Орталық нерв жүйесі және жоғарғы дәрежелі нерв әрекеті физиологиясы пәнінен дәріс материалдары
1. Нерв жүйесінің физиологиясына жалпы шолу
2. Орталық нерв жүйесінің физиологиясы
3. Мидың шартты рефлекторлық әрекеті
4. Жоғарғы дәрежелі нерв қызметтері
2. Орталық нерв жүйесінің физиологиясы
3. Мидың шартты рефлекторлық әрекеті
4. Жоғарғы дәрежелі нерв қызметтері
Нерв жүйесі организмді өзгеріп отыратын сыртқы орта факторларына бейімдеп, оның біртұтастығын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі жасушалардың ұлпалардың, мүшелер мен мүшелер жүйесінің қызметтерін реттеп, оларды өзара байланыстырады. Нерв жүйесі сыртқы және ішкі тітіркедіргіштерге организмнің жауап қайыру мүмкіндігін береді.Нерв жүйесінің жоғары бөлімдері психикалық іс-әрекеттің көрініс беріп жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі – информацияны жылдам жеткізетін және басқаруды жүзеге асыратын күрделі үйымдасқан әрі жоғары дәрежеде маманданған жүйе
Нерв жүйесін негізгі 2 бөлімге бөліп қарастырады:
1) Орталық нерв жүйесі.
2) Шеткі нерв жүйесі.
Орталық нерв жүйесіне жұлын мен ми жатады.
Шеткі нерв жүйесіне орталық нерв жүйесінен тараған нервтер мен орталық нерв жүйесінен тысқары орналасқан нерв жасушаларының шоғыры (ганглилер) жатады.
Нерв жүйесі қызметтік жағынан 2 бөлімге жіктеледі:
1) Соматикалық нерв жүйесі.
2) Вегетативтік нерв жүйесі.
Тірек – қимып аппаратын нервтендіріп, денеміздің сезімталдығын қамтамасыз ететін нерв жүйесінің бөлігін соматикалық нерв жүйесі деп атайды. Ішкі органдарды нервтендіріп, олардың қызметін реттейтін, ондағы зат алмасуға әсер ететін нерв жүйесінің бөлігін вегетитивті нерв жүйесі деп атайды.
Нерв жүйесі нерв ұлпаларынан тұрады. Нерв ұлпасын 2 түрлі жасушалар құрайды: нейрон жєне глиальдық немесе нейроглия жасушалары.
Нерв жасушылырының құрылымдық және қызметтік бірлігі нейрон болып табылады. Глиальдық клеткалардың саны нерв жасушаларынан 8-9 есе көп болады. Олар нерв жасушаларының қалыпты қызметтерінің іске асуында маңызды рольді атқарады. Нейрондардың барлық жағынан қоршай орналасқан нейроглия клеткалары (астроциттер, олигодендроциттер т.б.) және оның өсінділері – олар үшін бір жағынан механикалық функция – тірек қызметін атқарады; екінші жағынан, нерв жасушаларында электрлік оќшаулауды қамтамасыз етеді.
Нерв жүйесін негізгі 2 бөлімге бөліп қарастырады:
1) Орталық нерв жүйесі.
2) Шеткі нерв жүйесі.
Орталық нерв жүйесіне жұлын мен ми жатады.
Шеткі нерв жүйесіне орталық нерв жүйесінен тараған нервтер мен орталық нерв жүйесінен тысқары орналасқан нерв жасушаларының шоғыры (ганглилер) жатады.
Нерв жүйесі қызметтік жағынан 2 бөлімге жіктеледі:
1) Соматикалық нерв жүйесі.
2) Вегетативтік нерв жүйесі.
Тірек – қимып аппаратын нервтендіріп, денеміздің сезімталдығын қамтамасыз ететін нерв жүйесінің бөлігін соматикалық нерв жүйесі деп атайды. Ішкі органдарды нервтендіріп, олардың қызметін реттейтін, ондағы зат алмасуға әсер ететін нерв жүйесінің бөлігін вегетитивті нерв жүйесі деп атайды.
Нерв жүйесі нерв ұлпаларынан тұрады. Нерв ұлпасын 2 түрлі жасушалар құрайды: нейрон жєне глиальдық немесе нейроглия жасушалары.
Нерв жасушылырының құрылымдық және қызметтік бірлігі нейрон болып табылады. Глиальдық клеткалардың саны нерв жасушаларынан 8-9 есе көп болады. Олар нерв жасушаларының қалыпты қызметтерінің іске асуында маңызды рольді атқарады. Нейрондардың барлық жағынан қоршай орналасқан нейроглия клеткалары (астроциттер, олигодендроциттер т.б.) және оның өсінділері – олар үшін бір жағынан механикалық функция – тірек қызметін атқарады; екінші жағынан, нерв жасушаларында электрлік оќшаулауды қамтамасыз етеді.
Орталық нерв жүйесі және жоғарғы дәрежелі нерв әрекеті физиологиясы пәнінен
дәріс материалдары
Дайындаған анатомия және физиология кафедрасының аға оқытушысы
Рақышева Толқын Труспекқызы
МАЗМҰНЫ
1. Нерв жүйесінің физиологиясына жалпы шолу
2. Орталық нерв жүйесінің физиологиясы
3. Мидың шартты рефлекторлық әрекеті
4. Жоғарғы дәрежелі нерв қызметтері
1. Нерв жүйесінің физиологиясына жалпы шолу
Нерв жүйесі организмді өзгеріп отыратын сыртқы орта факторларына
бейімдеп, оның біртұтастығын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі жасушалардың
ұлпалардың, мүшелер мен мүшелер жүйесінің қызметтерін реттеп, оларды өзара
байланыстырады. Нерв жүйесі сыртқы және ішкі тітіркедіргіштерге организмнің
жауап қайыру мүмкіндігін береді.Нерв жүйесінің жоғары бөлімдері психикалық
іс-әрекеттің көрініс беріп жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі –
информацияны жылдам жеткізетін және басқаруды жүзеге асыратын күрделі
үйымдасқан әрі жоғары дәрежеде маманданған жүйе
Нерв жүйесін негізгі 2 бөлімге бөліп қарастырады:
1) Орталық нерв жүйесі.
2) Шеткі нерв жүйесі.
Орталық нерв жүйесіне жұлын мен ми жатады.
Шеткі нерв жүйесіне орталық нерв жүйесінен тараған нервтер мен орталық
нерв жүйесінен тысқары орналасқан нерв жасушаларының шоғыры (ганглилер)
жатады.
Нерв жүйесі қызметтік жағынан 2 бөлімге жіктеледі:
1) Соматикалық нерв жүйесі.
2) Вегетативтік нерв жүйесі.
Тірек – қимып аппаратын нервтендіріп, денеміздің сезімталдығын
қамтамасыз ететін нерв жүйесінің бөлігін соматикалық нерв жүйесі деп
атайды. Ішкі органдарды нервтендіріп, олардың қызметін реттейтін, ондағы
зат алмасуға әсер ететін нерв жүйесінің бөлігін вегетитивті нерв жүйесі деп
атайды.
Нерв жүйесі нерв ұлпаларынан тұрады. Нерв ұлпасын 2 түрлі жасушалар
құрайды: нейрон жєне глиальдық немесе нейроглия жасушалары.
Нерв жасушылырының құрылымдық және қызметтік бірлігі нейрон болып
табылады. Глиальдық клеткалардың саны нерв жасушаларынан 8-9 есе көп
болады. Олар нерв жасушаларының қалыпты қызметтерінің іске асуында маңызды
рольді атқарады. Нейрондардың барлық жағынан қоршай орналасқан нейроглия
клеткалары (астроциттер, олигодендроциттер т.б.) және оның өсінділері –
олар үшін бір жағынан механикалық функция – тірек қызметін атқарады; екінші
жағынан, нерв жасушаларында электрлік оќшаулауды қамтамасыз етеді.
Бірақ информацияны қабылдау, өңдеу, сақтау, одан әрі беру ‰рдістерін
нерв жасушалары (нейрондар) іске асырады. Нейрондардың пішіні, көлемі,
құрылымы алуан түрлі болып келеді. Нейрон денесінен өсінділер шығад: аксон
– ұзын, бір ғана өсінді; дендриттер - қысқа, көп тармақталған өсінділер.
Аксон арќылы нерв импульсі (ќозу) келесі бір нейронѓа µтеді, яѓни аксонның
ұшы басқа нейронға (немесе атқарушы органдар клеткаларына) сигнал беруге
маманданған. Аксонның жасуша денесінен шығатын жері аксон төбешігі (холмик)
деп аталады. Ќысќа µсінділер – дендриттер арќылы ќозу нейрон денесіне
µтеді. Нейронныњ басќа нейронмен немесе ет талшыѓымен т‰йіскен жері
синапсты( былайша айтќанда байланысты) т‰зеді
Әртүрлі нейрондар денелерінен шығатын өсінділердің саны бірдей
болмайды. Осыған орай оларды униполярлы, псевдоуниполярлы, биополярлы,
мультиполярлы деп бөледі. Униполярлы нейрондарда бір ғана өсінді болады.
Мұндай нейрондар омыртқасыз жануарларда және омыртқалы жануарлардың
эмбриональдық даму кезеңінде кездеседі. Псевдоуниполярлық нейрондарда да
бір өсінді болады, бірақ ол әрі қарай екі тармақталып кетеді. Биополярлық
нейрондарда екі өсінді бар. Мультиполярлық нейрон денесінен әдетте жуан,
ұзын бір аксон және бірнеше дендриттер шығады. Бұлардың үлкендігі, пішіні,
атқаратын қызметтері, орналасқан жерлері әртүрлі болады.
Нейрондар қызметі жағынан 3 топқа жіктеледі:
1) афференттік (сезімтал, ќозуды орталық нерв ж‰йесіне ќарай(ОНЖ)
µткізеді);
2) эфференттік (моторлы, қимыл-қозғалыс, ќозуды орталық нерв ж‰йесінен
ж±мыс м‰шесіне ќарай µткізед);
3) қондырма (қосымша немесе аралыќ нейрон, афференттік нейрондарды
эфференттік нейрондармен байланыстырады).
Нейрондарды тудыратын эффектілері бойынша да жіктеуге болады. Мысалы:
қозғағыш (моторлық), секреторлық, трофикалық, тежеуші, қоздырушы т.б.
Пішіндеріне қарай нейрондарды – пирамида тәрізді, жіп тәрізді, жұлдыз
тәрізді, себет тәрізді, тригулярлық, бұта тәрізді т.б. деп те атайды.
Нерв талшықтарының қасиеттері. Нерв талшықтарының яғни нерв жасушала
өсінділерінің ең негізгі қасиеті - өздері арқылы қозу импульстерін өткізу
(тарату) болып есептеледі. Біртекті нерв жасушаларынан шығатын нерв
талшықтары шоғырланып ортақ нерв жүйесі шеңберінде өткізгіш жолдар деп
аталады.
Нерв талшықтарының морфологиялық белгісіне қарай балдырлы немесе
миелинді және балдырсыз (миелинсіз) деп екі топқа айырады. Миелинді сезгіш
және қозғағыш талшықтар сезім органдары мен қаңқа еттерін жабдықтайтын
нервтердің, сондай-ақ вегетативтік нерв жүйесінің құрамына енеді. Миелинсіз
талшықтар омыртқалы жануарларда негізінен симпатиқалық нерв жүйесіне тән.
Миелин қабығы миелоциттердің (Шванн жасушаларының) осьтік цилиндрді
бірнеше қайтара орауының нәтижесінде пайда болады. Орамдар бір-бірімен
кіргісіп тығыз майлы қорап - миелин қабығы түзіледі. Ол талшықтың бойында
әрбір 1-2 мм сайын үзіліс жасайды. Мұндай ашық аймаќтыі Ранвье үзілістері
деп атайды, олардың диаметрі 1 мкм шамасында.
Балдырсыз талшықтарда миелин қабығы болмайды, олар тек Шванн
жасушалаларымен (невриллемамен) ғана қапталған. Нерв талшықтарындағы
құрылымдық элементтердің де әрқайсысының өзіне тиісті қызметі бар.
Невтерден қозу өтудің заңдары. Нерв арқылы қозу өтуге (таралуға) тән
бірнеше ерекшеліктер бар.
1. Нерв талшығы морфологиялық функциональдық зақымданбаған, сау болуы
керек. Мұны талшықтың анатомиялық және физиологиялық үзіліссіздік заңы деп
атайды. Егер талшықты кесіп қиса немесе оның бір бөліміне жоғарғы не
төменгі температурамен, я улы заттармен (мыс.тетродотоксинмен),
анестетиктермен әсер етсе ол арқылы қозу өтпейді.
2. Екі бағытта өткізу, яѓни нерв талшыѓы ќозуды екі баѓытта да µткізе
алады. Бұл заңдылықты 1877 жылы µз тәжірибесінде Бабухин дәлелдеген.
3. Жекелеп өткізу. Қандай да болмасын шеткі нерв бағаны түрліше нерв
талшықтарынан құралған. Онда қозғағыш, сезгіш және вегетавтивтік нерв
талшықтары болады. Біраќ, єр нерв ќозуды жекелеп µткізеді. Осыған орай бір
нерв өзіндегі әр түрлі талшықтар арқылы түрлі шеткі органдарға импульстер
жеткізіп, олардың қызметін өзгертеді. Мәселен, кезеген нерв көкірек
қуысындағы барлық органдарды, құрсақ қуысындағы көптеген органдарды
жабдықтайды.
4. Нерв талшыѓыныњ салыстырмалы шаршамайтындыѓы. Егер нерв-еи
препаратын ±заќ уаќыт ырѓаќты тітіркендірсек, біраздан кейін ет шаршап,
жиырылуын тоќтатады, ал нерв ќозу µткізу ќабілетін жоѓалтпайды. Б±л
ќасиетті 1883 жылды Введенский байќаѓан.
Синапстар. Бұл ұғымды ғылымға 1897 жылы ағылшын физиологы
Ч.Шеррингтон енгізді. Синапс құрылымында негізгі ‰ш бµлімді айырады:1-
пресинапстық звеноны немесе пресинапсты (көп жағдайда ол аксонның ең
ақырғы тармақтарынан тұрады); 2- постсинапстық звеноны немесе пастсинапсты
(көбінесе ол келесі нейрон денесі немсе дендрит мембранасының байланыс
т‰зетін аймаѓы); 3- пресинапс пен постсинапс арасындағы болар - болмас (10-
50 нм-дей болатын) синапстық саңылауды. Пресинапс пен постсинапс
мембраналарының бір-біріне дәл (сай) келетін байланыс т‰зетін аймаѓы көп
жағдайда пресинапстық мембрана немесе мембрана деп те атайды.
Аксон талшылықтарының жасуша денесінде түзетін синапстарын ќандай
жасуша бµлімімен байланысуына ќарай: аксоматикалық, аксо-дендриттік, аксо-
аксональдық, одан басќа әр трлі нейрондар дендриттерінің арасында дендро-
дендриттік, нейрон денелерін бір-бірмен байланыстыратың сомато-соматикалық
және жасуша денесі мен дендриттер арасыңда сомато-дендриттік синапстар да
болады.
Синапстар арқылы қозу өтудің екі механизмін айырады: электрлік және
химиялық. Ең көп тарағаны химиялық синапстар, содан соң –электрлік
синапстар, ең азы – аралас синапстар. Электрлік механизмді синапстар
қарапайым нерв жүйесі бар жануарларда басым болады. Синапстыњ ќай механизм
арќылы ќозу µткізетіндігі кµп жаѓдайда синапстыќ сањлаудыњ диаметрі
айќындайды. Химиялық синапстарда оның шамасы 10-20 нм –дей. Пресинапстыќ
тоќ сањылауѓа жеткенде ондаѓы тµменгі кедергіге байланысты жайылып, к‰ші
кемиді де , субсинапстыќ мембранаѓа оныњ небєрі0,0001 бµлігі µтеді. Ал б±л
мембраналоыќ потенциалдыњ ќозу тууѓа жететіндей µзгерісін µрбіте алмайды.
Сол себептен де химиялыќ синапста ќозудыњ берілуі химиялыќ заттардыњ
(медиаторлардыњ) ќатысуымен ж‰зеге асады. Медиаторлар пресинапстыњ
артындаѓы кењейген аксон терминаль бµлігініњ ішінде болатын диаметрі 30-50
нм шамасындай кµпіршіктерде орналасады. Нерв талшыѓыныњ бойымен келген
импульстіњ єсерінен пресинапс мембранасындаѓыкальций каналдарыныњ
µткізгіштігі жоѓарлайды да, ішке ќарай µтетін кальций иондарыныњ аѓыны
к‰шейіп, кµпіршікткр мањындаѓы олардыњ концентрациясы артады. Б±л
концентрация тиісті шамаѓа жеткенде кµпіршіктер пресинапстыќ мембранаѓа
ќарай жаќындап, тіпті онымекнсіњісіп кетеді. Осы кезде олар жарылып,
ішіндегі медиатор кванттары босайды (єр кµпіршікте 1 квант, єр квантта
бірнеше мыњ молекула болады). Химиялыќ зат – медиатор синапстыќ сањылауѓа
т‰сіп, субсинапстыќ мембранадаѓы арнайы билок-липоидты молекулалардан
туратын сезгіш рецепторлыќ туындымен µзара єрекеттеседі. Субсинапстыќ
мембрананыњ ион µткізгіштігі µзгереді. Егер медиатор ќозу тудырушы болса
мембанада деполяризация ж‰реді. Ќоздырушы постсинапстыќ потенциал пайда
болады. Медиатор кванттарыныњ мµлшері жеткілікті болѓан жаѓдайда ќоздырушы
постсинапстыќ потенциал таралатын єрекет потенциалына айналады.
Электрлік синапстардағы саңылау диаметрі 2- 4 нм-ден артпайды. Онымен
қоса бұл саңылауларда диаметрі 1-2 нм-дей болатын белокты молекуладан
тұратын, пресинапстық мембрана мен субсинпстық мембранаға бойлай еніп
оларды өзара байланыстыратын көпіршелер – каналдар болады. Каналдар біраз
бейорганикалық иондардың, кейбір майда молекулалардың бір жасушадан
екіншілеріне өтуіне көмектеседі. Осындай синапстарда электрлік кедергі өте
аз болады да, пресинапстық ток күші әлсіреместен постсинапстық жасушаѓа
өтеді.
Химиялық сиапстарға тән болатын бірнеше функциональдық ерекшеліктер
бар: 1. Олар арқылы қозу кешігіп өтеді (сиапстық кешігу), мысалы,
жылықандыларда 0,2-0,5 мс. Ал электрлік синапстарда мұндай кешігу болмайды.
2. Химиялық синапс арқылы қозу тек бір бағытта өтеді, өйткені тиісті
сигналды жеткізуге тиісті медиатор пресинапстық звенода ғана орналасады.
Электрлік синапстарда қозу көбінесе екі бағытта да өте алады. 3. Химиялық
синапстардағы медиаторлар өздерінің табиғатына, қызметіне қарай,
постсинапстық (субсинапстық) мембранада қозу да, тежелу де тудыра алады.
Электрлік синапстар арқылы тек қозу ғана өте алады, өйткені пресинапстардан
нерв импульстері постсинапстық звеноға ылғи да деполяризация толқыны
түрінде жетеді.
Адам мен жоғары сатылы сүтқоректілердің орталық нерв жүйесінде
қоздырушы және тежеуші медиаторлар ролін атқаратын мына заттарды атауға
болады: ацетилхолин, катехлораминдер (адреналин, норадреналин, дофамин),
серотонин, нейтральды амин ќышќылдары (глутамин, аспарагин), ќышќыл амин
ќышќылдары (глицин, гамма-амин май ќышќылы - ГАМЌ), полипептидтер
(энкефалин,соматостатин), т.б. заттар.
Рефлекс – нерв єрекетініњ негізгі кµрінісі
Рецепторлар тітіркенуіне нерв жүйесініњ қатысуымен организмнің қайтаратын
жауап реакциясын рефлекс деп атайды. Рефлекторлыќ реакцияны кез келген
сыртќы немесе ішкі ортаныњ µзгерісі туындатады. Рефлекс жасалуында қозу
өтетін жол рефлекторлық доға деп аталады. Рефлекторлық доға – рефлексті
іске асыратын, спецификалық ұйымдасқан және өзара әрекеттесетін нерв
элементтерінің кешені. Рефлекторлыќ доѓаныњ негізгі бес звеносын ажыратады:
рецептор; афференттік нервтік жол; рн-ефлекторлыќ орталыќ; эфференттік
нервтік жол; эффектор немесе ж±мыс органы. Белгілі бір рефлексті тудыратын
тітіркендіргіш әсерін қабылдайтын рецепторлар жиынтығын рефлекстің
рецептивтік алаңы деп атайды. Рецептор – тітіркену энергиясын нерв импульс
энергиясына айналдыратын сезімтал ќ±рлым. Оларды негізгі 3 топќа бµледі: 1.
эксерорецепторлар – тітіркендіруді сыртќы ортадан ќабылдайды; 2. интеро-
нмесе висцерорецепторлар - тітіркендіруді организмніњ ішкі ортасынан
ќабылдайды; 3. проприорецепторлар – дененіњ кењістіктегі ќалпыныњ µзгерісін
ќабылдайды.
Ең қарапайым рефлекторлық доға екі нейроннан: афферентік және
эфферентік нейрондардан түзеледі, аталыќ нейрон болмайды. Бұларда бір ғана
синапс байланыстырады жєне оны моносинапстық доға деп атайды. Бірақ күрделі
рефлекстердің барлығында рефлекторлық доғалар көп нейроннан түзеледі,
яѓни кµптеген синапстыќ байланыстары болады. Сондықтан оларды полисинапсты
доғалар деп атайды.
Тітіркендіргіш әсер еткеннен бастап жауап реакциясы туғанға
дейінгі уақытты рефлекс уақыты деп атайды. Рефлекс уаќыты тітіркендіргіш
к‰шіне, синапстыќ байланыстар санына т.б. байланысты болады.
Рефлекстерді бірнеше топтарѓа жіктейді. Биологиялық маңызына
қарай рефлекстерді қоректік, қорғану, жыныстық, бағдарлау т.б деп топтап
атайды. Рецепция белгісіне қарай экстерорецептивтік, интерорецептивтік,
проприорецептивтік деп бөледі. Орындалатын реакцияның сипатына қарап
қозғалу, секреторлық, трофикалық, тамыр қозғағыш, висцеромоторлық т.б
рефлекстерді айырады. Орталық нерв жүйесінің қай бөлімінің міндетті түрде
қатысатындығына байланысты да рефлекстерді жіктейді: жұлын рефлекстер і-
жұлын сегменттеріндегі нейрондар қатысуыныњ нєтижесінде орындалады;
бульбарлық рефлекстер - сопақша мидың; мезенцефальдық рефлекстер - ортаңғы
мидың, диэнцефальдық рефлекстер - аралық мидың; кортикальдық рефлекстер -
ми қыртысы нейрондардың міндетті түрде қатысуында орындалады. Организмніњ
барлық рефлекстерін шыѓу тегіне ќарай шартсыз және шартты деп үлкен екі
топқа бөледі. Қаңқа еттеріне келетін қозғағыш нервтер арқылы іске асатын
рефлекстерді сомотикалық деп, симпатикалық және парасимпатиқалық невтер
арқылы іске асатындарды вегетативтік рефлекстер деп атайды.
Рефлекторлыќ доѓаны тек салыстырмалы т‰рде доѓа ретінде ќарастырады,
себебі эффектор мен рефлекторлыќ орталыќ арасында кері байланыс жолы
болады. Егер тура байланыс арќылы орталыќ нерв ж‰йесі эффекторрдыњ ќызметін
басќарса, кері байланыс арќылы эффектордыњ жаѓдайы туралы мєлімет алады,
эффектордыњ жауап реакциясын баѓалайды жєне ќателік кетсе єр уаќыт
‰зіндісінде т‰зету ендіре алады.
Орталық нерв жүйесіндегі нерв орталыќтары арќылы қозудың өтуі
Нерв орталығы белгілі бір рефлекстердің жүзеге асуына қажетті және
ағзадағы белгілі бір қызметтерді реттеуді жүзеге асыратын нейрондардың
шоғыры болып табылады. Орталық нерв жүйесінде қозу өтудің ерекшіліктері
нерв орталықтарын құрайтын нейондар арасыдағы синапстар қасиеттерімен
тікелей байланысты.
Нерв орталықтарының негізгі қасиеттері.
1) Қозуды біржақты өткізу.
Орталық нерв жүйесінде қозу тек бір жақты, рецепторлық нейроннан
эффекторлық нейронға қарай өткізіледі. Бұл қасиет орталық нерв жүйесіндегі
нерв орталықтарында көптеген синапстық байланыстың болуына байланысты.
Синапстарда қозу тек бір жақты ғана беріледі. Пресинапстық мембранадан
бөлінетін медиатор постсинапстық мембранаға әсер етеді.
2) Нерв орталықтары арқылы қозудың кешеуілдеп өтуі.
Бұл қасиетте синапстардың санына байланысты. Себебі, рефлекторлық доға
жүйесінде қозу орталық нерв жүйесінің синапстары арқылы кідіріп өткізіледі.
Нақты өлшеу жүргізгенде бір синапстағы кідіру 0,5 мсек болатындығы
анықталған.Соған байланысты рефлекстің орталық уақыты қондырма нейрондардың
санына тәуелді болады.
3) Нерв орталықтарында қозудың жинақталу құбылысы.
Жинақталу құбылысын нерв орталықтарының қасиеті ретінде алғаш байқап
сипаттаған И.М.Сеченов (1863) болды. Бұл қасиет нерв орталықтарының бірінен
кейін бірі әсер еткен табалдырық асты күшіндегі тітіркендіргіштерді
ұштастырудан туындаған өзгерістерді (єлсіз ќозуларды) жинақтауынан жауап
реакцияны алуымыздан кµрінеді. Жиынтықталудың екі түрін айырады: жүйелі,
бірізді (уақыттық) және кеңістік. Уақыттық жиынтықталу – нерв орталығына
бір афференттік нерв талшығы арқылы қысқа интервалмен бірінен соң бірі
келетін қозулар арасындағы өзара әрекеттесуден көрінеді. Кеңістік
жиынтықталуды алу үшін бір рецептивтік алаңдағы екі немесе бірнеше
рецепторлар бір мезгілде тітіркендіріледі. Сонда, бір ѓана рецептор бір рет
тітіркенгенде тумайтын рефлекторлыќ акт байќалады.
4) Қозу ырғағының трансформациясы.
Нерв орталықтары өздеріне келген импульстер ырғағын өзгерте алады,
трансформациялайды. Сол себептен де нерв орталығының жұмыс органына
жіберетін эфференттік импульстері белгілі шамада тітіркендіру сипатынан
басқаша бола алады. Афференттік нервке түскен бір стимулға жауап ретінде
нерв орталығы жұмыс органына қозу импульстарының тобын жібереді. Нерв
орталықтарынан шеткі жұмыс органдарына секундына 50-200 нерв импульстары
түседі.
5) Әрекет соңы. Бұл қасиет жауап реакциясының ұзақтығы тітіркендіру
ұзақтығынан артық бола алуында. Неғұрлым тітіркендіру күші жоғары болса
және оның әсер ететін уақыты көп болса, соғұрлым әрекет соңы да ұзаққа
созылады.
6) Нерв орталықтарының шаршауы. Нерв талшықтарына қарағанда нерв
орталықтары жеңіл және тез шаршайды. Сондықтан да афферентік нерв
талшықтарын ұзақ тітіркендіруден бастапқы кезде рефлекторлық акт біртіндеп
әлсірей келе, ақырында тіпті тоқтайды.
Н.И. Веденский орталыққа тепкіш нейронды тітіркендіргенде рефлекторлық
жауаптың 10-40 сек. кейін жоғалғанын байқаған. Одан кейін ол тітіркендіруді
орталықтан тепкіш нервке көшіріп, рефлекстің қайта пайда болатынын
байқаған. Бұл бақылау шаршаудың орталық нерв жүйесінде туындайтынын
дәлелдейді.
7). Конвергенция, окклюзия және жеңілдену құбылыстары. Орталық нерв
жүйесіндегі бір нейронда әр түрлі жолдармен жүретін импульстар тоғыса
алады. Осыны конвергенция құбылысы деп атайды. Әр түрлі талшықтардағы
импульстердің бір нейронда тоғысу кезінде олардың әлсіреуі де (окклюзия),
кушеюі де (жеңілдену) мүмкін. Окклюзия кезінде, мысалы, екі афференттік
талшық арқылы бір мезгілде нерв орталығындағы бір немесе бірнеше
нейрондарға жететін импульстер тудыратын эффект сол афференттік талшықтарды
жеке-жеке тітіркендіргенде туатын эффектілердің қосындысынан аз болады.
Жеңілдену – бұған кері құбылыс. Әр түрлі нерв жолдары арқылы импульстер 2
не 3 нейронға бір мезгілде жеткенде пайда болатын эффектілердің
қосындысынан артық болады.
8). Оттегі жетіспеушілігіне жоғары сезгіштік. Адам миы әр минут сайын
шамамен 40-50 мл, оттегін сініреді. Бұл тыныштық күйдегі бүкіл организм
пайдаланатын оттегінің 61-18-і. Оттегіне қажеттіліктің осынша
жоғарылығынан оның жетіспеушілігін де нерв жасушалары тез сезеді.
9). Химиялық заттардың орталық нерв жүйесіне спецификалық әсер
ететіндігі. Нерв клеткалары мен синапстар әр түрлі химиялық заттар әсерін
таңдап сезе алады.
10). Нерв орталықтарының тонусы. Орталық нерв жүйесінде биоэлектрлік
құбылыстарды зерттеуден мынадай ерекшілік анықталды: тыныштық күйде
болғанның өзінде нерв орталықтарынан, ондағы нейрондардан ылғи да белгілі
жиіліктегі нерв импульстері шығып шеткі органдарға қарай бағытталып
отырады. Сондықтан да олардың тұрақты тонусы (қозу күйі) болады деп
есептейді.
Организм функцияларының үйлесімділігі (координациясы)
Көптеген мүшелердің қызметтерін біріктіріп, байланыстырып, сыртқы
ортаның әсеріне бейімделуін орталық нерв жүйесінде ағзаның қызметтерінің
үйлестірілуі дейді. Орталық нерв жүйесінің рефлекторлы реакцияларды
үйлестіруі қозу мен тежелудің бір-бірімен байланысына және олардың
қасиеттеріне негізделген. Координацияның жалпы заңдылықтары немесе
принциптері айқындалған.
1) Жалпы аќырѓы жол принципі. Бұл принципті ағылшын физиологы
Ч.Шеррингтон қалыптастырған. Әртүрлі көптеген афференттік
талшықтар арқылы орталық нерв жүйесіне келетін импульстер 1
ғана қондырма немесе эфференттік нейрондарға тоғысуы
(берілуі) мүмкін. Бұл принцип эфференттік нейрондардан
афференттік нейрондар саныныњ әлде қайда көп екендігімен
түсіндіріледі, сондықтан афференттік нейрондар эфференттік
және қондарма нейрондардың денелері мен дендриттерінде
көптеген синапстарды түзеді. Аќырѓы жол єр т‰рлі
рефлекстердіњ орындалуына ќатынаса алады жєне организмдегі
кез келген рецепторлыќ аппаратпен байланыста бола алады.
Жалпы аќырѓы жолы бар рефлекстерді одаќтастар жєне
онтогенистер деп ажыратады. Біріншілері бірін-бірі ќолдайды,
к‰шейтеді, ал екіншілері, керісінше бірін-бірі тежейді, яѓни
, µзара жалпы аќырѓы жол ‰шін к‰реседі.
2) Иррадиация принципі.
Орталық нерв жүйесінде қозудың таралуын иррадиация деп атайды.
Егер әсер ететін тітіркендіргіш күшті және ұзақ әсер ететін болса,
иррадиацияның көрініс беруі де жоғары болады. Бір нерв орталығында пайда
болатын қозу көрші жатқан нерв орталығына да тарала алады. Б±ндай ќозу
таралуын ондаѓы нейрондар µсінділерініњ толып жатќан тармаќтарыныњ жєне єр
т‰рлі нерв орталыќтарын µзара байланыстырып жатќан аралыќ нейрондар
тізбектерініњ болатындыѓы ќамтамасыз етеді.
3) Индукция принципі.
Нерв орталығында қозу - тежелуге немесе тежелу- қозуға жылдам ауысады,
сонымен қатар бір нерв орталығының қозуына байланысты екінші бір нерв
орталығының қозуы тежеледі немесе бір нерв орталығы тежелгенде екіншісінің
қозуы күшейуі м‰мкін. Бұны қозу мен тежелудің индукциясы деп атайды. Қозу
мен тежелудің өзара әрекеттесуі өзара индукция құбылысына негізделеді. Егер
бір аяќты б‰гетін еттермен байланысты нерв орталыѓында ќозу туѓанда, оныњ
жазѓыш еттерімен байланысты тежелу туады (теріс индукция), ал екінші аяќты
жазѓыш еттерімен байланысты орталыќта ќозу туѓанда, б‰гуші еттерімен
байланысты керісінше, тежелу туѓан (оњ индукция). Антогонистік еттердіњ
нерв орталыќтары бір мезгілде ќарама-ќарсы к‰йде болады. Б±л реципроктық
иннервация. Реципроктық иннервацияға байланысты туатын тежелуі –
реципроктық тежелу деп атайды.
Рефлекстердің реципроктық иннервацияға негізделген бірін-бірі тежеуін
бірмезгілді теріс индукция деп те атайды.
Рефлекторлық әрекеттердің үйлестіру механизмінде нерв орталығы
күйінің контрасты өзгерістерінің де маңызы үлкен. Мєселен, нерв орталығын
тежеуші єсерлер аяќталысымен онда ќозу туа алады (бір ізді оњ индукция),
немесе ќозу аяќталысымен тежелу туады (бір ізді теріс индукция).
4) Доминанта принципі. Бұл принципті А.А.Ухтомский ашты және оны ол
нерв орталықтары жұмысының негізгі принципі деп есептеді. Доминантаның
мәнісі – белгілі бір жағдайда белгілі бір нерв орталықтарындағы қозу басқа
нерв орталықтарындағы қозудан күшті және басым бола алады. Күші басым қозу
ошақтары өзінен әлсіз қозу ошақтарына қарағанда доминантты роль атқарады.
М±ндай доминанты нерв орталыѓы бір жаѓынан єлсіз ќозуларды тежейді, екінші
жаѓынан, µздерін солардыњ есебінен одан єрі к‰шейте, т±раќтандыра т‰седі.
Осыѓан орай орындалатын рефлекторлыќ реакциялар ‰йлесімді, белгілі бір
маќсатќа, пайдалы нєтижеге ќол жеткізуге баѓытталѓан іс-єрекеттер іске
асады. Доминантты ќозу ошаѓыныњ басты ќасиеттері: 1) жоѓарѓы ќозѓыштыќ; 2)
ќозудыњ т±раќтылыѓы; 3) ќозуды жинаќтай алуы; 4) ќозуды тудыратын єсер
тоќтаѓаннан кейін де ±заќ саќталуы.
5) Кері байланыс принципі. Кері байланыстар процестерінің маңызына
айрықша мән бергендерінің бірі Н.А.Бернштейн болды. Ол физиологиялық
‰рдістердіњ өздігінен реттелу механизмдерін зерттеу барысында, рефректорлық
реакциялар орындалу үшін рефректорлық шеңбер керек, ал бұл шеңбердің
маңызы звеноларының бірі кері байланыстар деп есептеледі. Кері байланыс
рефлекторлыќ реакцияны баѓалауѓа, ќателік кетсе єр уаќыт ‰зіндісінде т‰зету
ендіруге м‰мкіндік береді.
Орталық нерв жүйесінің (ОНЖ) жеке бөлімдерінің физиологиясы
ОНЖ-ның бөлімдеріне: жұлын мен ми жатады.
Ж±лын. Ж±лын омыртќа жотасыныњ каналында орналасќан. Ж±лын с±р жєне аќ
заттан турады. Ж±лыннан аралас 31 ж±п ж±лын нервтері тарайды. С±р затта
шыѓыњќы жерлер: алдыњѓы, артќы жєне б‰йір м‰йіздері болады. Алдыњѓы
м‰йізден шыѓатын нерв талшыќтары алдыњѓы т‰бірлерді, ал артќы м‰йіздерге
келетін талшыќтар артќы т‰бірлерді ќалыптастырады. XIX ғасырдың басында
Белл мен Мажанди импульстер миға жұлынның артқы түбірлері арқылы түсетінін,
ал одан алдыңғы түбірлер арқылы шығатындығын аныќтады. Алдыңғы түбірлердің
құрамына көбінесе қозғағыш нейрондардың аксондары кіреді (қаңқа еттерін
жабдықтайтын). Бұлардың денелері жұлынның сұр затының алдыңғы мүйізінде
жатады. Алдыңғы мүйіздің төмен бөлімінде аксондары тоқ ішекке, тік ішекке,
қуыққа және тыныс органдарына баратын майда жасушалар жатады. Осымен қатар
кеуде және жоғарғы бел омыртқалар тұсында алдыңғы түбірлер құрамына
жасушаларры сұр заттың орталық бөлімінің сыртқы шетінде жататын эффетенттік
аксондар кіреді. Артқы түбірлердің құрамына денесі сол түбірдің өзінде
орналасып омыртқалық түйін деп аталатын біраз жуандаған эфференттік
нейрондардың талшықтары кіреді.
Жұлын негізгі 2 ќызметті атќарады: 1. µткізгіштік 2. рефлекторлық.
Жұлынның көлденең кесіндісінен оның көпшілік бөлігін ақ зат жиынтығы алып
жатқаны көрінеді. Олар өткізгіш жолдарды ќ±райды: импульсті миға қарай
өткізетін жоғары кететін жєне импульсті кері бағытта алып жүретін төмен
кететін жолдар.
Жоғары кететін жолдар: 1. Жұлыннан миға Голл мен Бурдах шоғыры кетеді.
Олар арќылы терідегі, еттердегі. Сіњірлердегі рецепторлардан миѓа
импульстер µтеді. 2. Артқы мишық жолы (Флексиг шоғыры). Ол жұлынның артқы
мұйізінің негізінде жатқан жасушалардан басталып, қозуды жұлын түйінінде
жатқан нейрондардан алады. 3. Алдыңғы мишық жолы (Говерс шоғыры). Ол да
мишыққа барады. Флексиг пен Говерстің шоғырына импульстер ет, сіңір, буын
рецепторларынан келеді. 4. Сұр заттың дорзальдық мүйізінен шығып көру
төмпешіктеріне келіп бітетін жұлын-таламикалық жолдар. Б±лар арќылы
температура, ауырсыну, сипап-сезу сияќты тітіркенуден пайда болѓан
импульстер µтеді.
Төмен кететін жолдарға: а) пирамидалық; б) руброжұлын (Моноков
шоғыры); в) вестибулярлық шоғыр т.б жатады. Пирамидалық жолдар ми
қыртысының қозғағыш аудандарынан шығып ми аяқшасы арқылы мидың төменгі
бөлімдеріне келеді. Сопаќша мидыњ тµменгі бµлімінде б±л жолдардыњ кµпшілік
талшыќтары ќиылысып, ќарама-ќарсы жаќќа µтеді. Пирамидалыќ жолдар мидан
ж±лынныњ ќозѓалыс орталыќтарына ќозу толќынын жеткізіп отырады: б±дан
ипмульстер еттерге барады. Пирамидалық жол адамдарда жануарлармен
салыстырғанда күшті дамыған. Оның талшығының жартысынан көбі қолдың
қозғағыш нейрондарына қарай бағытталады – бұл, шамасы, қолдың ерекше қимыл
қызметін атқаратындығына байланысты болуы керек. Пирамидалық жол арқылы
қозу өтудің тоқтауы адамда қол қимылын жасау мүмкіндігін жоғалтуына
єкеледі. Ал жануарларда, мысалы, итте мұндай жағдайда қозғалу функциясы аз-
ақ бұзылады. Маймылда қозғалу алғашқы бұзылғанмен, кейін жарым-жартылай
қайта қалпына келеді.
Руброжұлын ортаңғы мидың қызыл ядроларынан басталады. Ми кµпірінде
олар бір-бірімен т‰йісіп, екі жаќќа µтеді. Олар ет тонусын реттеуге
ќатысады.
Сопақша мидың Дейтерс ядросынан вестибулярлық шоғыр кетеді. Оның
талшықтары түйіспей сопақша ми және жұлын арқылы өтеді. Олар дененіњ тепе-
тењдігін саќтауѓа ќатысады.
Єр т‰рлі тєжірибелік зерттеулер ж±лында кµптеген рефлекстердіњ
орталыќтарыныњ бар екендігін кµрсетті. Мысалѓа, аяќтарды тартып алу, ию,
жазу таѓы сол сияќты ќарапайым ќозѓалыстардыњ орталыќтары орналасќан. Адам
µмірі ‰шін мањызды зєр шыѓару, жыныс м‰шесініњ эрекциясы, т.с.с.
рефлекстер де, дене б±лшыќ еттерініњ тонусын саќтауѓа м‰мкіндік беретін
рефлекстер де ж±лындаѓы орталыќтардыњ ќатысуына байланысты. Ішкі
м‰шелердіњ вегетативтік рефлекстері де ж±лын арќылы орындалады.
Бас миы.
Орталыќ нерв ж‰йесініњ негізгі бµлігі – ми. Ол им сауытында
орналасќан. Ересек адамда мидыњ салмаѓы 1400-1450 г ќ±райды. Мидан 12 ж±п
нервтер тарап, миды кµптеген ішкі м‰шелермен, беттіњ, мойынныњ еттерімен,
тілмен, кµзбен байланыстырады жєне сезім м‰шелерінен келген аќпаратты миѓа
жеткізеді. Б±ларѓа I - иіс, II - кµру, III - кµз ќимылдатќыш, IV -
шыѓыршыќ, V – ‰шкіл, VI – б±ру, VII – бет, VIII – дыбыс, IX – тіл-
ж±тќыншаќ, X – кезеген, XI – ќосымша, XII – тіласты нервтері жатады. Ми
артқы ми, (сопақша ми мен варолий көпірі), мишық, ортаңғы ми, аралық ми
жєне екі ми сыњарларынан т±рады.
Артќы ми. Артқы мидың құрамына сопақша ми және Варолий көпірі
кiредi. Артқы мидың тiршiлiктегi маңызы өте зор. Мидан шығатын 12 жұп
нepвтepдiң сегiзi артқы мидан тарайды. Олар мыналар: үштармақты, көз
алмасын кейін тартатын, бет, есту, жұтқыншақ, кезеген, қосымша және тiл
асты нepвтеpi. Осы нервтердің қатысуымен тыныс алу, журек соғу, қан
айналымы, тамақтану, түшкiру, құсу, терлеу, жылау, кiрпiк қағу, жөтелу
сияқты тiршiлiкте маңызды рефлекстер орталықтары бар.
Сопаќша ми ж±лынмен тікелей байланысќан жєне екі т‰рлі ќызмет:
µткізгіштік жєне рефлекторлыќ ќызмет атќарады. Сопақша ми мидың сұр заты
жұлындағыдай бiр ғана жерге топтаспай, ақ зат аралықтарында жеке-жеке
шоғырлар құрып, көптеген ядроларға, кызметi әр түрлi орталықтарға айнaлған.
Ақ зат нерв тaлшықтарынан тұрады. Бұл талшықтар қозуды жоғары және төмен
қарай өткiзетiн жұлын жолдарының жалғасы және жұлынды мидың басқа
бөлiмдерiмен, сопақша мимен байланыстырып тұрады. Сопақша ми арқылы
өтетін кейбiр жұлын жолдары осы мида бiр-бiрiмен айқасып оң жақтан келген
тaлшықтар сол жаққа, сол жақтан келген талшықтар оң жаққа шығады. Бас
сүйектен шығатын 12 жұп ми нepвтepiнiң. соңғы бесеуiнiң (VIII, IX, Х, XI,
ХII) ядролары мен бiрқатар аса маңызды рефлекстердi icкe асыратын
орталықтар және жұлын қызметiн реттеуде маңызды торлы құрылымның бiр бөлігi
сопаќша мида орналасқан. Сопаќша мидың нерв орталықтары адамның өмірiн
ќамтамасыз етуде үлкен мєн атқарады. Сопаќша мида тыныс, ас қорытуға
қатысы бар (шайнау, жұту, сiлекей шығару, қарын сөлi мен ұйқы безi сөлiн
шығаратын және құсу), қан тамырларын тарылтып, кеңейтетiн (қозѓалтатын),
жүректiң соғуын баяулатып, сирететiн (тежейтiн) жєне көптеген қорғаныс (көз
жасын шығару, кipпiк қағу, жөтелу, түшкiру, тер шығару) рефлекс орталыќтары
бар. Сопақша мидың мойын және көз еттерiнiң тонусын өзгертетiн көптеген
қозғалтқыш ядролары көпір және ортаңғы мимен бiрге статикалық және
статокинетикалық (вестибулярлық) рефлекстердіњ ж‰зеге асуын ќамтамасыз
етеді. Сопақша мида демдi iшке алу және сыртқа шығару рефлекстерiнiң
орталықтары бар. Олар үздiксiз кезектесiп, бiрi серпiлгенде екiншici
тоқырайды. Бұлардың ауыспалы кезектесуi тыныс алу ырғағын үйлестіредi.
Сопақша мидың рефлекстерi туа бiткeн рефлскстер болғанымен бұлардың
орталықтарына ми қыртысы әсер ете алады. Әpтicтep сахнада жүрiп, қажет
болса, көз жасын төгіп жылай алады. Бұл айтылғандар сопақша мидын қызметiн
ми қыртысы реттейтiнiн керсетедi.
Варолий көпірінiң қызметi осы күнге дейiн толық анықталмаған. Ми
көпiрінiң құрамында ақ зат көп. Ақ заты жоғары бағытталѓан және мидың
жұлынға қарай (төмен) бағытталған жолдарын ќ±рады.
Ақ заттар аралығында бөлек-6өлек нейрон шоғырлары жайылған Бұлардың
iшiнде бас сүйек, ми жүйкелерiнiң V,VI,VII жұптарының ядролары, көлденең
жолақ еттердi ширықтыруға қатысатын рефлекс орталықтары, ұйықтау және
ұйықтамау (сергек болу) тәртiбiн реттейтiн торлы құрылым нейрондары бар.
Бұлармен қатар көпiрде дем алуды дем шығарумен алмастырып отыратын
пневмотаксикалық орталық пен тыныс орталығында зат алмасуын реттейтiн
орталық орналасқан.
Артқы мидың бүкіл бойында көптеген талшықтары бар нерв жиынтықтары
орналасқан. Осы нерв пен жасушалар жиынтығын – тор тәрізіді (ретикульді)
туындылар деп атайды. Торлы құрылым екi түрлi кызмет атқарады:
а) жұлынның қызметiн күшейтiп, не әлсiрететiн төмен қарай бағытталған
әсер; б) ортаңғы мидың торлы құрылымымен бiрге мидың басқа бөлiмдерiнiң
қызметiн күшейтетiн жоғары жақќа қарай бағытталған әсер. Торлы құрылымды ми
аккумуляторы деп атауѓа болады. Сонымен ќатар, ол организмніњ ±йќы-сергек
к‰йініњ кµрініс беруіне де ќатысады.
Ортаңғы ми. Варолий көпiрi және сопақша мимен бiрге ортаңғы ми ми
діњініњ негiзiн құрады. Оның сырт жағындa ми қақпағы, iшкi жағында ми
аяқшалары орналасқан. Opтaңғы мидың негізгі ќ±рлымдарына төрт төмпешiк,
қара зат(субстанция), қызыл ядро, III және IV жұп ми нервтерiнiң түйiнiсi
мен торлы құрылым болады. Ортаңғы ми арқылы жоғары қарай таламусқа, мишыққа
баратын жолдар, ми қыртысынаң жолақ денеден гипоталамустан төмен қарай
бағытталған ортаңғы миға, сопақша миға, жұлынға баратын жолдар өтедi.
Төрт төмпешiк пен көз алмасын көзғайтын ІІІ жұп нервтер түйiндерi
ортаңғы мидың сырт жағына, ал iшкi жағында қара зат, қызыл ядро және IV жұп
шиыршық нервтіњ нейрондары орналасқан.
Көз алмасын ќозғайтын ІІІ жұп нерв аралас нерв тармақтары арасында
көздiң қиғаш eттеpiнен басқа еттердi жиырылтатын талшықтармен қатар көз
етерінен орталыққа тебетiн сезгiш талшықтары бар. Мұнымен қатар, бұл нерв
арасында ортаңғы мида орналасқан парасимпатиқалық түйiндердiң прегaнглиялық
талшықтары бар. Бұл нерв серпiнiстерiн кірпіктік түйiннен екiншi нейронға
жеткiзедi. Бұл түйiннен басталған постганглиялық талшықтар көздiн қарашығын
тарылтатын еттi жиырылтатын эфференттiк нерв. Ми нерв терініњ IV жұп
нервісi де аралас нерв. Талшықтар арасында көздiң жоғарғы қиғаш eтiн
жиырылтатын қозғалтқыш талшықтармен қатар еттiң сезгiш талшықтар да бар.
Төрт төмпешiктiң алдыңғы екі тµбешігі кµрудіњ алѓашќы рефлекторлыќ
орталыѓы. Осы орталыќтыњ арќасында көздiң, бастың, дененiң жарық түскен
жаққа қарай бұрылуы, көз қарашығының тарылуы және аккомодация рефлекстерi
пайда болады. көру орталығында орналасқан. Ми сыңарын алып тастағанда да
аталған рефлекстер жойылмайды.
Артқы төмпешiктер естудіњ алѓашќы рефлекторлыќ орталыѓы. Бұлардың
қатысуымен eң алдымен есту, соған орай жөн табу рефлeкстepi, яғни құлақ
жарғағы, бастың қатты дыбыс шыққан бағытқа бұрылуы. Бұл рефлекстер үлкен ми
жарты шарын алып тастағанда жойылмайды.
Төрт төмпешiк кенеттен әсер еткен тiтiркендiргiшке жауап ретiнде
қорғаныс рефлекстерiн тудырады, осыған байланысты олар сақтық рефлекстерi
деп аталдаы. Мысалы, ыдыстағы сұйықтық байқаусызда төгiлгенде адам оның
қayiптi eкeнiн түciніп үлгермей-ақ лезде бiр жаққа қарай ығысады.
Қызыл ядро орталық нерв жүйесiнiң барлық бөлiмдерiмен және ми
қыртысымен тығыз байланыста болады. Ол бұлшық еттердiң тонусын реттейтiн
қозғалыс орталығы. Мысалы, мысықтың ми бағанасын қызыл ядродан жоғарырақ
жерден көлденең тiлiп жiберсе, оның жүріс-тұрысында айтарлықтай өзгерiстер
пайда болмайды. Ал миды қызыл ядродан төмeнipeк тiлгенде мелшию пайда
болады. Барлық бұлшық еттер, әcipece жазылу еттерi ширығып, қатаяды.
Сондықтан, мысықтың басы қақиып, шалқаяды, жотасы созылып, сирақтарының
буындары жазылып тiкiрейе cipecіп, қатаяды, құйрығы тiк көтерiледi. Мысықта
мұндай құбылыс қызыл түйiн мен жұлынды қосатын жол - Монаков буданы
бұзылғанда байқалады.
Қызыл ядро мен артқы мидағы Дейтерс түйiнiнiң жұлынға әcеpi бiр-
бiрiне қарама-қарсы. Ќызыл ядродан басталатын Монаков буданы жұлынның бүгу
орталығының ( және ( мотонейрондарын қоздырады немесе жазылу орталығын
тежейдi. Ал Дейтерс түйiнiнен шығатын кiреберiс жұлындық жол жазылу
орталығын қоздырады да бүгу орталығын тежейдi. Сондықтан, Монаков түйiнi
зақымдалғанда Дейтерс түйiнi ғана әсер етедi. Дейтерс түйiнiн зақымдаса,
мелшию жойылады. Қара зат - нейрондарында қара пигмент көп болғандықтан
солай деп аталады. Ќызметi, қыртыс және қыртыс асты түйiндерiмен торлы
құрылыммен бiрге, бұлшық еттердiң әcipece, нәзiк және нақты қимыл-
ќозѓалыстарды реттеу.
Торлы ќ±рылым немесе ретикулярлыќ формация. Торлы құрылым
(ретикулярлық формация). Бұл сырт пішiнi торға ұқсайтын, бір-бірімен
шырмалып жатќан нейрондардан т±рарады. Торлы құрылым ми баѓаныныњ ортањѓы
бµлігін алып жатыр. Ол бірнеше нервтік жолдарды бнтнді: афференттік
жолдары: 1) жұлын-торлы құрылым жолы, 2) ми-торлы құрылым, 3) ми қыртысы-
торлы құрылым; эфференттік жолдары: 1) торлы құрылым-жұлын, 2) торлы
құрылым-ми жолы, 3) торлы құрылым-ми қыртысы жолы.
Торлы құрылымның физиoлoгиялық мaңызы электрофизиологиялық әдiспeн
анықтaлды. Торлы ќ±рлымныњ жұлынның қызметiн күшейтiп, не әлсiрететiн
төмен қарай бағытталған әсері; ортаңғы мидың торлы құрылымымен бiрге мидың
басқа бөлiмдерiнiң қызметiн күшейтетiн жоғары жақќа қарай бағытталған
әсері болады. Торлы құрылымды ми аккумуляторы деп атауѓа болады.
Сопақша мидың торлы құрылымын электр тогымен тітіркендіргенде
көптеген жұлын рефлекстерiнiң тежелгенi байқалған. Торлы құрылымды
тiтiркендiргенде пайда болатын нәтиже тітіркендіргіштiң күшiне байланысты
болған. Әлсiз тітіркендіргішпен торлы құрылымның бiр жақ бөлiгiне әсер
еткенде жұлынның сол бөлiгiндегi нейрондар тежелген, ал күштi
тітіркендіргішпен әсер еткенде екі бөлiгiнiң де нейрондары тежелген. Және
де ондай нәтиже торлы құрылымның вентромедиальды бөлiмiн тітіркендіргенде
ғaнa байқалады. Ал басқа жерлерін тітіркендіргенде ондай нәтиже болмаған.
Торлы құрылым тыныс еттерiн, жұлынның симпатиқалық орталықтарын және
тыныс алу мен вазомоторлық жауаптарды реттейтiн мотонейрондарды қоздырады
және тежейдi. Айтылѓандардыњ барлыѓы торлы құрылымның тµмен бағытталған
әcepiніњ болатындыѓын кµрсетеді.
Торлы құрылым ми қыртысына, яғни жоғарыға қарай бағытталған
белсендiру әсерін ми бағанасының және таламустың белсендiрушi жүйесiне
бөледі. Ми бағанасындағы жүйе жинақталған белсендiліктi тудырады, ал
таламустық жүйе жергіліктi әсер eтeдi. Торлы құрылым ми қыртысына
белсендіруші әсер етеді.
Ми қыртысы µз тарапынан торлы құрылымѓа єсер етеді. Торлы құрылымның
нейрондарына әсер ету арқылы ми қыртысы олардың сезiмталдығын өзгертедi,
яғни ми қыртысы торлы құрылымның қызметiн реттейдi және бағыттайды.
Торлы құрылым гипоталамуспен және лимбиялық жүйемен тығыз қарым-
қатынаста болып, ағзаның вегетативтік және гомеостатикалық қызметiнiң
бiрлескен реакциясын қамтамасыз етедi.
Торлы құрылым тітіркендіргішке баяу жауап қайтарады, бiрақ қозуы
ұзаққа созылады. Ол бұлшық еттердiң ширығуын жеңiлдетедi немесе тежейдi.
Ортаңғы ми мен аралық мидағы торлы құрылым жануардың рефлекторлы қимылын
жеңiлдетедi.
Варолий көпiрiнiң және орта мидың торлы құрылымының бүйiр
бөлiмдерi қимыл рефлекстерiн жеңiлдетiп, сопақша мидағы оның ортаңғы
бөлiмдерi оны тежейдi. Жеңiлдету және тежеу торлы құрылымдағы тiтiркенiстiң
жиiлігiне байланысты болады. Ол, сонымен қатар, жұлынның жоғары қарай
импульстердi өткізетiн жолдарының қозғыштығын езгертедi.
Торлы ќ±рлымныњ организмніњ ұйқы- cepгектiк, эмоция және стрес
к‰йлерініњ кµрініс беруіне қатысы бар.
Торлы құрылымды тiтiркендiргенде жануар оянады да, зақымдағанда -
ұйқыда болады.
Симпатикалық нерв арқылы торлы құрылым бұлшық еттердiң қызметiне,
нерв жүйесiне, сезiм және iшкі мүшелерге, iшкі секрециялық бездерге,
олардағы гормондар мен медиаторлардың мөлшерiне әсер етедi.
Ортањѓы ми мен Варолий көпірінiң торлы құрылымының жасушаларыныњ
бiраз бµлігi адреналин мен норадреналиннiң әсерінeн қозады, ал орта ми мен
аралық мидың торлы құрылымының бiраз бөлігi ацетилхолиннiң әcеpiнeн қозады.
Ацетилхолиннiң торлы құрылымға әcеpi оның iшкі мүшелерге eтeтiн шеткі
әсеріне қарама-қарсы.
Мишық. Мишық ‰ш бµлімнен т±рады: мишыќтыњ ќ±рты деп аталатын
ортањѓы бµлімнен жєне мишыќтыњ екі жарты шарларынан. Мишықтың бетінде
толып жатқан иректер болады. Сондықтан ол өте үлкен болып келеді және сұр
заттан немесе қыртыстан тұрады. Қыртыста үш қабат бар: беткі немесе
молекулалық, аралық немесе Пуркинье жасушаларыныњ қабаты; терең я дәнді
қабат.
Мишық барлық қозғалу актыларының орындалуына қатысады: оған өзгерістер
енгізеді, сүйтіп әрбір жеке қимылдардың нақты дұрыс орындалуын қамтамасыз
етеді. Мишық – тонустыќ рефлекстердіњ жоѓары дєрежелі реттеушісі болып
табылады. Сонымен ќатар, мишыќ тыныс алуды, ж‰ректіњ жиырылуын ќимылдыњ
т‰ріне байланысты лайыќтап отырады.
Адамда мишықтың қызметі бұзылса қозғалу ќызметініњ реті бұзылады,
теңдік жоғалады. Мишықты толығымен алып тастағанда атония байқалады –
еттер тонусын жоғалтады. Астазия туады – бір орында басын, денесін
теңселтпей тұра алмайды. Дизметрия – еттің жиырылуы күші мен орындалатын
қызметтің арасында сәйкестік жоғалады.
Аралық ми. Ортањѓы ми мен ми сыњарларыныњ арасында аралыќ ми
орналасќан. Аралыќ ми тµмпешіктен - таламус жєне тµмпешік асты аймаќтан –
гипоталамустан т±рады.
Төмпешіктің құрамына шығу тегі және функционалдық жағынан өзгеше
бірнеше ядролар кіреді. Тµмпешік ми ќыртысымен екі жаќты байланыста
болады. Ядроларда барлық афференттік жұйелерден үлкен жарты шарлар
қыртысына баратын өткізгіш жолдардың ақырғы звеносының нейрондары
орналасады. Таламус арќылы мидыњ барлыќ сезгіш жолдары (иіс сезуден басќа)
µтеді. Біраќ, оны жай ѓана µткізгіш ќаќпа ретінде ќарастыруѓа болмайды.
Таламуста импульстер µзгеріп, жања, т‰рлі комбинацияѓа т‰седі. Таламус
тµменгі т‰йсік пен эмоцияны жасауѓа ќатысады.
Төмпешік астындағы аймаќта-гипоталамуста екі бөлімді айырады.
Дорзальдық бөлім – субталамикалық (Люис ядросы) ядродан және сұр заттың
басқа майда жиынтықтарынан тұрады. Вентральдық бөлімге көру нервінің
қиылысқан жерінің үстінде (хиазманың) жататын ядролар (супраоптикалық және
паравентрикулярлық), сұр төмпешіктің және оған көршілес жатқан емізікті
денелердің ядролары, олардың жоғарғы жағында жатқан артқы гипоталамикалық
ядро кіреді.
Гипоталамус ортаңғы мидан өсіп жетілген. Гипоталамус жоѓары дєрежелі
вегетативтік орталыќ болып саналады. М±нда зат алмасуын, жылу т‰зілуді,
жылу беруді, тер бµлуді, аштыќ жєне шµл сезімдерін, барлыќ ішкі м‰шелердіњ
ќызметін реттеу орталыќтары бар. Сонмен ќатар, гипоталамуста нейросекреттер
т‰зіліп, гипофиз безінде белсендіріледі. Гипоталамус ішкі секреция ќызметін
реттеуге ќатысады. Ол адамныњ ±йќысы мен сергектігін реттеуге де ќатысады.
Қыртыс асты (базальдық) ядролар. Ми сыњарларыныњ аќ заттарыныњ ішінде
орналасқан сұр заттың жиынтығы жатыр. Оған кіретіндер: құйрықты, бұршақ
тәрізді, миндаль тәрізді ядролар және қоршау.
Бұршақ тәрізді ядро ақ заттың қабаты арқылы мүшелерге бөлінеді. 1.
Сыртқы мүше немесе қабық. 2. Екі ішкі мүше, немесе түссіз шар. Ќыртысасты
ядроларының негізгі топтарын екі жүйеге бөледі: 1. Түссіз шар ядроларының
группасы ертедегі жолақ денені, немесе паллидумды құрады. 2. Қабық пен
құйрықты ядро жаңа денені немесе стриатумды құрайды.
Ќыртыс асты ядролар ми сыњарларыныњ қыртысына бағынады.
Стриатум төмпешіктерден және үлкен жарты шарлар қыртысынан талшықтар
алады. Төмпешіктер арқылы стриатум организмнің барлық афференттік
жүйелерімен байланысады. Стрнатум паллидумға да талшықтар береді.
Кейбір мәліметтерге қарағанда паллидум тікелей үлкен жарты шарлар
қыртысынан да талшықтар алады. Оған сонымен қатар төмпешікасты ядроларының
кейбіреулерінен және тор тәрізді туындылардан талшықтар келеді. Ал
эфференттік талшықтар паллидумнан ортаңғы мидың тор тәрізді туындыларына,
субталамикалык ядроға, төмпешікке т.б. кетеді.
Рефлекторлық қимыл актысы орындалу ‰рдісінде үлкен жарты шарлар
қыртысынан импульстер негізінен 3 түрлі төмен кететін жолдар арқылы шығады:
пирамидалық жол, мишыққа баратын жол және стриатум арқылы өтетін жол.
Қыртыс асты ядролар түрлі қимыл актыларына түзетулер енгізеді, сүйтіп
олардың орындалуын жеңілдетеді. Адамда қыртысасты ядроларының функциясы
бұзылған кезде, қосымша қимылдар не шамадан тыс артық болып кетеді, не олар
толығымен жоқ болады. Мысалы мимика (бет қимылы) толық жоғалып, бет маска
тәрізді болып қалуы мүмкін. Кейбір басқа ауруларда керісінше құбылыстарды
байқауға болады: бет қимылдары шамадан тыс артық болады, әрбір қимыл актысы
керексіз қосымша қимылдарды тудырады.
Керекті қосымша қимылдар адамның денесін кењістікте ±стауында ‰лкен
мєні бар. Мысалы доп ұстаудағы адамның қалпы. Мұндай қосымша қимылдарды
миостатика деп атайды. Түссіз ядро көру төмпешігінен орталыққа тепкіш
импульстер қабылдап, қызыл ядроға орталықтан тепкіш импульстер береді.
Сондықтан қызыл ядро тудыратын ет тонусын тежей алады.
Түссіз ядрода туған қозу аса күшейіп кетсе атетоз (қол мен
саусақтардың дамылсыз қозғалысы), хорея (бүкіл дененің еріксіз қозғалысы)
байқалады. Ќыртыс асты ядролары мен төмпешік астындағы аудан
организм функцияларын реттеп отыратын жалғыз ғана орталықтар емес. ‡лкен
жарты шарлар қыртысын айтпағанның өзінде, орталық нерв жүйесінің басқа да
толып жатқан бөлімдері арасындағы өзара әсерлерсіз, ‰йлесімділіксіз,
байланыссыз ешқандай қимыл актысы, зат алмасу ‰рдістерініњ көріністері
қалыпты жағдайда орындала алмайды.
Лимбиялық жүйе деп үлкен ми сыңарларының медиобазальдық бөлігінде
орналасқан нервтік құрылымдар мен олардың байланыстарын айтады. Бұл жүйенің
құрылымдары ми бағанын көмкеріп жатады. Лимбиялық жүйенің орталық
звеноларына миндаль тәрізді кешен, гиппокамп, белдеуше ирек жатады.
Лимбиалық жүйе құрамына кіретін құрылымдар организм әрекетінің аса
күрделі формаларын (қоректік, сексуальдық іс-әрекеттерді, түр сақтау
‰рдістерін, ұйқыны және ояу күйді, есті, зейінді, эмоциялық күйлерді т.б.)
реттеуге қатысады да, тұтас соматовегатативтік интеграцияны жүзеге асыруда
маңызды роль атқарады. К.Прибрам мен Л. Крюгер (1954) үш түрлі
функциональдық жүйені ажыратады: 1. Иіс сезу (иіс сезу пиязшығы мен төрт
төбешік, диагональ шоғыр, миндалинаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
дәріс материалдары
Дайындаған анатомия және физиология кафедрасының аға оқытушысы
Рақышева Толқын Труспекқызы
МАЗМҰНЫ
1. Нерв жүйесінің физиологиясына жалпы шолу
2. Орталық нерв жүйесінің физиологиясы
3. Мидың шартты рефлекторлық әрекеті
4. Жоғарғы дәрежелі нерв қызметтері
1. Нерв жүйесінің физиологиясына жалпы шолу
Нерв жүйесі организмді өзгеріп отыратын сыртқы орта факторларына
бейімдеп, оның біртұтастығын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі жасушалардың
ұлпалардың, мүшелер мен мүшелер жүйесінің қызметтерін реттеп, оларды өзара
байланыстырады. Нерв жүйесі сыртқы және ішкі тітіркедіргіштерге организмнің
жауап қайыру мүмкіндігін береді.Нерв жүйесінің жоғары бөлімдері психикалық
іс-әрекеттің көрініс беріп жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі –
информацияны жылдам жеткізетін және басқаруды жүзеге асыратын күрделі
үйымдасқан әрі жоғары дәрежеде маманданған жүйе
Нерв жүйесін негізгі 2 бөлімге бөліп қарастырады:
1) Орталық нерв жүйесі.
2) Шеткі нерв жүйесі.
Орталық нерв жүйесіне жұлын мен ми жатады.
Шеткі нерв жүйесіне орталық нерв жүйесінен тараған нервтер мен орталық
нерв жүйесінен тысқары орналасқан нерв жасушаларының шоғыры (ганглилер)
жатады.
Нерв жүйесі қызметтік жағынан 2 бөлімге жіктеледі:
1) Соматикалық нерв жүйесі.
2) Вегетативтік нерв жүйесі.
Тірек – қимып аппаратын нервтендіріп, денеміздің сезімталдығын
қамтамасыз ететін нерв жүйесінің бөлігін соматикалық нерв жүйесі деп
атайды. Ішкі органдарды нервтендіріп, олардың қызметін реттейтін, ондағы
зат алмасуға әсер ететін нерв жүйесінің бөлігін вегетитивті нерв жүйесі деп
атайды.
Нерв жүйесі нерв ұлпаларынан тұрады. Нерв ұлпасын 2 түрлі жасушалар
құрайды: нейрон жєне глиальдық немесе нейроглия жасушалары.
Нерв жасушылырының құрылымдық және қызметтік бірлігі нейрон болып
табылады. Глиальдық клеткалардың саны нерв жасушаларынан 8-9 есе көп
болады. Олар нерв жасушаларының қалыпты қызметтерінің іске асуында маңызды
рольді атқарады. Нейрондардың барлық жағынан қоршай орналасқан нейроглия
клеткалары (астроциттер, олигодендроциттер т.б.) және оның өсінділері –
олар үшін бір жағынан механикалық функция – тірек қызметін атқарады; екінші
жағынан, нерв жасушаларында электрлік оќшаулауды қамтамасыз етеді.
Бірақ информацияны қабылдау, өңдеу, сақтау, одан әрі беру ‰рдістерін
нерв жасушалары (нейрондар) іске асырады. Нейрондардың пішіні, көлемі,
құрылымы алуан түрлі болып келеді. Нейрон денесінен өсінділер шығад: аксон
– ұзын, бір ғана өсінді; дендриттер - қысқа, көп тармақталған өсінділер.
Аксон арќылы нерв импульсі (ќозу) келесі бір нейронѓа µтеді, яѓни аксонның
ұшы басқа нейронға (немесе атқарушы органдар клеткаларына) сигнал беруге
маманданған. Аксонның жасуша денесінен шығатын жері аксон төбешігі (холмик)
деп аталады. Ќысќа µсінділер – дендриттер арќылы ќозу нейрон денесіне
µтеді. Нейронныњ басќа нейронмен немесе ет талшыѓымен т‰йіскен жері
синапсты( былайша айтќанда байланысты) т‰зеді
Әртүрлі нейрондар денелерінен шығатын өсінділердің саны бірдей
болмайды. Осыған орай оларды униполярлы, псевдоуниполярлы, биополярлы,
мультиполярлы деп бөледі. Униполярлы нейрондарда бір ғана өсінді болады.
Мұндай нейрондар омыртқасыз жануарларда және омыртқалы жануарлардың
эмбриональдық даму кезеңінде кездеседі. Псевдоуниполярлық нейрондарда да
бір өсінді болады, бірақ ол әрі қарай екі тармақталып кетеді. Биополярлық
нейрондарда екі өсінді бар. Мультиполярлық нейрон денесінен әдетте жуан,
ұзын бір аксон және бірнеше дендриттер шығады. Бұлардың үлкендігі, пішіні,
атқаратын қызметтері, орналасқан жерлері әртүрлі болады.
Нейрондар қызметі жағынан 3 топқа жіктеледі:
1) афференттік (сезімтал, ќозуды орталық нерв ж‰йесіне ќарай(ОНЖ)
µткізеді);
2) эфференттік (моторлы, қимыл-қозғалыс, ќозуды орталық нерв ж‰йесінен
ж±мыс м‰шесіне ќарай µткізед);
3) қондырма (қосымша немесе аралыќ нейрон, афференттік нейрондарды
эфференттік нейрондармен байланыстырады).
Нейрондарды тудыратын эффектілері бойынша да жіктеуге болады. Мысалы:
қозғағыш (моторлық), секреторлық, трофикалық, тежеуші, қоздырушы т.б.
Пішіндеріне қарай нейрондарды – пирамида тәрізді, жіп тәрізді, жұлдыз
тәрізді, себет тәрізді, тригулярлық, бұта тәрізді т.б. деп те атайды.
Нерв талшықтарының қасиеттері. Нерв талшықтарының яғни нерв жасушала
өсінділерінің ең негізгі қасиеті - өздері арқылы қозу импульстерін өткізу
(тарату) болып есептеледі. Біртекті нерв жасушаларынан шығатын нерв
талшықтары шоғырланып ортақ нерв жүйесі шеңберінде өткізгіш жолдар деп
аталады.
Нерв талшықтарының морфологиялық белгісіне қарай балдырлы немесе
миелинді және балдырсыз (миелинсіз) деп екі топқа айырады. Миелинді сезгіш
және қозғағыш талшықтар сезім органдары мен қаңқа еттерін жабдықтайтын
нервтердің, сондай-ақ вегетативтік нерв жүйесінің құрамына енеді. Миелинсіз
талшықтар омыртқалы жануарларда негізінен симпатиқалық нерв жүйесіне тән.
Миелин қабығы миелоциттердің (Шванн жасушаларының) осьтік цилиндрді
бірнеше қайтара орауының нәтижесінде пайда болады. Орамдар бір-бірімен
кіргісіп тығыз майлы қорап - миелин қабығы түзіледі. Ол талшықтың бойында
әрбір 1-2 мм сайын үзіліс жасайды. Мұндай ашық аймаќтыі Ранвье үзілістері
деп атайды, олардың диаметрі 1 мкм шамасында.
Балдырсыз талшықтарда миелин қабығы болмайды, олар тек Шванн
жасушалаларымен (невриллемамен) ғана қапталған. Нерв талшықтарындағы
құрылымдық элементтердің де әрқайсысының өзіне тиісті қызметі бар.
Невтерден қозу өтудің заңдары. Нерв арқылы қозу өтуге (таралуға) тән
бірнеше ерекшеліктер бар.
1. Нерв талшығы морфологиялық функциональдық зақымданбаған, сау болуы
керек. Мұны талшықтың анатомиялық және физиологиялық үзіліссіздік заңы деп
атайды. Егер талшықты кесіп қиса немесе оның бір бөліміне жоғарғы не
төменгі температурамен, я улы заттармен (мыс.тетродотоксинмен),
анестетиктермен әсер етсе ол арқылы қозу өтпейді.
2. Екі бағытта өткізу, яѓни нерв талшыѓы ќозуды екі баѓытта да µткізе
алады. Бұл заңдылықты 1877 жылы µз тәжірибесінде Бабухин дәлелдеген.
3. Жекелеп өткізу. Қандай да болмасын шеткі нерв бағаны түрліше нерв
талшықтарынан құралған. Онда қозғағыш, сезгіш және вегетавтивтік нерв
талшықтары болады. Біраќ, єр нерв ќозуды жекелеп µткізеді. Осыған орай бір
нерв өзіндегі әр түрлі талшықтар арқылы түрлі шеткі органдарға импульстер
жеткізіп, олардың қызметін өзгертеді. Мәселен, кезеген нерв көкірек
қуысындағы барлық органдарды, құрсақ қуысындағы көптеген органдарды
жабдықтайды.
4. Нерв талшыѓыныњ салыстырмалы шаршамайтындыѓы. Егер нерв-еи
препаратын ±заќ уаќыт ырѓаќты тітіркендірсек, біраздан кейін ет шаршап,
жиырылуын тоќтатады, ал нерв ќозу µткізу ќабілетін жоѓалтпайды. Б±л
ќасиетті 1883 жылды Введенский байќаѓан.
Синапстар. Бұл ұғымды ғылымға 1897 жылы ағылшын физиологы
Ч.Шеррингтон енгізді. Синапс құрылымында негізгі ‰ш бµлімді айырады:1-
пресинапстық звеноны немесе пресинапсты (көп жағдайда ол аксонның ең
ақырғы тармақтарынан тұрады); 2- постсинапстық звеноны немесе пастсинапсты
(көбінесе ол келесі нейрон денесі немсе дендрит мембранасының байланыс
т‰зетін аймаѓы); 3- пресинапс пен постсинапс арасындағы болар - болмас (10-
50 нм-дей болатын) синапстық саңылауды. Пресинапс пен постсинапс
мембраналарының бір-біріне дәл (сай) келетін байланыс т‰зетін аймаѓы көп
жағдайда пресинапстық мембрана немесе мембрана деп те атайды.
Аксон талшылықтарының жасуша денесінде түзетін синапстарын ќандай
жасуша бµлімімен байланысуына ќарай: аксоматикалық, аксо-дендриттік, аксо-
аксональдық, одан басќа әр трлі нейрондар дендриттерінің арасында дендро-
дендриттік, нейрон денелерін бір-бірмен байланыстыратың сомато-соматикалық
және жасуша денесі мен дендриттер арасыңда сомато-дендриттік синапстар да
болады.
Синапстар арқылы қозу өтудің екі механизмін айырады: электрлік және
химиялық. Ең көп тарағаны химиялық синапстар, содан соң –электрлік
синапстар, ең азы – аралас синапстар. Электрлік механизмді синапстар
қарапайым нерв жүйесі бар жануарларда басым болады. Синапстыњ ќай механизм
арќылы ќозу µткізетіндігі кµп жаѓдайда синапстыќ сањлаудыњ диаметрі
айќындайды. Химиялық синапстарда оның шамасы 10-20 нм –дей. Пресинапстыќ
тоќ сањылауѓа жеткенде ондаѓы тµменгі кедергіге байланысты жайылып, к‰ші
кемиді де , субсинапстыќ мембранаѓа оныњ небєрі0,0001 бµлігі µтеді. Ал б±л
мембраналоыќ потенциалдыњ ќозу тууѓа жететіндей µзгерісін µрбіте алмайды.
Сол себептен де химиялыќ синапста ќозудыњ берілуі химиялыќ заттардыњ
(медиаторлардыњ) ќатысуымен ж‰зеге асады. Медиаторлар пресинапстыњ
артындаѓы кењейген аксон терминаль бµлігініњ ішінде болатын диаметрі 30-50
нм шамасындай кµпіршіктерде орналасады. Нерв талшыѓыныњ бойымен келген
импульстіњ єсерінен пресинапс мембранасындаѓыкальций каналдарыныњ
µткізгіштігі жоѓарлайды да, ішке ќарай µтетін кальций иондарыныњ аѓыны
к‰шейіп, кµпіршікткр мањындаѓы олардыњ концентрациясы артады. Б±л
концентрация тиісті шамаѓа жеткенде кµпіршіктер пресинапстыќ мембранаѓа
ќарай жаќындап, тіпті онымекнсіњісіп кетеді. Осы кезде олар жарылып,
ішіндегі медиатор кванттары босайды (єр кµпіршікте 1 квант, єр квантта
бірнеше мыњ молекула болады). Химиялыќ зат – медиатор синапстыќ сањылауѓа
т‰сіп, субсинапстыќ мембранадаѓы арнайы билок-липоидты молекулалардан
туратын сезгіш рецепторлыќ туындымен µзара єрекеттеседі. Субсинапстыќ
мембрананыњ ион µткізгіштігі µзгереді. Егер медиатор ќозу тудырушы болса
мембанада деполяризация ж‰реді. Ќоздырушы постсинапстыќ потенциал пайда
болады. Медиатор кванттарыныњ мµлшері жеткілікті болѓан жаѓдайда ќоздырушы
постсинапстыќ потенциал таралатын єрекет потенциалына айналады.
Электрлік синапстардағы саңылау диаметрі 2- 4 нм-ден артпайды. Онымен
қоса бұл саңылауларда диаметрі 1-2 нм-дей болатын белокты молекуладан
тұратын, пресинапстық мембрана мен субсинпстық мембранаға бойлай еніп
оларды өзара байланыстыратын көпіршелер – каналдар болады. Каналдар біраз
бейорганикалық иондардың, кейбір майда молекулалардың бір жасушадан
екіншілеріне өтуіне көмектеседі. Осындай синапстарда электрлік кедергі өте
аз болады да, пресинапстық ток күші әлсіреместен постсинапстық жасушаѓа
өтеді.
Химиялық сиапстарға тән болатын бірнеше функциональдық ерекшеліктер
бар: 1. Олар арқылы қозу кешігіп өтеді (сиапстық кешігу), мысалы,
жылықандыларда 0,2-0,5 мс. Ал электрлік синапстарда мұндай кешігу болмайды.
2. Химиялық синапс арқылы қозу тек бір бағытта өтеді, өйткені тиісті
сигналды жеткізуге тиісті медиатор пресинапстық звенода ғана орналасады.
Электрлік синапстарда қозу көбінесе екі бағытта да өте алады. 3. Химиялық
синапстардағы медиаторлар өздерінің табиғатына, қызметіне қарай,
постсинапстық (субсинапстық) мембранада қозу да, тежелу де тудыра алады.
Электрлік синапстар арқылы тек қозу ғана өте алады, өйткені пресинапстардан
нерв импульстері постсинапстық звеноға ылғи да деполяризация толқыны
түрінде жетеді.
Адам мен жоғары сатылы сүтқоректілердің орталық нерв жүйесінде
қоздырушы және тежеуші медиаторлар ролін атқаратын мына заттарды атауға
болады: ацетилхолин, катехлораминдер (адреналин, норадреналин, дофамин),
серотонин, нейтральды амин ќышќылдары (глутамин, аспарагин), ќышќыл амин
ќышќылдары (глицин, гамма-амин май ќышќылы - ГАМЌ), полипептидтер
(энкефалин,соматостатин), т.б. заттар.
Рефлекс – нерв єрекетініњ негізгі кµрінісі
Рецепторлар тітіркенуіне нерв жүйесініњ қатысуымен организмнің қайтаратын
жауап реакциясын рефлекс деп атайды. Рефлекторлыќ реакцияны кез келген
сыртќы немесе ішкі ортаныњ µзгерісі туындатады. Рефлекс жасалуында қозу
өтетін жол рефлекторлық доға деп аталады. Рефлекторлық доға – рефлексті
іске асыратын, спецификалық ұйымдасқан және өзара әрекеттесетін нерв
элементтерінің кешені. Рефлекторлыќ доѓаныњ негізгі бес звеносын ажыратады:
рецептор; афференттік нервтік жол; рн-ефлекторлыќ орталыќ; эфференттік
нервтік жол; эффектор немесе ж±мыс органы. Белгілі бір рефлексті тудыратын
тітіркендіргіш әсерін қабылдайтын рецепторлар жиынтығын рефлекстің
рецептивтік алаңы деп атайды. Рецептор – тітіркену энергиясын нерв импульс
энергиясына айналдыратын сезімтал ќ±рлым. Оларды негізгі 3 топќа бµледі: 1.
эксерорецепторлар – тітіркендіруді сыртќы ортадан ќабылдайды; 2. интеро-
нмесе висцерорецепторлар - тітіркендіруді организмніњ ішкі ортасынан
ќабылдайды; 3. проприорецепторлар – дененіњ кењістіктегі ќалпыныњ µзгерісін
ќабылдайды.
Ең қарапайым рефлекторлық доға екі нейроннан: афферентік және
эфферентік нейрондардан түзеледі, аталыќ нейрон болмайды. Бұларда бір ғана
синапс байланыстырады жєне оны моносинапстық доға деп атайды. Бірақ күрделі
рефлекстердің барлығында рефлекторлық доғалар көп нейроннан түзеледі,
яѓни кµптеген синапстыќ байланыстары болады. Сондықтан оларды полисинапсты
доғалар деп атайды.
Тітіркендіргіш әсер еткеннен бастап жауап реакциясы туғанға
дейінгі уақытты рефлекс уақыты деп атайды. Рефлекс уаќыты тітіркендіргіш
к‰шіне, синапстыќ байланыстар санына т.б. байланысты болады.
Рефлекстерді бірнеше топтарѓа жіктейді. Биологиялық маңызына
қарай рефлекстерді қоректік, қорғану, жыныстық, бағдарлау т.б деп топтап
атайды. Рецепция белгісіне қарай экстерорецептивтік, интерорецептивтік,
проприорецептивтік деп бөледі. Орындалатын реакцияның сипатына қарап
қозғалу, секреторлық, трофикалық, тамыр қозғағыш, висцеромоторлық т.б
рефлекстерді айырады. Орталық нерв жүйесінің қай бөлімінің міндетті түрде
қатысатындығына байланысты да рефлекстерді жіктейді: жұлын рефлекстер і-
жұлын сегменттеріндегі нейрондар қатысуыныњ нєтижесінде орындалады;
бульбарлық рефлекстер - сопақша мидың; мезенцефальдық рефлекстер - ортаңғы
мидың, диэнцефальдық рефлекстер - аралық мидың; кортикальдық рефлекстер -
ми қыртысы нейрондардың міндетті түрде қатысуында орындалады. Организмніњ
барлық рефлекстерін шыѓу тегіне ќарай шартсыз және шартты деп үлкен екі
топқа бөледі. Қаңқа еттеріне келетін қозғағыш нервтер арқылы іске асатын
рефлекстерді сомотикалық деп, симпатикалық және парасимпатиқалық невтер
арқылы іске асатындарды вегетативтік рефлекстер деп атайды.
Рефлекторлыќ доѓаны тек салыстырмалы т‰рде доѓа ретінде ќарастырады,
себебі эффектор мен рефлекторлыќ орталыќ арасында кері байланыс жолы
болады. Егер тура байланыс арќылы орталыќ нерв ж‰йесі эффекторрдыњ ќызметін
басќарса, кері байланыс арќылы эффектордыњ жаѓдайы туралы мєлімет алады,
эффектордыњ жауап реакциясын баѓалайды жєне ќателік кетсе єр уаќыт
‰зіндісінде т‰зету ендіре алады.
Орталық нерв жүйесіндегі нерв орталыќтары арќылы қозудың өтуі
Нерв орталығы белгілі бір рефлекстердің жүзеге асуына қажетті және
ағзадағы белгілі бір қызметтерді реттеуді жүзеге асыратын нейрондардың
шоғыры болып табылады. Орталық нерв жүйесінде қозу өтудің ерекшіліктері
нерв орталықтарын құрайтын нейондар арасыдағы синапстар қасиеттерімен
тікелей байланысты.
Нерв орталықтарының негізгі қасиеттері.
1) Қозуды біржақты өткізу.
Орталық нерв жүйесінде қозу тек бір жақты, рецепторлық нейроннан
эффекторлық нейронға қарай өткізіледі. Бұл қасиет орталық нерв жүйесіндегі
нерв орталықтарында көптеген синапстық байланыстың болуына байланысты.
Синапстарда қозу тек бір жақты ғана беріледі. Пресинапстық мембранадан
бөлінетін медиатор постсинапстық мембранаға әсер етеді.
2) Нерв орталықтары арқылы қозудың кешеуілдеп өтуі.
Бұл қасиетте синапстардың санына байланысты. Себебі, рефлекторлық доға
жүйесінде қозу орталық нерв жүйесінің синапстары арқылы кідіріп өткізіледі.
Нақты өлшеу жүргізгенде бір синапстағы кідіру 0,5 мсек болатындығы
анықталған.Соған байланысты рефлекстің орталық уақыты қондырма нейрондардың
санына тәуелді болады.
3) Нерв орталықтарында қозудың жинақталу құбылысы.
Жинақталу құбылысын нерв орталықтарының қасиеті ретінде алғаш байқап
сипаттаған И.М.Сеченов (1863) болды. Бұл қасиет нерв орталықтарының бірінен
кейін бірі әсер еткен табалдырық асты күшіндегі тітіркендіргіштерді
ұштастырудан туындаған өзгерістерді (єлсіз ќозуларды) жинақтауынан жауап
реакцияны алуымыздан кµрінеді. Жиынтықталудың екі түрін айырады: жүйелі,
бірізді (уақыттық) және кеңістік. Уақыттық жиынтықталу – нерв орталығына
бір афференттік нерв талшығы арқылы қысқа интервалмен бірінен соң бірі
келетін қозулар арасындағы өзара әрекеттесуден көрінеді. Кеңістік
жиынтықталуды алу үшін бір рецептивтік алаңдағы екі немесе бірнеше
рецепторлар бір мезгілде тітіркендіріледі. Сонда, бір ѓана рецептор бір рет
тітіркенгенде тумайтын рефлекторлыќ акт байќалады.
4) Қозу ырғағының трансформациясы.
Нерв орталықтары өздеріне келген импульстер ырғағын өзгерте алады,
трансформациялайды. Сол себептен де нерв орталығының жұмыс органына
жіберетін эфференттік импульстері белгілі шамада тітіркендіру сипатынан
басқаша бола алады. Афференттік нервке түскен бір стимулға жауап ретінде
нерв орталығы жұмыс органына қозу импульстарының тобын жібереді. Нерв
орталықтарынан шеткі жұмыс органдарына секундына 50-200 нерв импульстары
түседі.
5) Әрекет соңы. Бұл қасиет жауап реакциясының ұзақтығы тітіркендіру
ұзақтығынан артық бола алуында. Неғұрлым тітіркендіру күші жоғары болса
және оның әсер ететін уақыты көп болса, соғұрлым әрекет соңы да ұзаққа
созылады.
6) Нерв орталықтарының шаршауы. Нерв талшықтарына қарағанда нерв
орталықтары жеңіл және тез шаршайды. Сондықтан да афферентік нерв
талшықтарын ұзақ тітіркендіруден бастапқы кезде рефлекторлық акт біртіндеп
әлсірей келе, ақырында тіпті тоқтайды.
Н.И. Веденский орталыққа тепкіш нейронды тітіркендіргенде рефлекторлық
жауаптың 10-40 сек. кейін жоғалғанын байқаған. Одан кейін ол тітіркендіруді
орталықтан тепкіш нервке көшіріп, рефлекстің қайта пайда болатынын
байқаған. Бұл бақылау шаршаудың орталық нерв жүйесінде туындайтынын
дәлелдейді.
7). Конвергенция, окклюзия және жеңілдену құбылыстары. Орталық нерв
жүйесіндегі бір нейронда әр түрлі жолдармен жүретін импульстар тоғыса
алады. Осыны конвергенция құбылысы деп атайды. Әр түрлі талшықтардағы
импульстердің бір нейронда тоғысу кезінде олардың әлсіреуі де (окклюзия),
кушеюі де (жеңілдену) мүмкін. Окклюзия кезінде, мысалы, екі афференттік
талшық арқылы бір мезгілде нерв орталығындағы бір немесе бірнеше
нейрондарға жететін импульстер тудыратын эффект сол афференттік талшықтарды
жеке-жеке тітіркендіргенде туатын эффектілердің қосындысынан аз болады.
Жеңілдену – бұған кері құбылыс. Әр түрлі нерв жолдары арқылы импульстер 2
не 3 нейронға бір мезгілде жеткенде пайда болатын эффектілердің
қосындысынан артық болады.
8). Оттегі жетіспеушілігіне жоғары сезгіштік. Адам миы әр минут сайын
шамамен 40-50 мл, оттегін сініреді. Бұл тыныштық күйдегі бүкіл организм
пайдаланатын оттегінің 61-18-і. Оттегіне қажеттіліктің осынша
жоғарылығынан оның жетіспеушілігін де нерв жасушалары тез сезеді.
9). Химиялық заттардың орталық нерв жүйесіне спецификалық әсер
ететіндігі. Нерв клеткалары мен синапстар әр түрлі химиялық заттар әсерін
таңдап сезе алады.
10). Нерв орталықтарының тонусы. Орталық нерв жүйесінде биоэлектрлік
құбылыстарды зерттеуден мынадай ерекшілік анықталды: тыныштық күйде
болғанның өзінде нерв орталықтарынан, ондағы нейрондардан ылғи да белгілі
жиіліктегі нерв импульстері шығып шеткі органдарға қарай бағытталып
отырады. Сондықтан да олардың тұрақты тонусы (қозу күйі) болады деп
есептейді.
Организм функцияларының үйлесімділігі (координациясы)
Көптеген мүшелердің қызметтерін біріктіріп, байланыстырып, сыртқы
ортаның әсеріне бейімделуін орталық нерв жүйесінде ағзаның қызметтерінің
үйлестірілуі дейді. Орталық нерв жүйесінің рефлекторлы реакцияларды
үйлестіруі қозу мен тежелудің бір-бірімен байланысына және олардың
қасиеттеріне негізделген. Координацияның жалпы заңдылықтары немесе
принциптері айқындалған.
1) Жалпы аќырѓы жол принципі. Бұл принципті ағылшын физиологы
Ч.Шеррингтон қалыптастырған. Әртүрлі көптеген афференттік
талшықтар арқылы орталық нерв жүйесіне келетін импульстер 1
ғана қондырма немесе эфференттік нейрондарға тоғысуы
(берілуі) мүмкін. Бұл принцип эфференттік нейрондардан
афференттік нейрондар саныныњ әлде қайда көп екендігімен
түсіндіріледі, сондықтан афференттік нейрондар эфференттік
және қондарма нейрондардың денелері мен дендриттерінде
көптеген синапстарды түзеді. Аќырѓы жол єр т‰рлі
рефлекстердіњ орындалуына ќатынаса алады жєне организмдегі
кез келген рецепторлыќ аппаратпен байланыста бола алады.
Жалпы аќырѓы жолы бар рефлекстерді одаќтастар жєне
онтогенистер деп ажыратады. Біріншілері бірін-бірі ќолдайды,
к‰шейтеді, ал екіншілері, керісінше бірін-бірі тежейді, яѓни
, µзара жалпы аќырѓы жол ‰шін к‰реседі.
2) Иррадиация принципі.
Орталық нерв жүйесінде қозудың таралуын иррадиация деп атайды.
Егер әсер ететін тітіркендіргіш күшті және ұзақ әсер ететін болса,
иррадиацияның көрініс беруі де жоғары болады. Бір нерв орталығында пайда
болатын қозу көрші жатқан нерв орталығына да тарала алады. Б±ндай ќозу
таралуын ондаѓы нейрондар µсінділерініњ толып жатќан тармаќтарыныњ жєне єр
т‰рлі нерв орталыќтарын µзара байланыстырып жатќан аралыќ нейрондар
тізбектерініњ болатындыѓы ќамтамасыз етеді.
3) Индукция принципі.
Нерв орталығында қозу - тежелуге немесе тежелу- қозуға жылдам ауысады,
сонымен қатар бір нерв орталығының қозуына байланысты екінші бір нерв
орталығының қозуы тежеледі немесе бір нерв орталығы тежелгенде екіншісінің
қозуы күшейуі м‰мкін. Бұны қозу мен тежелудің индукциясы деп атайды. Қозу
мен тежелудің өзара әрекеттесуі өзара индукция құбылысына негізделеді. Егер
бір аяќты б‰гетін еттермен байланысты нерв орталыѓында ќозу туѓанда, оныњ
жазѓыш еттерімен байланысты тежелу туады (теріс индукция), ал екінші аяќты
жазѓыш еттерімен байланысты орталыќта ќозу туѓанда, б‰гуші еттерімен
байланысты керісінше, тежелу туѓан (оњ индукция). Антогонистік еттердіњ
нерв орталыќтары бір мезгілде ќарама-ќарсы к‰йде болады. Б±л реципроктық
иннервация. Реципроктық иннервацияға байланысты туатын тежелуі –
реципроктық тежелу деп атайды.
Рефлекстердің реципроктық иннервацияға негізделген бірін-бірі тежеуін
бірмезгілді теріс индукция деп те атайды.
Рефлекторлық әрекеттердің үйлестіру механизмінде нерв орталығы
күйінің контрасты өзгерістерінің де маңызы үлкен. Мєселен, нерв орталығын
тежеуші єсерлер аяќталысымен онда ќозу туа алады (бір ізді оњ индукция),
немесе ќозу аяќталысымен тежелу туады (бір ізді теріс индукция).
4) Доминанта принципі. Бұл принципті А.А.Ухтомский ашты және оны ол
нерв орталықтары жұмысының негізгі принципі деп есептеді. Доминантаның
мәнісі – белгілі бір жағдайда белгілі бір нерв орталықтарындағы қозу басқа
нерв орталықтарындағы қозудан күшті және басым бола алады. Күші басым қозу
ошақтары өзінен әлсіз қозу ошақтарына қарағанда доминантты роль атқарады.
М±ндай доминанты нерв орталыѓы бір жаѓынан єлсіз ќозуларды тежейді, екінші
жаѓынан, µздерін солардыњ есебінен одан єрі к‰шейте, т±раќтандыра т‰седі.
Осыѓан орай орындалатын рефлекторлыќ реакциялар ‰йлесімді, белгілі бір
маќсатќа, пайдалы нєтижеге ќол жеткізуге баѓытталѓан іс-єрекеттер іске
асады. Доминантты ќозу ошаѓыныњ басты ќасиеттері: 1) жоѓарѓы ќозѓыштыќ; 2)
ќозудыњ т±раќтылыѓы; 3) ќозуды жинаќтай алуы; 4) ќозуды тудыратын єсер
тоќтаѓаннан кейін де ±заќ саќталуы.
5) Кері байланыс принципі. Кері байланыстар процестерінің маңызына
айрықша мән бергендерінің бірі Н.А.Бернштейн болды. Ол физиологиялық
‰рдістердіњ өздігінен реттелу механизмдерін зерттеу барысында, рефректорлық
реакциялар орындалу үшін рефректорлық шеңбер керек, ал бұл шеңбердің
маңызы звеноларының бірі кері байланыстар деп есептеледі. Кері байланыс
рефлекторлыќ реакцияны баѓалауѓа, ќателік кетсе єр уаќыт ‰зіндісінде т‰зету
ендіруге м‰мкіндік береді.
Орталық нерв жүйесінің (ОНЖ) жеке бөлімдерінің физиологиясы
ОНЖ-ның бөлімдеріне: жұлын мен ми жатады.
Ж±лын. Ж±лын омыртќа жотасыныњ каналында орналасќан. Ж±лын с±р жєне аќ
заттан турады. Ж±лыннан аралас 31 ж±п ж±лын нервтері тарайды. С±р затта
шыѓыњќы жерлер: алдыњѓы, артќы жєне б‰йір м‰йіздері болады. Алдыњѓы
м‰йізден шыѓатын нерв талшыќтары алдыњѓы т‰бірлерді, ал артќы м‰йіздерге
келетін талшыќтар артќы т‰бірлерді ќалыптастырады. XIX ғасырдың басында
Белл мен Мажанди импульстер миға жұлынның артқы түбірлері арқылы түсетінін,
ал одан алдыңғы түбірлер арқылы шығатындығын аныќтады. Алдыңғы түбірлердің
құрамына көбінесе қозғағыш нейрондардың аксондары кіреді (қаңқа еттерін
жабдықтайтын). Бұлардың денелері жұлынның сұр затының алдыңғы мүйізінде
жатады. Алдыңғы мүйіздің төмен бөлімінде аксондары тоқ ішекке, тік ішекке,
қуыққа және тыныс органдарына баратын майда жасушалар жатады. Осымен қатар
кеуде және жоғарғы бел омыртқалар тұсында алдыңғы түбірлер құрамына
жасушаларры сұр заттың орталық бөлімінің сыртқы шетінде жататын эффетенттік
аксондар кіреді. Артқы түбірлердің құрамына денесі сол түбірдің өзінде
орналасып омыртқалық түйін деп аталатын біраз жуандаған эфференттік
нейрондардың талшықтары кіреді.
Жұлын негізгі 2 ќызметті атќарады: 1. µткізгіштік 2. рефлекторлық.
Жұлынның көлденең кесіндісінен оның көпшілік бөлігін ақ зат жиынтығы алып
жатқаны көрінеді. Олар өткізгіш жолдарды ќ±райды: импульсті миға қарай
өткізетін жоғары кететін жєне импульсті кері бағытта алып жүретін төмен
кететін жолдар.
Жоғары кететін жолдар: 1. Жұлыннан миға Голл мен Бурдах шоғыры кетеді.
Олар арќылы терідегі, еттердегі. Сіњірлердегі рецепторлардан миѓа
импульстер µтеді. 2. Артқы мишық жолы (Флексиг шоғыры). Ол жұлынның артқы
мұйізінің негізінде жатқан жасушалардан басталып, қозуды жұлын түйінінде
жатқан нейрондардан алады. 3. Алдыңғы мишық жолы (Говерс шоғыры). Ол да
мишыққа барады. Флексиг пен Говерстің шоғырына импульстер ет, сіңір, буын
рецепторларынан келеді. 4. Сұр заттың дорзальдық мүйізінен шығып көру
төмпешіктеріне келіп бітетін жұлын-таламикалық жолдар. Б±лар арќылы
температура, ауырсыну, сипап-сезу сияќты тітіркенуден пайда болѓан
импульстер µтеді.
Төмен кететін жолдарға: а) пирамидалық; б) руброжұлын (Моноков
шоғыры); в) вестибулярлық шоғыр т.б жатады. Пирамидалық жолдар ми
қыртысының қозғағыш аудандарынан шығып ми аяқшасы арқылы мидың төменгі
бөлімдеріне келеді. Сопаќша мидыњ тµменгі бµлімінде б±л жолдардыњ кµпшілік
талшыќтары ќиылысып, ќарама-ќарсы жаќќа µтеді. Пирамидалыќ жолдар мидан
ж±лынныњ ќозѓалыс орталыќтарына ќозу толќынын жеткізіп отырады: б±дан
ипмульстер еттерге барады. Пирамидалық жол адамдарда жануарлармен
салыстырғанда күшті дамыған. Оның талшығының жартысынан көбі қолдың
қозғағыш нейрондарына қарай бағытталады – бұл, шамасы, қолдың ерекше қимыл
қызметін атқаратындығына байланысты болуы керек. Пирамидалық жол арқылы
қозу өтудің тоқтауы адамда қол қимылын жасау мүмкіндігін жоғалтуына
єкеледі. Ал жануарларда, мысалы, итте мұндай жағдайда қозғалу функциясы аз-
ақ бұзылады. Маймылда қозғалу алғашқы бұзылғанмен, кейін жарым-жартылай
қайта қалпына келеді.
Руброжұлын ортаңғы мидың қызыл ядроларынан басталады. Ми кµпірінде
олар бір-бірімен т‰йісіп, екі жаќќа µтеді. Олар ет тонусын реттеуге
ќатысады.
Сопақша мидың Дейтерс ядросынан вестибулярлық шоғыр кетеді. Оның
талшықтары түйіспей сопақша ми және жұлын арқылы өтеді. Олар дененіњ тепе-
тењдігін саќтауѓа ќатысады.
Єр т‰рлі тєжірибелік зерттеулер ж±лында кµптеген рефлекстердіњ
орталыќтарыныњ бар екендігін кµрсетті. Мысалѓа, аяќтарды тартып алу, ию,
жазу таѓы сол сияќты ќарапайым ќозѓалыстардыњ орталыќтары орналасќан. Адам
µмірі ‰шін мањызды зєр шыѓару, жыныс м‰шесініњ эрекциясы, т.с.с.
рефлекстер де, дене б±лшыќ еттерініњ тонусын саќтауѓа м‰мкіндік беретін
рефлекстер де ж±лындаѓы орталыќтардыњ ќатысуына байланысты. Ішкі
м‰шелердіњ вегетативтік рефлекстері де ж±лын арќылы орындалады.
Бас миы.
Орталыќ нерв ж‰йесініњ негізгі бµлігі – ми. Ол им сауытында
орналасќан. Ересек адамда мидыњ салмаѓы 1400-1450 г ќ±райды. Мидан 12 ж±п
нервтер тарап, миды кµптеген ішкі м‰шелермен, беттіњ, мойынныњ еттерімен,
тілмен, кµзбен байланыстырады жєне сезім м‰шелерінен келген аќпаратты миѓа
жеткізеді. Б±ларѓа I - иіс, II - кµру, III - кµз ќимылдатќыш, IV -
шыѓыршыќ, V – ‰шкіл, VI – б±ру, VII – бет, VIII – дыбыс, IX – тіл-
ж±тќыншаќ, X – кезеген, XI – ќосымша, XII – тіласты нервтері жатады. Ми
артқы ми, (сопақша ми мен варолий көпірі), мишық, ортаңғы ми, аралық ми
жєне екі ми сыњарларынан т±рады.
Артќы ми. Артқы мидың құрамына сопақша ми және Варолий көпірі
кiредi. Артқы мидың тiршiлiктегi маңызы өте зор. Мидан шығатын 12 жұп
нepвтepдiң сегiзi артқы мидан тарайды. Олар мыналар: үштармақты, көз
алмасын кейін тартатын, бет, есту, жұтқыншақ, кезеген, қосымша және тiл
асты нepвтеpi. Осы нервтердің қатысуымен тыныс алу, журек соғу, қан
айналымы, тамақтану, түшкiру, құсу, терлеу, жылау, кiрпiк қағу, жөтелу
сияқты тiршiлiкте маңызды рефлекстер орталықтары бар.
Сопаќша ми ж±лынмен тікелей байланысќан жєне екі т‰рлі ќызмет:
µткізгіштік жєне рефлекторлыќ ќызмет атќарады. Сопақша ми мидың сұр заты
жұлындағыдай бiр ғана жерге топтаспай, ақ зат аралықтарында жеке-жеке
шоғырлар құрып, көптеген ядроларға, кызметi әр түрлi орталықтарға айнaлған.
Ақ зат нерв тaлшықтарынан тұрады. Бұл талшықтар қозуды жоғары және төмен
қарай өткiзетiн жұлын жолдарының жалғасы және жұлынды мидың басқа
бөлiмдерiмен, сопақша мимен байланыстырып тұрады. Сопақша ми арқылы
өтетін кейбiр жұлын жолдары осы мида бiр-бiрiмен айқасып оң жақтан келген
тaлшықтар сол жаққа, сол жақтан келген талшықтар оң жаққа шығады. Бас
сүйектен шығатын 12 жұп ми нepвтepiнiң. соңғы бесеуiнiң (VIII, IX, Х, XI,
ХII) ядролары мен бiрқатар аса маңызды рефлекстердi icкe асыратын
орталықтар және жұлын қызметiн реттеуде маңызды торлы құрылымның бiр бөлігi
сопаќша мида орналасқан. Сопаќша мидың нерв орталықтары адамның өмірiн
ќамтамасыз етуде үлкен мєн атқарады. Сопаќша мида тыныс, ас қорытуға
қатысы бар (шайнау, жұту, сiлекей шығару, қарын сөлi мен ұйқы безi сөлiн
шығаратын және құсу), қан тамырларын тарылтып, кеңейтетiн (қозѓалтатын),
жүректiң соғуын баяулатып, сирететiн (тежейтiн) жєне көптеген қорғаныс (көз
жасын шығару, кipпiк қағу, жөтелу, түшкiру, тер шығару) рефлекс орталыќтары
бар. Сопақша мидың мойын және көз еттерiнiң тонусын өзгертетiн көптеген
қозғалтқыш ядролары көпір және ортаңғы мимен бiрге статикалық және
статокинетикалық (вестибулярлық) рефлекстердіњ ж‰зеге асуын ќамтамасыз
етеді. Сопақша мида демдi iшке алу және сыртқа шығару рефлекстерiнiң
орталықтары бар. Олар үздiксiз кезектесiп, бiрi серпiлгенде екiншici
тоқырайды. Бұлардың ауыспалы кезектесуi тыныс алу ырғағын үйлестіредi.
Сопақша мидың рефлекстерi туа бiткeн рефлскстер болғанымен бұлардың
орталықтарына ми қыртысы әсер ете алады. Әpтicтep сахнада жүрiп, қажет
болса, көз жасын төгіп жылай алады. Бұл айтылғандар сопақша мидын қызметiн
ми қыртысы реттейтiнiн керсетедi.
Варолий көпірінiң қызметi осы күнге дейiн толық анықталмаған. Ми
көпiрінiң құрамында ақ зат көп. Ақ заты жоғары бағытталѓан және мидың
жұлынға қарай (төмен) бағытталған жолдарын ќ±рады.
Ақ заттар аралығында бөлек-6өлек нейрон шоғырлары жайылған Бұлардың
iшiнде бас сүйек, ми жүйкелерiнiң V,VI,VII жұптарының ядролары, көлденең
жолақ еттердi ширықтыруға қатысатын рефлекс орталықтары, ұйықтау және
ұйықтамау (сергек болу) тәртiбiн реттейтiн торлы құрылым нейрондары бар.
Бұлармен қатар көпiрде дем алуды дем шығарумен алмастырып отыратын
пневмотаксикалық орталық пен тыныс орталығында зат алмасуын реттейтiн
орталық орналасқан.
Артқы мидың бүкіл бойында көптеген талшықтары бар нерв жиынтықтары
орналасқан. Осы нерв пен жасушалар жиынтығын – тор тәрізіді (ретикульді)
туындылар деп атайды. Торлы құрылым екi түрлi кызмет атқарады:
а) жұлынның қызметiн күшейтiп, не әлсiрететiн төмен қарай бағытталған
әсер; б) ортаңғы мидың торлы құрылымымен бiрге мидың басқа бөлiмдерiнiң
қызметiн күшейтетiн жоғары жақќа қарай бағытталған әсер. Торлы құрылымды ми
аккумуляторы деп атауѓа болады. Сонымен ќатар, ол организмніњ ±йќы-сергек
к‰йініњ кµрініс беруіне де ќатысады.
Ортаңғы ми. Варолий көпiрi және сопақша мимен бiрге ортаңғы ми ми
діњініњ негiзiн құрады. Оның сырт жағындa ми қақпағы, iшкi жағында ми
аяқшалары орналасқан. Opтaңғы мидың негізгі ќ±рлымдарына төрт төмпешiк,
қара зат(субстанция), қызыл ядро, III және IV жұп ми нервтерiнiң түйiнiсi
мен торлы құрылым болады. Ортаңғы ми арқылы жоғары қарай таламусқа, мишыққа
баратын жолдар, ми қыртысынаң жолақ денеден гипоталамустан төмен қарай
бағытталған ортаңғы миға, сопақша миға, жұлынға баратын жолдар өтедi.
Төрт төмпешiк пен көз алмасын көзғайтын ІІІ жұп нервтер түйiндерi
ортаңғы мидың сырт жағына, ал iшкi жағында қара зат, қызыл ядро және IV жұп
шиыршық нервтіњ нейрондары орналасқан.
Көз алмасын ќозғайтын ІІІ жұп нерв аралас нерв тармақтары арасында
көздiң қиғаш eттеpiнен басқа еттердi жиырылтатын талшықтармен қатар көз
етерінен орталыққа тебетiн сезгiш талшықтары бар. Мұнымен қатар, бұл нерв
арасында ортаңғы мида орналасқан парасимпатиқалық түйiндердiң прегaнглиялық
талшықтары бар. Бұл нерв серпiнiстерiн кірпіктік түйiннен екiншi нейронға
жеткiзедi. Бұл түйiннен басталған постганглиялық талшықтар көздiн қарашығын
тарылтатын еттi жиырылтатын эфференттiк нерв. Ми нерв терініњ IV жұп
нервісi де аралас нерв. Талшықтар арасында көздiң жоғарғы қиғаш eтiн
жиырылтатын қозғалтқыш талшықтармен қатар еттiң сезгiш талшықтар да бар.
Төрт төмпешiктiң алдыңғы екі тµбешігі кµрудіњ алѓашќы рефлекторлыќ
орталыѓы. Осы орталыќтыњ арќасында көздiң, бастың, дененiң жарық түскен
жаққа қарай бұрылуы, көз қарашығының тарылуы және аккомодация рефлекстерi
пайда болады. көру орталығында орналасқан. Ми сыңарын алып тастағанда да
аталған рефлекстер жойылмайды.
Артқы төмпешiктер естудіњ алѓашќы рефлекторлыќ орталыѓы. Бұлардың
қатысуымен eң алдымен есту, соған орай жөн табу рефлeкстepi, яғни құлақ
жарғағы, бастың қатты дыбыс шыққан бағытқа бұрылуы. Бұл рефлекстер үлкен ми
жарты шарын алып тастағанда жойылмайды.
Төрт төмпешiк кенеттен әсер еткен тiтiркендiргiшке жауап ретiнде
қорғаныс рефлекстерiн тудырады, осыған байланысты олар сақтық рефлекстерi
деп аталдаы. Мысалы, ыдыстағы сұйықтық байқаусызда төгiлгенде адам оның
қayiптi eкeнiн түciніп үлгермей-ақ лезде бiр жаққа қарай ығысады.
Қызыл ядро орталық нерв жүйесiнiң барлық бөлiмдерiмен және ми
қыртысымен тығыз байланыста болады. Ол бұлшық еттердiң тонусын реттейтiн
қозғалыс орталығы. Мысалы, мысықтың ми бағанасын қызыл ядродан жоғарырақ
жерден көлденең тiлiп жiберсе, оның жүріс-тұрысында айтарлықтай өзгерiстер
пайда болмайды. Ал миды қызыл ядродан төмeнipeк тiлгенде мелшию пайда
болады. Барлық бұлшық еттер, әcipece жазылу еттерi ширығып, қатаяды.
Сондықтан, мысықтың басы қақиып, шалқаяды, жотасы созылып, сирақтарының
буындары жазылып тiкiрейе cipecіп, қатаяды, құйрығы тiк көтерiледi. Мысықта
мұндай құбылыс қызыл түйiн мен жұлынды қосатын жол - Монаков буданы
бұзылғанда байқалады.
Қызыл ядро мен артқы мидағы Дейтерс түйiнiнiң жұлынға әcеpi бiр-
бiрiне қарама-қарсы. Ќызыл ядродан басталатын Монаков буданы жұлынның бүгу
орталығының ( және ( мотонейрондарын қоздырады немесе жазылу орталығын
тежейдi. Ал Дейтерс түйiнiнен шығатын кiреберiс жұлындық жол жазылу
орталығын қоздырады да бүгу орталығын тежейдi. Сондықтан, Монаков түйiнi
зақымдалғанда Дейтерс түйiнi ғана әсер етедi. Дейтерс түйiнiн зақымдаса,
мелшию жойылады. Қара зат - нейрондарында қара пигмент көп болғандықтан
солай деп аталады. Ќызметi, қыртыс және қыртыс асты түйiндерiмен торлы
құрылыммен бiрге, бұлшық еттердiң әcipece, нәзiк және нақты қимыл-
ќозѓалыстарды реттеу.
Торлы ќ±рылым немесе ретикулярлыќ формация. Торлы құрылым
(ретикулярлық формация). Бұл сырт пішiнi торға ұқсайтын, бір-бірімен
шырмалып жатќан нейрондардан т±рарады. Торлы құрылым ми баѓаныныњ ортањѓы
бµлігін алып жатыр. Ол бірнеше нервтік жолдарды бнтнді: афференттік
жолдары: 1) жұлын-торлы құрылым жолы, 2) ми-торлы құрылым, 3) ми қыртысы-
торлы құрылым; эфференттік жолдары: 1) торлы құрылым-жұлын, 2) торлы
құрылым-ми жолы, 3) торлы құрылым-ми қыртысы жолы.
Торлы құрылымның физиoлoгиялық мaңызы электрофизиологиялық әдiспeн
анықтaлды. Торлы ќ±рлымныњ жұлынның қызметiн күшейтiп, не әлсiрететiн
төмен қарай бағытталған әсері; ортаңғы мидың торлы құрылымымен бiрге мидың
басқа бөлiмдерiнiң қызметiн күшейтетiн жоғары жақќа қарай бағытталған
әсері болады. Торлы құрылымды ми аккумуляторы деп атауѓа болады.
Сопақша мидың торлы құрылымын электр тогымен тітіркендіргенде
көптеген жұлын рефлекстерiнiң тежелгенi байқалған. Торлы құрылымды
тiтiркендiргенде пайда болатын нәтиже тітіркендіргіштiң күшiне байланысты
болған. Әлсiз тітіркендіргішпен торлы құрылымның бiр жақ бөлiгiне әсер
еткенде жұлынның сол бөлiгiндегi нейрондар тежелген, ал күштi
тітіркендіргішпен әсер еткенде екі бөлiгiнiң де нейрондары тежелген. Және
де ондай нәтиже торлы құрылымның вентромедиальды бөлiмiн тітіркендіргенде
ғaнa байқалады. Ал басқа жерлерін тітіркендіргенде ондай нәтиже болмаған.
Торлы құрылым тыныс еттерiн, жұлынның симпатиқалық орталықтарын және
тыныс алу мен вазомоторлық жауаптарды реттейтiн мотонейрондарды қоздырады
және тежейдi. Айтылѓандардыњ барлыѓы торлы құрылымның тµмен бағытталған
әcepiніњ болатындыѓын кµрсетеді.
Торлы құрылым ми қыртысына, яғни жоғарыға қарай бағытталған
белсендiру әсерін ми бағанасының және таламустың белсендiрушi жүйесiне
бөледі. Ми бағанасындағы жүйе жинақталған белсендiліктi тудырады, ал
таламустық жүйе жергіліктi әсер eтeдi. Торлы құрылым ми қыртысына
белсендіруші әсер етеді.
Ми қыртысы µз тарапынан торлы құрылымѓа єсер етеді. Торлы құрылымның
нейрондарына әсер ету арқылы ми қыртысы олардың сезiмталдығын өзгертедi,
яғни ми қыртысы торлы құрылымның қызметiн реттейдi және бағыттайды.
Торлы құрылым гипоталамуспен және лимбиялық жүйемен тығыз қарым-
қатынаста болып, ағзаның вегетативтік және гомеостатикалық қызметiнiң
бiрлескен реакциясын қамтамасыз етедi.
Торлы құрылым тітіркендіргішке баяу жауап қайтарады, бiрақ қозуы
ұзаққа созылады. Ол бұлшық еттердiң ширығуын жеңiлдетедi немесе тежейдi.
Ортаңғы ми мен аралық мидағы торлы құрылым жануардың рефлекторлы қимылын
жеңiлдетедi.
Варолий көпiрiнiң және орта мидың торлы құрылымының бүйiр
бөлiмдерi қимыл рефлекстерiн жеңiлдетiп, сопақша мидағы оның ортаңғы
бөлiмдерi оны тежейдi. Жеңiлдету және тежеу торлы құрылымдағы тiтiркенiстiң
жиiлігiне байланысты болады. Ол, сонымен қатар, жұлынның жоғары қарай
импульстердi өткізетiн жолдарының қозғыштығын езгертедi.
Торлы ќ±рлымныњ организмніњ ұйқы- cepгектiк, эмоция және стрес
к‰йлерініњ кµрініс беруіне қатысы бар.
Торлы құрылымды тiтiркендiргенде жануар оянады да, зақымдағанда -
ұйқыда болады.
Симпатикалық нерв арқылы торлы құрылым бұлшық еттердiң қызметiне,
нерв жүйесiне, сезiм және iшкі мүшелерге, iшкі секрециялық бездерге,
олардағы гормондар мен медиаторлардың мөлшерiне әсер етедi.
Ортањѓы ми мен Варолий көпірінiң торлы құрылымының жасушаларыныњ
бiраз бµлігi адреналин мен норадреналиннiң әсерінeн қозады, ал орта ми мен
аралық мидың торлы құрылымының бiраз бөлігi ацетилхолиннiң әcеpiнeн қозады.
Ацетилхолиннiң торлы құрылымға әcеpi оның iшкі мүшелерге eтeтiн шеткі
әсеріне қарама-қарсы.
Мишық. Мишық ‰ш бµлімнен т±рады: мишыќтыњ ќ±рты деп аталатын
ортањѓы бµлімнен жєне мишыќтыњ екі жарты шарларынан. Мишықтың бетінде
толып жатқан иректер болады. Сондықтан ол өте үлкен болып келеді және сұр
заттан немесе қыртыстан тұрады. Қыртыста үш қабат бар: беткі немесе
молекулалық, аралық немесе Пуркинье жасушаларыныњ қабаты; терең я дәнді
қабат.
Мишық барлық қозғалу актыларының орындалуына қатысады: оған өзгерістер
енгізеді, сүйтіп әрбір жеке қимылдардың нақты дұрыс орындалуын қамтамасыз
етеді. Мишық – тонустыќ рефлекстердіњ жоѓары дєрежелі реттеушісі болып
табылады. Сонымен ќатар, мишыќ тыныс алуды, ж‰ректіњ жиырылуын ќимылдыњ
т‰ріне байланысты лайыќтап отырады.
Адамда мишықтың қызметі бұзылса қозғалу ќызметініњ реті бұзылады,
теңдік жоғалады. Мишықты толығымен алып тастағанда атония байқалады –
еттер тонусын жоғалтады. Астазия туады – бір орында басын, денесін
теңселтпей тұра алмайды. Дизметрия – еттің жиырылуы күші мен орындалатын
қызметтің арасында сәйкестік жоғалады.
Аралық ми. Ортањѓы ми мен ми сыњарларыныњ арасында аралыќ ми
орналасќан. Аралыќ ми тµмпешіктен - таламус жєне тµмпешік асты аймаќтан –
гипоталамустан т±рады.
Төмпешіктің құрамына шығу тегі және функционалдық жағынан өзгеше
бірнеше ядролар кіреді. Тµмпешік ми ќыртысымен екі жаќты байланыста
болады. Ядроларда барлық афференттік жұйелерден үлкен жарты шарлар
қыртысына баратын өткізгіш жолдардың ақырғы звеносының нейрондары
орналасады. Таламус арќылы мидыњ барлыќ сезгіш жолдары (иіс сезуден басќа)
µтеді. Біраќ, оны жай ѓана µткізгіш ќаќпа ретінде ќарастыруѓа болмайды.
Таламуста импульстер µзгеріп, жања, т‰рлі комбинацияѓа т‰седі. Таламус
тµменгі т‰йсік пен эмоцияны жасауѓа ќатысады.
Төмпешік астындағы аймаќта-гипоталамуста екі бөлімді айырады.
Дорзальдық бөлім – субталамикалық (Люис ядросы) ядродан және сұр заттың
басқа майда жиынтықтарынан тұрады. Вентральдық бөлімге көру нервінің
қиылысқан жерінің үстінде (хиазманың) жататын ядролар (супраоптикалық және
паравентрикулярлық), сұр төмпешіктің және оған көршілес жатқан емізікті
денелердің ядролары, олардың жоғарғы жағында жатқан артқы гипоталамикалық
ядро кіреді.
Гипоталамус ортаңғы мидан өсіп жетілген. Гипоталамус жоѓары дєрежелі
вегетативтік орталыќ болып саналады. М±нда зат алмасуын, жылу т‰зілуді,
жылу беруді, тер бµлуді, аштыќ жєне шµл сезімдерін, барлыќ ішкі м‰шелердіњ
ќызметін реттеу орталыќтары бар. Сонмен ќатар, гипоталамуста нейросекреттер
т‰зіліп, гипофиз безінде белсендіріледі. Гипоталамус ішкі секреция ќызметін
реттеуге ќатысады. Ол адамныњ ±йќысы мен сергектігін реттеуге де ќатысады.
Қыртыс асты (базальдық) ядролар. Ми сыњарларыныњ аќ заттарыныњ ішінде
орналасқан сұр заттың жиынтығы жатыр. Оған кіретіндер: құйрықты, бұршақ
тәрізді, миндаль тәрізді ядролар және қоршау.
Бұршақ тәрізді ядро ақ заттың қабаты арқылы мүшелерге бөлінеді. 1.
Сыртқы мүше немесе қабық. 2. Екі ішкі мүше, немесе түссіз шар. Ќыртысасты
ядроларының негізгі топтарын екі жүйеге бөледі: 1. Түссіз шар ядроларының
группасы ертедегі жолақ денені, немесе паллидумды құрады. 2. Қабық пен
құйрықты ядро жаңа денені немесе стриатумды құрайды.
Ќыртыс асты ядролар ми сыњарларыныњ қыртысына бағынады.
Стриатум төмпешіктерден және үлкен жарты шарлар қыртысынан талшықтар
алады. Төмпешіктер арқылы стриатум организмнің барлық афференттік
жүйелерімен байланысады. Стрнатум паллидумға да талшықтар береді.
Кейбір мәліметтерге қарағанда паллидум тікелей үлкен жарты шарлар
қыртысынан да талшықтар алады. Оған сонымен қатар төмпешікасты ядроларының
кейбіреулерінен және тор тәрізді туындылардан талшықтар келеді. Ал
эфференттік талшықтар паллидумнан ортаңғы мидың тор тәрізді туындыларына,
субталамикалык ядроға, төмпешікке т.б. кетеді.
Рефлекторлық қимыл актысы орындалу ‰рдісінде үлкен жарты шарлар
қыртысынан импульстер негізінен 3 түрлі төмен кететін жолдар арқылы шығады:
пирамидалық жол, мишыққа баратын жол және стриатум арқылы өтетін жол.
Қыртыс асты ядролар түрлі қимыл актыларына түзетулер енгізеді, сүйтіп
олардың орындалуын жеңілдетеді. Адамда қыртысасты ядроларының функциясы
бұзылған кезде, қосымша қимылдар не шамадан тыс артық болып кетеді, не олар
толығымен жоқ болады. Мысалы мимика (бет қимылы) толық жоғалып, бет маска
тәрізді болып қалуы мүмкін. Кейбір басқа ауруларда керісінше құбылыстарды
байқауға болады: бет қимылдары шамадан тыс артық болады, әрбір қимыл актысы
керексіз қосымша қимылдарды тудырады.
Керекті қосымша қимылдар адамның денесін кењістікте ±стауында ‰лкен
мєні бар. Мысалы доп ұстаудағы адамның қалпы. Мұндай қосымша қимылдарды
миостатика деп атайды. Түссіз ядро көру төмпешігінен орталыққа тепкіш
импульстер қабылдап, қызыл ядроға орталықтан тепкіш импульстер береді.
Сондықтан қызыл ядро тудыратын ет тонусын тежей алады.
Түссіз ядрода туған қозу аса күшейіп кетсе атетоз (қол мен
саусақтардың дамылсыз қозғалысы), хорея (бүкіл дененің еріксіз қозғалысы)
байқалады. Ќыртыс асты ядролары мен төмпешік астындағы аудан
организм функцияларын реттеп отыратын жалғыз ғана орталықтар емес. ‡лкен
жарты шарлар қыртысын айтпағанның өзінде, орталық нерв жүйесінің басқа да
толып жатқан бөлімдері арасындағы өзара әсерлерсіз, ‰йлесімділіксіз,
байланыссыз ешқандай қимыл актысы, зат алмасу ‰рдістерініњ көріністері
қалыпты жағдайда орындала алмайды.
Лимбиялық жүйе деп үлкен ми сыңарларының медиобазальдық бөлігінде
орналасқан нервтік құрылымдар мен олардың байланыстарын айтады. Бұл жүйенің
құрылымдары ми бағанын көмкеріп жатады. Лимбиялық жүйенің орталық
звеноларына миндаль тәрізді кешен, гиппокамп, белдеуше ирек жатады.
Лимбиалық жүйе құрамына кіретін құрылымдар организм әрекетінің аса
күрделі формаларын (қоректік, сексуальдық іс-әрекеттерді, түр сақтау
‰рдістерін, ұйқыны және ояу күйді, есті, зейінді, эмоциялық күйлерді т.б.)
реттеуге қатысады да, тұтас соматовегатативтік интеграцияны жүзеге асыруда
маңызды роль атқарады. К.Прибрам мен Л. Крюгер (1954) үш түрлі
функциональдық жүйені ажыратады: 1. Иіс сезу (иіс сезу пиязшығы мен төрт
төбешік, диагональ шоғыр, миндалинаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz