жағдайды бақылауға алуға тырысқан түрік басшылығы
орыс–түрік майданындағы біраз күшін Езанширге қарсы бағыттауға шешім
қабылдады. Тек наурыз айының басында ғана Джезире қаласында Мехмет пашаның
түрік әскерлері күрд көтерісшілеріне ірі соққы жасады. Іске Мосулдағы
ағылшын консулы араласты. 1855 жылы Езданшир ағылшын консулы агент Нимруда
Рассам ықпалымен, сұлтан үкіметімен келісім жасауға келіседі. Келісімге
келе жатқан Езданшир қолға түсіп, сотталады. Басшынан айырылған көтерліс
басылады. Осылайша түрік билеушілері көп қан төкпей, Күрдістанды
тыныштандырады.
1856 жылы Париж бейбіт келісімімен Қырым соғысы аяқталады. Соғыс
біткеннен кейін де бірнеше күрд көтерлістері орын алады. Диярбакыр мен
Дерсим аудандарында жаңа көтеріліс ошақтары пайда болады.
XIX ғасырдың 60–70 жылдары Күрдістанда жағдай біраз тұрақтанады.
Қырым соғысынан кейін түрік–иран шекарасын белгілеу комиссиясы өз жұмысын
қайта бастайды. 1865 жылы комиссия әр түрлі даулы аймақтарды нақты
картасын жасап шықты. 1869 жылы ұлы державалардың талабымен Осман империясы
мен Иран арасында шекара сызығын сақтау туралы конвенцияға қол қойды.
Алайда Англия мен Ресей, Түркия мен Иран арасындағы келіспеушіліктер
комиссияның жұмысын жоққа шығарды. Сонымен қатар шекарадағы күрд тайпалары
мен жергілікті үкімет өкілдері арасындағы қақтығыстар жиілеп кетті.
1875 жылы Балқан түбегінде жағдай нашарлап кетеді. Босния мен
Герцеговинада антитүрік көтерілісі орын алып, Ресейдің қолдауына сүйенген
Сербия мен Черногория Осман империясына қарсы соғысқа дайындала бастайды.
Ал Англия өзінің шығыстағы ежелгі бәсекелесі Ресейді барынша әлсірету
саясатын жүргізгендіктен, Осман империясын антиорыс блогына тартып, соғысқа
итермелейді. Осындай шиеленісті оқиғалардың нәтижесінде 1877 жылы 12
сәуірде Ресей Түркияға қарсы соғыс жариялайды. Осман империясы Балқан
түбегі мен Азия соғыс театрларында толық жеңіліс тауып, Ресейден келісім
сұрауға мәжбүр болады. Орыс–түрік соғысы 1878 жылы Сан–Стефан бейбіт
келісім шартымен аяқталады.
Орыс–түрік соғысы Осман империясындағы экономикалық және саяси
дағдарысты күшейтіп жіберді. Шығыс майданындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz