Көркем шығармадағы лингвомәдени бірліктер (М.Дулатов шығармашылығы бойынша)

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

ДИПЛОМДЫҚ

ЖҰМЫС

ДФ-ОБ-001/033

Қазақстан Республикасы Білім жіне ғылым министрлігі

Қ. А. Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті

Филология факультеті

Қазақ филологиясы кафедрасы

«Қорғауға жіберілді»

Кафедра меңгерушісі,

ф. ғ. к., доц. м. а. Ж. Исаева

« »2015 ж.

Дипломдық жұмыс

Тақырыбы: Көркем шығармадағы лингвомәдени бірліктер

(М. Дулатов шығармашылығы бойынша)

5В020500 - « Филология» мамандығы бойынша

Орындаған: Қожамұратов А. Е

Ғылыми жетекші, ф. ғ. к., доцент: Оспанова Б. О.

Түркістан 2015

Кіріспе

Диплом жұмысының (жобаның) өзекті мәселелері. Әрбір ұлттың дүниетанымы, ұлттық болмысы, ұлттық мәдениеті өзінің тілінде көрініс табатыны белгілі, яғни ұлттық мәдениеттің тірегі-оның тілі болмақ. Тіл-дүниетаным құралы. «Тілде халықтың бүкіл тыныс-тіршілігі, оның шын мәніндегі болмысы мен дүниетанымы сақталған» [1] .

Тіл-мәдениет айнасы. Онда ұлттық таным, ұлт мәдениеті, ұлттық мінез, өмір салты, әдет-ғұрпы, құндылықтар жүйесі, дүниеге көзқарасы, түйсігі, сана-сезімі көрініс табады. Сондықтан қазіргі таңда ұлттық тіл мен ұлттық мәдениетті байланыстыра зерттейтін тіл білімінің лингвомәдениеттану деп аталатын саласы кең қанат жаюда.

Тіл мен мәдениет сабақтастығы, тілдің танымдық тұрғыда зерттелуі тіл білімінің өзекті салаларының бірі ретінде қарастырылуда және түркологияда және қазақ тіл білімінде оның алғаш негізін салушылар ретінде В. Гумбольдт, В. Н. Телия, А. Вежбицкая, В. Воробьев, В. Маслова, Н. Д. Арутюнова, Д. С. Лихачев, Ә. Қайдар, Е. Жанпейісов, Н. Уәли, Ж. Манкеева, Г. Смағұлова, А. Сейілхан, А. Ислам т. б. ғалымдарды айтуымызға болады.

Орыс ғалымы В. А. Маслова тіл білімінің бұл саласына байланысты мынадай анықтама береді: «Лингвокультурология - это наука, возникшая на стыке лингвистики и культурологии исследующая проявление культуры народа, которые отразились и закрепились в языке» [2] .

Лингвомәдениеттану ұлттық тіл деректерінің бойынан мәдени нышанды тауып, қарастырып, сол атаудың ұлт мәдениетіндегі өзіндік ерекшеліктерін танытуға көбірек бағыт бұрды.

Осы саланың негізгі ұғымдарының бірі - лингвокультурология, яғни лингвомәдениеттану. Оның негізгі ұғымдарының бірі-лингвокультурема. Лингвокультурема-лингвомәдени бірліктер болып саналады.

М. Дулатұлы шығармаларын тұрғыдан талдау барысында лингвомәдени бірліктерге (лингвокультурема) баса мән беріледі.

М. Дулатұлы шығармалары арнайы лингвистикалық зерттеу нысаны болған емес, осыдан барып М. Дулатұлы мұрасын тілдік тұрғыдан зерттеудің қажеттілігі айқындалып, өзектілігі аңғарылады. Сондықтан оның шығармаларындағы лингвомәдени бірліктердің қолдану деңгейіне тұрғыдан талдау жасау зерттеудің негізгі өзектілігін сипаттайды.

Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау. Халықтың көркем әдеби шығармасы ұлттық мәдениеттің қайталанбас құбылысы болып табылады. Көркем туынды ұлт тілінің құдіретін танытып қана қоймай, оның сыр-сипатын, бүкіл болмысын жан-жақты ашуға, тануға негізделген.

Сондықтан да ұлттық рухани құндылықтарды санасына сіңірген, ұлттық тілді жетік меңгерген, бүкіл ұлттық болмысты бойына жинақтаған адам ғана көркем шығарманы дүниеге келтіре алады.

М. Дулатұлының өз сөзімен айтқанда: «Бір жұрттың жайынан мұндай нәрсе жазу үшін жазушы әуелі сол жұрттың өз баласы дәл өзіндей болып сіңіскен, ол жұрттың жайын білуінде зәредей кемшілігі жоқ болуы шарт. Екінші-көргенін, білгенін һәм сезгенін оқушының дәл көз алдында елестегендей суреттеп жаза білерлік туа шебер, жүйрік (талантты) болуы шарт. Осы айтылған қасиет бір кісінің бойында түгел болмаса, ол кісі әдебиет майданына қалам ұстап шығып, жазушы бола алмайды» [3, 213] .

Қазіргі тіл білімінде тіл мен мәдениет байланысын, оның ішіндегі тіл иесінің алар орнын анықтаумен ұштастыра қарастыру көзделіп отыр. Осымен байланысты әдеби тілді дамытушы жеке тілдік тұлғаның тіл ерекшелігін тұрғыдан зерттеу - тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі. Осыған орай, жеке тілдік тұлғаны лингвомәдениеттану бағытында зерттеу оның терең қырларын ашуға өз септігін тигізеді.

Осы тұрғыда М. Дулатұлының шығармаларының лингвомәдени мәні негізінде анықталатын тілдік тұлғаның болмысын ашуға ұмтылыс тіл мен мәдениет сабақтастығын дәйектейтін өзекті мәселелердің санатындағы қажеттіліктен туындап отыр

Дипломның мақсаты, міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты - қазақтың ұлттық санасын оятушы арыстарымыздың бірі - М. Дулатұлының шығармаларындағы сипатталатын ұлттық құндылықтарды оның өзінің тілі арқылы көрсету.

Осы мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер белгіленді: - М. Дулатұлының шығармаларындағы лингвомәдени бірліктердің деңгейін анықтау; - М. Дулатұлының көркем шығармаларындағы (прозалық-поэзиялық), кірме сөздер мен рухани-діни сөздердің, фразеологиялық тіркестер құрамындағы тілдік бірліктердің лингвомәдени мәнін ашу:

-ұлттық салт-дәстүрге байланысты лингвомәдени бірліктер;

-ұлттық өнер, ойын сауыққа қатысты лингвомәдени бірліктер;

-ұлттық мінез бірліктеріне байланысты лингвомәдени бірліктер;

-ұлттық шынайы сезімді аңғартатын лингвомәдени бірліктер;

-ұлттық сөз әдебіне байланысты лингвомәдени бірліктер;

-ұлттық мөлшер, өлшемге байланысты лингвомәдени бірліктер;

-ұлттық соматизмге қатысты лингвомәдени бірліктер;

-ұлттық теңеуге қатысты лингвомәдени бірліктер;

-ұлттық діни ұғымға қатысты лингвомәдени бірліктер ;

-алғыс-қарғыс мәнді сөздерге және бата беруге байланысты лингвомәдени бірліктер;

-ағартушылық бағыттағы лингвомәдени бірліктер

Зерттелу объектісі . М. Дулатұлының прозалық, поэзиялық шығармаларындағы тілдік тұлғалардың және лингвомәдени бірліктердің қолданыс ерекшеліктері. Теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы. Жұмыстың дереккөзі ретінде Міржақып Дулатұлының 2002-2004 жылдары М. О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты ұжымы жарыққа шығарған бес томдық шығармалар жинағы және М. Дулатұлының 1991 жылы жарық көрген бір томдық, 1997 жылы шыққан екі томдық жинағы.

- Міржақып Дулатұлы шығармалары тілдік тұрғыдан бұрын арнайы қарастырылмағандықтан, тұңғыш рет зерттеліп отырғандығы аңғарылды.

- Осы тұрғыда М. Дулатұлы шығармаларының лингвомәдени қырлары ашылды. Тілдік тұлға мәселесінің қазақ тіл біліміндегі зерттелуі жалпы қарастырылды. - Жазушы шығармасындағы ойы, бітімі, кесек-кесек ой түйіндері мен таным әлемі негізінде анықталды. Қазақ ұлтының рухани дүниетанымы оның тіліндегі дүние көрінісі ретінде байқалды.

-М. Дулатұлының тілдік тұлғасы оның кешенді шығармашылық әлемін зерделеу арқылы талданды (журналист, ақын, тарихшы, қоғам қайраткері, саясаткер, тілші, математик, педагог, жазушы, драматург, дәрігер т. т. ) . Алдағы уақытта да бұл тұлғаны әр қырынан арнайы зерттеу қажет екендігі анықталды

Практикалық маңыздылығы. М. Дулатұлының шығармалары лингвомәдениеттану ұстанымдары негізінде түсіндірілуі, сонымен қатар жоғарыда аталған теориялық тұжырымдар жеке тілдік тұлғаның тілінен нақты дәйектелуінің нәтижесіндегі зерттеу тұжырымдары қазақ тіл білімінде қалыптасушы лингвомәдениеттану салаларына белгілі дәрежеде үлес қосады.

Ғылыми зерттеу нәтижелері жоғарғы оқу орындарының филология факультеттерінде жүргізілетін когнитивті лингвистика, лингвомәдениеттану, лингвостилистика бойынша оқылатын дәрістерде және жеке тілдік тұлға шығармашылығының тілін талдауға бағытталған арнайы курстарда пайдалануға болады.

Теориялық және әдіснамалық негіздері. Этностың ұлттық мәдени-танымдық жүйесін зерттеу барысында теориялық-әдістемелік негіз ретінде антропоцентристік және когнитивтік лингвистиканың «ғаламның тілдік бейнесі» теориясының қағидалары басшылыққа алынды. Соған сәйкес сипаттау, салыстыру, семасиологиялық, этнолингвистикалық талдау, топтау, жүйелеу әдістері қолданылды.

Тақырыпты зерттеу барысында мынадай теориялық тұжырымдар ұсынылады:

- Осы тұрғыда М. Дулатұлы шығармаларының лингвомәдени қырлары ашылады. Тілдік тұлға мәселесінің қазақ тіл біліміндегі зерттелуі жалпы қарастырылады. - Жазушы шығармасындағы ойы, бітімі, кесек-кесек ой түйіндері мен таным әлемі негізінде анықталады. Қазақ ұлтының рухани дүниетанымы оның тіліндегі дүние көрінісі ретінде байқалады.

-М. Дулатұлының тілдік тұлғасы оның кешенді шығармашылық әлемін зерделеу арқылы талданады (журналист, ақын, тарихшы, қоғам қайраткері, саясаткер, тілші, математик, педагог, жазушы, драматург, дәрігер т. т. ) . Алдағы уақытта да бұл тұлғаны әр қырынан арнайы зерттеу қажет екендігі анықталады Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. М. ДУЛАТҰЛЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ ҚЫСҚАША ШОЛУ

1. 1. М. Дулатұлы - жан-жақты дарын иесі

Үстіміздегі ғасырдың бас кезінде қоғам өмірінің көкжиегінде көрінген қазақ зиялылары шоқжұлдызының адамзатта сирек кездесетін, феномендік қасиеті болған. Ол жан-жақтылық, білім-ғылымның, мәдениеттің әр қырынан көріне алатын талантты, халқына бір емес, бірнеше түрлі қызмет етуді мақсат тұтқан, сегіз қырлы, бір сырлы жандар еді. Сол кезеңдегі әлеуметтік қопарылыстар мен тарихи қиын жағдайларға тап болып, тар жол, тайғақ кешуді бастарынан өткізген зиялы қауым өкілдерінің қажырлылығына кейінгі ұрпағы қайран қалумен, басын июмен келеді. Түрмеде отырып өлең жазу, аш-жалаңаш айдауда жүріп, жаңа мамандық игеру, кітап жазу, сөздік түзу сияқты қоғамға қажет игі істермен айналысу үшін қаншама күш-қуат керек десеңізші!

Солардың бірегейі ретінде, ортасынан ойып орын алатын қазақ халқының біртуар ұлдарының бірі - Міржақып Дулатұлы сан қырлы тұлға, үлкен талант иесі.

Атап айтқанда, ол - лингвист, әдебиетші, сыншы, зерттеуші, публицист, ғалым, жазушы, ақын, ұстаз, математик, журналист, қоғам қайраткері, жаратылыстанушы, аудармашы, заңгер ретінде халқымыздың әдеби-мәдени тарихынан үлкен орын алған.

М. Дулатұлының шығармашылығы сан-салалы қырлардан тұрады. Өзінің көзі тірісінде жарық көрген кейбір дүниелері күні бүгінге дейін жинақталу үстінде, сондықтан М. Дулатұлы шығармалары уақыт өткен сайын табылып, көлемді дүниеге айналуда.

Ұрпағына қанша дүние жазып қалдырса да, ескерілмей, кер заманның кесіріне ұшыраған дарын иесінің мұралары кеш те болса, басы біріктіріліп, оқырманына жол тартуда.

Халқы үшін аянбай еңбек еткен перзентінің мұраларын ер-азаматтың басына қаралы күн туғанда, туған халқы да бағалап, оның шығармаларын қойын-қонышына, сірне-сірне болған көрпе-жастықтарының арасына тығып сақтады.

Ақталғаннан бері қарай, М. Дулатұлының 1991 жылы бір томдық,

1997 жылы екі томдық, 2002-2004 жылдары М. О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты ұжымы бес томдық шығармалар жинағын жарыққа шығарды.

М. Дулатұлының жарық көрген кітаптары: «Оян, қазақ!», «Бақытсыз Жамал», «Азамат» (өлеңдер жинағы), «Терме», «Есеп құралы» оқулығы, сонымен қатар, бастауыш мектепте екі жыл оқылатын «Қирағат кітабы».

М. Дулатұлының қазақ ұлтын оятқан «Оян, қазақ!» өлеңдер жинағы сол кезеңде халқымыздың ұлттық рухын жоғары көтерген құнды шығарма болғаны белгілі.

Сол уақыттағы белгілі ғалым Қошке Кемеңгеров: «Оян, қазақты» кезінде ел қазақтары құрандай жаттаған. Міржақыптың атын алты алашқа таратқан «Оян, қазақ!» болатын», -деп жазды .

Ал «Терме» өлең жинағының алғы сөзінде ақынның өзі былай деп жазды: «Бұл өлеңдер мұнан алты-жеті жыл бұрын, қазақша газет-журнал жоқ кезде жазылған еді. Сондықтан, көбінесе оқып жүрген жастарға арналып, оларды ояту, білім-ғылымға шақыру, халықты надандықтан құтқаруға үндеп сол рухта жазылған. Бұрынғы күйінен өзгертпедім» [4, 364] .

Қазақ әдебиетінің проза саласындағы тұңғыш қара сөзбен жазылған еңбек М. Дулатұлының «Бақытсыз Жамал» романы болатын. Бұл жөнінде ғалым Б. Майтанов: «Қазақ әдебиетіндегі М. Дулатовтың романынан соң жазылған туындыларға алғашқы үлгіден үйрену әрі белгілі өрнекті қайталамауға талпыныс мол. Егер олар жеткен деңгей биік болса, әдеби жеңістің биік тұғыры «Бақытсыз Жамал» екені даусыз» деп пікір білдіреді [5, 23] .

Белгілі шығыстанушы-ғалым, түрколог, академик В. А. Гордлевский: «Дулатов Мир-Якуп - один из основателей казахской литературы», - деп жоғары баға берсе, профессор А. Крымский тұңғыш қазақ романын қуана құптап, кітап тақырыбының тұсына «Қайғылы әйел тағдыры» деп белгі қойған [ 6, 367] .

Міржақып Дулатұлы - талғамы күшті ақын, жазушы, драматург, қаламы жүйрік журналист, әрі тәжірибелі баспагер, институтта сабақ берген ғалым-педагог. «Оқу құралы» деп аталатын қазақ тілі мен әдебиетін баяндап оқытатын қирағат-хрестоматия кітабының, «Есеп құралы» деп аталатын бастауыш мектепке арналған математика оқулықтарының авторы, шебер аудармашы, қазақ тарихын бастап жазған тарихшы. Осындай гуманитарлық білім-ғылымның, ағарту саласының адамы бола тұрып, солтүстікте, айдауда жүргенде фельдшерлік мамандықты игеріп, сол бойынша 1934-1935 жылдарда Сосновец поселкесіндегі лазаретте жұмыс істеген.

Сонымен, М. Дулатұлын қазақ журналистикасының да негізін салушы, ұлттық баспасөз мәдениетін, тілін қалыптастырған, сол кезеңдердегі қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді жан-жақты көтерген, қарымды қаламгер ретінде де тануға болады. Ол жөнінде ғалым Ж. Ысмағұлов былай дейді: «Міржақып Дулатұлы қаламынан туған татымды мақалалар ішінде ұлт тәуелсіздігі, жалпы әлеуметтік өмір, экономика, мәдениет, әдебиет, тарих, дін мәселелерінен бастап, тіпті сол кездегі халықаралық жағдайға дейін қамтыған. Солар жайынан оқырманға өте бағалы танымдық деректер берген материалдар ерекше назар аудартады. Дулатұлы қаламынан қорытылып шыққан жанрлық материалдар тіл шеберлігі, стиль мінсіздігі жағынан қазақ журналистерінің жас буынына өзіндік бір мектеп болды десек артық айтқандық емес» [6, 13] .

Осыншама сан-салалы білім-танымның ішінде тіл-жазу проблемасы, ана тілінің тағдыры, оны оқытудың жолдары, сауат ашу, әдістемелік оқулықтар мен оқу құралдарын жазу - М. Дулатұлы назарынан тыс қалмаған. Қазақ тілі туралы, оның ішінде сөз нормасы, сөз қолдану мәдениетімен егжей-тегжейлі айналысып, ана тіліне деген жанашарлығын былай байқатады: «Қазақ тілін іске асыратын болсақ, қазақ әдебиетін күшейтеміз десек, ең алдымен істің санын салмақтамай, сапасын ескеруіміз керек. Ол үшін қазақша деп жазылған сөздердің әлгі кемшілігін құрту керек» деп, сол кемшіліктерді атап өтеді: «Ол кемшіліктердің бірі - дыбыс жүйесі жағынан болатын кемшілік. Екінші кемшілік - сөз жүйесі жағынан болатын кемшілік, яғни қазақша жалғау, жұрнақтарды елемегеннен болатын кемшілік. Үшінші кемшілік- сөйлем жүйесі жағынан болатын кемшілік»[7, 208] .

Тіл мәдениеті мәселесіне ол «Газет тілі оңды болсын», «Тіл мәселесі», «Қазақ тілінің мұңы», «Ажалдан құтқарған қызыл тіл» т. б. мақалаларында тоқталып өтеді.

Алаш ағартушыларының ортақ идеясы халықтың санасын оятып, оқу-білімге үндеу болатын. Сонымен бірге, қазақ халқы бойындағы ұлттық сананы, ұлттық сезімді, ұлттық тарихты, тілді, мәдениетті басқаларға таныту мақсатында еңбек етті.

Бұл жөнінде оның тілтанымдық мұрасын зерттеген тілші О. Жұбаева былай дейді: «ХХ ғасырдың басы қазақ тарихында рухани ояну дәуірі болғаны белгілі. Ұлттың өзіндік белгісін сақтап қалатын негізгі қасиеттерінің бірі - тіл екенін терең түсінген қазақ зиялылары өз беттерінше білімін жетілдіре отырып, қазақ тілі бойынша оқулықтар жазған, баспасөз бетінде түрлі пікірталастар ұйымдастырып отырған. Қазақ тіл білімінің сол кезге дейінгі зерттелу жайы мен жалпы тіл біліміндегі түрлі бағыт-көзқарастармен таныса отырып, қазақ тілінің өзіндік болмысын танытуға тырысқан»[8, 3] .

М. Дулатұлының артына қалдырған зор рухани мұрасын жинақтап, зерделеп, қазақтың әдеби тілінің асыл қазынасына айналдыру, кейінгі ұрпақ біздің міндетіміз болып саналады.

Қазақтың бүгінгі ұрпағы мен келешек буындары ірі қоғам қайраткері, сұлу сазды ақын, жазушы, публицист, педагог, баспагер, ағартушы Міржақып Дулатовқа қанша қарыздар болса, тілге, оның ішінде түркі тілдеріне, ана тіліне сіңірген еңбегі, қалдырған мұрасы үшін соншама қарыздар, соншама разы. Сол үшін ардақты ағаның әруағына тағы бір тағзым етеміз!

1. 2. М. Дулатұлының тілдік тұлғасының лингвомәдени деңгейі

Лингвомәдениеттану мәселелері бүгінде қазақ тіл білімінде кең тұрғыда зерттеушілердің қызығушылығын туғызуда. Лингвомәдениеттанудың алғы шарттары дәстүрлі кеңес дәуіріндегі тіл білімі аясынан тыс терең тілдік ұғымдар жүйесін қарастырудан басталған болатын.

Бұл мәселелер орыс тіл білімінде Ю. Д. Апресян, Е. М. Кубрякова, Ю. Н. Караулов, А. Вежбицкая, Н. Д. Арутюнова, Д. С. Лихачев, В. А. Маслова, т. б. зерттеушілер еңбектерінде кеңінен қарастырылады.

Танымдық тіл білімі тілдегі ұлттық мәдениет нышандары мәселесімен түйіседі де, бір-бірінің жүйелік деңгейлері аралас күйде ғылымға айналады.

Лингвомәдениеттану ғылымы мен когнитивтік лингвистиканың бірлесе қарастыратын мәселелері осы байланыстан туындайды. Лингвокультурология ХХ ғасырдың 90-жылдары жаңа жеке ғылым саласы ретінде тұрақталды, себебі, бұл ғылым саласы осы уақытта шешілмей жүрген көптеген мәселелердің бетін ашты.

Лингвомәдениеттанудың басты мәселелерінің бірі - мәдени ұғым, ондағы тектілік, ұлттық мінездің мәдени көрінісі. Бұл тұрғыдан келгенде, жеке тұлға шығармаларындағы ұлттық көрініс концептілерін зерттеу қызықты мәселелердің бірі болып саналады.

Ұғым сөзінің бір түрлі түсінік, варианттары болғанымен, кірме сөз «концепт» лингвомәдениеттанудың термині ретінде өз мәнінде орынды үйлесе қолданылады.

«Концепт» логикалық термин болғанымен, бүгінде тілдің барлық саласында қолданылады. Лексикологияда, әсіресе, мағына түрлерін, олардың мәнін ашуда бұл термин тұрақталып, кең түрде қолданысқа ие болады. Концепт - латынша «conceptus» - ұғым, түсінік дегенді білдіреді.

«Тіл білімінде «ұғым» сөзі дәстүрлі түрде қолданылса, «концепт» термині салыстырмалы түрде лингвистикалық терминология саласына жуықта ғана еніп, жалпы және идиоэтникалық қарым-қатынасқа қызмет ететін тілдегі сөз - ұғымдарды білдіреді [9, 40-49] .

Қазақ тіл білімінде Ә. Қайдар[10], Ж. А. Манкеева[11], Г. Н. Смағұлова[12], Н. Уәлиев[13] бастаған лингвомәдениеттану мектебі қалыптасты. Бұнда когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану мәселелері кейде аралас, кейде өз алдына жеке зерттелу үстінде. Мәселен, Ислам Айбарша «Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті», Қ. Жаманбаева «Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана»,

Біздің мақсатымыз - М. Дулатұлы шығармаларындағы қазақ ұлтына тән тіл ерекшелігіндегі мәдени концептілердің жүйелік өзгешелігін ашу. Себебі адам - өз ұлттық мәдениетін бойына жинақтаушы субьект болғандықтан, «Мәдениет дегеніміз - адамзат баласының ақыл-ойы мен маңдай терімен туындатып жетістіктердің бәрін қамтиды [14, 14] .

Бұл тұрғыда мәдени концептілерді ұлттық мәдени категориялар тұрғысына жатқызуға болады. Мысалы, қазақтар үшін қонақжайлылық, шеберлік, еңбекқорлық, ерік, ерлік, ұлтшылдық т. б. ұғымдар мәдени концептінің ұлттық мәдени категорияларына жатады [15, 12] .

Мәдени категорияларды өз ішінен мәтіннің, қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының, сөз қолданыстың түрлі ерекшелігіне қарай әрі қарай жіктей беруге болады.

Мысалы: «қонақжайлық» категориясына мынадай лингвомәдени бірліктер тән:

Бата - келген қонақтан бата сұрау

Тілек - келген қонақтың үй иесінің қонақжайлылығына ризалығы.

Рұқсат сұрау - үй иесінің келген қонақтан сойылатын малға рұқсат сұрауы.

Қой сою - дұға қылып, малдың бетін құбылаға қаратып, бауыздау.

Бас ұсыну - келген қонаққа малдың бабына келіп, піскен басын ұсыну.

Бас қою - қазақта сыйлы қонаққа міндетті түрде бас қойылады.

Құлақ беру -басты ұсынбай тұрып, бір құлағын кесіп, балаларға берген.

Жамбастан ауыз тию-бас табаққа салынған жамбасты үлкендер ауыз тиіп, қызмет жасап жүрген, көңіліне ұнаған адамға ұсынған, ол оған «құлдық-ай» деп жауап беріп, тазалап мүжіп қоюға тырысқан. Ол - берген адамға құрметі ретінде көрінген.

Жақ салу - қазақ салтында құдаға бас қойылса, құдағайға жақ салынған.

Ас қайыру - барлық ықылас-пейілімен сойылып, асылып, пісіріліп берілген дәмді тағамға келген қонақтың ризалықпен қолын жайып әуелі аллаға, одан үй иесіне, дәмге бата-тілек білдіруі.

Ұлттық менталитетімізге ғана жарасатын осындай лингвомәдени бірліктер - ұлттық тұлғалардың өмір-тіршілігіндегі мәнді де, сәнді ғұрыптық ұғымды қалыптастырып, тұрақты ететін мәдени концепт болып табылады.

Бұлардың бәрінің басын құраушы мәдени концептке ұлттық мәдениетке тән мынадай ерекшеліктер тән:

1) ұлттық ойлау;

2) ұлттық қабылдау;

3) ұлттық этикет;

4) ұлттық сөйлеу;

5) ұлттық ой қорыту;

6) ұлттық діл;

7) ұлт ұстанатын дін ерекшеліктері.

ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті, тілі бүгінгідей емес бөлек жүйеде, құрылымда болғандықтан онда мәдени концептілер бұзылмаған таза көріністі бейнелейді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.