Қажым Жұмалиев – эпостық жанрдың түрлерін зерттеуші

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қ. Ж¦МАЛИЕВ . БАТЫРЛЫҚ, ТАРИХИ ЖЫРЛАР
ХАҚЫНДА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Эпикалық жырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Тарихи жырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2 Қ. ЖҰМАЛИЕВ.ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЖАЗБА ПОЭМАЛАР ЖӘНЕ ОНДАҒЫ АҚЫНДЫҚ ЕРЕКШЕЛІК ПЕН КЕЗЕҢДЕР СӘУЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.1 Қ. Жұмалиев . “Ескендір”, “Қисса Жүсіп”, “Медғат . Қасым”
туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.2 Қазақ поэзиясындағы жекелеген ақындардың стилдік ерекшелігі .64
2.3 Қазақ поэзиясындағы кезеңдер сәулесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..98
3 Қ. ЖҰМАЛИЕВТІҢ ЫБЫРАЙТАНУ МЕН СӘБИТТАНУДАҒЫ ПАЙЫМДАУЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 111
3.1 Ы. Алтынсарин әңгімелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .111
3.2 С. Мұқанов романдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...123
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...134
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..137

Зерттеудің өзектілігі. Әр ұлттың белгілі бір ѓылым саласын жасаушы, дамытушы, ел игілігіне жаратушы шоқ жұлдыздай кемел тұлѓалары болатыны анық. Қазақ әдебиеттану ѓылымының қалыптасуында құнды пікірлер мен елеулі еңбектер бере білген ұлтымыздың мақтанышы санаулы саңлақ ѓалымдар бар. Аѓа буынның жетістіктері мен кемшіл тұстарын кейінгі буын әдебиет зерттеуші ѓалымдар нақты өмір с‰рген кезең шындықтарымен бірлікте қарастыра отырып зерттеуде. Әрине, жекелеген әдебиетші ѓалымдардың мұрасын м‰мкіндігінше жан-жақты танып білу қазақ әдебиеттану ѓылымы ‰шін қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі. Бұл ретте қазақ әдебиеттану ѓылымында нақты әрі нәтижелі ғылыми зерттеулер ж‰ргізіліп жатқандыѓын қорѓалѓан кандидаттық, докторлық жұмыстардан, монографиялық еңбектерден көруге болады. Дей тұрѓанымен, бұл игі істе айтушысын таппаған ескі әндей осы к‰нге шейін тым аз, Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алѓаннан бері м‰лдем арнайы зерттелмеген ѓалымдарымыз бар. Солардың бірі әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, әдебиет сыны саласында қырық жылға жуық қызмет еткен көрнекті ғалым, академик - Қажым Жұмалиев.
Қ. Жұмалиев қазақ әдебиеттану ѓылымында ең алѓашқы болып 1941 жылы “Х‡ІІІ-ХІХ ѓѓ. қазақ әдебиеті тарихы” деген тақырыпта кандидаттық, 1946 жылы “Абайѓа дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі” деген тақырыпта докторлық диссертациялар қорѓаѓан ѓалым адам.
Іргелі қазақ халқының рухани жан сарайын, болмыс бітімін, ілім-білімін, тыныс-тіршілігін пәрменді етуге, сөз өнері мен мәдениетін өскелең адамзат баласы ж‰регінің төріне көтеріп, жан азыѓы етуге баѓыштаѓан жазушы, ѓалым, ұстаз Қажыѓали (әдеби лақап аты Қажым) Жұмалыұлы Жұмалиев әлі жіті зерттелмеген тұлѓа.
Төңкеріске толы ХХ ѓасырдың басында д‰ниеге келіп, кіндік қаны тамѓан киелі топырақтың қадір-қасиетін тұла бойына дарытып, жастайынан жиын-тойда “өлеңші бала” атанып, елінде мұсылманша, Орынборда орысша сауат ашып, бой т‰зеп, болашаѓын баѓамдаѓан жастың сол кездегі Қазақстанның орталыѓы Алматыѓа ‰лкен білім іздеп келіп, қазақ әдебиеттану ѓылымында өз ойы тұшымды тұжырымдары бар бірегей тұлѓа болып қалыптасуы кездейсоқ емес, талап пен таланттың ұштасуынан туѓан нәтиже деп қабылдау қажет.
Академик Қ. Жұмалиев әдебиет тектерінің бірі – эпос өмір құбылыстарын сан алуан жаѓынан келіп, суреттеп беруіне қарай іштей бірнеше т‰рге бөлінетініне тоқталады. Солардың басында халықтық мұра батырлар жырлары тұрса, бұѓан жалѓаса қазақ даласында нақты тарихи орын алған оқиғаларды баяндайтын, қаһармандарының өмір сүрген уақыты тарихи деректермен расталған, елдің кешегі күнін боямасыз көрсететін тарихи жырлар бар. Және де, қазақ әдебиеттану ѓылымында бергі дәуірде қалыптаса бастаѓан эпостық жанрдың т‰рлері поэма, роман, повесть, новелла, мысал т.б. болып жалѓасын таба береді. Бұѓан қарап, бұлардың айырмашылыѓы мен бірлігі жоқ па деген ұѓым тумаса керек. Бұлардың айырмашылыѓы прозалық, поэзиялық шыѓармалар болуымен қатар, белгілі бір оқиѓаны тыңдарманѓа, оқырманѓа жеткізуде қолданылатын әдіс – амалынан көрінеді, бірлігі адамзат баласына ізгі ой айту. Сонымен қатар бұларды белгілі бір авторының болу- болмауы және басқа да ерекшеліктерін ескере келіп, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті деп екіге бөліпте қарастырып жатамыз.

1 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. Бірінші том. – Алматы: ҚМКӘБ, - 1958- 404 б.
2 Қаратаев М, Сейітов С, Қабдолов З, Әдібаев Х. Қажым Жұмалиев. –Алматы: Ғылым, - 1968-52 б.
3 Атымов М. Қажым Жұмалиев. – Алматы: Ғылым, - 1987-106 б.
4 Зайкенова Р.Қажым Жұмалиев еңбектеріндегі әдебиетану ғылымының өзекті мәселелері. ФҒК дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация. – Алматы: - 1989-172 б.
5 Тілеужанов М, Мырзағалиев Қ. Бағалы зерттеу //Октябрь туы. - 1959-16 мамыр.
6 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті. Қазақтың ауыз әдебиеті мен XVIII-XIX ғасырдағы жазба әдебиеті. Орта мектептердің 8 - класына арналған оқу
құралы. – Алматы: ҚБМБ, - 1942-288 б.
7 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, - 1964-252 б.
8 М. О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. Батырлар жыры. Алматы: Жазушы, - 1987-304 б.
9 Әбдезұлы Қ. Тарихи тұлғалар және қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, - 2004-163 б.
10 Қабдолов З. Таңдамалы шығармалар. Екінші том. – Алматы: Жазушы, - 1983-456 б.
11 Омарбеков Т. Ызғарлы жылдар іздері // Ақиқат № 6, - 1998-96 б.
12 Кәкішев Т. Кер заманның кереғар ойлары. – Алматы: Атамұра, - 1995-168 б.
13 Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, - 1991-46 б.
14 Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: ҚМКӘБ, - 1962-428 б.
15 М. О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. Қазақ тарихи жырларының мәселелері. – Алматы: Ғылым, - 1979-312 б.
16 Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. Бірінші кітап. – Алматы: Қазақ университеті, - 2001-195 б.
17 Сейітжанұлы З. Халық әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, - 2002-155б.
18 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, - 1991-240 б.
19 Әлмұқанова Р. Халел Досмұхамедұлы – әдебиет зерттеушісі. ФҒК дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация. – Алматы: - 1998-153 б.
20 Мұқанов С. Қазақтың XVIII-XIX ғасырлардағы әдебиетінің тарихынан очерктер. – Алматы: Арыс, - 2002-272 б.
21 Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, - 1991-176б.
22 Нұрқатов А. Байсалды зерттеу // Коммунизм таңы. - 1959-6 маусым.
23 Тілепов Ж. Елім деп еңіреген ерлер жыры. – Алматы: Білім, - 1996-192 б.
24 Жұмалиев Қ. XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Мектеп, - 1967-435 б.
25 Жансүгіров І. Пушкин аудармасы қазақ әдебиетіне не берді //Қазақ әдебиеті, - 1937-10 ақпан.
26 Ауезов М. Идеино-культурное искание Абая //Казахстанская правда, -1939-23 июля.
27 Әуезов М. Абай жайын зерттеушілерге // Екпінді, - 1940-17 маусым.
28 Әуезов М. Қазақ халқының ұлы ақыны //Социалистік Қазақстан, -1945-15 мамыр.
29 Мұқанов С. Абай халық ақыны //Әдебиет майданы. - 1937 № 4.
30 Жұмалиев Қ. Абай ғылым туралы //Лениншіл жас. - 1940-16 қазан.
31 Ысмайлов Е. Абай Құнанбайұлы //Социалистік Алтай. - 1940-15 қазан.
32 Кенжебаев Б. Абай ақын //Лениншіл жас. - 1945-1 қыркүйек.
33 Сильченко М. Абай және Крыловтың мысалдары //Социалистік құрылыс. - 1945-15 тамыз.
34 Тәжібаев Ә. Абай және қазақ әдебиеті //Социалистік Қазақстан. - 1945-19 тамыз.
35 Қоңыратбаев Ә. Абайдың философиялық көзқарастары //Социалистік Қазақстан. - 1945-10 тамыз.
36 Жармағамбетов Қ. Абай. //Лениншіл жас. - 1948-11 тамыз.
37 Жиреншин Ә. Қазақ халқының ұлы данышпаны. //Социалистік Қазақстан. - 1949-24 маусым.
38 Мырзахметұлы М. Абайтану тарихы. – Алматы: Ана тілі, - 1994-192 б.
39 Мырзахметұлы М. Түркістанда туған ойлар. – Алматы: Санат, - 1998-368 б.
40 Мұхамедханұлы Қ. Абайдың ақын шәкірттері. – Алматы: Дәуір, - 1997-240б.
41 Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. – Алматы: Ана тілі, - 1995-272 б.
42 Күмісбаев Ө. Абай және шығыс. – Алматы: Қазақ университеті, - 1995-343б.
43 Қасқабасов С. Абай және фольклор. – Алматы: Білім, - 1995-64 б.
44 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. Екінші том. – Алматы: ҚМКӘБ, - 1960-364 б.
45 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы: ҚМКӘБ, 1959-556 б.
46 Сильченко М.Творческая биография Абая. – Алма-Ата: Изд-во Акад.наук КазССР - 1957-294 с.
47 Костюхин Е. Александр Македонский в литературной и фольклорной традиций. – Москва: Издательство Наука, - 1972-192 с.
48 Қасқабасов С. Ескендір туралы қазақ ертегілері және Абайдың “Ескендір” поэмасы. //Қазақстан мектебі, - 1968 № 2-96 б.
49 Дербісалин Ә. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, - 1976-232 б.
50 Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. – Алматы: Жазушы, - 1966-350 б.
51 Әуезов М. Жиырма томдық Он жетінші том. – Алматы: Жазушы, - 1985-350б.
52 Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар Он бесінші том Халық мұрасы. –Алматы: Жазушы, - 1979-480 б.
53 Жұмалиев Қ. Сәкен және оның творчествосы. //Екпінді құрылы. - 1936-23 маусым.
54 Қаратаев М. Таңдамалы шығармалар Үш томдық Бірінші том. – Алматы: Жазушы, - 1974-342 б.
55 Кәкішев Т. Дәуір дидары. – Алматы: Жазушы, - 1985-304 б.
56 Қирабаев С. Өнер өрісі. Алматы: Жазушы, - 1971-272 б.
57 Қирабаев С. Талантқа құрмет. Алматы: Жазушы, - 1988-248 б.
58 Мұқанов С. Өсу жолдарымыз. Алматы: ҚМКӘБ, - 1960-697 б.
59 Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. Алматы: Санат, - 1994-448 б.
60 Негимов С. Өлең өрімі. Алматы: Ғылым, - 1980-136 б.
61 Ысмайлов Е. Ақын және революция. Алматы: Жазушы, - 1983-432 б.
62 Кәкішев Т. Поэмалар көшбастары. // Еңбек туы. - 1975-5 қараша.
63 Мұқанов С. Биік жотаның бірі. //Социалистік Қазақстан, - 1965-20 маусым.
64 Майлин Б. Таңдамалы шығармалар Біріші том. Алматы: ҚМКӘБ, - 1958-716 б.
65 Жұмалиев Қ. Талант әр алуан. // Лениншіл жас, - 1965-18 қараша.
66 Наурызбаев Б. Дәуір суреткері. Алматы: Ғылым, - 1969-287б.
67 Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. Алматы: Қазақ университеті, - 2002-430 б.
68 Жұмалиев Қ. Замана жыршысы, күй жаршысы. //Қазақ әдебиеті. - 1965-28 мамыр.
69 М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. Стиль сыры. Алматы: Ғылым, - 1974-335 б.
70 ҚазҰУ Әдеби мұра және қазақ әдебиеті тарихын оқыту мен зерттеу мәселелері Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Алматы: Қазақ университеті, - 2005-357 б.
71 Күмісбаев Ө. Жетісуда жарқ еткен жасыл еді. //Жас Алаш. - 1994-18 маусым.
72 Әуезов М. Жиырма томдық Он сегізінші том. Алматы: Жазушы, - 1985-448 б.
73 Жұмалиев Қ. Сәбит поэзиясындағы кейбір ерекшеліктер. //Қазақ әдебиеті, - 1960-22 қантар.
74 Сейітов С. Ақын сапары. Алматы: ҚМКӘБ, - 1958-75 б.
75 Жұмалиев Қ. Өмір белесі. //Социлистік Қазақстан, - 1958-21 қыркүйек.
76 Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар. Алматы: ҚМКӘБ, - 1958-444 б.
77 Нұрғалиев Р. Қазақ революциялық поэзиясы. Алматы: Мектеп, - 1987-207б.
78 Бердібаев Р. Қазақ совет әдебиетінің қалыптасуы. Алматы: Мектеп, -1971-200 б.
79 М.О. Әуезов атындағы өнер және әдебиет институты. Қазақ әдебиетінің тарихы Жетінші том. Алматы: Қазақпарат, - 2004-460 б.
80 Жұмалиев Қ. Жан толқытатын жырлар. // Қазақ әдебиеті, - 1961-3 ақпан.
81 Аспандияров С. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт азаттық көтеріліс. Алматы: Қазақстан, - 1936-106 б.
82 Әуезов М. Жиырма томдық Он тоғызыншы том. Алматы: Жазушы, - 1985-496 б.
83 Сейфуллин С. Ыбырай Алтынсарин. Алматы: ҚКӨБ, - 1935-54 б.
84 Асқаров Қ. Қазақтың педагог ақыны. // Халық мұғалімі, - 1939 № 9-70 б.
85 Кенжебаев Б. Ыбырай Алтынсарин. // Теміржолшы. - 1941-19 қазан.
86 Жармағамбетов Қ. Кел, балалар, оқылық. Алматы: ҚМОҚБ, - 1948-74 б.
87 Сыдықов Ө. Ыбырай Алтынсаринің педагогикалық пікірлері және ағартушылық қызметі. Алматы: ҚМОҚБ, - 1950-188 б.
88 Эфиров А. Ибрай Алтынсарин. Жизнь и педагогическая деятельность. Алма-Ата: Учпедгиз, - 1949-48 с.
89 Сүлейменов Б. Ыбырай Алтынсарин. //Социалистік Қазақстан. - 1949-30 шілде.
90 Дербісалин Ә. Ыбырай Алтынсарин. Алматы: Қазақстан, - 1965-226 б.
91 Жармұхаметов М. Ыбырай Алтынсарин тағылымы. Алматы: Жазушы, 1991-384 б.
92 Шотанова С. Ыбырай Алтысариннің прозасы. ФҒК дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация. Алматы: - 1996-140 б.
93 Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. Алматы: Жазушы, - 1988-320 б.
94 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиетіндегі Ыбырай Алтынсариннің тарихи мәні мен орны. // ҒА Хабаршысы, - 1950 № 5-112 б.
95 Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы: Санат, - 1994-312 б.
96 Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті 2-кітап. Алматы: Қазақ университеті, 2004-270 б.
97 Нұртазин Т.Жазушы және өмір. Алматы: ҚМКӘБ, 1960-372 б.
98 Мақпыров С. Ботагөз романының жазылу тарихы. Алматы: Абай атындағы мем. Университеті, - 1994-89 б.
99 Хасенов М. Дәуір және жазушы. Алматы: Қазақстан, - 1968-94 б.
100 Ергөбеков Қ. Жан жылуы. Алматы: Жалын, - 1981-136 б.
101 Ергөбеков Қ. Сәбит Мұқанов. Алматы: Санат, - 2000-318 б.
102 Ермақанова М. С. Мұқановтың “Өмір мектебі” романы. ФҒК дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация. Алматы: - 1988-144 б.
103 Тұрысбеков Р. С. Мұқановтың 20 жылдардағы прозасы. ФҒК дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация. Алматы: - 1990-165 б.
104 Тайманова С. Мұқанов-әдебиет зерттеушісі. ФҒК дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация. Алматы: - 1995-162 б.
105 Байтанасова Қ. С.Мұқанов шығармашылығындағы флоьклорлық дәстүр. ФҒК дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация. Астана: - 2000-119 б.
106 Исмағұлова И. Мұқанов және Абайтану. ФҒК дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация. Алматы: - 2002-125 б.
107 Жұмалиев Қ. Сәбит- Октябрь жемісі. //Екпінді құрылыс, - 1935-8 наурыз.
108 Жұмалиев Қ. Оқушының пікірі. // Қазақ әдебиеті, - 1935-24 желтоқсан.
109 Жұмалиев Қ. Халық жазушысы. //Социалистік Қазақстан, - 1960-13 қараша.
110 Бисенғали З. ХХ ғасыр басындағы қазақ романы. Алматы: Өлке, - 1997-268 б.
111 Нұрқатов А. Мұхтар Әуезов творчествосы. Алматы: Жазушы, - 1965-400 б.
112 Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар Он алты томдық Екінші том Ботагөз. Алматы: Жазушы, - 1972-504 б.
113 Жұмалиев Қ. Өмір өткелдері. //Лениншіл жас. - 1965-16 маусым.
114 Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. Алматы: Ғылым, -1991 208 б.
115 Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар Он алты томдық Тоғызыншы том Өмір мектебі. Алматы: Жазушы, - 1976-488 б.
116 Ергөбеков Қ. С. Мұқановтың творчестволық лабараториясы. ФҒД дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация. Алматы: - 1995-315 б.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 141 бет
Таңдаулыға:

әл-Фараби атындағы ұлттық Қазақ университеті

ӘОЖ 821.512.122.09
Қолжазба құқығында

МАМЫРОВ АЗАМАТ ЫБЫРАЙҰЛЫ

Қажым Жұмалиев – эпостық жанрдың түрлерін зерттеуші

10.01.02 – қазақ әдебиеті

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация

Ғылыми жетекші
филология ғылымдарының
докторы, профессор Бисенғали
З.Қ.

Қазақстан Республикасы

Алматы 2006

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 Қ. Ж¦МАЛИЕВ – БАТЫРЛЫҚ, ТАРИХИ ЖЫРЛАР

ХАҚЫНДА
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...8

1. Эпикалық жырлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...8
2. Тарихи жырлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...23
2 Қ. ЖҰМАЛИЕВ-ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЖАЗБА ПОЭМАЛАР ЖӘНЕ ОНДАҒЫ АҚЫНДЫҚ
ЕРЕКШЕЛІК ПЕН КЕЗЕҢДЕР
СӘУЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.1 Қ. Жұмалиев – “Ескендір”, “Қисса Жүсіп”, “Медғат – Қасым”
туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.2 Қазақ поэзиясындағы жекелеген ақындардың стилдік ерекшелігі .64
2.3 Қазақ поэзиясындағы кезеңдер сәулесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
3 Қ. ЖҰМАЛИЕВТІҢ ЫБЫРАЙТАНУ МЕН СӘБИТТАНУДАҒЫ ПАЙЫМДАУЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 111
3.1 Ы. Алтынсарин әңгімелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 11
3.2 С. Мұқанов романдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
23
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...134
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .137

КІРІСПЕ

Зерттеудіњ µзектілігі. Әр ±лттыњ белгілі бір ѓылым саласын жасаушы,
дамытушы, ел игілігіне жаратушы шоқ ж±лдыздай кемел т±лѓалары болатыны
анық. Қазақ әдебиеттану ѓылымыныњ қалыптасуында қ±нды пікірлер мен елеулі
ењбектер бере білген ±лтымыздыњ мақтанышы санаулы саңлақ ѓалымдар бар. Аѓа
буынныњ жетістіктері мен кемшіл т±старын кейінгі буын әдебиет зерттеуші
ѓалымдар нақты µмір с‰рген кезењ шындықтарымен бірлікте қарастыра отырып
зерттеуде. Әрине, жекелеген әдебиетші ѓалымдардыњ м±расын м‰мкіндігінше жан-
жақты танып білу қазақ әдебиеттану ѓылымы ‰шін қазіргі тањда µзекті
мәселелердіњ бірі. Б±л ретте қазақ әдебиеттану ѓылымында нақты әрі нәтижелі
ғылыми зерттеулер ж‰ргізіліп жатқандыѓын қорѓалѓан кандидаттық, докторлық
ж±мыстардан, монографиялық ењбектерден кµруге болады. Дей т±рѓанымен, бұл
игі істе айтушысын таппаған ескі әндей осы к‰нге шейін тым аз, Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алѓаннан бері м‰лдем арнайы зерттелмеген
ѓалымдарымыз бар. Солардың бірі әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, әдебиет
сыны саласында қырық жылға жуық қызмет еткен көрнекті ғалым, академик -
Қажым Ж±малиев.
Қ. Ж±малиев қазақ әдебиеттану ѓылымында ењ алѓашқы болып 1941 жылы
“Х‡ІІІ-ХІХ ѓѓ. қазақ әдебиеті тарихы” деген тақырыпта кандидаттық,
1946 жылы “Абайѓа дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясыныњ
тілі” деген тақырыпта докторлық диссертациялар қорѓаѓан ѓалым адам.
Іргелі қазақ халқыныњ рухани жан сарайын, болмыс бітімін, ілім-білімін,
тыныс-тіршілігін пәрменді етуге, сµз µнері мен мәдениетін µскелењ адамзат
баласы ж‰регініњ тµріне кµтеріп, жан азыѓы етуге баѓыштаѓан жазушы, ѓалым,
±стаз Қажыѓали (әдеби лақап аты Қажым) Ж±малы±лы Ж±малиев әлі жіті
зерттелмеген т±лѓа.
Тµњкеріске толы ХХ ѓасырдыњ басында д‰ниеге келіп, кіндік қаны тамѓан
киелі топырақтыњ қадір-қасиетін т±ла бойына дарытып, жастайынан жиын-тойда
“µлењші бала” атанып, елінде м±сылманша, Орынборда орысша сауат ашып, бой
т‰зеп, болашаѓын баѓамдаѓан жастыњ сол кездегі Қазақстанныњ орталыѓы
Алматыѓа ‰лкен білім іздеп келіп, қазақ әдебиеттану ѓылымында µз ойы
т±шымды т±жырымдары бар бірегей т±лѓа болып қалыптасуы кездейсоқ емес,
талап пен таланттыњ ±штасуынан туѓан нәтиже деп қабылдау қажет.
Академик Қ. Ж±малиев әдебиет тектерініњ бірі – эпос µмір қ±былыстарын
сан алуан жаѓынан келіп, суреттеп беруіне қарай іштей бірнеше т‰рге
бµлінетініне тоқталады. Солардыњ басында халықтық м±ра батырлар жырлары
т±рса, б±ѓан жалѓаса қазақ даласында нақты тарихи орын алған оқиғаларды
баяндайтын, қаһармандарының өмір сүрген уақыты тарихи деректермен
расталған, елдің кешегі күнін боямасыз көрсететін тарихи жырлар бар.
Және де, қазақ әдебиеттану ѓылымында бергі дәуірде қалыптаса бастаѓан
эпостық жанрдыњ т‰рлері поэма, роман, повесть, новелла, мысал т.б. болып
жалѓасын таба береді. Б±ѓан қарап, б±лардыњ айырмашылыѓы мен бірлігі жоқ па
деген ±ѓым тумаса керек. Б±лардыњ айырмашылыѓы прозалық, поэзиялық
шыѓармалар болуымен қатар, белгілі бір оқиѓаны тыњдарманѓа, оқырманѓа
жеткізуде қолданылатын әдіс – амалынан кµрінеді, бірлігі адамзат баласына
ізгі ой айту. Сонымен қатар б±ларды белгілі бір авторыныњ болу- болмауы
және басқа да ерекшеліктерін ескере келіп, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті
деп екіге бµліпте қарастырып жатамыз.
Қ. Ж±малиев қай халықтыњ болсын жазба әдебиетінен б±рын ауыз әдебиеті
дамыѓандыѓын айта келіп, фольклористика ѓылымындаѓы эпос деген әр халықтыњ
ж‰ріп µткен жолын кµрсетеді деген т‰йін жасайды. Осы орайда ѓалымныњ ойын
µз сµзімен берер болсақ: “Қай елдіњ эпосы болсын белгілі бір тарихи
оқиѓаныњ ізін баса туатынѓа ±қсайды және ол бір к‰н, не бір жылдыњ ѓана
жемісі емес, халықтыњ басынан µткізген талай заман, талай ѓасыр, талай
тартыстарыныњ нәтижесі” – дейді (1, 10 б(.
Біз б±л жұмысымызды “Қ. Жұмалиев-эпостық жанрдың түрлерін зерттеуші”
дегенімізбен ѓалымныњ бір ѓана фольклористика ғылымындағы батырлық эпосқа
қатысты кµзқарастарына тоқталып қана қоймаймыз, б±дан әлде қайда ауқымды
әдебиет тектерініњ бірі эпос яғни жоғарыда атап өткен оның жанрлық
т‰рлеріне жататын шыѓармалар хақында ғалымның әр жылдарда айтқан
т±жырымдарын жинақтап, ѓылыми бір ізге т‰сірмекпіз. ¤йткені к‰ні б‰гінге
дейін Қ. Ж±малиевтіњ т±тас эпостық жанр т‰рлеріне жататын кµркем әдеби
д‰ниелер жµніндегі ой-толѓамдары арнайы зерттелген емес.
Б±ѓан қарап, Қ. Ж±малиев әдебиет зерттеуші ѓалым, творчество адамы
ретінде әлі к‰нге сµз болѓан емес деген ±ѓым тумаса керек. Әрине, кµзі
тірісінде газет, журнал беттерінде ѓалым қазақ әдебиетін іргелі
зерттеулермен толықтырѓаны аз айтылѓан жоқ. Кейін µзі қайтқасын да ѓалымныњ
шәкірттері, т±стастары сµз µнерініњ қадір-қасиетін танып білуде ол жасаѓан
пайымдаулардыњ екінші µмір жолы басталатынын айтып, соѓан µздері м±рындық
бола білді. М±ныњ барлыѓы ѓалымныњ творчестволық т±лѓасын, адами қадір-
қасиетін жан-жақты ашып кµрсетудегі игі істер.
Жалпы б±л баѓытта қазақ әдебиеттану ѓылымында с‰белі ењбектер
берген аға буын С. Сейфуллин, М. Әуезов, С. М±қанов шыѓармалары мен
зерттеулерін баѓалау д±рыс жолѓа қойыла білген деп толық айта аламыз.
Жақсыныњ атын, ѓалымныњ хатын µшірмеу ѓасырдан-ѓасырѓа, ±рпақтан-±рпаққа
желі тартып жалѓаса беретін, ертењі бар елдердіњ әдебиеттану ѓылымындаѓы
ізденістер екендігі анық. ¤йткені, қазақ әдебиетінде µзіндік қолтањбалары
бар т±лѓалардыњ бай-м±расын әр дәуірдіњ ±рпаѓы жања қырынан танып, зерделеп
соны пікірлер айтары даусыз.
Біз академик Қ. Ж±малиев туралы жекелеген мақалалардан басқа нендей
ењбектер бар дейтін болсақ, М. Қаратаев, С. Сейітов, З. Қабдоллов, Х.
Әдібаев шыѓарѓан “Қ. Ж±малиев” (2( атты ±жымдық жинақпен осы аттас М.
Атымов шыѓарѓан монографиялық ењбекті атаймыз (3(. Содан соњ Р.
Зайкенованыњ “Қ. Ж±алиев ењбектеріндегі әдебиеттану ѓылымыныњ µзекті
мәселелері” деген филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін
дайындаған диссертация жұмысы барлыѓы белгілі (4(.
Алдыњѓы ±жымдық жинақ пен монографиялық ењбекте Қ. Ж±малиевті “жазушы”,
“ѓалым”, “±стаз” деп ‰ш қырынан алып қарастырады. Осында біз зерттеп
отырѓан ѓалымдық қыры дұрыс кµрсетілген, бірақ терењдей жан-жақты ашып
берілмеген. М±ны кµлемі шаѓын ењбектен талап ету орынсыз.
Қ. Ж±малиевтіњ ѓылыми ењбектері жµнінде қазақ әдебиеттану ѓылымында
біршама тыњ пікірлер қалыптастырѓан зерттеулердіњ бірі Р. Зайкенованыњ
жоѓарыда аталѓан кандидаттық ж±мысы.
Қ. Ж±малиев туралы жоѓарыда кµрсетілген бірлі жарлы ењбектер болѓанымен
әлі де айтыла берер, ашылып, айқындала т‰сер т±стары да жетерлік. Сан-
салалы ѓалым ењбектерініњ әр саласын арнайы зерттеп, б‰гінгі кµзқарас
т±рѓысынан байыпты баѓасын беруіміз қажет.
Профессор Қ. Ж±малиевтіњ “Қазақ эпосы мен әдебиет тарихыныњ мәселелері”
деген ењбегі қазақ әдебиеттану ѓылымына ‰лкен бір серпіліс алып келді. М±ны
сол кездерде мерзімдік баспасµздерде жарияланѓан мақалалардыњ молдыѓынан
байқауѓа болады. Зерттеуші ењбегініњ жањалықтылыѓы ауыз әдебиеті жµніндегі
зерттеулерде олқы саналып келген шыѓарманыњ қ±рылысы мен тіліне кµп кµњіл
аударуы.
“Эпостық жырларды зерттеудегі автордыњ бір ерекшелгі: қай жырды алмасын,
оныњ барлық варианттарынан толық хабар бере кетеді және оларды
зерттеушілердіњ ењбектерінде қалдырмай атайды. Қаһармандық жырлардыњ
идеялық мазм±нын ашумен бірге олардыњ кµркемдік ерекшеліктері де толық
қамтылады. Б±рынѓы зерттеушілер қай жыр жµнінде болса да “тілі бай, әрі
кµркем” деген бір µлшеммен µте шыѓатын еді. Ал, Қажым б±л ењбегінде әр
жырдыњ кµркемдік әдістері неде, олар не ‰шін қолданылѓан және жеке-жеке
кµркемдік әдістер қалай берілген деген с±рақтарѓа толық жауап береді”-
дейді (5(.
Ѓалым сонау µткен ѓасырдыњ 40-шы жылдары батырлық жырлар мен тарихи
жырлардыњ арасындаѓы жанрлық ерекшеліктері толық ашыла қоймаѓан кездіњ
µзінде де, б±лардыњ негізі бір болѓанмен эпос жанрыныњ дамуындаѓы екі сала
екендігін нақты мысалдармен дәлелдеп бере алѓандыѓын кµреміз. Зерттеуші сол
кездіњ µзінде тарихи жырдыњ табиѓаты туралы: “Жырдаѓы суреттелген
персонаждардыњ бәрі болмаса да, кµпшілігі сол тарихи оқиѓаѓа шын қатысқан,
тарихта болѓан адамдар жайлы поэма жырлар тарихи жырлар болып саналады” деп
д±рыс т±жырым жасай білген (6, 108 б(.
Эпостық жанрдыњ бір т‰рі жазба әдебиеттегі поэмалар деп таныѓан ѓалым,
қазақ әдебиетінде м±ны қалыптастырушы, дамытушы Абай деген қорытынды
жасайды. Ѓылыми ењбектерінде салыстыра отырып зерттеу әдісін жиі қолданатын
ѓалым, жазба әдебиеттегі поэмалардыњ эпостық жырлардан айырмашылыѓы, “-
жоққа сенушіліктен арылуы, т±жырымды шындықты кµрсетуі, кейде болѓан
шындықтан гµрі, болуы м‰мкін шындықты суреттеуге әдейі, саналы т‰рде баруы,
қысқасы, мәдениеттіњ жоѓарылыѓы” деп баѓалайды (7, 233 б(.
Зерттеуші жазба әдебиеттегі поэмаларды талдау барысында әр ақынныњ
µзіндік қол тањбасын, стильдік ерекшеліктерін ашып кµрсетуге тырысқан.
Қазақ әдебиеттану ѓылымында стильдік даралықты айқындау сияқты к‰рделі
зерттеу ж±мысын жолѓа қоя білуде Қ. Ж±малиевтіњ ењбегі ±шањ-тењіз екендігін
ешкім жоққа шыѓара алмайды.
Эпостық жанрдыњ және бір т‰рі қара сµзбен жазылѓан әњгіме, повест, роман
екендігі белгілі. Міне, осы кµркем д‰ниелер жайында ѓалым пайымдаулары әлі
µз баѓасын алып ‰лгерген жоқ.
Біз б±л диссертациялық ж±мысымызда ѓалымныњ эпостық жанр т‰рлеріне
байланысты айтылѓан ой-пікірлермен қоса, аталмыш жанрдыњ дамуындаѓы қос
сала, батырлық жырлар мен тарихи жырлар туралы б±рын тиым салып айтылмаѓан
тыњ кµзқарастарында саралауды алѓа қойып отырмыз.
Зерттеудіњ мақсаты мен міндеті. Ж±мыстыњ мақсаты қазақ әдебиеттану
ѓылымыныњ кµрнекті т±лѓасы Қ. Ж±малиевтіњ әдебиет тектерініњ бірі эпостық
жанрѓа жататын шыѓармалар хақында айтқан пайымдауларын талдау. Осы баѓдарлы
ж±мыста мынадай міндеттерді орындау кµзделді:
- Батырлық жырларды зерттеудегі ѓалымныњ ерекшелігін анықтау;
- Эпостық жанрдыњ дамуындаѓы екі саты батырлық жыр мен тарихи жырдыњ
бірлігі мен айырмашылыѓы туралы ой-толѓамдарыныњ мањыздылыѓын кµрсету;

- Абай және оныњ шәкірттерініњ қазақ поэзиясына әкелген жањалықтары
туралы зерттеуші пайымдауларыныњ мәнін ашу;
- Қазақ ақындарыныњ стильдік ерекшелігін айқындауда ѓалым т‰йіндерініњ
сырын ашу.
- Ы.Алтынсаринніњ педагог-жазушылыѓы мен С. М±қановтыњ к‰рескер тап
жазушылыѓына қатысты ѓалым кµзқарастарыныњ мәнін ашу;
Зерттеу нысанасы. Дисертациялық ж±мыстыњ басты нысаны, зерттеу
материалдары ретінде академик Қ. Ж±малиевтіњ халықтық м±ралар мен қазақ
қаламгерлері шыѓармашылыѓына қатысты жазылѓан ѓылыми-зерттеу ењбектерініњ
даралық сипаттары екшеліп алынды.
Зерттеу ж±мысыныњ әдістемелік және теориялық негіздері. Диссертациялық
зерттеу ж±мысын жазуда әдебиеттану ѓылымындаѓы осы тақырыпқа қатысы бар
отандық жғне шетелдік ѓалымдардыњ теориялық т±жырымдары, талдаулары
басшылыққа алынды. Ш. Уәлихановтыњ, Х. Досм±хамед±лыныњ, С.
Сейфулинніњ, М. Әуезовтіњ, С. М±қановтыњ, Б. Кенжебаевтыњ, Ғ.
Қоњыратбаевтыњ, Ә. Марѓ±ланныњ, Т. Н±ртазинніњ, М. Атымовтыњ, А.
Н±рқатовтыњ, З. Ахметовтыњ, С. Қирабаевтыњ, Т.
Кәкішевтіњ, З. Қабдолловтыњ, Р. Бердібаевтыњ, С. Қасқабасовтыњ,
Ш. Сәтбаеваныњ, Н. Дәдебаевтыњ, С. Негимотыњ, Қ. Әбдез±лыныњ,
З. Бисенѓалиевтіњ, Ж. Тілеповтіњ, З. Сейітжанұлының, Р.
Тұрысбековтың, Ө. Әбдиманұлының, Р. Зайкенованың, Қ. Мәдібайдың және
т. б. ѓалымдардыњ ењбектері әдістемелік баѓыт-баѓдар т±рѓысында негізге
алынды.
Зерттеу әдістері. Тарихи-салыстырмалы және кешенді-ж‰йелі талдау
әдістері қолданылды.
Зерттеудіњ ѓылыми жањалыѓы. Қ. Ж±малиевтіњ ѓылыми-зерттеу еңбектеріндегі
әдебиет тектерінің бірі эпостық жанрдың түрлеріне жататын шыѓармаларѓа
қатысты ой т‰йіндерін ж‰йелі, ѓылыми т‰рде нақтылайды. Бұл жанр т‰рлерініњ
µзіндік ерешеліктерін айқындау барысында жасалѓан т±жырымдар қазақ
әдебиеттану ѓылымын толықтыратын тұжырымдар ретінде сараланады. Жалпы
±лттық әдебиеттану ѓылымына ѓалымныњ қосқан ‰лесі анықталып, ѓылыми
кµзқарастары нақтыланады. Ѓалым ењбектерін зерттеуде аталмыш тақырып
бойынша әдістемелік негіздер жасалды.
Зерттеудіњ ѓылыми-практикалық мәні. Зерттеу нәтижелері қазақ
әдебиеттануында жинақталѓан ѓылыми т±жырымдар мен теориялық қаѓидаларды
толықтырады. Зерттеу ж±мысыныњ негізгі нәтижелерін жоѓары оқу орынарындаѓы
қазақ әдебиеті оқытылатын лекцилық дәрістерде және семинар сабақтарда
пайдалануѓа болады. Сонымен бірге, б±л зерттеуді арнайы курстарда да
кµмекші оқу қ±ралы ретінде пайдалану м‰мкіндігі анық.
Қорѓауѓа ±сынылатын т±жырымдар. Кез келген әдебиет зерттеуші т±лѓа –
жалпы ±лттық шыѓармашылық ойдыњ дамуында белгілі бір мән-мањыз иеленетін
қ±былыс. ХХ ѓасырдыњ 30-60 жылдары әдеби µмірге белсене араласқан
Қ.Ж±малиевтіњ ѓылыми-зерттеу ењбектері де қазақ әдебиеттануыныњ қалыптасу
жолында, сол арқылы жалпы әдебиеттану ѓылымыныњ даму ‰рдісінде µзіндік орын
алары анық. Сол себепті Қ. Ж±малиевтіњ ѓылыми м±раларын б‰гінгі кµзқарас
т±рѓысынан зерттеу, шынайы баѓасын беру, ѓылыми айналымѓа қосу – уақыт
талабынан туындап отырѓан қажеттілік. Ѓылыми зерттеу ењбектерінде Қ.
Ж±малиев кµтерген мәселелер мен ѓалымныњ ортаѓа салѓан ой-т±жырымдары
қазіргі тањда да µзініњ кµкейкестілінін әлсіреткен жоқ. Демек, Қ. Ж±малиев
ењбектерініњ мазм±н-мәнін зерделеу қазақ әдебиеттану ѓылымыныњ даму жолын
айқындауда, сапалық сипатын белгілеуде нақты мањыз иеленері сµзсіз.
Ж±мыстыњ сарапталуы мен сыннан µтуі. Диссертацияның негізгі тұжырымдары
мен нәтижелері мақала, тезистер түрінде ҚазҰУ – де М.
Өтемісұлының 200 жылдығына орай өткен халықаралық конференцияда, ҚазҰУ
“Мұхтар Әуезов және әлем әдебиеті” атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда баяндамалар жасалып, “Қазақ тілі мен әдебиеті” секілді ғылыми
– көпшілік басылымдар мен халықаралық конференциялар материалдары
жинақтарында жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан түрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілген.

1. Қ. Ж¦МАЛИЕВ – БАТЫРЛЫҚ, ТАРИХИ ЖЫРЛАР ХАҚЫНДА

1. Эпикалық жырлар
Академик Қ. Ж±малиев әдебиет тектерінің бірі-эпос олардыњ жанрлық
т‰рлері, µзіндік туу, қалыптасу, даму жолдары туралы қазақ әдебиеттану
ѓылымында т±шымды ойлар айтып, ѓылыми салмаѓы бар зерттеу ењбектер жазѓан
аѓа буын ѓ±лама ѓалымдарымыздыњ бірі.
Ѓалым 1938 жылы алѓаш жарлық кµрген “Әдебиет теориясынан” бастап, соњѓы
1967 жылы шыққан “Х‡ІІІ-ХІХ ѓасырлардаѓы қазақ әдебиетті” аралыѓында
эпостық жанрдың түрлеріне қатысты пайымдауларын жетілдіріп отырѓаны әдебиет
зерттеушілерге мәлім.
Ғалым өзінің тырнақ алды жоғарыда аталған теориялық еңбегінде эпостық
жанр түрлеріне жататын көркем шығармаларды нақтылап тарата түседі: “Эпостық
жанрдың ең ескі және көлемді түрінің бірі-эпостық поэмалар немесе батырлар
жыры”-дейді [7,231 б].
Б±л ретте ол бір жақты социологиялық талдауѓа ±рынбай, батырлық,
жырлардыњ туу себептері мен µзіндік ерекшеліктерін ашып кµрсетуге баса
назар аударады.
“Қай елдің эпосы болсын белгілі бір тарихи оқиғаның ізін баса туатынға
ұқсайды және ол бір күн, не бір жылдың ғана жұмысы емес, халықтың басынан
өткізген талай заман, талай ғасыр, талай тартыстардың нәтижесі. Бір
батырдың ерлік өмір туралы, не жалғастыра жырланатын көп батырлардың
күрестері туралы жырлар талай жылдарды, талай шығарушы, жырлаушыларды
бастарынан өткізіп барып халық қазынасына айналады. Қазақ эпостарыда осыны
аңғартады”-деп эпостың жанрлық ерекшелігін айқындай түседі [1,10 б].
Фольклористика ғылымындағы эпостық жырлардың көбіне тән негізгі
белгілердін бірі-батырдың ғажайып туысы екендігін ашып бере алған ғалым
пікірін реттік жүйемен көрсетер болсақ: Бірінші – ол қолда бар эпостардыњ
кµпшілігінде кездесетін бас қаһармандардыњ тәњірден тілеу арқылы туылѓан
жалѓыз ±л болып келетіндігі. Екінші – б±ныњ µзі әке-шешесі бала с‰ю жасынан
µткенде кµптеген қиындықтардан кейін барып кµретіндігі. Үшінші –
жырлардаѓы тілеп алѓан баланыњ бойѓа бітуіне себепші, жарылқаушы әулие-
әмбиелер кейде Баба т‰кті шашты Әзиз немесе Қырық Шілтен. Б±ныњ б±лай болуы
халықтыњ ислам дініне дейінгі және кейінгі нанымымен байланыстылығы.
Төртінші – туар баланыњ тегін еместігін ањѓартқандай анасыныњ аю, айдаһар,
жолбарыс етіне ањсары ауып, жерік болуы. Бесінші –к‰ні жетіп, µмірге келген
перзенттіњ ерекшелігі к‰н санап µсіп, алты жасында ат жалын тартып мінуі.
Міне, осы айтылѓандардыњ бәрі қазақ батырлық жырларының табиѓатын
танытатын белгілер. Бойк‰йездікті тастап, іргелі ел болу жолында
жеделділікті, имандылықты жанына серік етуді ањсаѓаннан туѓан тілектер.
Эпикалық жырларға тән негізгі бір еркешелік елдік мәселесі деп таныған
ғалым, бұл патриоттық тілекпен байланысты деген топшылау жасайды.
“Қамбар” жырында ел басына екі талай к‰н туѓанда, батыр қыз Назымныњ
аѓаларына деген ренішін ±мытып, елдік мәселесін бірінші орынѓа қояды. М±ны
біз мына бір ‰зіндіден кµре аламыз:
Қамбар айтты: Жәдігер,
Қылмањыз кµп уайым.
Әуелі алла, екінші,
Ж±рт ‰шін белді буайын.
Отыњды жанѓан µшіріп,
Асырып қырдан қуайын.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әзімбайдыњ ақымақ
Алты итіне µкпелеп,
Жаманныњ ісін қылмайын.
Немесе:
Сайратып тілді кµмейден,
Жаѓымды қайрап безеймін.
Бµтен туѓан бала едіњ,
Ж±ртқа т±лѓа болѓандай.
Сол себеп сені тежеймін.
Қыз Назымныњ аузынан айтылѓан б±л шумақтыњ да тµртінші жолында елдік
мәселесі кµтеріліп т±рѓанын байқаймыз. “Ер Тарѓын” жырында елдік мәселесі
Тарѓын арқылы ѓана кµрініп қана қоймайды. Елдік м‰ддені кµздеушілер қатарын
Сыпыра жырау, Қарт Қожақ, Ақж‰ністер толықтырады. Мысалы:
... Айналасы алты айшылық Еділге
Ат Тарланды талай-талай салѓанмын
Еділдіњ арѓы жаѓында
Атања нәлет қалмақтыњ
Сыњсып жатқан малы ‰шін.
Аттанѓам жоқ олжа ‰шін,
Аттанѓанмын кәуірде
Ата, бабам ежелден
Ескі кегі бар ‰шін.
Осындаѓы “ескі кек” елдік таныту деп т‰сінген д±рыс. Кезі келгенде
жалтақ ел емес, ерлігі мен елдігі қатар жалпақ ел екендігін ±ѓындыру.
Сыпыра жырау ел атынан Тарѓынѓа: “... Сен ноѓайлы – қазақ батырысыњ.
Ханѓа µкпелеп, елге жау болам деуіњ жµн бе? Шапқанда кімді шабасыњ? ¤з
еліњді шабасыњ. Ноѓайлы да µз еліњ. ... Хан ‰шін µз денење µзіњ қанжар
салуында не тапқандық болмақ”? - деп батырды ақылѓа шақырады (1, 117 б] .
Елдік мәселесін бірінші орынѓа қою Қарт Қожақта да ањѓарылады. Ол алѓаш
д‰рмекке еріп қызды қуѓанмен, шешуші сәтте елдіњ тірегі, елдіњ кµркі екі
жасты µлімге қия алмайды. “Жолдарыњ болсын, қызықты µмір с‰ріњдер!” – деп,
µсіп-µніп ел болуына тілектесік танытады.
“Ер Тарѓын” жырындаѓы Ақж‰ністіњ Тарѓынѓа айтқан сµзін жеке бастыњ
с‰йіспеншілік сезімін б‰лдіру деп қарасақ, аѓаттық болѓан болар еді.
Ақж‰ніс: “Мені бір ханныњ баласына айттыруѓа елшілер келіп жатыр. Әкем мені
бермек болып ±лықсат с±рапты. Мен хан баласына қ±мар емеспін, µзім де хан
баласымын. С±луѓа тањсық емеспін, µзім де с±лумын. Кімніњ бақыты зор болса,
соѓан барамын. Енді мені біреулерге қор қылѓанша, батыр екеніњ рас болса,
сен мені алда қаш, мен саѓан тиемін, сенен басқа ешкімге тимеймін. Кµњілім
саѓан ауыды, сені с‰йемін” - дейді ( 8, 111б(.
Осындаѓы Ақж‰ністіњ батырды с‰юі, кµњілін білдіруі елге қорѓан боларлық
батырды іздеуде жатыр. Қазақ батырлық жырларында қыздардыњ мал бергенге
тие салмай, елдіњ қорѓаны болар ерді тањдауы елдік мәселесінде жатқандыѓы
белгілі.
Елді с‰ю мотиві батырлық жырларда психологиялық жаѓынан да
дәлелденгендігін сөз еткен ғалым, біз мұны Алпамыс, Қобыланды елден
жырақта жортуылда ж‰ргенде, µскен орта, туѓан жері еске т‰сіп бойын саѓыныш
бейлеп, к‰њіренетін тұстардан көре аламыз деп есептейді.
“Қазақ батырлары және олардың ел тағдырындағы тарихи орны дегенде, біз
біріншіден, батырлар жырындағы, тарихи жыр, аңыз, дастандардағы тереңнен
тамыр тартқан туған жер туралы идеяны бірінші қатарға қоюымыз қажет.
Батырлар туралы бірде – бір халық мұрасы осы идеяны айналып өтпеген. Туған
жерді қорғау, сақтау, келер ұрпаққа аманаттау, ел бірлігі, ел ынтымағы
идеясы – бізге жеткен барлық әдеби мұралардың алтын арқауы осы ” [9, 161б].
Ауыз әдебиетініњ бай м±раларын жинап бастыру ж±мысы, ХІХ ѓасырдыњ
алѓашқы жартысында-ақ жолѓа қойылѓаны анық. Осы жолда әдеби м±раларды аса
м±қияттықпен жинап, баспа ж‰зінде жарық кµруіне ат салысқан кµрнекті
ѓалымдар В. В. Радлов, И. Е. Березин, Г. Н. Патанин, Ш. Уәлиханов,
Н. Ильминский, А. Е. Алектров, А. Н. Васильев, Ғ. Диваев. Қазақ
эпостарыныњ хатталып бізге жетуінде аталмыш ѓалымдардыњ сіњірген ењбектерін
қ±рметпен атаған Қ. Жұмалиев, кейбір жањсақ пікірлердіњ мәнісін де ашып
бере алѓан.
“Б±рынѓы зерттеушілердіњ ењбектерінде не кµмескі қалып, не айтылмай,
кейде, Радлов тәрізді оқымыстылар қазақта батырлар жырынан гµрі лиро-
эпостар кµбірек, батырлар жыры аз деген пікір айтты. Шындыѓында б±л қате.
Радловтыњ б±л пікірі сол кездегі, әлі жиналып жетпеген қазақтыњ батырлар
жыры мен лирикалық ±сақ жырларын салыстырып, кµпшілігі соњѓы жырлардыњ
т‰ріне жатқандықтан айтылѓан тәрізді” – деген пікірі қ±птарлық (1, 20 б(.
Қ. Ж±малиев батырлар жыры тек әдеби м±ра емес, онда тарихи белгілер
барлыѓын, бірақ олар уақыт µте тым кµмескіленіп кеткендігіне тоқталады.
Б±ѓан қарап батырлар жыры тарихтан хабар беретін тарихи жыр деп ±ѓынбауын
ескертеді. ¤йткені м±нда нақты деректен гµрі қиял, әсірелеу басым екендігін
кµрсетеді.
Ѓалым осы к‰нгі ерлікті жырлайтын кµлемді эпостарымыздың кезінде белгілі
бір оқиѓаны баяндайтын қысқа сюжетті шаѓын-шаѓын жыр болѓандыѓын айтады.
Б±лардыњ т±тастануы халықтыњ тілегінен туындаѓан деген т±жырым жасайды. Б±л
ойын “Қобыланды” жырының қ±рылысын талдай келіп бекітеді. “Қобыланды жыры”
қ±рылысы жаѓынан, сюжеттік бір линяѓа қ±рылѓан батырдыњ іс-амалдарын
баяндайтын қысқа кµлемді бес бµліктен т±ратындыѓын кµрсетеді. Олар: 1.
Қобыландыныњ Қ±ртқаѓа ‰йленуі. 2. Қобыландыныњ Қызылбастар
жаулап алѓан Қырлы қала, Сырлы қаланы босатуѓа аттануы. 3. Кµбіктініњ
жылқысын алуы. 4. ¤з елін Алшаѓырдан босатуы. 5. Шошай ханныњ қыпшақ еліне
жасаѓан шабуылына жасаѓан қарсы к‰ресі.
Зерттеуші осы қысқа-қысқа бес бµліктіњ әр қайсысыныњ µзінше дамуы,
шарықтау шегі, шешуі барлыѓын айта келіп, б±лардыњ т±тастануы қай кезде
басталды және кім жасады деген с±раққа жауап беру қиындыѓын т‰сіндіреді.
Міне, б±ныњ µзін ауыз әдебиетіне тән бір ерекшелік деп санайды.
Біз сµз етіп отырѓан “Қобыланды” жырында бір мәлім нәрсе шегініс жасау
байқалмайтындыѓы. Бірақ жырда Қобыландыныњ тілеп алѓан бала екендігі,
Қарлыѓаныњ б±рыннан м±сылман дініне кірмек ойы айтылады. Бірақ б±лар жеке
мәселе емес, сµз арасында т‰сіндіріледі. Мұны ғалым қаһарманныњ µткен
µмірінен ақпар беретін экспозицияныњ т‰рі деп тану қажеттігін теориялық
жақтан тиянақты дәлелдеп те өтеді.
Қ. Ж±малиев батырлық жырларды талдаѓанда кµбіне-кµп әр жырдың µзіндік
ерекшелігін ашуѓа баса назар аударѓанын кµруге болады. ¤йткені, батырлықты
сөз ететін жырлардыњ табиѓатына тән нәрсе қиял-ѓажайып ањыздар, отан
қорѓау жолында батырлардыњ ерлік іс-қимылдары десек те, олардыњ сюжет
айырмашылыѓынан басқа тілдік ерекшеліктері болатындыѓын ањѓартады.
Зерттеуші “Қобыланды” жырыныњ тілдік ерекшелігіне қатысты: ““Қобыланды”
тіл жаѓынан да кµркем шыѓарманыњ қатарына жатады. Әсіресе, µзінше
ерекшелігі бар. Суреттелетін оқиѓа кµбіне фигура әдісімен беріледі. Әрине,
кµркем тілдердіњ басқа да не кµркем ш±райлылары бар Тайбуырылдыњ бейнесін
эпитет, тењеу арқылы жасайды. Бірақ, арнау және әсірелеу мен суреттеу
негізгі әдісі. Эпостыњ ішіндегі ењ кµркем, тањдамалы жерініњ бірі
Тайбурылдыњ шабысы. Б±л жері дамыту, әсірелеумен беріледі.
Қ±лан менен қ±лжаныњ
¦затпай алдын тосады,
Кµк қ±тан мен Қарабай,
Кµл жаѓалап отырѓан
Кµтеріліп ±шқанша,
Белінен келіп басады.
... Сонымен қатар тењеулердіњ µзі де әсірелеу тењеуі болып келеді.
Кµлденењ жатқан кµк тасты
Тіктеп тиген т±яѓы
Саз балшықтай иледі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Жањбырдай тері сіркіреп,
Жауѓан к‰ндей к‰ркіреп
Қар суындай тасады, -
деген ‰зіндіні алсақ, м±ндаѓы тењеулердіњ қайсысы болсын жай тењеу емес.
Әсірелей тењеуі. Осылар тәрізді асыра айту әдісін қолданушылық “Қобыланды”
эпосында басқа эпостардан гµрі басымырақ кездеседі””- деп жырдың өзіне тән
ерекшелігін айқындай түседі (1, 71-72б(.
Батырлар жырында поэтикалық тілдіњ ш±райлыларыныњ бірі-әсірелеу
екендігіне дау жоқ. Ал егер батырлар жырынан әсірелеуді алып тастап оқып
кµретін болсақ, жыр жырлық қасиетін жоѓалтатындыѓын кµреміз. ¤йткені,
батырлар жырыныњ жанрлық ерекшеліктерін айқындайтын белгілердіњ µзі осында
жатыр. Мысалѓа, жоѓарыда әсірелеу мен суреттелген шумақтағы ат шабысы
µмірде боларлық шындық жаѓдайдан әлде қайда асыра кµрсетілгендігін білеміз.
Зерттеуші б±лай кµрсетудіњ екі т‰рлі себебі барын атайды. “Тәуелде,
халықтыњ µліде болса, табиѓат қ±былыстарыныњ µзінше жаны бар, жануарлардыњ
айтуѓа тілі болмаса да, адам тәрізді т‰сіне де ойлай да алады, ањызѓа
айналѓан т±лпарлар ±шатын қанаты, қысылѓанда сµйлеп те кетерлік қасиеттері
бар деп сенушіліктен туѓан, б±л бір. Екінші кейінірек, хаылықтыњ ой санасы
есейген кезде б±рынѓыдай болмас нәрсеге сену емес, әр алуан µмір
қ±былыстарын суреттегенде оны басқа қ±былыстардан кµрі кµзге қомақтырақ
айқынырақ кµрсету ‰шін ѓана қолданылатын әдіс дәрежесінде қалѓан”- дейді
(1, 72-73 б(.
Бір ескеретін нәрсе Қ. Ж±малиев “Қобыланды” жырыныњ тілдік кµркемдік
жаѓын толық кµрсетіп жатуды алдына мақсат етіп жатпайды, ол тек әр
батырлық жырлардыњ басқа жырлардан µзіндік ерекшелегі неден кµрінеді деген
с±раққа жауап іздейді. Жоғарыда сөз еткен “Қобыланды” жырыныњ бір
µзгешелігі Қараман образында жатыр деп санаған зерттеуші пікірі ескерерлік.
Расында кµз ж‰гіртіп қарасақ, қарабасын к‰йттеген Қарамандай кейіпкер басқа
жырларда кездесе бермейді. Ѓалымныњ Қараманды даттау аталмыш жырдыњ халық
санасынан туѓан µзгешеліктерін танытады деуі д±рыс айтылѓан т±жырым
екендігіне ешкім ш‰бә келтірмес деп ойлаймыз.
“Қобыландыдан” кейін ѓалымныњ тоқталѓан жыры - “Алпамыс”. Мұнда да
зерттеуші жалпы батырлық жырға тән нәрседен гµрі нақты жырѓа кµњіл
бµлгенін кµреміз. Бұл өзіне дейінгі айтылғандарды қайта шиырлаудан бойын
аулақ салып, батырлық жырларды талдаудың қазақ әдебиетінде жаңа кезеңі
туғандығын аңғартатын Қ. Жұмалиев бастама ойлары екендігі хақ.
Қазақ эпостарыныњ ішінде “Алпамыстыњ” µзге эпостардан µзіндік ерекшелігі
т‰ркі тілдес елдердіњ кµпшілігіне таралуы деп таныған ғалым, мұндағы
сюжнттердің бірлігі, ұқсастығы тұрмыс-салт, мәдениеті бір дәрежедегі
елдердің дүниетанымы да, арман-мақсаттары да бір-бірінен онша ұзап кете
қоймауында деп біледі.
Аталмыш жырды талдау барысында зерттеуші Алпамыс образындағы батырлық
екі шартты жақсы ашып бере білген. Оны біз, мына бір ‰зінділерден
байқаймыз.
“Қ±лтай: “Сен қайратты, ер жігіт екеніњді білейін, µзіње арнаѓан атты
±стап ал, егер еншіњді танып ±стасањ, қолыммен ерттеп берейін.
... “Алпамыс деген алып еді, жануар Байш±бар нар сияқты тізесін б‰кті,
қайшылап қ±лаѓын тікті, ‰ш мәрте зор салды. Алпамыс жібермеді, Алпамыс алып
зорлыѓын білдірді” (1, 86 б(.
Ѓалым бірінші шарт тақымына басар атты танып алып шыѓуы десе, екінші,
қыл қ±йрықтыны тырп еткізбей ±стай білуі дейді. Бірақ б±лар батырлықтыњ µзі
емес, бастамасы деп т‰сіну керектігін ескертеді.
Біз әр жырдыњ µзіндік ерекшелігі болатындыѓына жоѓарыда тоқталдық. Б±л
“Алпамыста” жырдыњ қ±рылысы мен тілінде кµрінеді. “Алпамыста” жырдыњ
қ±рылысы яѓни оқиѓасы зерделей қарасақ біраз нәрсені ањѓартқандай. М±ндаѓы
ой, іс-әрекеттердіњ берілу, кµріну әдісіне қатысты: “Ењ алдымен
“Алпамыстыњ” қ±рылысы драмаѓа жақын. Айтайын деген ой, пікір, кµрсетейін
деген µмір қ±былысы адамдардыњ қарым-қатысы арқылы беріледі. Суреттеуден
гµрі, іс-әрекеттерді монолог, диалогтер арқылы оқушыларына жеткізу,
қаһармандарыныњ ішкі психологиялық сезім д‰ниесіне кµп кµњіл бµліну жақтары
басым.
Қаһармандарыныњ басындаѓы ауыр халдер, т±рмыста жиі кездесетін к‰лдіргі
жаѓдайлармен араласып келіп отырады, оқиѓаныњ байланысы эпикалық т‰рде
басталса да, оныњ шиеленісуі, дамуы драмалық шыѓармалардыњ әдісін мењзейді.
Кейде қаһарманѓа қиын жаѓдай қатар кездесіп, соныњ біреуін ѓана тањдау шарт
болып келетін драмалық ситуацияларда жиі ±шырайды.
Б±л Байсарыныњ, Г‰лбаршынныњ, Алпамыс, Қаражан, Қаракµзайымдардыњ
бастарында кездеседі. Осындай жайттар қ±рала келіп, эпосқа драмалық әр,
психологиялық нәр береді” (1, 99 б(.
“Алпамыс” эпосындаѓы озбырлықтыњ әбден шегіне жеткен кезінде, к‰тпеген
жерден басқаша кµрініс тауып, жырдыњ шеберлікпен қиюласуын ѓалым эпостыњ
µзіне тән бір ерекшелігі деп қарамай, эпостық жырлардыњ эволюциялыѓын
танытатын жања бір кезењі деп т‰сіндіреді.
Эпостық жырлар халықтыњ µткен жолынан хабар беріп қана қоймайды, сонымен
қатар т‰рлі т±рмыс-салтқа байланысты той, бәйге, кµкпар, ‰йлену, нысана
кµздеу, к‰рес т.б. шарлар туралы да сµз қозѓап кетіп отырады. Міне, осы
аталѓандар µзге жырларда жоқ деп айта алмаймыз. Бар, бірақ “Алпамыста”
б±ларѓа кµбірек орын берілген.
Зерттеуші халықтыњ т±рмысын сµз етуде “Алпамыстыњ” µзіне тән ерекшелігі
болып саналатын халықтық юморды танытарлық эпизодтарды дұрыс көрсете
білген.
“Қихуат пен Қаракµзайымныњ зынданѓа келуі, Алпамыстыњ диуана болып,
Гүлбаршынѓа бал ашуы, бақсыныњ сарынына салып жырлауы, Мафияныњ ±рлыѓын
ашуы, оныњ “р” дыбысына тілін келтірмей сақау етуі – бәрі де к‰лкі ‰шін
керек, сол ‰шін ѓана қолданылѓан әдістер деуге болады” - дейді (1, 101 б(.
“Алпамыс” жырындаѓы ендігі бір ерекшелік, адамныњ сезім д‰ниесін
суреттеуде қолданылатын әдіс – психологиялық параллелизм мен арнау деп
біледі. Осыныњ ішінде арнау басымдылыѓына тоқталады. Адамныњ басындаѓы
кµњіл-к‰йді жеткізуде қолданылатын арнаудыњ т‰рлерінде әдемі ашып бере
алѓан. Оларѓа Қ±лтайдыњ монологын, Байбµрі мен шешесініњ тәњірге жалбарынып
айтқан зарын, Жәдігер, Қарлыѓаш, Г‰лбаршындардыњ монологтарын жатқызады.
Осында бір ѓажабы атадан балаѓа м±ра болып келе жатқан жырды айтушылар,
ішкі сезім д‰ниесі, к‰йінішті суреттеуде поэтик тілдердіњ ішінде арнауды
ақындық т‰йсікпен сезініп, д±рыс тањдай алѓан деген қорытынды шығарады.
Жалпы ѓалым арнауды теориялық ењбектерінде ‰шке бөліп қарастырѓаны
әдебиет зерттеушілерге мәлім. Оныњ әрқайсысына тоқталып, мысал келтіріп,
жату міндетті де емес сияқты. Сол себепті кµрнекті ѓалым, қазақ әдебиет
теориясын қалыптастырушы ѓалымдарымыздыњ бірі – З. Қабдоловтыњ т±жырымын
келтіруді жµн санадық.
“Б±л ретте, Қ. Ж±малиев ашқан жањалықтар кµптен кµп. Мәселен, бір ѓана
“Арнаудыњ” µзін алсақ, Қ. Ж±малиев туѓан әдебиетіміздіњ атам заманнан к‰ні
б‰гінгі дейінгі ‰лгілерін т‰п-т‰гел талдап, т‰бегейлі тексере келе оныњ
табиѓи ‰ш т‰рін (“Жарлай арнау”, “С±рай арнау”, “Зарлай арнау”) белгіледі.
Байқап қарасақ, м±ндай н±сқалы ±ѓымды тіпті орыс теоретиктері де танытқан
жоқ. Олар әншейін риторикалық с±рауды ѓана жеке сµз етіп, сонымен тынатын
болса, профессор Қ. Ж±малиев м±ны жањаѓы “С±рай арнаудыњ” бір т‰рі ретінде
тарата түсіндіріп, б±л т±ста да тек µзіне ѓана тән н±сқалы байыптаулар
жасайды” – деп әділ баѓасын береді (10, 408 б(.
Ендігі бір жыр “Ер Тарѓын” қай жылдары кімдер бастырѓандыѓын, қандай
варианттары бар деген мәселеге тоқталған Қ. Жұмалиев, жырдыњ қай кез,
қандай жаѓдайда туѓандыѓын танып-білу жолында д±рыс топшылаулар
қалыптастырғандығын кµреміз.
“Эпостық поэмалар тарихтыњ µзі емес, тек сәулесі болѓандықтан, ондаѓы
суреттелетін оқиѓаларды тап пәлен жылы, пәлен кезде болды деп ‰зілді-
кесілді айту қиын. Оныњ ‰стіне, бұлардыњ ертерек дәуірлерде туѓандыѓын және
шыѓарушыларыныњ д‰ниетану кµзқарастарының сәбилігімен байланысты
мифологияныњ араласуы - тап басып, дәл т‰сінуді қиындата т‰седі. Әйтсе де,
кейбір деректерге қараѓанда дәл болмаса да, эпостық поэмалардыњ
кµпшілігініњ-ақ дәуір кездерін топшылауѓа болатын сықылды. Б±л жµнінде,
негізгі дерек - зерттелмек м±раныњ µзі.
Шыѓарманыњ идеялық мазм±ны, қаһармандарыныњ арасындаѓы тартыс, онда
кездесетін ел аты, жер аты, сµз образы, тіл ерекшелігі, поэмалардыњ қай
кездерде пайда болѓандыѓын топшылыау ‰шін мәні зор. Б±л жайтты ±мытуѓа еш
болмайды” – деп санайды (1, 112 б(.
Жырды талдауда осы принципті ±станѓан зерттеуші шыѓарманыњ туу кезењін
анықтауда шындықтан алыс кетті деп айта алмаймыз. “Тарѓын” эпосындаѓы дерек
кµзі болып саналатын ел Ноѓай мен Қалмақ тарихта болѓандыѓын ешкім жоққа
шыѓара алмайды. Зерттеуші б±л ретте Алтын орда ыдыраѓаннан кейін Х‡ ѓасырда
Еділ, Жайық бойында Ноѓайлы хандыѓы қ±рылѓандыѓын қазақ тарихына с‰йене
отырып дәлелдеді. ¤зімізге “Ер Тарѓын” жырынан белгілі жер-су атауларын
негізге ала отырып, ѓалым жасаѓан топшылаулар қызыѓа қ±птарлық.
Батыс Қазақстан облысындаѓы Жәнібек ауданында “‡ш Тарѓын” деген жер,
“Тарѓын” деген µзен аты сақталѓандыѓын, оны қазақтар да, орыстар да солай
атайтындыѓын сөз еткен ғалым, жырда Тарѓын жайлайтын Жанарыстан µзені әлі
бар екендігін, оны орыстар “Еруслан” деп кеткендігін кµрсетеді. Б±ѓан қоса
сол жердегі Савенко ауылында “Тарѓын обасы” батырдыњ қарауыл қараѓан жері
атанып кеткен белгілі тµбе барлыѓы да зерттеуден тыс қаламайды.
“Тарѓын” жырындаѓы Ноѓайлы елініњ ізі б‰гінгі тањда Батыс Қазақстан
облысыныњ біраз ауданында т±рып жатқан, Ноѓай руы деген сµзініњ де жаны
бар. Ноѓай руы µздерін қазақтыњ бір руы санайтындыѓы рас.
Он алты ауданы бар Батыс Қазақстан облысында Тарѓынѓа қатысты жер-су
атаулары мен қоса, сол жерлерде батырдыњ болѓандыѓын суреттейтін басқа да
әдебиет н±сқалары табылѓандыѓын мысал қылады.
Қара Қ±нан Қалдыбай,
Жалѓыз аѓаш Жақсыбай,
Естерек±лы Тарѓынныњ
Тарылѓанда ақыл с±рай
Жеткен жер.
Ѓалым “Ер Тарѓын” жырыныњ туу кезењін анықтауда жер-су атаулары, жалпы
дерек кµздеріне қатысты ойын былай т±жырымдайды: “Жоѓарѓы келтірілген жер
аттары, Ноѓайлы аталѓан ел, Ноѓайлы хандыѓы – бәрі де тарихи деректер.
Демек, б±л жаѓынан жыр мен тарих арасында еш қайшылық жоқ. Сондықтан Ер
Тарѓынныњ µзі тарихта болды ма, жоқ па, әњгіме онда емес. Әњгіме “Ер
Тарѓын” атанѓан эпостыњ қай кезде тууында.
... Әрине, Х‡ ѓасырда Ноѓайлы хандыѓы болуы рас, бірақ тап сол кезде Ер
Тарѓын эпосы туа салды деген пікірден біз аулақпыз. Жыр, бізше негізінде
Ноѓайлы аталѓан елдердіњ тарихымен байланысты болса да, Ноѓайдыњ хандық
қ±рѓан кезінен анаѓ±рлым кеш туѓан тәрізді. ¤йткені, эпоста Тарѓынныњ
жауласатыны қалмақтар” дейді (1, 114 б(.
“Ер Тарѓын” жырындаѓы батырдыњ образын толықтырып т±рѓан – Ақж‰ніс.
Ақж‰ніс кµркіне ақылы сай. Б±л жырда бірнеше жерде кµрінеді. Алғаш шыққан
тегіне қарамай елге қорѓан боларлық ерді тањдауда және оѓан кµњілі не себеп
қ±лаѓанын жеткізе білуінде. Екінші, Қарт Қожақты сµзден м‰діртіп қана
қоймай, оѓан ой тастай сµйлеуі. ‡шінші µлі мен тірініњ арасында жатқан
ерініњ алдында боркеміктенбей жігерін жања алуында. Міне, оны осындай
қасиеттеріне байланысты жырда “Әйелдегі бір сµзді Ақж‰ніс атты ару еді” деп
баѓалайтындыѓын кµреміз. “Ер Тарѓын” жыры айтылып келе жатқан сонау
замандардан бері Ж‰ністіњ алдына “ақ” жалѓап адалдыѓын, пәктігін білдіріп,
Ақж‰ніс атап келсе, бір кездері қазақ театрларыныњ сахналарында халық
т‰сінігіне жат, қабылдауѓа ауыр Ақж‰ністі м‰лде басқаша кµрсететін
қойылымдар бой кµрсете бастаѓаны белгілі.
Зерттеуші б±л турасында: “Бірақ, осы кезде, сахналық искусствоныњ
шарттылық зањына с‰йеніліп, осы эпостаѓы ±намдық сипатына керісінше
кµрсетіліп келеді. Б±л ойланатын нәрсе. Халықтыњ ой-санасына не ±намдық, не
±намсыз бейнеде бекінген образдардыњ негізін сақтаѓан жµн тәрізді” деп ой
сала сµйлейді (1, 125 б(.
Ѓалым “Ер Тарѓын” жырыныњ қара сµзбен айтылатын Радлов вариантын
қоспаѓанда негізінде Ильминский бастырған бір-ақ вариантыныњ болуы,
сюжетініњ жетілгендігін, оқиѓа қ±рылысыныњ мықтылыѓын, тілініњ
мәйектілігімен байланысты деп санайды. Сондықтан да кейінгі жырлаушылар µз
сюжетін қосып, басқа варианттар жасауѓа ±мтылмады деген қорытынды шығарады.

Тілі жаѓынан “Тарѓын” жырыныњ ерекшелігі психологиялық
параллелизмдерінде деп таныѓан ѓалым, б±л басқа да жырларда
кездесетіндігін, бірақ µмір қ±былыстарын суреттеуде “Тарѓында” жиі және µте
шебер берілетіндігін атайды.
Мысалы:
Асыл туѓан Ақж‰ніс,
К‰нді б±лт қоршайды,
К‰нді байқап қарасам,
К‰н жауарѓа ±қсайды!
Айды б±лт қоршайды,
Айды байқап қарасам,
Т‰н жауарѓа ±қсайды!
Кµгілдірін еріткен
Кµлдегі қулар шулайды.
Шулаѓанѓа қарасам,
Кµктен с±њқар сорѓалаѓанѓа ±қсайды!
Бойды байқап қарасам,
Қол-аяѓым кµсіліп,
Аузы-м±рным ісініп,
Алланыњ хақ б±йрыѓы,
Маѓан таянѓанѓа ±қсайды!
Аталмыш жырда психологиялық параллелизмніњ жиі ±шырауы “Ер Тарѓын”
жырыныњ алѓашқы н±сқасы ертеде туѓандыѓын көрсетеді деген ғалым пайымдауы,
бай ауыз әдебиеті мұраларын зерттеуде жаңа ұстаным болғаны белгілі.
Осы орайда, Қажымтанушы Р. Зайкенова: “Қ. Ж±малиев µз зерттеуінде
эпостыњ кµркемдік негізін м±қият саралайды. Б±л ретте ѓалым назарын айрықша
жырдаѓы психологиялық параллелизмніњ берілу әдісі қызықтырады. Дегенмен,
б±л әдіс б±рыннан халық шыѓармашылыѓында кењінен қолданылѓан, әдебиет
зерттеушілерге де таныс болатын. Алайда қазақ әдебиетінде алѓаш рет
психологиялық параллелизмді жан-жақты ашып кµрсете білген – Қ. Ж±малиев”
деген қорытынды шығарады (4, 37 б(.
“Ер Тарѓын” жырындаѓы поэтик тілдердіњ кµркемдік ерекшелігі
психологиялық параллелизмнен ѓана кµрініп қана қоймайтындыѓы белгілі,
сонымен қатар дамыту, әсіресе шендестіруде айрықша байқалатындыѓы мәлім.
Жырда дамыту батырдыњ қалмақтарѓа соњѓы шабуылы кезінде аты мен µзініњ
±рыс ‰стіндегі қимылдарын ‰дете суреттеуінен кµрінеді. Шендестіруді
“Тарѓын” жырыныњ бір ерекшелігі деп таныѓан Қ. Ж±малиев, б±л дегеніміз µмір
қ±былыстарын қарама-қарсы қою арқылы белгілі бір нәрсені, не қ±былысты
кµзге елестету деп т‰сіндіреді. Біз м±ны мына бір шумақ µлењінен кµре
аламыз.
Қара жерге қар жауар,
Қарды кµрде етім кµр.
Қар ‰стіне қан тамар,
Қанды кµрде бетім кµр.
С±лулықты кµрсетуде дәл осындай шебер шендестіре суреттеу басқа
эпостарда кездеспейтіндігі анық. М‰лде жоқ деп айта алмаймыз. Бірақ дәл
осындай хас суреткерлік ‰лгімен берілгені жоқ. Сондықтан да, ѓалым
шендестірудіњ к‰рделі т‰рі, тек “Тарѓын” жырына тән деп есептейді. Б±л
Ақж‰ністіњ Қарт Қожаққа айтылѓан сµзінен ањѓарылады.
Қ. Ж±малиевтіњ батырлық жырлардан соњѓы тоқталѓаны “Қамбар батыр”. Б±л
жырды да сол Ноѓайлы, қалмақ атанѓан елдердіњ қатыѓысы негізінде туѓан
деген пікір ±станѓан ѓалым, м±нда әп дегенде байқалатын ахуал ноѓайлы елі
іштен қырқысу салдарынан әлсіреуі болса, қалмақтардыњ ноѓайлыны жењіп алуѓа
болады деген сенімдерініњ әбден орныққандыѓы дейді. Б±ѓан жырды оқу
барысында кµз жеткізу қиын емес. Бізден асып қайда барасыњ? “Берсењ
қолыњнан, бермесењ жолыњнан” деген сыњай танытып отырады. Кµптігіне, к‰шіне
масаттанѓан қалмақ ноѓайлыны айтқанына кµнбесе тізеге салуѓа да бар.
Зерттеуші д±рыс ањѓарып, кµрсете білген қоѓамдық ахуалѓа жырдан бір-екі
мысал келтірейік. Елші Келменбет:
Осы айтқаным болмаса,
Т±ѓырѓа с±њқар қонбаса
Ноѓайлы елін б‰леді...
Қ±да т‰сіп, қ±йрық жеп,
Қыламыз қызық ойынды;
Ноѓайлыны шақырма,
¤зіме бер тойымды...
Немесе Қалмақтыњ ханы Қараман:
¤зіњменен қосылып
Қамбар неге келмеді?
Қарсыласып менімен
Ноѓайлы да ел ме еді?
Алдыња салып айдамай,
Қол-аяѓын байламай
Кеткеніњ тастап жµн бе еді?
Б±йрыѓыма б±л к‰нде,
Қай м±сылман кµнбейді.
Б±л келтірілген ‰зінділердіњ бәрі де қалмақтардыњ ноғайлыны ел екен деп
сыйламайтындыѓын, сескенбейтіндігін кµрсетіп т±р.
“Қамбар батыр” жырындаѓы Назым да, Алшы Оразда жања образ емес, б±рынѓы
эпостарда бар батырѓа ниеттес жақын адамдар ѓана. Зерттеуші б±л жырдыњ
µзіндік жањалыѓы Қамбар бейнесінен кµрінетіндігін айтады. Расында Қамбар
б±рынѓы эпостардаѓыдай м±рагерлікке тілеп алѓан бала емес. Ер жетуін
әсірелеп те кµрсетпейді. ¤зіне қарасты ел-ж±ртын асыраушы адам ѓана. Сонан
соњ, ѓалым м±ндаѓы және бір байқалатын нәрсе қатысушылардыњ әлеумет
µміріндегі µз орнын дәл танып, жікке бµлінушілігі деп таниды. Мысалы,
Қамбар қыз Назымѓа:
Қатарыња қарасањ,
Мен емес тањдап тиеріњ –
дейді.
Дәл осындай әлеумет µміріндегі тењсіздік, кемсітушілік қыз аѓасы
Қарымсақ аузымен айтылады.
Қорлаѓаны емес пе,
Жалањ аяқ жарлыныњ,
Ж‰ргені бізге жақындап.
Әр эпостыњ қ±рылысында µзіндік ерекшелік болатынына б±ѓан дейінгі
эпостарды сµз еткенде кµзіміз жеткен болатын. Әрине, бір қараѓанда ±қсас
кµрінгенімен шыѓу уақыты, туу себептері, жырлаушылары т‰рлі болѓандықтан
ерекшеліктері болмауы м‰мкін емес.
Біз м±ндай ерекшеліктерді “Қамбар батыр” жырынан да кµреміз. Жырда
әњгіме Назымнан басталады.
Қыз Назым шықты б±рањдап
Он сегіз толѓан жасына.
Кәмшәт бµрік киіп келісті
Бриллянт қойды басына.
Осылай Назымды баяндап келе жатады да, оны қоя т±рып, Қамбардыњ ањшылық
µмірін әњгімелеп кетеді.
...Он алты жастыњ ішінде,
Ау қылып Қамбар жµнеді
Алпыс ‰йлі арықтыњ,
Тоқсан ‰йлі тобырдыњ
Жоқтыѓына кµнеді.
Міне, осылай Қамбарды баяндап келеді де, м±ны да қоя т±рып қалмақ ханы
Қараманныњ елшісініњ келуі сµз болады.
Қыз Назымѓа жаушы ѓып,
Жиырма жігіт жіберді,
Қалмақтыњ ханы ж±ртынан;
Осы жырда бір оқиѓадан, екінші оқиѓаѓа кµшкенде алѓашқы оқиѓаныњ желісі
‰зіліп қалмай, екіншіге жалѓасып отырады. Кейбір жырлардаѓыдай екі оқиѓа
арасын қара сµзбен жалѓау да жоқ. Қыз Назымды айтып келе жатып, Қамбарды
қозѓау, Қамбарды қоя т±рып, Келменбетті жырлау әдебиетте шегініс әдісі деп
аталатындыѓы белгілі. Зерттеуші осы шегініс жырдыњ µзіндік ерекшелігі деп
санайды.
Біз сµз қылып отырѓан “Қамбар батыр” жырындаѓы Назым образы туралы
кезінде кейбір әдебиет зерттеушілер Назымды қалыњ малѓа қарсы шыққан қыз
етіп кµрсетпекші болѓаны белгілі. Ѓалым эпостарда болашақ к‰йеуін қыздардыњ
µзі тањдау мәселесі б±рыннан бар екендігін айта келіп, м±ны қалыњ малѓа
қарсылық деп т‰сіндірсек жалањ социологизмге бой ±ру болып табылатындыѓын
ескертеді.
Қыз Назым образыныњ ерекшелегі туралы: “Егер біз Назым образыныњ µзіне
шейінгі ±намды қыз образдарынан ерекшелігі бар десек, осы айтылѓан µзіне
серік жар тањдаушылықты ел қорѓау мәселесімен саналы т‰рде байланыстыруынан
іздеуіміз керек. Б±л “Қамбар” эпосыныњ кейінірек шыѓуымен байланысты болуы
да, соњѓы жырлаушылардыњ жања ‰стемесі болуы да м‰кін. Бірақ, қолдаѓы
материалѓа қараѓанда ел мәселесін саналы т‰рде ашық сµз ететін қазақ
эпостарындаѓы бірінші қыз Назым” – дейді (1, 152б(.
Эпостарды тану барысындаѓы ж±мыстардыњ бірі олардыњ поэтикалық тіл
жаѓынан µздеріне тән ерекшеліктерін анықтау. М±ндай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.