Метеорология және климаталогия пәнінен дәрістер

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

«Кіріспе. Пәннің негізгі түсініктері және мақсат-міндеттері»

жоспары:

Метеорология және климаталогия пҽнінің негізгі мақсаты міндеттері.
Метеорологияның зерттеу объектісі және зерттеу тҽсілдері.
Ауа - райы және климат.
Метеорологиялық жүйе және оның қызметі.
Метеорология және климатологияның даму тарихы.

Метеорология - жер атмосферасы, яғни ауа қабығы жайлы ұғым. Ол физика заңдарының негізінде, географиялық қабықтың бір бөлігін зерттейді. Сонымен, метеорология атмосфераның құрамын, құрылысын, ондағы жүріп жатқан алуан түрлі процесстер мен құбылыстарды зерттеп, оларды физикалық тұрғыдан түсіндіріп, атмосфералық жағдайларды болжау және мүмкіндігінше әсер ету.

Метеорология - грек сҿзінен аударғанда: «мета» - тұстағы айнала, «эора» - кҿру, «логос» - ілім деген мағынаны білдіреді.

Климатология - жер климаты, яғни белгілі бір географиялық орынға тҽн
атмосфералық жағдайлар жиынтығы жайлы ілім. Сондықтан, климат жергілікті
жердің физикалық - географиялық сипатының маңызды бір бөлігі. Себебі, ондағы
қалыптасқан су торының режимі, топырақ, ҿсімдік жамылғысы мен жануарлар
ҽлемі, жалпы ландшафттар келбеті - ауа райы режиміне тікелей бағынышты.
Жергілікті ауа - райы мен климат халық шаруашылығына, ҽсіресе ауыл -
шаруашылық салаларының мамандануына, ҿнеркҽсіптің географиялық

орналасуына, кҿлік торының таралуына үлкен әсерін тигізеді. Жалпы, климат жайлы негізгі түсініктер география маманына қажетті екені түсінікті.

Атмосфера - Жер планетасын қоршаған газды немесе ауа қабығы. Ауа сығылмалы, сондықтан оның тығыздығы биіктікке қарай кемиді. Бірте бірте ол ғарыштық кеңістікке, белгілі бір шекарасыз, ауысады. Яғни, атмосфера таралу биіктігі орта шамамен 20 мың км-деп есептейді. Атмосфера массасының жартысына жуығы тҿменгі 5 км қабатында, 75% массасы тҿменгі 10 км, ал 90% тҿменгі 20 км ауа қабатында шоғырланған.

Ауа райы - белгілі бір сҽттегі, белгілі бір географиялық жердегі тҿменгі
атмосфераның жағдайы. Ол жағдайдың сандық және сапалық сипаттары бар.
Сандық сипаттары метеорологиялық аспап - құралдарымен ҿлшенеді де
метеорологиялық элементтер деп аталады. Мысалы, оларға ауа температурасы, күн
радиациясы, жауын-шашын мҿлшері, жел жылдамдығы мен бағыты, ауа
ылғалдылығы т. б. жатады. Ал сапалық сипаты кҿбінесе бақылаушымен кҿз
мҿлшермен анықталып, метеорологиялық құбылыстар деп атайды. Оларға мысалы,
бұрқасын, тұман, кҿктайғақ, найзағай, үсік т. б құбылыстарды жатқызуға болады.
Ауа - райын сапалы түрде зерттеу үшін тек тҿменгі атмосфераны емес, жоғарғы
атмосфераны толығымен зерттеген дұрыс. Ол үшін аэрологиялық, аэрономиялық,
космостық зерттеулер қолданылады. Міне, осындай жылу режимдері

айырмашылықтары мен байланысты екі түрлі климат түрлері туындайды: құрлықтық және мұхиттық.

Жазда мұхит терең қабаттарында кҿп жылу жинағандықтан, қыста ол құрлыққа қарағанда жылы болып тұрады. Осы айырмашылықтар себебінен мұхит тұсындағы ауа температурасы құрлыққа қарағанда жазда тҿмен, қыста, керісінше,

жоғары болып қалыптасады. Нҽтижесінде-атмосфералық қысым жағдайы да екі бҿлек болып қалыптасады.

Климат - белгілі бір географиялық жерге тҽн, кҿп жылдар бойы қалыптасқан ауа - райы режимі. Географиялық жер деген ұғымға тек сол жердің координаттары, теңіз деңгейімен салыстырған биіктік емес, жер беті жамылғысының сипаты - жер бедері, топырақ жамылғысы т. б жатады. Кҿп жылдар бойы қалыптасқан климаттың тұрақтылығы байқалады. Сондықтан климат жергілікті жердің физикалық -географиялық сипатының бірі болып келеді. Метеорологияның зерттеу объектісі Жердің ауа қабығы, ал зерттеу тҽсілдері келесі:

а) бақылау - негізгі зерттеу тҽсілі, яғни метеорологиялық элементтерді ҿлшеу және
метеоқұбылыстарды анықтау. Бақылау арқылы тҿменгі атмосфера жағдайына
сандық және сапалық баға беріледі.

ә) эксперимент - шектеулі мҿлшерде ғана қолданылады, себебі табиғи жағдайда атмосфералық құбылыстарды адам тҽжірибе ретінде жүргізе алмайды. Бірақ кейбір құбылыстарға аздап әсер ете алады, мысалы бұлттардан бұршақ жаудыру, тұманды сейілту, тайфун "шақыру" т. б.

б) теориялық тәсіл - барлық ілімдерде кеңінен қолданылады, қойылған мақсатына
қарай метеорологияда келесі түрлері қолданылады:

- статистикалық талдау - кҿп жылдар бойы жүргізген бақылаулар мҽліметтерін бір
жүйеге келтіру үшін, ҽсіресе климатологияда кҿп қолданылатын тҽсіл;

корреляция тҽсілі - кҿпжылдық метеорологиялық мҽліметтер ретіндегі ауытқуларды немесе бірегейлікті сипаттайтын байланыс дҽрежесін қолдану;
эмпирикалық теңдеу тҽсілі - метеоэлементтер немесе метеоқұбылыстар арасындағы байланыстарды теңдеулер арқылы, ал олардың коэффициенттері кҿп жылдық салыстырмалы бақылаулар нҽтижесінде таңдалып, қолданылады;

- физика-математикалық талдау - динамикалық (теориялық) метеорологияда
атмосфералық процестердің дамуын дифференциалды теңдеулер арқылы сипаттап,
түсіндіру;

- модельдеу - яғни атмосфералық процестердің дамуын компьютер арқылы құру.

в) картографиялық - метеорологиялық мҽліметтер жиынтығын кеңістік пен уақыт
бойынша таралуын кҿрсету.

Қазіргі кездегі метеорология алдына кҿптеген маңызды да күрделі міндеттер қояды:

1) атмосфераның құрамы, құрылымы мен қасиеттерін жүйелі және жан-жақты түрде
зерттеу, ондағы жүріп жатқан алуан түрлі процестер мен құбылыстарды анықтап,
түсіндіру;

2) халық шаруашылығының барлық салаларын керекті (сұранысы бойынша)
метеорологиялық мҽліметтер мен ақпараттармен уақытында қамтамасыз ету, ҽсіресе
болжаулық ақпаратпен;

3) халық шарашылығына қауыпты ауа райымен күресу жолдарын, немесе алдын алу
тҽсілдерін анықтау. Жалпы, метеорология адамзаттың ауа райына, климатқа
тҽуелділігін азайту жолдарын, оның қолданбалы сұраныстарын қамтамасыз етуге
тырысады. Мысалы ауыл шаруашылыққа қауіпты ауа райы жайлы ақпарат
тұтынушыға алдын-ала жеткізілсе, онда ауа-райынан келетін шығынды азайтуға
мүмкіндік туады. Кейбір зиянды құбылыстар, мысалы торнадо, қатты дауыл, ҿте
тҿмен немесе жоғары ауа температурасы, кҿктайғақ, қатты боран, ҿте екпінді жел,

сель жүру, т. б жайлы мҽліметтер алдын ала халыққа жеткізілсе, адам ҿміріне ауа-райынан туған қауіп -қатер де азаяр еді.

Метеорологиялық жүйе - м етеорологиялық бақылауларды метеоэлементтерді
ҿлшеу және атмосфералық жағдайда бағалау деп білеміз. Бақылаулар арнайы
метеорологиялық станцияларда ҿтеді. Дүние жүзі бойынша барлық

метеорологиялық станциялар бір жүйені құрайды. Себебі, біріншіден, атмосфералық процестер ешқандай «шекарасыз» дамиды, екіншіден, метеорологиялық ақпараттар барлық елдерге жедел және оңай жетуі керек.

Сондықтан метеорологиялық бақылауларға белгілі шарттар қойылады, олар
сипаттамалы, үздіксіз, нақты, бірыңғай болуы қажет, сонда ғана олар

салыстырмалы бола алады. Ол үшін мынадай талап қойылады:

Бақылаулар дүние жүзі бойынша бір сҽтте (синхронды) ҽр бір үш сағат сайын Гринвич уақытымен жүргізілуі қажет, яғни, тҽулігіне 8 рет жүргізіледі: сағат 00, 03, 06, 09, 12, 15, 18, 21-де.
Бақылаулар узақ уақыт және үздіксіз жүргізілуі қажет. Бұл шарт орта кҿпжылдық климаттық мҽлімет алу үшін қажет.
Бақылаулар дүние жүзі бойынша біріңғай аспап - құралдар мен тҽсілдермен жасалуы қажет.
Метеостанция бақылаулары репрезентативті яғни, ҿлшенген мҽліметтер неғұрлым үлкен территорияға сҽйкес болу қажет.

Сипаттамалы бақылауға мысал келтірейік. Жел баққыш (флюгер) биік үйлер
немесе қалың биік ағаштар арасында тұрса, жел жылдамдығы кем кҿрсетіліп, ал
бағыты ауытқуы мүмкін. Тағы бір мысал: қар жамылғысы қалыңдығын ҿлшейтін
сызғыш - рейка тҿбенің ық жақ етегіндегі немесе дҽл тҿбесіне тұрса, онда қар
қалыңдығы кҿп жылдық орта нҽтижеден артық не кем кҿрсетіледі де,

сипаттамалық сақталмайды.

Үздіксіз бақылау деп, тҽуліктегі 8 рет жүргізілетін бақылаулар үзбей
қадалғанын жасалуы керек. Мысалы, бір рет белгіленген уақытта ауа
температурасы ҿлшенбей қалса, онда орта тҽулік температурасы нақты

болмайды және ҿлшенбеген температураны қайтадан (уақыт ҿткен соң) ҿлшей алмаймыз. Сонымен бірге, температурамен байланысты басқа (ылғалдылық, қанығу жетіспеушілігі т. б. 15 мҽліметтер) анықталмай қалады. Климаттық кҿрсеткіштерді анықтау үшін, климаттық ауытқуларды айқындау үшін бақылаулар неғұрлым ұзақ мерзім үздіксіз жүргізілуі қажет.

Нақты бақылау деп бақылаушының аспап құралдармен жүргізген ҿлшеулері жоғары дҽлдікпен болуы және ҿз кҿзімен кҿрген, (яғни, басқа біреудің айтқанын емес) анықтаған атмосфералық құбылыстарды айтамыз. Себебі, нақты емес бақылаулар нҽтижелері барлық метеорологиялық ақпаратқа үлкен нұқсан ҽкеледі

Бақылаулар сонымен қоса, бірыңғай болуы қажет. Атмосфералық процестерді
зерттеу үшін метеорологиялық бақылауларды жер шарының кҿптеген

пункттерінде жүргізу қажет. Сондықтан метеостанциялар барлық дерлік мемлекеттерде ұйымдастырылған. Ҽр станцияның бақылаулар реті уақыт бойынша бірыңғай болуы зерттеу сапасына әсер. Мысалы, метеостанция қала шетінде ашық жерде 30 жыл бұрын ашылды делік, 10 жылдан соң ол станция жан-жақтан биік үйлер, теректермен қоршалып қалды да, осы жағдайда тағы 10

жыл жұмыс істеді. Содан соң ол метеостанция қайтадан қаланың жаңа сыртына көшірілді. Бү_л жағдайда соңғы он жылда жүргізілген кейбір бақылаулар нэтижелері (жел жылдамдығы, қар жамылғысы) бүрынғы мерзімге қарағанда төменделіп көрсетілді. Ол төмендеуі желдің уақыт бойынша тербелісі деп қате түжырымдауға болады. Бақылаулар бірыңғайлық қасиетін жоғалтады. Міне, сондықтан, бақылаулар, салыстырмалылық қасиеттен ешқандай айырылмау керек. Бақылаушыға арналған метеостанцияларда арнайы ережелер, қағидалар болады, олар мүқият орындалып, ескеріліп отырылуы шарт. Мектеп программасында ауа -райын анықтау географиялық алаңда өтеді.

Метеостанциялар жұмыс істеу бағдарламасы бойынша 3 дэрежеге бөлінеді. Ал жұмыс істеу бағыты (саласы) бойынша негізгі жэне арнайы деп бөлінеді. І-ші дэрежедегі негізгі метеостанцияларда мына метеоэлементтер өлшенеді:

Ауа температурасы;

Атмосфералық қысым;

Ауа ылғалдылығы;

Желдің бағыты мен жылдамдығы;

Бүлттылық (аспанды бүлт торлау дэрежесі, бүлттар түрі, биіктігі жэне

жылжу жылдамдығы мен бағыты) ;

Жауын-шашын мөлшері, түрі, қарқындылығы;

Жер бетінде пайда болатын шөгінді жауын-шашын (шық, қырау, қылау,

көктайғақ) жэне тұман;

Горизонталды көріну қашықтығы (атмосфераның көмескілеуінен заттар

пішіні көрінбей бастайтын қашықтық) ;

Күн сэулесі түсу үзақтығы;

Топырақ бетінің жэне топырақтың бірнеше қабаттарының температурасы;

Топырақ бетінің жағдайы;

Қар жамылғысының биіктігі мен тығыздығы;

Топырақ (немесе су) бетіндегі булану;

Сонымен қоса, атмосфералық құбылыстар тіркеледі. Метеөлшемдер өңделіп, талданады. Олар бойынша ғылыми-зерттеулік жүмыстар атқарылады. Мү_ндай станцияларды метеообсерваториялар деп атайды.

2, 3 дэрежедегі станцияларда жұмыс қысқартылған бағдарламамен жүргізіледі, эрі бірнеше метеоэлементтер ғана өлшенеді. 3-ші дэрежелі станциялар көбінесе автоматикаланған жэне адам түрақты қоныстанбаған аймақтарда орналасады.

Орналасқан ландшафт ерекшелігі бойынша метеостанциялар арнакйы мамандандырылған болып бөлінеді, мысалы таулық, батпақтық, мұздық, шҿлдік т. б. Мұхит айдындарында атмосфера жағдайын «ауа райы» кемелері үздіксіз бақыылап отырады. Метеостанцияларда атмосфераның ең тҿменгі жағдайы бақыланады. Ал 40 км биіктікке дейін шар-пилот (жел бақылайтын), радиозонд (температура, қысым, ылғалдылық ҿлшеуге) ұшырылады. Бұл бақылауларды аэрологиялық деп атайды. Одан жоғары атмосфера жағдайын метеорологиялық ракеталар мен спутниктер, геофизикалық ракеталар, аэрокосмостық тҽсілдер арқылы зертейді.

Бақылау нҽтижелері телефон, телеграф, радио, спутниктік интернет арқылы ауа райы қызмет ұйымдарына қолма-қол жіберіледі. Онда олар синоптикалық карталар жасауға, жалпы ауа райы жайлы мҽлімет жинауға, талдауға, болжауға қолданылады. Бақылаулар, жоғарыда айтылғандай, ҽрбір 3 сағатта жаңартылып отырылады. Мемлекеттік метеорологиялық станциялар жүйелері ХІХ ғасырда құрыла бастады. ХХ ғасырда олар Азия, Африка, Антарктида, Арктиканың адам аяғы баспаған жерге орын тебе бастады. Кеңес Одағыда ең үлкен метеорологиялық станциялар жүйесі жұмыс жасады, құрамында негізі станциялар саны 4000-ден астам, аэрологиялық станциялар 200-ден астам (дүние жүзінде барлығы 1000-ға жуық) болды. Метеорологиялық бақылау гидрологиялық бақылаулармен бірге жүргізіліп, (олар гидрологиялық станциялар мен бекеттерде) талданылады. Сондықтан қызмет орталықтарын гидрометеорологиялық орталық деп атайды.

Олардың негізгі мақсаты - ғылыми зерттеулік жұмыстармен қоса, халықшаруашылығын гидрометтік ақпаратпен қамтамасыз ету. Барлық метеостанциялар территория бойынша бір ортаға қарайды. Мысалы Қазақстанда аудандық станциялар облысқа, олар мемлекеттік метеорологиялық орталықтарға қарайды. Мемлекеттік орталықтар аймақтық (регионалды) орталыққа бағынады. Жер шарында барлығы 25 аймақтық орталықтар бар. Олардың 3-еуі ТМД елдер территориясында: Москва, Новосибирск, Ташкент. Аймақтық метеорологиялық орталықтар ҽлемдік 3 орталыққа - (Москва, Вашингтон, Мельбрунде орналасқан) қарайды. Жалпы дүниежүзілік метеорологиялық жүйе БҰҰ қарамағында жұмыс атқарады.

Дүние жүзі бойынша метеорологиялық қызмет міндетін Дүниежүзілік Метеорологиялық Ұйым (ДМҰ) атқарады. Оның бірінші конгресі 1873 жылы ҿтіп, ҽрбір жылда жиналады. Секретриаты Женева қаласында орналасқан. Мемлекеттік метеорологиялық ұйымдар осы бүкіл ҽлемдік ұйымға кіреді. Қазір құрамында 120-дан астам мемлекеттер бар. ДМҰ планета бойынша бақылаулар жүргізілуін метеоақпараттардың таралуын ауа райы болжамдарының бірыңғай келісілген жобамен жасалып, уақытында таралуын қадағалайды. ДМҰ шешімімен 23-ші наурыз Халықаралық Метеорология Күні деп аталады. Метеорологиялық жүйенің жұмыс атқаруы келесі кҿп сатылы күрделі ақпараттық - есептегіш құрылымнан тұрады:

Бақылаулық ақпарат алу, яғни олар планета бетіндегі метеостанциялар мен космостық құралдармен жасалады;

Ақпаратты жинау және хабарлау;

Ақпараттарды ҿңдеу, яғни ол метеожүйенің тҿменгі сатысынан жоғары қарай жүргізіледі;
Метеорологиялық ақпараттарды тұтынушыға жеткізу;

Метеорология және климатология даму тарихы. Атмосфералық құбылыстарды бақылауға ежелгі кездерде Қытай, Үндістан, Жерорта теңізі маңында алғашқы қадамдар жасалған. Орта ғасырларда аса маңызды күрделі атмосфералық құбылыстар тіркеліп отырған. Бірақ ғылыми бақылаулардан алыстау, кҿбінесе құбылыстардың табиғатын түсінбеу, байқалған ақпараттар болды. Ал ҿлшеу жүргізетін аспап құралдар болған жоқ. Мысалы, ежелгі Мысыр елінде «ніл ҿлшеуіш» деген, су деңгейін қадағалап отыратын құрал болған екен. Бірақ, ол кезде кҿптеген процестер мен құбылыстар түсініксіз болып, адам үрейін қашыратын. Біздің д. д. ІҮ ғасырда ежелгі грек ғұлама ғалымы Аристотель атмосфералық процестерді түсіндіру мақсатымен алғашқы «Метеорология» атты кітап жазған.

Ұлы географиялық ашылулар кезеңінде ХҮ, ХҮІ ғасырларда жаңа ашылған жерлердің алғашқы климаттық сипаттамалары болды. Қазіргі ғылыми метеорология ХҮІІ ғасырда басталды. Ол кезде физика ілімінің негізі қалана бастады. Ал метеорологияны атмосфералық физика деп түсінуге болады. Алғашқы аспаптарды Галлиллей мен оның оқушылары жасады (термометрді 1597 жылы - Галиллей, барометрді 1643 жылы - Торричели) Сҿйтіп инструменталды бақылаулар жасауға мүмкіндік туды. ХҮІІ ғасырдың аяғында, ХҮІІІ ғасырдың басында Еуропада алғашқы метеорологиялық бақылаулар жүргізіле бастайды. Бірақ олар жүйесіз, ретсіз жүргізіледі. ХҮІІІ ғасырдың ортасында орыстың ұлы ғалымы М. В. Ломоносов (1711-1765) метеорология дамуына елеулі үлес қосады, ол анемометр, теңіздік барометр ойлап шығарып, найзағай табиғатын түсіндіріп, ауа райы болжамының маңыздылығын дҽлелдейді.

Ресейде ретті метеорологиялық бақылаулар жүргізу негізін Петр І
қалайды. 1725 жылы Петербургте бақылаулар жүргізу қадағалайтын Академия
ашылды. 1849 жылы дүние жүзі бойынша алғашқы метеорологиялық ұйым - Басты
геофизикалық обсерватория ашылды. М. А. Рыкачевтің ұйымдастыруымен Ресейде
алғаш метеорологиялық күнбе-күндік бюллетень шығарыла бастады. Бірте-бірте
үлкейіп, ғылыми зерттеулік институттар, обсерваториялар құрылады.

Динамикалық, синоптикалық метеорология негіздері қаланады. 1930 жылы орыс ғалымы П. А. Молчанов радиозонд ашып, аэрологиялық бақылаулар жасауға мүмкіндік туғызадыы Ресейлік ғылыми метеорологтар - Г. И. Вильд, А. И. Воейков, П. И. Броунов, Я. Д. Захаров, Б. П. Мультановский, Б. И. Срезневский т. б. ҽлемдік метеорология мен климаталогия дамуына үлкен еңбек сіңірді.

ХХ ғасырдың басында норвегиялық Бьеркнес мектебінің ғалымдары ауа массалары атмосфералық фронттар жайлы ғылыми теория енгізді. Ҿз үлесін АҚШ ғалымы Б. Феррель, неміс ғалымдары Г. Гельмгольд. В. Кеннен, австриялықтар Ю. Ханн, М. Маргулес, швециялық К. Россби, ағылшындық В. Нэпир-Шоу т. б. сол сияқты кҿптеген ғалымдар қазіргі метеорология мен климаталогия негіздерін қалаушылар деуге болады.

Кеңес Одағында метеорология ілімі одан ҽрі қарқынды дами бастайды. 1921 жылы В. И. Ленин «РСФСР метеорология қызметін ұйымдастыру жайлы» атты декретке қол қойды. 1929 жылы халықтық Комиссарлар Кеңесі метеорологиялық
және гидрологиялық қызметтің бірігіп, біртұтас гидрометеорологиялық қызмет
құрылуы жайлы үкім шығарды. Ол қызмет үздіксіз, жүйелі бақылаулар жүргізіп,
халық шаруашылығын керекті де маңызды ақпаратпен қамтамасыз етіп отырды.
Ұлы Отан соғысы кезінде Кеңес Армиясының жауға қарсы тұру, шабул жасау
ҽрекеттері метеорологтардың үлесісіз болған жоқ. Олардың да еңбектері
медальдар мен ордендермен белгіленді. Одан кейінгі кезеңдерде ғалымдар
О. Д. Хвольсов, С. И. Савинов, Н. Н. Калитин, В. Н. Оболенский, Л. С. Берг,

А. А. Каминский метеорологияның түрлі қолданбалы салаларын дамытады.

Қазақстан территориясында алғашқы метеорологиялық бақылаулар

1855жылы Семей және Қазалы қалаларында жүргізіле бастады. 1917 жылы
метеостанциялар саны 49-ға, постылар саны 123-ке жетті. 1922 жылы Орынбор
қаласында облыстық метеорологиялық бюро ашылды. Ол басты физикалық
обсерваторияға қарайды. 1931 жылы Қазақ гидрометеорологиялық комитет болып
құрылады. Оның негізінде Қазақ гидрометеорологиялық қызметінің бірыңғай
басқармасы 1933 жылы құрылады. Бұл қызметті бірінші басқарған Ораз Жандосов.
Қазір Қазақстанда 750-ге жуық негізгі метеостанциялар, агрометеорологиялық,
гидрологиялық станциялар мен бекеттер жұмыс атқаруда. Бақылаулар нҽтижелері
Қазақ гидрометеорологиялық институтында жиналып, мониторинг құрылып,

талданады.

Метеорология саласындағы жоғары білімді мамандарды Ҽль-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті география факультеті «Метеорология» кафедрасы даярлайды. Ол кафедраның ірге тасын қалаушысы З. П. Кҿженкова, ал үлесін қосқандар Т. А. Есеркепова, Ю. А. Ключников, Э. Н. Гашинская т. б.

Негізгі әдебиеттер :

Аверкеев М. С. Метеорология-М. 1960.
Матвеев. Л. Т. Курс общей метеорологии. Физика атмосфера Л. Гидромет 1984.
Алисов В. П. ., Дроздов О. А., Рубинштейн Е. С., Курс климаталогии, Л., гидрометеоиздат., 1952
Алисов В. П., Берлин И. А., Михель В. М. Курс климаталогии ч. 3 Л, гидрометеоиздат 1954.
Хромов С. П. Метеорология и климаталогия для геогр. факультетов Л. 1974.

Қосымша әдебиеттер :

Кондратьев К. Я. Актинометрия. Л., Гидрометеоиздат, 1965.
Берг Л. С. Основы климаталогии . Л. Учпедгиз, 1938.
Будыко М. И. Климат и жизнь. Л., Гидрометеоиздат. 1971.
Хригон А. Х. Физика атмосферы Л. гидрометеоиздат. 1, 2, 1978.

«Атмосфераның құрамы мен құрылымы»

жоспары:

Атмосфера туралы жалпы түсінік.
Атмосфераның құрамы.
Атмосфераның құрылымы.
Ауа массалары мен атмосфералық фронттар.

Атмосфераның құрамы. Жер атмосферасы кҿптеген газдардың қоспасынан тұрады және оны ауа деп білеміз. Орта шамамен 25 км биіктікке дейін құрғақ ауаның құрамы жер шарының барлық тұсында ҿзгермейді. Кҿлемі бойынша 78, 09% азоттан, 20, 95% оттегіден, 0, 93% аргоннан тұрады. Қалған үлес түрлі газдарға - гелий, неон, криптон, ксенон, сутек т. б тиеді. Сонымен қоса, жер қыртысы жарықтарынан шығатын радиоактивті элементтердің бөлінуінен пайда болатын газдар радон, торон, актинон атмосфераға сіңіп, тағы да бҿлшектенеді. Олардың қалдықтары атмосферадағы түрлі қатты, аэрозольді қоспаларға қосылып, атмосфераға таьиғи радиоактивтілік сипат береді. Жер бетіне олар висмут, қорғасын сияқты ауыр металдар түрінде шҿгеді. Аталған тұрақты қоспалардан басқа, ауаның ҿзгермелі қоспаларын атауға болады, ол ылғи да, бірақ ҽр түрлі мҿлшерде болатын су буы, кҿмір қышқыл газы, озон, аммиак, метан, азот тотықтары т. б.

Жер бетінен атмосфераға су буынан басқа түрлі сұйық және қатты бҿлшектер кҿтеріліп қосылады. Жаратылуы бойынша олар табиғи (шаң-тозаң, жанартау күлі мен газдары, теңіз тұзы, ҿсімдік шаң-тозаңы мен микроорганизмдер, ҿрт түтіні т. б) және антропогендік (ҿнеркҽсіптік қалдықтар, жыртылған жерлердің топырағы, егін шаруашылығында қолданылатын химикаттар, автокҿлік қалдықтары ҽскери және космостық полигон қалдықтары т. б) Ғарыштан да шаң-тозаң келіп түседі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.