Мемлекеттің типологиясы жайлы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.Тарау МЕМЛЕКЕТТІҢ типологиясы
1.1. МЕМЛЕКЕТТІҢ типологиясы ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. МЕМЛЕКЕТТІҢ типологиясының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.Тарау МЕМЛЕКЕТТІҢ ФОРМАЛАРЫ
2.1. Мемлекеттік басқару формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2. Мемлекеттік құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3. Саяси режим ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
1.Тарау МЕМЛЕКЕТТІҢ типологиясы
1.1. МЕМЛЕКЕТТІҢ типологиясы ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. МЕМЛЕКЕТТІҢ типологиясының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.Тарау МЕМЛЕКЕТТІҢ ФОРМАЛАРЫ
2.1. Мемлекеттік басқару формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2. Мемлекеттік құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3. Саяси режим ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Жалпы мемлекет деген қоғамды басқару, билік жүргізу функцияларын іс жүзіне асыратын арнайы адамдар тобынан құрылған саяси ұйым. Осыған байланысты мемлекеттің тарихи даму кезеңдеріне орай олардың өздеріне тән типтері қалыптасады.
Мемлекеттің мәні негізінде типологиямен тығыз байланысты. Мемлекет және құқық теориясында жалпы тарихтың жетістіктерін пайдалана отырып, мемлекеттің типологиясын екі мағынада түсіндіреді: Формациялық; Өркениеттік. Формациялық ұғым мағынасында мемлекеттердің типтері қоғамға тән экономикалық құрылысы бар, билік жүргізетін үстем тап мүддесіне қызмет ететін басқару күштер құралы рстінде танылды.
Формациялық типолгия негізінде марксистік ілімге тән марксизм-ленинизмнің саяси-құқықтық ілімі адамзат тарихыңда пайда болған мемлекеттердің типтерін қоғамдық-экономикалық формацияның дамып, тарихтың бір сатысынан бір сатысына көтерілуімен тығыз байланыстырып қарайды.
Формация өзгеріске ұшырағанда — мемлекеттің типі де соған сойкес келетін формалық мағынаны қабылдайды. Формациялық мағынада мемлекеттің тарихи типтері схема жүзінде былайша көрініс береді:
Алғашқы қауымдық құрылыс; Құл иленуші экономикалық формация; Феодалдық экономикалық формация; Буржуазиялық экономикалық формация; Социалистік экономикалық формация; Қоғамдық өзін-өзі басқару; Құл иеленуші типтегі мемлекет; Феодалдық типтегі мемлекет; Буржуазиялық типтегі мемлекет; Социалистік типтегі мемлекет. Мемлекеттің формациялық типтерінің негізін қоғамдық-экономикалық формацияның өндірістік қатынастарының жиынтығы (базисі) құрайды. Марксистік ілім бойынша қоғамдағы өндіргіш карама-қайшылықтар пайда болғанда әлеуметтік төңкеріс болып, жаңа қоғамдық-экономикалық формация пайда болады. Бұл процесс жаңа формацияға сәйкес келетін мемлекеттің типін калыптастырады.
Мемлекеттің мәні негізінде типологиямен тығыз байланысты. Мемлекет және құқық теориясында жалпы тарихтың жетістіктерін пайдалана отырып, мемлекеттің типологиясын екі мағынада түсіндіреді: Формациялық; Өркениеттік. Формациялық ұғым мағынасында мемлекеттердің типтері қоғамға тән экономикалық құрылысы бар, билік жүргізетін үстем тап мүддесіне қызмет ететін басқару күштер құралы рстінде танылды.
Формациялық типолгия негізінде марксистік ілімге тән марксизм-ленинизмнің саяси-құқықтық ілімі адамзат тарихыңда пайда болған мемлекеттердің типтерін қоғамдық-экономикалық формацияның дамып, тарихтың бір сатысынан бір сатысына көтерілуімен тығыз байланыстырып қарайды.
Формация өзгеріске ұшырағанда — мемлекеттің типі де соған сойкес келетін формалық мағынаны қабылдайды. Формациялық мағынада мемлекеттің тарихи типтері схема жүзінде былайша көрініс береді:
Алғашқы қауымдық құрылыс; Құл иленуші экономикалық формация; Феодалдық экономикалық формация; Буржуазиялық экономикалық формация; Социалистік экономикалық формация; Қоғамдық өзін-өзі басқару; Құл иеленуші типтегі мемлекет; Феодалдық типтегі мемлекет; Буржуазиялық типтегі мемлекет; Социалистік типтегі мемлекет. Мемлекеттің формациялық типтерінің негізін қоғамдық-экономикалық формацияның өндірістік қатынастарының жиынтығы (базисі) құрайды. Марксистік ілім бойынша қоғамдағы өндіргіш карама-қайшылықтар пайда болғанда әлеуметтік төңкеріс болып, жаңа қоғамдық-экономикалық формация пайда болады. Бұл процесс жаңа формацияға сәйкес келетін мемлекеттің типін калыптастырады.
1. Сапарғалиев Ғ., ИбраеваА. Мемлекет жөне құкықтеориясы. Алматы, 2003.
2. Проблемы теории государства и права. Москва, 2000 г.
3. Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. М., 1999
4. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясының проблемалары (оқу құралы). Түркістан: Қожа Ахмет Ясау атындағы Халықаралық Қазақ-түрік университеті, 2005 ж.
5. Жоламан Қ.Д., Мухтарова А.Қ., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық те-ориясы. Алматы, 1998.
6. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. Қарағанды, 2002.
7. Құдайбергенов УД. Теория государства и права. Алматы, 1999.
8. Шоқан Уәлиханов. Таңдамалы. Алматы, 1985.
9. Зиманов С.З. Общая теория права и ее место в системе правоведения. Алматы, 1982.
10. Матюшин Г.Н. У истоков человечества. М., 1982.
11. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М., 1999.
12. Гумпеловт Л. Общее учение о государстве.
13. Каутский К. Материалистеческое понимание истории. М-Л., 1931. 2-том.
2. Проблемы теории государства и права. Москва, 2000 г.
3. Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. М., 1999
4. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясының проблемалары (оқу құралы). Түркістан: Қожа Ахмет Ясау атындағы Халықаралық Қазақ-түрік университеті, 2005 ж.
5. Жоламан Қ.Д., Мухтарова А.Қ., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық те-ориясы. Алматы, 1998.
6. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. Қарағанды, 2002.
7. Құдайбергенов УД. Теория государства и права. Алматы, 1999.
8. Шоқан Уәлиханов. Таңдамалы. Алматы, 1985.
9. Зиманов С.З. Общая теория права и ее место в системе правоведения. Алматы, 1982.
10. Матюшин Г.Н. У истоков человечества. М., 1982.
11. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М., 1999.
12. Гумпеловт Л. Общее учение о государстве.
13. Каутский К. Материалистеческое понимание истории. М-Л., 1931. 2-том.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Тарау Мемлекеттің типологиясы
1.1. Мемлекеттің типологиясы
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Мемлекеттің типологиясының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.Тарау Мемлекеттің формалары
2.1. Мемлекеттік басқару
формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2.2. Мемлекеттік
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 41
2.3. Саяси
режим ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .58
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
Кіріспе
Жалпы мемлекет деген қоғамды басқару, билік жүргізу функцияларын іс
жүзіне асыратын арнайы адамдар тобынан құрылған саяси ұйым. Осыған
байланысты мемлекеттің тарихи даму кезеңдеріне орай олардың өздеріне тән
типтері қалыптасады.
Мемлекеттің мәні негізінде типологиямен тығыз байланысты. Мемлекет
және құқық теориясында жалпы тарихтың жетістіктерін пайдалана отырып,
мемлекеттің типологиясын екі мағынада түсіндіреді: Формациялық;
Өркениеттік. Формациялық ұғым мағынасында мемлекеттердің типтері қоғамға
тән экономикалық құрылысы бар, билік жүргізетін үстем тап мүддесіне қызмет
ететін басқару күштер құралы рстінде танылды.
Формациялық типолгия негізінде марксистік ілімге тән марксизм-
ленинизмнің саяси-құқықтық ілімі адамзат тарихыңда пайда болған
мемлекеттердің типтерін қоғамдық-экономикалық формацияның дамып, тарихтың
бір сатысынан бір сатысына көтерілуімен тығыз байланыстырып қарайды.
Формация өзгеріске ұшырағанда — мемлекеттің типі де соған сойкес
келетін формалық мағынаны қабылдайды. Формациялық мағынада мемлекеттің
тарихи типтері схема жүзінде былайша көрініс береді:
Алғашқы қауымдық құрылыс; Құл иленуші экономикалық формация;
Феодалдық экономикалық формация; Буржуазиялық экономикалық формация;
Социалистік экономикалық формация; Қоғамдық өзін-өзі басқару; Құл
иеленуші типтегі мемлекет; Феодалдық типтегі мемлекет; Буржуазиялық
типтегі мемлекет; Социалистік типтегі мемлекет. Мемлекеттің формациялық
типтерінің негізін қоғамдық-экономикалық формацияның өндірістік
қатынастарының жиынтығы (базисі) құрайды. Марксистік ілім бойынша қоғамдағы
өндіргіш карама-қайшылықтар пайда болғанда әлеуметтік төңкеріс болып, жаңа
қоғамдық-экономикалық формация пайда болады. Бұл процесс жаңа формацияға
сәйкес келетін мемлекеттің типін калыптастырады.
Қоғамның материалдық өндіргіш күштері өз дамуының белгілі саласында
сол кездегі өндірістік қатынастарға, немесе осы күнге дейін өздері солардың
ішіңде өркендеп келген өндірістік қатынастардың заңдық жағынан алғандағы
бейнесі ғана болып табылатын меншік қатынастарға қайшы келеді. Өндіргіш
күштердің даму нысандары болған бұл қатынастар енді олардың бұғауына
айналады. Сол кезде әлеуметтік революция заманы басталады, экономикалық
негіздің өзгеруімен бірге азды-көпті қысқа уақыт ішінде бүкіл орасан зор
қондырмада төңкеріс жасалады.
1.Тарау Мемлекеттің типологиясы
1.1. Мемлекеттің типологиясы ұғымы
Мемлекет деген қоғамды басқару, билік жүргізу функцияларын іс жүзіне
асыратын арнайы адамдар тобынан құрылған саяси ұйым. Осыған байланысты
мемлекеттің тарихи даму кезеңдеріне орай олардың өздеріне тән типтері
қалыптасады. Мемлекеттің мәні негізінде типологиямен тығыз байланысты.
Мемлекет және құқық теориясында жалпы тарихтың жетістіктерін пайдалана
отырып, мемлекеттің типологиясын екі мағынада түсіндіреді: 1.Формациялық;
2. Өркениеттік. Формациялық ұғым мағынасында мемлекеттердің типтері қоғамға
тән экономикалық құрылысы бар, билік жүргізетін үстем тап мүддесіне қызмет
ететін басқару күштер құралы рстінде танылды. Формациялық типолгия
негізінде марксистік ілімге тән марксизм-ленинизмнің саяси-құқықтық ілімі
адамзат тарихыңда пайда болған мемлекеттердің типтерін қоғамдық-
экономикалық формацияның дамып, тарихтың бір сатысынан бір сатысына
көтерілуімен тығыз байланыстырып қарайды.
Формация өзгеріске ұшырағанда — мемлекеттің типі де соған сойкес
келетін формалық мағынаны қабылдайды.
Формациялық мағынада мемлекеттің тарихи типтері былайша көрініс
береді:
Алғашқы қауымдық құрылыс
Құл иленуші экономикалық формация
Феодалдық экономикалық формация
Буржуазиялық экономикалық формация
Социалистік экономикалық формация
Қоғамдық өзін-өзі басқару
Құл иеленуші типтегі мемлекет
Феодалдық типтегі мемлекет
Буржуазиялық типтегі мемлекет
Социалистік типтегі мемлекет
Мемлекеттің формациялық типтерінің негізін қоғамдық-экономикалық
формацияның өндірістік қатынастарының жиынтығы (базисі) құрайды. Марксистік
ілім бойынша қоғамдағы өндіргіш карама-қайшылықтар пайда болғанда
әлеуметтік төңкеріс болып, жаңа қоғамдық-экономикалық формация пайда
болады.
Бұл процесс жаңа формацияға сәйкес келетін мемлекеттің типін
калыптастырады. К.Маркс өзінің формациялық ілімі туралы былай деп жазды:
Менің зерттеулерім мені мынадай нәтижеге жеткізді: праволық
қатынастарды, дәл сол сияқты мемлекеттердің формацияларын да өзінен-өзі де,
адам рухының жалпы дамуы дейтінінен де түсініп болмайды, керісінше, олар
материалдық өмірлік қатынастарға негізделеді... Осы өндірістік
катынастардың жиынтығы қоғамның экономикалық құрылымы, реалдық базисі болып
табылады, осыған келіп заңдылық және саяси қондырма орнайды.
Қоғамның материалдық өндіргіш күштері өз дамуының белгілі саласында
сол кездегі өндірістік қатынастарға, немесе осы күнге дейін өздері солардың
ішіңде өркендеп келген өндірістік қатынастардың заңдық жағынан алғандағы
бейнесі ғана болып табылатын меншік катынастарға қайшы келеді. Өндіргіш
күштердің даму нысандары болған бұл қатынастар енді олардың бұғауына
айналады.
Сол кезде әлеуметтік революция заманы басталады, экономикалық негіздің
өзгеруімен бірге азды-көпті кысқа уақыт ішінде бүкіл орасан зор қондырмада
төңкеріс жасалады. К.Маркстің ашқан бұл жаңалығын коммунистік идеология
құл иеленуші, феодалдық, буржуазиялық және социалистік мемлекеттер
типологиясын тек догматикалық қағида ұғымдарымен түсіндірді.
Құл иеленушілік типтердегі мемлекеттердің экономикалық негізін құл
иеленушілердің өңдірістік кұрал-жабдықтарға деісіі жеке меншігін құрайды,
ал сол өндірістік қатынастардан тікелсй құл иеленушілердің саяси билігі,
диктатурасы қалыптасады.
Біріншісі — қоғамның экономикалық негізі, екіншісі — імиси негізі.
Әлеуметтік негізін екі тап қалыптастырады: Құл иеленушілер және құлдар.
Феодалдық мемлекеттің экономикалық негізін феодал тап-і лрының жерге
деген жеке меншігі құрайды.
Саяси билік феодалдардың иелігінде. Осыған орай феодалдық базис
негізінде пайда болған мемлекеттердің барлығы феодалдық типтегі
мемлекеттердің қатарына жатады. Феодалдық мемлекеттер феодалдық өндірістік
қатынастарды қорғау үшін феодал таптарының саяси билігін жүргізетін басып-
жаншу машинасы ретінде ғана бағаланады. Басқа құндылықтарды таптық сипат
негізінде қадалайды.
Буржуазиялық мемлекет типінің экономикалық негізін буржуазия табының
өндірістік құрал жабдыққа деген меншігін құрса, саяси негізін буржуазияның
саяси билігін заңдастырады. Буржуазия мен пролетариат қоғамның әлеуметтік
негізін құрайды.
Маркстің саяси-құқықтық ілімі бойынша буржуазиялық мемлекет тарихтың
даму заңдылықтарымен социалистік мемлекетпен ауыстырылды. Бұл процесс
негізінде төңкеріс арқылы болады. Және ол барлық елдерде міндетті түрде
болатын құбылыс.
Социалистік типтегі мемлекеттің экономикалық негізін жұмысшы және
шаруалар табының өндірістік құрал-жабдықтарға меншігін құрайды, ал саяси
негізі пролетариат және шаруалар табының билігі ретінде бағаланды.
Социалистік мемлекет пролетариат диктатурасы ретінде пайда болып, дами келе
жалпы халықтык мемлекетке айналады.
Қоғамның басқарушы күші ретінде жұмысшы табының коммунистік партиясы
танылады. Социалистік мемлекеттің оған дейін пайда болған мемлекеттерге
қарағанда адамның әлеуметтік жағынан тиімді қорғалудың тетіктерін
(жұмыссыздыққа жол бермеу, ақысыз медициналық көмек, ақысыз білім алу,
т.б.) іс жүзіне асырады. Бұл прогрессивтік мағына. Сонымен қатар
социалистік мемлекетке бір меншіктің түріне, бір партияға шексіз монополия
беріледі, адам құқы аяққа тапталады, бір ғана идеология үстемдік етеді,
нилікті болу идеясы кабылданбайды және плюрализмге жол бермейді.
Халыққа қарсы күш қолдану және үркіту-қорқыту мемлекеттік саясаттың
негізгі құралдарына айналады.
Кеңестік социалистік мемлекет, алпауыт қызыл империя қанау мен
күштерді үш бағытта жүргізді.
Меншікке карсы жүргізген күштеу саясаты. Меншікті күшпен тартып алудың
нәтижесінде халық езгіден құтылған жоқ. Керісінше, адам партиялық
номенклатура билеген мемлекеттің шексіз езгісіне душар болды.
Мемлекет жеке адамға артық табыс табуға тыйым салды, тер төгіп төккен
жалақысы-ның 36% ғана иемделінді, қалғандары мемлекеттің қалтасына түсіп
отырды.
Өмірдің барлық саласына мемлекеттік көлемде жоспар құру (түйме
жасаудан, космос корабіліне дейін) және бәсекелестікті жою саясаты
мемлекеттік мәні бар идеология ретінде танылады.
Жеке адамға қарсы күш қолдану, адам құқын аяққа тап-тайды, еркін пікір
білдіруге қатаң түрде тыйым салады.
Оның барлық қимыл-әрекеттері мемлекет тарапынан бақылауға алынады.
Социалистік мемлекет жеке адамды қақпанда ұстайды. Соның нәтижесінде тек
қана 1919 жылы 1 миллион 114 мың қазақ кұрбандықка ұшырады, меншікті тартып
алудың салдарынан 1930—32 жылдары, қолдан жасалған этноцидтен үш миллионға
жуық қазақ қырылды, 75 мың бетке ұстар перзенттеріміз қуғын-сүргінге ұшырап
түрмелерде қаза тапты, оның 22 мыңы атылды. Бұл социалистік типтегі
мемлекеттің қазақ жеріндегі көрінісі. Жалпы алып карағанда мемлекеттердін
формациялық типологиясы барлык халықтар мен қоғамға әмбебаптық әдістеме
бола алмайды.
Соған байланысты типологияның түрлерін өркениеттік мағана сипатымен
түсіндіру бар. Мысалы, А.Тоинби қоғам мен мемлекеттердің типологиясының
негіздерін анықтауда тек экономикалық қатынастарды ескеріп кана қоймай,
сонымен қатар мәдени, діни факторларды ескеру кажет екенін дәлелдейді.
Ол дүниежүзілік тарихта 21 астам өркениет қалыптасқанын атап көрсетті.
Мысалы, египет, қытай, араб, мексика, православия, иран, сирия, батыстык,
мая, инкілер, ацтектер т.б., өркениеттер. Зерттеуші О.Шпенглер 8
өркениеттік дамумен шектеледі.
А.Тоинбидің пікірінше, мемлекеттер пайда болғаннан кейін өзінің биік
даму, өркендеп өсу шыңына жеткеннен кейін, міндетті түрде күйрейді осылай
даму арқылы мәңгілік айналым болып тұрады. Өркениеттік типология негізінде
мемлекеттердің барлығын бір-біріне ұксас даму сатыларынан етеді деген
тезисті жоққа шығарып, дүниені біртұтастық ұғым ретінде қарайды, ал
мемлекеттер мен халықтардыңтарихқа қосқан мәдени үлестерін бүкіл адамзаттың
жетістігі деп бағалайды. Сонымен қатар өркениеттік типологияда
технологиялық бағыт дамып келе жатыр.
Бұл тұжырымдама бойынша мемлекеттердің типтерінің деңгейі қоғамдағы
ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерімен сарапталады.
Жоғарғы технологияны еңгізу мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық
деңгейін халықтың әл-ауқатының жақсаруына мүмкіндіктер туғызады. XVII
ғасырда ойшыл Кристофор Келлер (Целлариус) мемлеке-тердің типологиялық даму
сатыларын ежелгі, орта және жаңа даму сатыларын үш дәуірге бөліп, олардың
даму заңдылықтарын зерттеу қажеттілігін дәлелдеді. Орта ғасырда мемлекеттің
қалыптасуы, билік ету діни ағымдардың ықпалымен қалыптасып, діни мағынадағы
сипатқа ұласты.
Жаңа заманда мемлекетті бірігу одақ ұғымдарымен байланыстырып
таныды. Мысалы, Гуго Горций мемлекетке: Мемлекет деген еркін адамдардың
құқықтарын қорғау және жалпы пайда үшін құрылған, — жетілдірілген одағы
деп аныктама берсе, Иммануил Кант: Мемлекет — көп адамдардың құқықтық
заңдармен бірігуі — деген тұжырымды ұсынды. Заң ғылымында мемлекеттерді
типке бөліп зерттеу арқылы олардың даму процесін, деңгейін, өркениеттің
мазмұнын тануға болады.
Теорияда қабылданған мемлекеттердің аталмыш типологиясында номадизм
қалыптастырған мемлекеттік құрылым таса қалып қалғанын атап кеткен жен.
Негізінде евоцентристік көзқараста болған А. Тоинби, О.Шпенглер және
Ресей зерттеушілері көшпенділерді жабайы орда ретінде бағалады, олар
қалыптастырған мемлекеттік жүйені жалпы мемлекет типологиясына, дәстүрлі
стандарттық қалыпқа сыймайтын, өркениетке жат, үнемі инерциялық санат
билеген және ретсіздік жайлаған тобыр екені ағыл-тегіл болып суреттеліңді.
Себебі, Қазақтардың қоғамдык қатынастарын қате баяндау оларды тек
қана шалағай зерттеулерімен ғана түсіндірілмейді, сонымен қатар
буржуазиялық авторлардың аз болмаса да ғылыми әдістеме-лерінің терістігінен
болған.
Олар қоғамдық кұбылыстарды танудың ғылыми әдісін меңгермей, ең дегеңде
адал ниетпен байқағандарын жазып алды. Оларға қоғамдық өмір құбылыстарын
басқаратын зандар белгісіз болып қала берді. Сонда көшпенділердің
мемлекеті ғылыми жағынан алып қарағанда типологияның кандай түріне кіруі
қажет? Көшпенділердің тарихын мол зерттеген Е.И.Кычанов, біз көшпенділер
мемлекеті туралы жазамыз, бірақ жеке алып қарағанда, көшпенділердің
мемлекетінің бұрын болғанын осы күнге дейін дәлелдеп келеміз, — деп жазды.
Н.Масанов көшпенділердін жалпы қоғамдық экономикалык формация типологиясына
мүлдем сай келмейтін мемлекеттік дамуы болғанын тілге тиек ете келе олардың
коғамдық-саяси кұқықтық дамуын әмбебаптық аграрлық цивилизация деген
теориямен байланыстырады. Шын мәнінде назар аударарлық пікір.
Көшпенділер мемлекетінің мәртебесі типологиясы көрсетілмеген. Біздің
ойымызша көшпелі қазақ өркениетінің эволюциялық дамуы Батыс
Европа халықтарының тарихынан мүлдем ерекше және далалық салт-санаға
еш уақытта базис, қондырма ұғымдары формула, қағида ретінде жүрмейді.
Көшпелі өмірдің ең негізгі ерекшеліктері жеке адамның мінез-құлқының
моральдық талаптарын асқақтату...ұят, ар-этностың рухы, баға жетпейтін
құндылығы, әлеумет тыныс-тіршілігінің өзегі болып табылады.
Ал, материалдық дәреже, байлық руханият пен даналықты, жалпы өнерді
қамтамасыз ету жолында пайдаланатын зат, нәрселер ретінде қабылданған.
Осыған байланысты казақ мемлекеті типологиясының мағынасы мен мәніне
баға беретін болсақ оның билік жүргізу формасы алғашкы қауымдық құрылыстың
ыдырауының ең соңғы кезеңінде қалыптасқан әскери демократия сатысы мен
мазмұнына дәлме-дәл сәйкес келетін құрылым.
Бұл кезеңде рулық кұрылымның дәстүрлері жаңа қалыптасып келе жатқан
мемлекеттің нышандарымен бір қайнасып жатады.
Мемлекет пайда болғаннан кейін саяси билік жүргізу қажеттігі
туыңдайды. Осыған байланысты қоғамда басқару, билік жүргізу арнайы
мамандандырылған адамдардың топтарын қалыптастырады, олардың атқаратын
қызметтері айқындалып, салаларға бөлінеді, кәсіби дәрежеге көтеріледі.
Мемлекеттік билікті ұйымдастыру, халықты басқару үлкен өнер. Осыған
байланысты қоғамда мемлекеттің арнайы тетіктері қалыптасады. Механизмнің
көлемі, құрылымы, таптық сипаттары, атқаратын қызметтері мемлекеттің тарихи
типтеріне байланысты болып ұйымдастырылады.
Мемлекеттің механизмі (аппараты) дегеніміз билік жүргізу және
мемлекеттің міндеттерін, функцияларын іс жузіне асыру ушін кәсіби дайындық
негізінде қурылган органдардың жүйесі.
Мемлекеттің құрамдас бөлігін мемлекеттік органдар құрайды. Мемлекеттік
органдар дегеніміз мемлекет механизмінің құрамдас бөлігіретінде құқықтық
негізде басқару, билік жүргізу мақсатында құрылған жүйе.
Мемлекеттік органдардың өзіне тән ерекшеліктері болады.
1. Мемлекеттік орган өмір қажеттілігіне байланысты, құқықтық негізде
арнайы функцияларды атқару үшін құрылады.
2. Мемлекеттің басқа органдармен тығыз байланыста қызметін іс жүзіне
асырады.
3. Билік жүргізу барысында күш қолдануға құзыры бар.
4. Мемлекеттік орган — мемлекеттің функцияларын, саясатын іске
асыратын мекеме.
5. Мемлекеттік орган арнайы дайындықтан өткен, колдарында билік
жүргізу құқы бар арнайы адамдардың тобы.
6. Құрылған органдар зандылық негізінде қызмет атқарады.
7. Мемлекеттік орган материалдық база және қаржымен қамтамасыз
етіледі.
Президентінің Қазақстан-2030. Жолдауында мемлекеттік аппаратты
жақсарту және оның тиімділігін арттырудың жеті принциптері белгіленген:
1. Неғұрлым маңызды бірнеше функцияларды ғана орындауға жұмылған ықшам
әрі кәсіпқой Үкімет.
2.Стратегиялар негізіңдегі іс-қимыл бағдарламалары бойынша атқарылатын
жұмыс.
3. Нақтылы жолға қойылған ведомствоаралық үйлестіру.
4. Министрлердің өкілеттіктері мен жауапкершіліктерін, іс-шаралардың
есептілігін және олардың қызметіне стратегиялық бақылауды арттыру.
5. Министрліктердің ішіңде, орталықтан аймақтарға және мемлекеттен
жекеше секторға қарай орталыққа тәуелділікті жою.
6. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы батыл да ымырасыз күрес.
7. Кадрларды жалдау, даярлау және жоғарылату жүйелерін жақсарту.
1.2. Мемлекеттің типологиясының түрлері
Мемлекет және құқық теориясында жалпы тарихтың жетістіктерін пайдалана
отырып, мемлекеттің типологиясын екі мағынада түсіндіреді:
1 .Формациялық; 2. Өркениеттік.
Формациялық ұғым мағынасында мемлекеттердің типтері қоғамға тән
экономикалық құрылысы бар, билік жүргізетін үстем тап мүддесіне қызмет
ететін басқару күштер құралы рстінде танылды.
Формациялық типолгия негізінде марксистік ілімге тән марксизм-
ленинизмнің саяси-құқықтық ілімі адамзат тарихыңда пайда болған
мемлекеттердің типтерін қоғамдық-экономикалық формацияның дамып, тарихтың
бір сатысынан бір сатысына көтерілуімен тығыз байланыстырып қарайды.
Формация өзгеріске ұшырағанда — мемлекеттің типі де соған сойкес
келетін формалық мағынаны қабылдайды. Формациялық мағынада мемлекеттің
тарихи типтері тізбе жүзінде былайша көрініс береді:
1. Алғашқы қауымдық құрылыс
2. Құл иленуші экономикалық формация
3. Феодалдық экономикалық формация
4. Буржуазиялық экономикалық формация
5. Социалистік экономикалық формация
6. Қоғамдық өзін-өзі басқару
7. Құл иеленуші типтегі мемлекет
8. Феодалдық типтегі мемлекет
9. Буржуазиялық типтегі мемлекет
10. Социалистік типтегі мемлекет
Мемлекеттің формациялық типтерінің негізін қоғамдық-экономикалық
формацияның өндірістік қатынастарының жиынтығы құрайды.
Марксистік ілім бойынша қоғамдағы өндіргіш карама-қайшылықтар пайда
болғанда әлеуметтік төңкеріс болып, жаңа қоғамдық-экономикалық формация
пайда болады. Бұл процесс жаңа формацияға сәйкес келетін мемлекеттің типін
калыптастырады.
К.Маркс өзінің формациялық ілімі туралы былай деп жазды: Менің
зерттеулерім мені мынадай нәтижеге жеткізді: праволық (құқықтық - С.Ө.)
қатынастарды, дәл сол сияқты мемлекеттердің формацияларын да өзінен-өзі де,
адам рухының жалпы дамуы дейтінінен де түсініп болмайды, керісінше, олар
материалдық өмірлік қатынастарға негізделеді...
Осы өндірістік катынастардың жиынтығы қоғамның экономикалық құрылымы,
реалдық базисі болып табылады, осыған келіп заңдылық және саяси қондырма
орнайды.
Қоғамның материалдық өндіргіш күштері өз дамуының белгілі саласында
сол кездегі өндірістік қатынастарға, немесе осы күнге дейін өздері солардың
ішіңде өркендеп келген өндірістік қатынастардың заңдық жағынан алғандағы
бейнесі ғана болып табылатын меншік катынастарға қайшы келеді.
Өндіргіш күштердің даму нысандары болған бұл қатынастар енді олардың
бұғауына айналады. Сол кезде әлеуметтік революция заманы басталады,
экономикалық негіздің өзгеруімен бірге азды-көпті кысқа уақыт ішінде бүкіл
орасан зор қондырмада төңкеріс жасалады.
К.Маркстің ашқан бұл жаңалығын коммунистік идеология құл иеленуші,
феодалдық, буржуазиялық және социалистік мемлекеттер типологиясын тек
догматикалық қағида ұғымдарымен түсіндірді.
Құл иеленушілік типтердегі мемлекеттердің экономикалық негізін құл
иеленушілердің өңдірістік кұрал-жабдықтарға деісіі жеке меншігін құрайды,
ал сол өндірістік қатынастардан тікелсй құл иеленушілердің саяси билігі,
диктатурасы қалыптасады.
Біріншісі — қоғамның экономикалық негізі, екіншісі — саяси негізі.
Әлеуметтік негізін екі тап қалыптастырады: Құл иеленушілер және
құлдар.
Феодаддық мемлекеттің экономикалық негізін феодал таптарының жерге
деген жеке меншігі құрайды. Саяси билік феодалдардың иелігінде. Осыған орай
феодалдық базис негізінде пайда болған мемлекеттердің барлығы феодалдық
типтегі мемлекеттердің қатарына жатады.
Феодалдық мемлекеттер феодалдық өндірістік қатынастарды қорғау үшін
феодал таптарының саяси билігін жүргізетін басып-жаншу машинасы ретінде
ғана бағаланады. Басқа құндылықтарды таптық сипат негізінде қадалайды.
Буржуазиялық мемлекет типінің экономикалық негізін буржуазия табының
өндірістік құрал жабдыққа деген меншігін құрса, саяси негізін буржуазияның
саяси билігін заңдастырады.
Буржуазия мен пролетариат қоғамның әлеуметтік негізін құрайды.
Маркстің саяси-құқықтық ілімі бойынша буржуазиялық мемлекет тарихтың даму
заңдылықтарымен социалистік мемлекетпен ауыстырылды.
Бұл процесс негізінде төңкеріс арқылы болады. Және ол барлық елдерде
міндетті түрде болатын құбылыс.
Социалистік типтегі мемлекеттің экономикалық негізін жұмысшы және
шаруалар табының өндірістік құрал-жабдықтарға меншігін құрайды, ал саяси
негізі пролетариат және шаруалар табының билігі ретінде бағаланды.
Социалистік мемлекет пролетариат диктатурасы ретінде пайда болып, дами
келе жалпы халықтык мемлекетке айналады. Қоғамның басқарушы күші ретінде
жұмысшы табының коммунистік партиясы танылады.
Социалистік мемлекеттің оған дейін пайда болған мемлекеттерге
қарағанда адамның әлеуметтік жағынан тиімді қорғалудың тетіктерін
(жұмыссыздыққа жол бермеу, ақысыз медициналық көмек, ақысыз білім алу,
т.б.) іс жүзіне асырады. Бұл прогрессивтік мағына.
Сонымен қатар социалистік мемлекетке бір меншіктің түріне, бір
партияға шексіз монополия беріледі, адам құқы аяққа тапталады, бір ғана
идеология үстемдік етеді, нилікті болу идеясы кабылданбайды және
плюрализмге жол бермейді.
Халыққа қарсы күш қолдану және үркіту-қорқыту мемлекеттік саясаттың
негізгі құралдарына айналады.
Кеңестік социалистік мемлекет, алпауыт қызыл империя қанау мен
күштерді үш бағытта жүргізді.
1. Меншікке қарсы жүргізген күштеу саясаты. Меншікті күшпен тартып
алудың нәтижесінде халық езгіден құтылған жоқ. Керісінше, адам партиялық
номенклатура билеген мемлекеттің шексіз езгісіне душар болды. Мемлекет жеке
адамға артық табыс табуға тыйым салды, тер төгіп төккен жалақысы-ның 36%
ғана иемделінді, қалғандары мемлекеттің қалтасына түсіп отырды.
2. Өмірдің барлық саласына мемлекеттік көлемде жоспар құру (түйме
жасаудан, космос корабіліне дейін) және бәсекелестікті жою саясаты
мемлекеттік мәні бар идеология ретінде танылады.
3. Жеке адамға қарсы күш қолдану, адам құқын аяққа тап-тайды, еркін
пікір білдіруге қатаң түрде тыйым салады. Оның барлық қимыл-әрекеттері
мемлекет тарапынан бақылауға алынады.
Социалистік мемлекет жеке адамды қақпанда ұстайды. Соның нәтижесінде
тек қана 1919 жылы 1 миллион 114 мың қазақ кұрбандықка ұшырады,1 меншікті
тартып алудың салдарынан 1930—32 жылдары, қолдан жасалған этноцидтен үш
миллионға жуық қазақ қырылды, 75 мың бетке ұстар перзенттеріміз қуғын-
сүргінге ұшырап түрмелерде қаза тапты, оның 22 мыңы атылды. Бұл социалистік
типтегі мемлекеттің қазақ жеріндегі көрінісі.
Жалпы алып карағанда мемлекеттердін формациялық типологиясы барлық
халықтар мен қоғамға әмбебаптық әдістеме бола алмайды. Соған байланысты
типологияның түрлерін өркениеттік мағана сипатымен түсіндіру бар.
Мысалы, А.Тоинби қоғам мен мемлекеттердің типологиясының негіздерін
анықтауда тек экономикалық қатынастарды ескеріп кана қоймай, сонымен қатар
мәдени, діни факторларды ескеру кажет екенін дәлелдейді.
Ол дүниежүзілік тарихта 21 астам өркениет қалыптасқанын атап көрсетті.
Мысалы, египет, қытай, араб, мексика, православия, иран, сирия, батыстык,
мая, инкілер, ацтектер т.б., өркениеттер. Ал, зерттеуші О.Шпенглер 8
өркениеттік дамумен шектеледі. А.Тоинбидің пікірінше, мемлекеттер пайда
болғаннан кейін өзінің биік даму, өркендеп есу шыңына жеткеннен кейін,
міндетті түрде күйрейді осылай даму арқылы мәңгілік айналым болып тұрады.
Өркениеттік типология негізінде мемлекеттердің барлығын бір-біріне
ұксас даму сатыларынан етеді деген тезисті жоққа шығарып, дүниені
біртұтастық ұғым ретінде қарайды, ал мемлекеттер мен халықтардыңтарихқа
қосқан мәдени үлестерін бүкіл адамзаттың жетістігі деп бағалайды. Сонымен
қатар өркениеттік типологияда технологиялық бағыт дамып келе жатыр.
Бұл тұжырымдама бойынша мемлекеттердің типтерінің деңгейі қоғамдағы
ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерімен сарапталады.
Жоғарғы технологияны енгізу мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық
деңгейін халықтың әл-ауқатының жақсаруына мүмкіндіктер туғызады.
XVII ғасырда ойшыл Кристофор Келлер (Целлариус) мемлеке-тердің
типологиялық даму сатыларын ежелгі, орта және жаңа даму сатыларын үш
дәуірге бөліп, олардың даму заңдылықтарын зерттеу қажеттілігін дәлелдеді.
Орта ғасырда мемлекеттің қалыптасуы, билік ету діни ағымдардың
ықпалымен қалыптасып, діни мағынадағы сипатқа ұласты. Жаңа заманда
мемлекетті бірігу одақ ұғымдарымен байланыстырып таныды. Мысалы, Гуго
Горций мемлекетке: Мемлекет деген еркін адамдардың құқықтарын қорғау және
жалпы пайда үшін құрылған, — жетілдірілген одағы деп аныктама берсе,
Иммануил Кант: Мемлекет — көп адамдардың құқықтық заңдармен бірігуі —
деген тұжырымды ұсынды. Заң ғылымында мемлекеттерді типке бөліп зерттеу
арқылы олардың даму процесін, деңгейін, өркениеттің мазмұнын тануға болады.
Теорияда қабылданған мемлекеттердің аталмыш типологиясында номадизм
қалыптастырған мемлекеттік құрылым таса қалып қалғанын атап кеткен жөн.
Негізінде евоцентристік көзқараста болған А. Тоинби, О.Шпенглер және
Ресей зерттеу-шілері көшпенділерді жабайы орда ретінде бағалады, олар
қалыптастырған мемлекеттік жүйені жалпы мемлекет типологиясына, дәстүрлі
стандарттық қалыпқа сыймайтын, өркениетке жат, үнемі инерциялық санат
билеген және ретсіздік жайлаған тобыр екені ағыл-тегіл болып суреттеліңді.
Себебі, Қазақтардың қоғамдық қатынастарын қате баяндау оларды тек
қана шалағай зерттеулерімен ғана түсіндірілмейді, сонымен қатар
буржуазиялық авторлардың аз болмаса да ғылыми әдістеме-лерінің терістігінен
болған.
Олар қоғамдық кұбылыстарды танудың ғылыми әдісін меңгермей, ең дегеңде
адал ниетпен байқағандарын жазып алды. Оларға қоғамдық өмір құбылыстарын
басқаратын зандар белгісіз болып қала берді. Сонда көшпенділердің
мемлекеті ғылыми жағынан алып қарағанда типологияның кандай түріне кіруі
қажет?
Көшпенділердің тарихын мол зерттеген Е.И.Кычанов, біз көшпенділер
мемлекеті туралы жазамыз, бірақ жеке алып қарағанда, көшпенділердің
мемлекетінің бұрын болғанын осы күнге дейін дәлелдеп келеміз, — деп жазды.
Н.Масанов көшпенділердін жалпы қоғамдық экономикалык формация типологиясына
мүлдем сай келмейтін мемлекеттік дамуы болғанын тілге тиек ете келе олардың
коғамдық-саяси кұқықтық дамуын әмбебаптық аграрлық цивилизация деген
теориямен байланыстырады.
Шын мәнінде назар аударарлық пікір. Бірақ, көшпенділер мемлекетінің
мәртебесі типологиясы көрсетілмеген.
Біздің ойымызша көшпелі қазақ өркениетінің эволюциялық дамуы Батыс
Европа халықтарының тарихынан мүлдем ерекше және далалық салт-санаға еш
уақытта базис, қондырма ұғымдары формула, қағида ретінде жүрмейді.
Көшпелі өмірдің ең негізгі ерекшеліктері жеке адамның мінез-құлқының
моральдық талаптарын асқақтату...ұят, ар-этностың рухы, баға жетпейтін
құндылығы, әлеумет тыныс-тіршілігінің өзегі болып табылады.
Ал, материалдық дәреже, байлық руханият пен даналықты, жалпы өнерді
қамтамасыз ету жолында пайдаланатын зат, нәрселер ретінде қабылданған.
Мемлекеттік механизмінің құрылымы басқарудың бір-бірімен тығыз
байланыстағы жүйесі.
Олардың тиімді қызмет атқаруынан жалпы мемлекеттің барлық тыныс-
тіршілігі толыққанды дәрежеде жұмыс корпорациясына айналады. Қазақстан
Республикасында мемлекеттік механизмінің құрылымы өркениетті елдердің озық
тәжрибелерін пайдалана отырып, өтпелі кезеңнің ерекшеліктерімен саяси,
ұлттық жағдайларға байланысты қалыптасып, құрылды.
Осыған байланысты мемлекеттік тетіктің кұрамында президент ерекше орын
алады. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент Мемлекет
басшысы және қарулы күштердін Бас қолбасшысы болып саналады және халык пен
мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және
азамат құқыктары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі. Қазақстан
Республикасының Президенті республика азаматтарының тікелей қатысуымен,
сайлау арқылы жеті жыл мерізім-ге сайланады.
Президент болып жасы қырыққа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген
және Республика аумағында он бес жыддан кем тұрмаған Казақстанның азаматы
сайлана алады. Конституция бойынша Қазақстан Республикасының Президенті
ешкімге есеп бермейді және ешқандай мемлекеттік органдарға тәуелді емес.
Оның лауазымының саяси сипаты басым, ішкі және сыртқы саясаттың бағытын
айқындайды.
Президент Парламенттің келісімімен өзі ұсынған Премьер-Министрді және
Премьер-Министрдің ұсынысымен Үкімет мүшелерін тағайындайды және
қызметтерінен босатады.
Парламент Сенатының келісімімен Бас Прокурорды, Ұлттық қауіпсіздік
комитетінің Төрағасын тағайындайды және босатады. Президенттің қажет болған
жағдайларда Республика аумағында, жеке аймақтарына төтенше және әскери
жағдай енгізуге құкы бар.
Өтпелі дәуірдің ерекшеліктері Президентті қызметінен кетіруді де
күрделендірді. Қазақстан Республикасының Конституциясының 47-бабы бойынша
Президент халық алдында тек мемлекетке опасыздық жасағаны үшін жауап береді
және Парламентке оны кетіру құқын берген. Кетіру үшін
біріншіден, Президентке айып тағу және таққан айыпты тексеру үшін
Мәжіліс депутаттарының жалпы санының үштен бірінің бастамасы бойынша
депутаттардың көпшілігінің дауыс беруімен кабылдануы мүмкін,
екіншіден, тағылған айыпты тексеру Сенатқа жүктеледі, оның
қорытындылары Сенаттың отырысында жалпы санының көпшілік даусымен бекітіп,
Парламен Палаталарының бірлескен отырысына шешім қабылдауға береді.
Үшіншіден, түпкілікті шешім қабылдау Жоғарғы Соттың айып тағылудың
негізділігі туралы, және
төртіншіден, Конституциялық Кеңестің белгіленген конституциялық
рәсімдердің сақталғаны туралы берген қорытындылары болған жағдайда
Парламент Палаталарының бірлескен отырысында әр Палата депутаттарының
кемінде төрттен үш дауыс көпшілік берумен қабылданады.
Заң шығару және өкілетті органдар. Конституцияның 49-бабы бойынша
Қазақстан Республикасының Парламенті көпшілік заң шығару қызметін жүзеге
асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы болып табылады. Парламент
Сенат және Мәжілістен тұрады.
Көптеген мемлекеттерде Парламент ең жоғары орган болып табылады, оның
қүзыры барлық салаға билік жүргізуде кеңейтілген. Қазақстан Республикасында
Парламенттің Конституциялық мәртебесі негізінде заң шығарумен шектелген,
оның бақылау, тексеру құқы жоқ.
Мысалы, мемлекеттік маңызы зор істер бойынша парламенттік тергеу
жүргізе алмайды, зандардың орындалуын бақылау құқы жоқ. Бұл
рационализацияланған парламент теориясына үндес.
Мәжіліс депутаттары Қазақстан аумағында құрылған аумактың округтерден
тең және төте сайлау құқы арқылы сайланады.
Сенат депутаттары жанама сайлау құқы арқылы калыптасады. Яғни, әр
облыстың, Қазақстан Республикасының астанасы және республикалық маңызы бар
қалаларының маслихаттары екі депутаттан сайлайды. Сенат төрағасының
кандидатурасын Қазақстан Республикасының Президенті ұсынады, ал Мәжіліс
спикерінің кандидатурасын депутаттар сайлау құқына ие. Тұңғыш рет
Парламенттің мәжіліс атауын ұсынған ірі қайраткер, реформатор, және 1911
жылы тұңғыш Конституцияның жобасын жазған Барлыбек Сыртанов болды.
Атқарушы органдар. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша
атқарушы билікті Үкімет іс жүзіне асырады.
Үкімет алқалы орган ретінде құрылады және Казақстан Республикасы
аумағында атқарушы-орыңдаушы билікті іс жүзіне асырады. Оның негізгі
функциясы - басқару.
Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы Конституциялық занның
талаптары бойынша Үкіметті Президент құрады. Оның кұрамына Премьер-Министр,
оның орынбасарлары және министрлер кіреді. Қазақстан Республикасының
Үкіметі Конституциясының 66-бабы бойынша:
1. Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық стратегиясының, оның қорғаныс
қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі
бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
2. Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті
үсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді;
3. Мәжіліске заң жобаларын енгізеді және зандардың орындалуын қамтамасыз
етеді;
4. Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;
5. Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөнінде шара-лар әзірлейді;
6. Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, өзге де орталық және
жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылық жасайды;
7. Республиканың министрліктері, мемлекеттік комитеттері, өзге де орталық
және жергілікті атқарушы органдары актілерінің қолданылуын толық не бір
бөлігінде жояды, немесе токтата тұрады;
8. Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың басшыларын
кызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
9. Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен озіне жүктелген
өзге де қызметтерді орындайды.
Сот билігі. Сот билігі билікті болу теориясының негізінде жеке, дербес
орган болып табылады.
Сот билігінің негізгі функциясы Қазақстан Республикасы аумағында
әділсотты жузеге асыру болып табылады және бұл қызметте судьялар ешкімге
тәуелді емес, тек ғана Конституцияға және заңға бағынады.
Конституция бойынша Казақстан Республикасының Жорғы Сотының Тәрағасын,
Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесінің негізінде Президенттің ұсынуымен Сенат
сайлайды. Ал, облыстық және аудандық судьялар Жоғарғы Сот Кеңесінің
кепілдемесі бойынша Республика Президенті жыл кеспей тағайындайды.
Сот билігін іс жүзінде асырудың басқа мемлекеттік органдардың
кызметіне қарағанда өзіне тән ерекшеліктері бар:
1. Істі қарау заң бекітетін процессуалдық форма шеңберінде
жүргізіледі.
2. Судьялар тек Конституцияға және заңға бағынады, қаралатын іс
бойынша ешкімге тәуелді емес.
3. Барлық (азаматтық, кылмыстық) істерді қарау жарыссөз түрде өтеді.
4. Іс қарау ашық түрде жүргізіледі. Жабық іс қарау аса кажет жағдайда
болуы мүмкін.
5. Судьялардың шығарған үкімдері мен шешімдерін тек ғана жоғарғы
сатыдағы соттар әзгерте алады. Басқа органдарда ондай құзыр жоқ.
Қазіргі өтпелі кезенде сот органдарының алдында әлі де шешілмеген
міндеттер тұр.
Атап айтқанда адам құқықтарының тиімді қорғалуы, процессуалдық құқық
нормаларының бұрмалауына жол бермеу және заңды бұзумен алынған дәлелдерді
жоққа шығарып, айып тағылған адамды жауапкершіліктен мүлдем босату.
Екіншіден, судьялардың мәдениетін арттыру.
Үшіншіден, заң нормаларын бұзған судьяларды қатаң жауапқа тарту, қажет
болған жағдайда лезде орындарынан босату.
Төртіншіден, болашақта істі, алқалык құрамыңда қарауды енгізу қажеттілігі.
Конституциялық Кеңес. Қазақстан Республикасы мемлекеттің тетіктерінде
ерекше орын алады.
Мемлекеттік орган ретіңде оның негізгі міндеттеріне Конституция
бекіткен мынандай қызмет жүктеледі:
1. Республика Президентін, Парламент депутаттарын сайлау және
референдумның дұрыс екендігін шешеді.
2. Парламент қабылдаған зандарды Президент қол қойғанға дейін оның
мазмұнын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін карайды.
3. Халықаралық шарттарды Парламент ратификацияланғанға дейін олардың
Конституцияға сәйкестігін қарайды.
4. Конституциялық нормаларға ресми түрде түсініктеме береді.
5. Мемлекет басшысының құзыры мерзімінен бұрын тоқтатылған жағдайда
корытынды береді.
Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жыл
мерзімге белгіленеді.
Конституциялық Кеңестің төрағасын және екі мүшесін Президент
тағайындаса, екі мүшесін Парламент Сенатының Төрағасы, ал қалған екеуін
мәжілістің Төрағасы өз шешімдерімен тағайыңдайды. Конституциялык Кеңестің
жартысы әр үш жыл сайын жаңартылып отырады.
Прокуратура органдары. Қазақстан Республикасы аумағында зандардың
Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік
құкықтық актілердін катаң сақталуын және бұлжытпай орындалуын қадағалайтын
орган.
Прокуратура өзінің құзырын жергілікті органдардың ешқайсысына бағынбай
атқарады және сот процесіңде мемлекет мүддесін білдіреді.
Қазақстан Республикасының Бас прокуроры өзінің қызметі туралы тек
Президент алдыңда ғана есеп береді.
Аудандық, облыстық прокурорлар бір жүйені құрайды және Бас прокурорға
ғана бағынады.
Мемлекеттің шығу белгісіне оның өзі жатады:
а) қоғамдық құбылыс;
б) саяси құбылыс;
в) жүйе ретінде, яғни тұтастығы, өзінің бөліктері мен белгілі мақсатты
шешуге бағытталған құрамдарының барлығы.
Тұтасымен мемлекеттің түсініктемелі сипатын екі бағытта өткізуге
болады:
а) жоғарыдан төмен - мемлекеттің қоғамдық-ру құрылымындағы билік
органдарынан өзгешелігі;
б) көлденең - Мемлекеттің қоғамдағы басқа саяси ұйымдардан
өзгешелігі.
Алғашқы қауымдық қоғамнан билік органдарынан мемлекетті мыналар айырып
тұрады:
- биліктің көпшілік белгісі. Жалпы көпшілік, яғни қоғамдық, әрбір
билік болады, бірақ бұл кезде бұл атауға арнайы мән беріледі нақтысында,
мемлекет субъект ретінде, билікті өз объектісінен (қоғамнан) жеке
функциянальды алып жүруші, одан бөлінген (билік субъект - объект
принциптері негізінде ұйымдастырылған. Бұл кез өзінің барлығын
профессиональды мемлекеттік аппараттың барлығына байланысты көрінеді.
Алғашқы қауымдық қоғамның билік органдары өзін-өзі басқару принципінде
ұйымдастырылған және қоғамның өз ішінде тұрғандай көрінген, яғни
субъектілер мен билік объектілері сәйкес келген (толығымен не жекелеген).
Ф.Энгельс айтқандай ру старшинасы қоғамдық ішінде тұр, ал монархтар және
басқа мемлекеттік қайраткерлер еріксіз бірдеңенің оның сыртында және соның
үстінде деп ойлауға тырысқан. Сонымен мемлекеттің негізгі бір
принциптеріне жататындар, көпшілік биліктің аппараты болып табылады.
Мемлекет осы белгісі жағынан көпшілік биліктің саяси ұйымы ретінде
сипатталады.
- рулық қоғамда адамдар өздерін-өздері басқарған. Қандыс туысқандық
белгілері арқылы біріккен. Мемлекеттік-ұйымдасқан қоғамда тікелей
басқарылады және әлеуметтік процесстер ұйымдастырылады, ол белгілі
(мемлшекеттк) аумақтарда өтеді: адамдар мемлекеттік биліктің, тұтасымен
белгілі аумақтарды басқаратын органдардың қарамағына түседі, себебі олар
сол өз аумақтарында тұрады, яғни мемлекеттік билік аумақтық принцип
негізінде ұйымдастырылады және осы мәнінде мемлекет – ел бо есептеледі.
- мемлекеттік қазына белгісінің болуына байланысты оларға қатысы бар
құбылыс салық (көпшілік билікпен белгіленген тұрғындардан жиналатындар,
ертерек уақытына сай, белгіленген мөлшерде күшпен тұрғындардан жиналады),
ішкі сыртқы заемдар, мемлекеттік кредиттер, мемлекеттіқ қарыздары, яғни
мұның барлығы мемлекеттің экономикалық қызыметін сипаттайды және оның
қызыметтерін қамтамасыз етеді. Марксизм теориясында атап өтіледі салықта
мемлекеттің өмір сүруінің экономикасы көрсетілген. Әдебиетте осы туралы
мынандай пікірлерді кездестіруге болады, яғни салықтың қажеттігі бірнеше
салаға бөлінген мемлекеттік аппараты, материальдық игілікті өндіруге
қатыспағандарды, көпшлік билікті асыруға (проф. М.И.Байтин). Егер іс тек
осылай болса, тұрғындардан салық жинау оңайлау болғандықтан ол аппаратың
қажеті ие. Мұндағы негізгі акцентті мынаған аударған жөн, яғни салық жинау
– бұл мемлекеттік қазынаны толтыру мақсатында жүргізілетін маңызды
жолдардың бірі, өйткені ол мемлекеттің өмір сүруінің материальдық негізі,
оның ішкі функциямын орындаудың экономикалық жағдайы. Сонымен бірге,
мемлекеттік аппараты асырау мемлекеттік шығынның бір бабына жатады.
Осыған байланысты казақ мемлекеті типологиясының мағынасы мен мәніне
баға беретін болсақ оның билік жүргізу формасы алғашкы қауымдық құрылыстың
ыдырауының ең соңғы кезеңінде қалыптасқан әскери демократия сатысы мен
мазмұнына дәлме-дәл сәйкес келетін құрылым.
2.Тарау Мемлекеттің формалары
2.1. Мемлекеттік басқару формасы
Мемлекет деген ойдан туған абстракция емес. Ол қоғамда нақтылы
материлизацияланған құбылыс. Билік жүргізу барысында халық өз мүдделерін
қорғайтын мемлекет ұйымдастырады. Мемлекеттің пайда болып, қалыптасуына
және арнайы формаға ие болуына дін, әдет-ғұрып, дәстүр, саяси күштер ерекше
ықпалын тигізеді. Сондықтан мемлекеттің формасының қалыптасуына қоғамда
демократияның, халықтың билік жүргізуінің дәрежесін анық айқындауға болады.
Форма мәнді, мән формалы.
Мемлекеттің мәні қалыптасқан, қабылданған формадан өзінің көрінісін
табады. Мысалы, құл иеленуші мемлекеттердің мәні үстем, қанаушы таптың
саяси билігінің диктатурасы болса, оның формасы — шексіз монархия. Осыған
байланысты мемлекет және құқык теориясында мемлекет формасының үлкен маңызы
бар. Мемлекеттің формасы даму кезеңдерінде езгеріске ұшырап, бір сападан
бір сапаға өтетін болса, оның тетіктері де өзгеріске шалдығады.
Мемлекеттің формасы дегеніміз мемлекетте билік жүргізуді
ұйымдастырудың арнайы сыңарларының мәндік жиынтығы.
Мемлекеттің формасы негізінде үш сыңардан тұрады:
1. Мемлекеттік басқару формасы.
2. Мемлекеттік құрылымы.
3. Саяси режим.
Мемлекеттік басқару формасы деп қоғамда жоғарғы мемлекеттік биліктің
ұйымдасуын және оған халықтың тікелей қатысуын айтады.
Мемлекеттің басқару формасы монархия және республика болып екіге
бөлінеді.
Монархияда мемлекеттік билік тек қана бір адамның қолында болады,
билік тұқым жалғастыру арқылы беріледі. Монархия екі түрге бөлінеді:
Абсолюттік (шексіз), және конституциялық (шектелген).
Абсолюттік монархияда мемлекеттің басшысы монарх болып саналады, оның
қолында заң шығару, атқарушы және сот биліктері шоғырланады. Мемлекет
аумағында оның билігі шексіз, ешқандай мемлекеттік тетіктермен шектелмеді,
барлық министрлерді, сот, прокуратура органдарының басшыларын өзінің
еркімен тағайындайды және босатуға құқылы. Монарх өзінің әрекеттері үшін
ешқандай органдардың алдында жауап бермейді. Абсолюттік монархия құл
иеленуші мемлекеттерде қалыптасып, феодалдық мемлекеттерде де кеңінен
пайдаланылады, қазіргі заманда да бар. Мысалы, (Бахрейн, Бруней, Вати-кан,
Катар, Біріккен Араб Эмираты, Сауд Аравиясы, Оман). Тарихта Ресей 1917жылға
дейін абсолюттік монархия болған. Конституциялық (шектелген) монархияда
мемлекеттік билік жүргізетін монархтың билігі мемлекеттік органмен,
негізінде парламентпен шектеледі. Мысалы, Непал, Марокко, Үлыбри-тания,
Нидерлаңды, Жапония, Бельгия т.б. Осы мемлекеттердің конституциялары
бойынша император, король мемлекет басшысы болғанмен, олардың биліктері заң
шығару саласында билік жүргізу құқықтары шектелген. Бельгияда король
мемлекет басшысы, министрлерді өзі тағайындайды, ал заң шығару қос палаталы
парламент құзырыңда. Шектелген монархияда атқарушы билік премьер-министрдің
қолыңда. Шектелген монархия дуалистік және парламенттік болады.
Дуалистік (дуализм — лат. сіиаііз — екі жақты) монархияда (Кувейт,
Непал) монархтың билігі заң шығаратын органмен шектелген, бірақ, заңға вето
қою құқы сақталады, ал басқа атқа-рушы билікті іс жүзіне асыруда еркіндік
білдіреді, министрлерді өзі тағайындайды, үкіметмонарх алдында есеп береді.
Билік монарх, парламент және үкімет болып белінеді. Дуалистік монар-хия
негізінде абсолюттік монархиядан парламенттік монархияға етудің негізгі
сатысы.
Парламенттік монархияда корольдің, императордың мемлекеттік билігі заң
шығару және атқарушы билік жүргізу салаларында шектеледі. Монарх үкімет
басшысы және министрлерді тағайындайды, бірак олар парламенттің алдында
жауап береді. Монархтың шығарған жарлықтары парламент бекіткеннен кейін
ғана іске асады. Егер парламент үкіметке сенімсіздік білдірсе үкімет
кызметін доғарады, немесе монарх арқылы парламентті таратып, қайтадан
сайланады. Негізінде біріншісі үстемдік жасайды. Мысалы, Испанияда үкімет
өзінің атқарған қызметі туралы Кортес алдында жауапты. Қазақ хандығында
парламентік манархия қалыптасқанын атап кеткен жөн.
Сол заманның Билер кеңесі өзінің мемлекеттік мәртебесі бойынша
ханның билігін шектеу құқына ие болған, көшпелі қазақ коғамының тұрмыс-
тіршілігіне сай қалыптасқан ұлы даланың сол кездегі парламент және ең
жоғарғы сот органы ханның ішкі және сыртқы саясат мәселелері бойынша шешім
қабылдауы Билер кеңесінің құптауын талап еткен. Бір сөзбен айтқанда,
қазақ қоғамында аткарушы билік ханның қолында шоғырлан-ған. Билер кеңесі
шығарған зандар мен шешімдерді хан іс жүзіне асырып отырған. Хан билік
жүргізуді мұрагерлік жолмен қабылдағанмен мемлекеттік маңызы бар мәселелер
бойын-ша Билер кеңесінің ұйғаруынсыз шешім қабылдай алмайды. Тек тығыз
мәселелер бойынша тез арада шешуді талап ететін жағдайда хан өз тарапынан
батыл қимыл әрекеттер жасауға құқылы.
Республикада жоғарғы мемлекеттік биліктің қалыптасуы сайлау арқылы бір
мерзімге дейін кұрылады. Монархиямен салыстырғанда республика жоғарғы
сатыда прогрессивтік басқарудың формасы болып табылады. Республиканың
мынандай сипаттары бар:
1. Мемлекет басшысы сайлау аркылы өкілеттілікке ие болды.
2. Мемлекет басшысы өзінің функцияларын арнайы белгіленген мерзімде
атқарады.
1. Мемлекет басшысымен қатар жоғарғы өкілеттілік орган өзінің функцияларын
атқарады.
Республиканың үш түрі бар: президенттік, парламенттік, аралас, және
Кеңестер республикасы.
Президенттік республикада АҚШ, Қазақстан, Ресей президент мемлекет
басшысы, үкімет президенттің алдында жауап береді, ол мемлекеттің жоғарғы
лауазымдарын тағайындайды және олар президенттің өкілі болып саналады
(мысалы, Қазақ-станда әкімдер). Мемлекет басшысы карулы күштердің бас кол-
басшысы, парламент шығарған зандарды бекітеді. Теориялык мағанада президент
парламентті тарқатуға құқы жоқ. Бірақ, практикада көптеген елдерде бар
(Қазақстан).
Парламенттік республикада заң шығарушы орган — парламент ең жоғары
орган болып табылады. Парламент президентті және үкіметті сайлау құқына ие.
Олар билікті іске асыруда парламенттің алдында жауапты. Егер парламент
үкіметке сенімсіздік білдіретін болса, қызметін доғарулары гаіс. Мұндай
жағдайда президент парламентті таратуға құкы бар. Парламенттік басқару
жүйесі Италияда, Германияда, Индияда, Турцияда, Финляндияда қалыптасқан.
Қазан төңкерісіне дейінгі мерзімде қалыптасқан саяси-құкықтық ой-пікір
негізіңде парламенттік республиканы жақтағаны ашық байқалады. Мысалы, XX
ғасырдың басында ірі қайраткер және реформатор Барлыбек Сыртанов 1911 жылы
Казақ елінің уставы деген еңбегінде (қазақ халқының тұңғыш
конституциясыньщ жобасы) парламенттік республика құру идеясын жақтайды.
Аралас басқару формасында президенттік және парламенттік басқару
жүйесінің мемлекетке кажетті деген талаптар мен ин-ституттар енгізіледі.
Мысалы, Франция. Кеңестер республикасы 1917 жылы Кеңес өкіметі орнағаннан
кейін пайда болған мемлекеттік форма. Мәні жағынан саяси билікті алған
большевиктердің диктатурасын бекітгі. Кеңестер республикасында билікті болу
мүлдем жойылады, бір партия-ның билігі, идеологиясы үстемдік етеді.
Кеңестер-екілетті орган ретінде формальды түрде сайлау аркылы болғанымен
ком-мунистік партияға тәуелді. Мемлекетте тоталитарлық режим үстемдік
етеді, демократиялык институттар тұншықтырылады. Кеңестер республикасында
парламентің функциялары комму-нистік партиясының диктатурасымен жоққа
шығарылады, кәсіби деңгейі аяққа тапталады. В.И.Ленин осы талаптарды ашык
түрде мойындап былай деп жазды: Парламенттік республика емес, — жұмысшы
депутаттары Советтерінен оған кайта оралу бір адым кері шегінгендік болар
еді, - бүкіл елде, төменнен жоғарыға дейін, жұмысшы, батрак және шаруа
депутаттары Советтерінің республикасы.
2. Мемлекеттік құрылымы формасы — мешекетке биліктің территориялық
кеңістікке үйымдасуы және іс жүзіне асырылуы. Мемлекеттін құрылымы
негізінде унитарлық (біртұтас), федерация, конфедерация, достастық, империя
болып бөлінеді.
Унитарлық (біртұтас) — мемлекетте бір орталыктан басқа-рылатын
биліктің калыптасуы, құрамыңда басқа мемлекеттік кұрылымдардың болмауы және
аумақтарының әкімшілік-аумақтық бөліктерден құрылуы.
Біртұтас мемлекеттерде бір конституция, бір азаматтылық, бір салық
жүйесі қалыптасады және мемлекеттегі барлық билік жүргізу, басқару
органдары ор-талық органдарға барлық жағынан тәуелді. Мысалы, Дания, Ита-
лия, Венгрия, Казакстан, Жапония, Франция, Египет, Өзбекстан.
Федерация — бір мемлекеттің құрамыңда толық тәуелсіздікке ие болмаган
мемлекеттілік субъектілердің болуы. Федерацияның құрамына кіретін
субъектілердің конституциялары және заң шығару, атқарушы және сот билігін
жүргізетін жоғарғы билік органдары болады.Федеративтік қүрылымда қос
азаматтылық қалыптасады, субъект федерацияларының зандары мемлекеттің
заңдарына қарам-қайшы болмауы керек және салықтың екі жүйесі қалыптасады:
федералдық және федерация субъектілерінің салықтары. Федералдық парламентте
федерация субъектілерінің уәкілдерінен құралатын арнайы палата құрылады.
(Ресей, АҚШ, Бразилия, Индия).
Конфедерация (латынша - одақ, бірлестік деген мағынаны білдіреді) — бір-
біріне тәуелсіз мемяекеттердің арнайы бір мақсатқа жету үшін қурылган
одагы. Конфедерацияның қүрылуы-ның құқықтық негізгі-шарт жасау, соның
негізінде одақаралық арнайы басқару органдары қүралады, билік дербес
жүргізіледі, егемендікті тежеу тек шартта көрсетілген талаптарға сәйкес, өз
еріктерімен іс жүзіне асырылады. Конфедерацияда жасалған одақтан шығу өте
қарапайым, субъектінің өз еркінде. Ал федерацияда олай емес. Конфедерация
уақытша және тұрақты бо-лып екіге бөлінеді. Тарихтан бізге Рейн
конфедерациясы (1254— 1350), Швейцария конфедерациясы (1254-1350), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Тарау Мемлекеттің типологиясы
1.1. Мемлекеттің типологиясы
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Мемлекеттің типологиясының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.Тарау Мемлекеттің формалары
2.1. Мемлекеттік басқару
формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2.2. Мемлекеттік
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 41
2.3. Саяси
режим ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .58
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
Кіріспе
Жалпы мемлекет деген қоғамды басқару, билік жүргізу функцияларын іс
жүзіне асыратын арнайы адамдар тобынан құрылған саяси ұйым. Осыған
байланысты мемлекеттің тарихи даму кезеңдеріне орай олардың өздеріне тән
типтері қалыптасады.
Мемлекеттің мәні негізінде типологиямен тығыз байланысты. Мемлекет
және құқық теориясында жалпы тарихтың жетістіктерін пайдалана отырып,
мемлекеттің типологиясын екі мағынада түсіндіреді: Формациялық;
Өркениеттік. Формациялық ұғым мағынасында мемлекеттердің типтері қоғамға
тән экономикалық құрылысы бар, билік жүргізетін үстем тап мүддесіне қызмет
ететін басқару күштер құралы рстінде танылды.
Формациялық типолгия негізінде марксистік ілімге тән марксизм-
ленинизмнің саяси-құқықтық ілімі адамзат тарихыңда пайда болған
мемлекеттердің типтерін қоғамдық-экономикалық формацияның дамып, тарихтың
бір сатысынан бір сатысына көтерілуімен тығыз байланыстырып қарайды.
Формация өзгеріске ұшырағанда — мемлекеттің типі де соған сойкес
келетін формалық мағынаны қабылдайды. Формациялық мағынада мемлекеттің
тарихи типтері схема жүзінде былайша көрініс береді:
Алғашқы қауымдық құрылыс; Құл иленуші экономикалық формация;
Феодалдық экономикалық формация; Буржуазиялық экономикалық формация;
Социалистік экономикалық формация; Қоғамдық өзін-өзі басқару; Құл
иеленуші типтегі мемлекет; Феодалдық типтегі мемлекет; Буржуазиялық
типтегі мемлекет; Социалистік типтегі мемлекет. Мемлекеттің формациялық
типтерінің негізін қоғамдық-экономикалық формацияның өндірістік
қатынастарының жиынтығы (базисі) құрайды. Марксистік ілім бойынша қоғамдағы
өндіргіш карама-қайшылықтар пайда болғанда әлеуметтік төңкеріс болып, жаңа
қоғамдық-экономикалық формация пайда болады. Бұл процесс жаңа формацияға
сәйкес келетін мемлекеттің типін калыптастырады.
Қоғамның материалдық өндіргіш күштері өз дамуының белгілі саласында
сол кездегі өндірістік қатынастарға, немесе осы күнге дейін өздері солардың
ішіңде өркендеп келген өндірістік қатынастардың заңдық жағынан алғандағы
бейнесі ғана болып табылатын меншік қатынастарға қайшы келеді. Өндіргіш
күштердің даму нысандары болған бұл қатынастар енді олардың бұғауына
айналады. Сол кезде әлеуметтік революция заманы басталады, экономикалық
негіздің өзгеруімен бірге азды-көпті қысқа уақыт ішінде бүкіл орасан зор
қондырмада төңкеріс жасалады.
1.Тарау Мемлекеттің типологиясы
1.1. Мемлекеттің типологиясы ұғымы
Мемлекет деген қоғамды басқару, билік жүргізу функцияларын іс жүзіне
асыратын арнайы адамдар тобынан құрылған саяси ұйым. Осыған байланысты
мемлекеттің тарихи даму кезеңдеріне орай олардың өздеріне тән типтері
қалыптасады. Мемлекеттің мәні негізінде типологиямен тығыз байланысты.
Мемлекет және құқық теориясында жалпы тарихтың жетістіктерін пайдалана
отырып, мемлекеттің типологиясын екі мағынада түсіндіреді: 1.Формациялық;
2. Өркениеттік. Формациялық ұғым мағынасында мемлекеттердің типтері қоғамға
тән экономикалық құрылысы бар, билік жүргізетін үстем тап мүддесіне қызмет
ететін басқару күштер құралы рстінде танылды. Формациялық типолгия
негізінде марксистік ілімге тән марксизм-ленинизмнің саяси-құқықтық ілімі
адамзат тарихыңда пайда болған мемлекеттердің типтерін қоғамдық-
экономикалық формацияның дамып, тарихтың бір сатысынан бір сатысына
көтерілуімен тығыз байланыстырып қарайды.
Формация өзгеріске ұшырағанда — мемлекеттің типі де соған сойкес
келетін формалық мағынаны қабылдайды.
Формациялық мағынада мемлекеттің тарихи типтері былайша көрініс
береді:
Алғашқы қауымдық құрылыс
Құл иленуші экономикалық формация
Феодалдық экономикалық формация
Буржуазиялық экономикалық формация
Социалистік экономикалық формация
Қоғамдық өзін-өзі басқару
Құл иеленуші типтегі мемлекет
Феодалдық типтегі мемлекет
Буржуазиялық типтегі мемлекет
Социалистік типтегі мемлекет
Мемлекеттің формациялық типтерінің негізін қоғамдық-экономикалық
формацияның өндірістік қатынастарының жиынтығы (базисі) құрайды. Марксистік
ілім бойынша қоғамдағы өндіргіш карама-қайшылықтар пайда болғанда
әлеуметтік төңкеріс болып, жаңа қоғамдық-экономикалық формация пайда
болады.
Бұл процесс жаңа формацияға сәйкес келетін мемлекеттің типін
калыптастырады. К.Маркс өзінің формациялық ілімі туралы былай деп жазды:
Менің зерттеулерім мені мынадай нәтижеге жеткізді: праволық
қатынастарды, дәл сол сияқты мемлекеттердің формацияларын да өзінен-өзі де,
адам рухының жалпы дамуы дейтінінен де түсініп болмайды, керісінше, олар
материалдық өмірлік қатынастарға негізделеді... Осы өндірістік
катынастардың жиынтығы қоғамның экономикалық құрылымы, реалдық базисі болып
табылады, осыған келіп заңдылық және саяси қондырма орнайды.
Қоғамның материалдық өндіргіш күштері өз дамуының белгілі саласында
сол кездегі өндірістік қатынастарға, немесе осы күнге дейін өздері солардың
ішіңде өркендеп келген өндірістік қатынастардың заңдық жағынан алғандағы
бейнесі ғана болып табылатын меншік катынастарға қайшы келеді. Өндіргіш
күштердің даму нысандары болған бұл қатынастар енді олардың бұғауына
айналады.
Сол кезде әлеуметтік революция заманы басталады, экономикалық негіздің
өзгеруімен бірге азды-көпті кысқа уақыт ішінде бүкіл орасан зор қондырмада
төңкеріс жасалады. К.Маркстің ашқан бұл жаңалығын коммунистік идеология
құл иеленуші, феодалдық, буржуазиялық және социалистік мемлекеттер
типологиясын тек догматикалық қағида ұғымдарымен түсіндірді.
Құл иеленушілік типтердегі мемлекеттердің экономикалық негізін құл
иеленушілердің өңдірістік кұрал-жабдықтарға деісіі жеке меншігін құрайды,
ал сол өндірістік қатынастардан тікелсй құл иеленушілердің саяси билігі,
диктатурасы қалыптасады.
Біріншісі — қоғамның экономикалық негізі, екіншісі — імиси негізі.
Әлеуметтік негізін екі тап қалыптастырады: Құл иеленушілер және құлдар.
Феодалдық мемлекеттің экономикалық негізін феодал тап-і лрының жерге
деген жеке меншігі құрайды.
Саяси билік феодалдардың иелігінде. Осыған орай феодалдық базис
негізінде пайда болған мемлекеттердің барлығы феодалдық типтегі
мемлекеттердің қатарына жатады. Феодалдық мемлекеттер феодалдық өндірістік
қатынастарды қорғау үшін феодал таптарының саяси билігін жүргізетін басып-
жаншу машинасы ретінде ғана бағаланады. Басқа құндылықтарды таптық сипат
негізінде қадалайды.
Буржуазиялық мемлекет типінің экономикалық негізін буржуазия табының
өндірістік құрал жабдыққа деген меншігін құрса, саяси негізін буржуазияның
саяси билігін заңдастырады. Буржуазия мен пролетариат қоғамның әлеуметтік
негізін құрайды.
Маркстің саяси-құқықтық ілімі бойынша буржуазиялық мемлекет тарихтың
даму заңдылықтарымен социалистік мемлекетпен ауыстырылды. Бұл процесс
негізінде төңкеріс арқылы болады. Және ол барлық елдерде міндетті түрде
болатын құбылыс.
Социалистік типтегі мемлекеттің экономикалық негізін жұмысшы және
шаруалар табының өндірістік құрал-жабдықтарға меншігін құрайды, ал саяси
негізі пролетариат және шаруалар табының билігі ретінде бағаланды.
Социалистік мемлекет пролетариат диктатурасы ретінде пайда болып, дами келе
жалпы халықтык мемлекетке айналады.
Қоғамның басқарушы күші ретінде жұмысшы табының коммунистік партиясы
танылады. Социалистік мемлекеттің оған дейін пайда болған мемлекеттерге
қарағанда адамның әлеуметтік жағынан тиімді қорғалудың тетіктерін
(жұмыссыздыққа жол бермеу, ақысыз медициналық көмек, ақысыз білім алу,
т.б.) іс жүзіне асырады. Бұл прогрессивтік мағына. Сонымен қатар
социалистік мемлекетке бір меншіктің түріне, бір партияға шексіз монополия
беріледі, адам құқы аяққа тапталады, бір ғана идеология үстемдік етеді,
нилікті болу идеясы кабылданбайды және плюрализмге жол бермейді.
Халыққа қарсы күш қолдану және үркіту-қорқыту мемлекеттік саясаттың
негізгі құралдарына айналады.
Кеңестік социалистік мемлекет, алпауыт қызыл империя қанау мен
күштерді үш бағытта жүргізді.
Меншікке карсы жүргізген күштеу саясаты. Меншікті күшпен тартып алудың
нәтижесінде халық езгіден құтылған жоқ. Керісінше, адам партиялық
номенклатура билеген мемлекеттің шексіз езгісіне душар болды.
Мемлекет жеке адамға артық табыс табуға тыйым салды, тер төгіп төккен
жалақысы-ның 36% ғана иемделінді, қалғандары мемлекеттің қалтасына түсіп
отырды.
Өмірдің барлық саласына мемлекеттік көлемде жоспар құру (түйме
жасаудан, космос корабіліне дейін) және бәсекелестікті жою саясаты
мемлекеттік мәні бар идеология ретінде танылады.
Жеке адамға қарсы күш қолдану, адам құқын аяққа тап-тайды, еркін пікір
білдіруге қатаң түрде тыйым салады.
Оның барлық қимыл-әрекеттері мемлекет тарапынан бақылауға алынады.
Социалистік мемлекет жеке адамды қақпанда ұстайды. Соның нәтижесінде тек
қана 1919 жылы 1 миллион 114 мың қазақ кұрбандықка ұшырады, меншікті тартып
алудың салдарынан 1930—32 жылдары, қолдан жасалған этноцидтен үш миллионға
жуық қазақ қырылды, 75 мың бетке ұстар перзенттеріміз қуғын-сүргінге ұшырап
түрмелерде қаза тапты, оның 22 мыңы атылды. Бұл социалистік типтегі
мемлекеттің қазақ жеріндегі көрінісі. Жалпы алып карағанда мемлекеттердін
формациялық типологиясы барлык халықтар мен қоғамға әмбебаптық әдістеме
бола алмайды.
Соған байланысты типологияның түрлерін өркениеттік мағана сипатымен
түсіндіру бар. Мысалы, А.Тоинби қоғам мен мемлекеттердің типологиясының
негіздерін анықтауда тек экономикалық қатынастарды ескеріп кана қоймай,
сонымен қатар мәдени, діни факторларды ескеру кажет екенін дәлелдейді.
Ол дүниежүзілік тарихта 21 астам өркениет қалыптасқанын атап көрсетті.
Мысалы, египет, қытай, араб, мексика, православия, иран, сирия, батыстык,
мая, инкілер, ацтектер т.б., өркениеттер. Зерттеуші О.Шпенглер 8
өркениеттік дамумен шектеледі.
А.Тоинбидің пікірінше, мемлекеттер пайда болғаннан кейін өзінің биік
даму, өркендеп өсу шыңына жеткеннен кейін, міндетті түрде күйрейді осылай
даму арқылы мәңгілік айналым болып тұрады. Өркениеттік типология негізінде
мемлекеттердің барлығын бір-біріне ұксас даму сатыларынан етеді деген
тезисті жоққа шығарып, дүниені біртұтастық ұғым ретінде қарайды, ал
мемлекеттер мен халықтардыңтарихқа қосқан мәдени үлестерін бүкіл адамзаттың
жетістігі деп бағалайды. Сонымен қатар өркениеттік типологияда
технологиялық бағыт дамып келе жатыр.
Бұл тұжырымдама бойынша мемлекеттердің типтерінің деңгейі қоғамдағы
ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерімен сарапталады.
Жоғарғы технологияны еңгізу мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық
деңгейін халықтың әл-ауқатының жақсаруына мүмкіндіктер туғызады. XVII
ғасырда ойшыл Кристофор Келлер (Целлариус) мемлеке-тердің типологиялық даму
сатыларын ежелгі, орта және жаңа даму сатыларын үш дәуірге бөліп, олардың
даму заңдылықтарын зерттеу қажеттілігін дәлелдеді. Орта ғасырда мемлекеттің
қалыптасуы, билік ету діни ағымдардың ықпалымен қалыптасып, діни мағынадағы
сипатқа ұласты.
Жаңа заманда мемлекетті бірігу одақ ұғымдарымен байланыстырып
таныды. Мысалы, Гуго Горций мемлекетке: Мемлекет деген еркін адамдардың
құқықтарын қорғау және жалпы пайда үшін құрылған, — жетілдірілген одағы
деп аныктама берсе, Иммануил Кант: Мемлекет — көп адамдардың құқықтық
заңдармен бірігуі — деген тұжырымды ұсынды. Заң ғылымында мемлекеттерді
типке бөліп зерттеу арқылы олардың даму процесін, деңгейін, өркениеттің
мазмұнын тануға болады.
Теорияда қабылданған мемлекеттердің аталмыш типологиясында номадизм
қалыптастырған мемлекеттік құрылым таса қалып қалғанын атап кеткен жен.
Негізінде евоцентристік көзқараста болған А. Тоинби, О.Шпенглер және
Ресей зерттеушілері көшпенділерді жабайы орда ретінде бағалады, олар
қалыптастырған мемлекеттік жүйені жалпы мемлекет типологиясына, дәстүрлі
стандарттық қалыпқа сыймайтын, өркениетке жат, үнемі инерциялық санат
билеген және ретсіздік жайлаған тобыр екені ағыл-тегіл болып суреттеліңді.
Себебі, Қазақтардың қоғамдык қатынастарын қате баяндау оларды тек
қана шалағай зерттеулерімен ғана түсіндірілмейді, сонымен қатар
буржуазиялық авторлардың аз болмаса да ғылыми әдістеме-лерінің терістігінен
болған.
Олар қоғамдық кұбылыстарды танудың ғылыми әдісін меңгермей, ең дегеңде
адал ниетпен байқағандарын жазып алды. Оларға қоғамдық өмір құбылыстарын
басқаратын зандар белгісіз болып қала берді. Сонда көшпенділердің
мемлекеті ғылыми жағынан алып қарағанда типологияның кандай түріне кіруі
қажет? Көшпенділердің тарихын мол зерттеген Е.И.Кычанов, біз көшпенділер
мемлекеті туралы жазамыз, бірақ жеке алып қарағанда, көшпенділердің
мемлекетінің бұрын болғанын осы күнге дейін дәлелдеп келеміз, — деп жазды.
Н.Масанов көшпенділердін жалпы қоғамдық экономикалык формация типологиясына
мүлдем сай келмейтін мемлекеттік дамуы болғанын тілге тиек ете келе олардың
коғамдық-саяси кұқықтық дамуын әмбебаптық аграрлық цивилизация деген
теориямен байланыстырады. Шын мәнінде назар аударарлық пікір.
Көшпенділер мемлекетінің мәртебесі типологиясы көрсетілмеген. Біздің
ойымызша көшпелі қазақ өркениетінің эволюциялық дамуы Батыс
Европа халықтарының тарихынан мүлдем ерекше және далалық салт-санаға
еш уақытта базис, қондырма ұғымдары формула, қағида ретінде жүрмейді.
Көшпелі өмірдің ең негізгі ерекшеліктері жеке адамның мінез-құлқының
моральдық талаптарын асқақтату...ұят, ар-этностың рухы, баға жетпейтін
құндылығы, әлеумет тыныс-тіршілігінің өзегі болып табылады.
Ал, материалдық дәреже, байлық руханият пен даналықты, жалпы өнерді
қамтамасыз ету жолында пайдаланатын зат, нәрселер ретінде қабылданған.
Осыған байланысты казақ мемлекеті типологиясының мағынасы мен мәніне
баға беретін болсақ оның билік жүргізу формасы алғашкы қауымдық құрылыстың
ыдырауының ең соңғы кезеңінде қалыптасқан әскери демократия сатысы мен
мазмұнына дәлме-дәл сәйкес келетін құрылым.
Бұл кезеңде рулық кұрылымның дәстүрлері жаңа қалыптасып келе жатқан
мемлекеттің нышандарымен бір қайнасып жатады.
Мемлекет пайда болғаннан кейін саяси билік жүргізу қажеттігі
туыңдайды. Осыған байланысты қоғамда басқару, билік жүргізу арнайы
мамандандырылған адамдардың топтарын қалыптастырады, олардың атқаратын
қызметтері айқындалып, салаларға бөлінеді, кәсіби дәрежеге көтеріледі.
Мемлекеттік билікті ұйымдастыру, халықты басқару үлкен өнер. Осыған
байланысты қоғамда мемлекеттің арнайы тетіктері қалыптасады. Механизмнің
көлемі, құрылымы, таптық сипаттары, атқаратын қызметтері мемлекеттің тарихи
типтеріне байланысты болып ұйымдастырылады.
Мемлекеттің механизмі (аппараты) дегеніміз билік жүргізу және
мемлекеттің міндеттерін, функцияларын іс жузіне асыру ушін кәсіби дайындық
негізінде қурылган органдардың жүйесі.
Мемлекеттің құрамдас бөлігін мемлекеттік органдар құрайды. Мемлекеттік
органдар дегеніміз мемлекет механизмінің құрамдас бөлігіретінде құқықтық
негізде басқару, билік жүргізу мақсатында құрылған жүйе.
Мемлекеттік органдардың өзіне тән ерекшеліктері болады.
1. Мемлекеттік орган өмір қажеттілігіне байланысты, құқықтық негізде
арнайы функцияларды атқару үшін құрылады.
2. Мемлекеттің басқа органдармен тығыз байланыста қызметін іс жүзіне
асырады.
3. Билік жүргізу барысында күш қолдануға құзыры бар.
4. Мемлекеттік орган — мемлекеттің функцияларын, саясатын іске
асыратын мекеме.
5. Мемлекеттік орган арнайы дайындықтан өткен, колдарында билік
жүргізу құқы бар арнайы адамдардың тобы.
6. Құрылған органдар зандылық негізінде қызмет атқарады.
7. Мемлекеттік орган материалдық база және қаржымен қамтамасыз
етіледі.
Президентінің Қазақстан-2030. Жолдауында мемлекеттік аппаратты
жақсарту және оның тиімділігін арттырудың жеті принциптері белгіленген:
1. Неғұрлым маңызды бірнеше функцияларды ғана орындауға жұмылған ықшам
әрі кәсіпқой Үкімет.
2.Стратегиялар негізіңдегі іс-қимыл бағдарламалары бойынша атқарылатын
жұмыс.
3. Нақтылы жолға қойылған ведомствоаралық үйлестіру.
4. Министрлердің өкілеттіктері мен жауапкершіліктерін, іс-шаралардың
есептілігін және олардың қызметіне стратегиялық бақылауды арттыру.
5. Министрліктердің ішіңде, орталықтан аймақтарға және мемлекеттен
жекеше секторға қарай орталыққа тәуелділікті жою.
6. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы батыл да ымырасыз күрес.
7. Кадрларды жалдау, даярлау және жоғарылату жүйелерін жақсарту.
1.2. Мемлекеттің типологиясының түрлері
Мемлекет және құқық теориясында жалпы тарихтың жетістіктерін пайдалана
отырып, мемлекеттің типологиясын екі мағынада түсіндіреді:
1 .Формациялық; 2. Өркениеттік.
Формациялық ұғым мағынасында мемлекеттердің типтері қоғамға тән
экономикалық құрылысы бар, билік жүргізетін үстем тап мүддесіне қызмет
ететін басқару күштер құралы рстінде танылды.
Формациялық типолгия негізінде марксистік ілімге тән марксизм-
ленинизмнің саяси-құқықтық ілімі адамзат тарихыңда пайда болған
мемлекеттердің типтерін қоғамдық-экономикалық формацияның дамып, тарихтың
бір сатысынан бір сатысына көтерілуімен тығыз байланыстырып қарайды.
Формация өзгеріске ұшырағанда — мемлекеттің типі де соған сойкес
келетін формалық мағынаны қабылдайды. Формациялық мағынада мемлекеттің
тарихи типтері тізбе жүзінде былайша көрініс береді:
1. Алғашқы қауымдық құрылыс
2. Құл иленуші экономикалық формация
3. Феодалдық экономикалық формация
4. Буржуазиялық экономикалық формация
5. Социалистік экономикалық формация
6. Қоғамдық өзін-өзі басқару
7. Құл иеленуші типтегі мемлекет
8. Феодалдық типтегі мемлекет
9. Буржуазиялық типтегі мемлекет
10. Социалистік типтегі мемлекет
Мемлекеттің формациялық типтерінің негізін қоғамдық-экономикалық
формацияның өндірістік қатынастарының жиынтығы құрайды.
Марксистік ілім бойынша қоғамдағы өндіргіш карама-қайшылықтар пайда
болғанда әлеуметтік төңкеріс болып, жаңа қоғамдық-экономикалық формация
пайда болады. Бұл процесс жаңа формацияға сәйкес келетін мемлекеттің типін
калыптастырады.
К.Маркс өзінің формациялық ілімі туралы былай деп жазды: Менің
зерттеулерім мені мынадай нәтижеге жеткізді: праволық (құқықтық - С.Ө.)
қатынастарды, дәл сол сияқты мемлекеттердің формацияларын да өзінен-өзі де,
адам рухының жалпы дамуы дейтінінен де түсініп болмайды, керісінше, олар
материалдық өмірлік қатынастарға негізделеді...
Осы өндірістік катынастардың жиынтығы қоғамның экономикалық құрылымы,
реалдық базисі болып табылады, осыған келіп заңдылық және саяси қондырма
орнайды.
Қоғамның материалдық өндіргіш күштері өз дамуының белгілі саласында
сол кездегі өндірістік қатынастарға, немесе осы күнге дейін өздері солардың
ішіңде өркендеп келген өндірістік қатынастардың заңдық жағынан алғандағы
бейнесі ғана болып табылатын меншік катынастарға қайшы келеді.
Өндіргіш күштердің даму нысандары болған бұл қатынастар енді олардың
бұғауына айналады. Сол кезде әлеуметтік революция заманы басталады,
экономикалық негіздің өзгеруімен бірге азды-көпті кысқа уақыт ішінде бүкіл
орасан зор қондырмада төңкеріс жасалады.
К.Маркстің ашқан бұл жаңалығын коммунистік идеология құл иеленуші,
феодалдық, буржуазиялық және социалистік мемлекеттер типологиясын тек
догматикалық қағида ұғымдарымен түсіндірді.
Құл иеленушілік типтердегі мемлекеттердің экономикалық негізін құл
иеленушілердің өңдірістік кұрал-жабдықтарға деісіі жеке меншігін құрайды,
ал сол өндірістік қатынастардан тікелсй құл иеленушілердің саяси билігі,
диктатурасы қалыптасады.
Біріншісі — қоғамның экономикалық негізі, екіншісі — саяси негізі.
Әлеуметтік негізін екі тап қалыптастырады: Құл иеленушілер және
құлдар.
Феодаддық мемлекеттің экономикалық негізін феодал таптарының жерге
деген жеке меншігі құрайды. Саяси билік феодалдардың иелігінде. Осыған орай
феодалдық базис негізінде пайда болған мемлекеттердің барлығы феодалдық
типтегі мемлекеттердің қатарына жатады.
Феодалдық мемлекеттер феодалдық өндірістік қатынастарды қорғау үшін
феодал таптарының саяси билігін жүргізетін басып-жаншу машинасы ретінде
ғана бағаланады. Басқа құндылықтарды таптық сипат негізінде қадалайды.
Буржуазиялық мемлекет типінің экономикалық негізін буржуазия табының
өндірістік құрал жабдыққа деген меншігін құрса, саяси негізін буржуазияның
саяси билігін заңдастырады.
Буржуазия мен пролетариат қоғамның әлеуметтік негізін құрайды.
Маркстің саяси-құқықтық ілімі бойынша буржуазиялық мемлекет тарихтың даму
заңдылықтарымен социалистік мемлекетпен ауыстырылды.
Бұл процесс негізінде төңкеріс арқылы болады. Және ол барлық елдерде
міндетті түрде болатын құбылыс.
Социалистік типтегі мемлекеттің экономикалық негізін жұмысшы және
шаруалар табының өндірістік құрал-жабдықтарға меншігін құрайды, ал саяси
негізі пролетариат және шаруалар табының билігі ретінде бағаланды.
Социалистік мемлекет пролетариат диктатурасы ретінде пайда болып, дами
келе жалпы халықтык мемлекетке айналады. Қоғамның басқарушы күші ретінде
жұмысшы табының коммунистік партиясы танылады.
Социалистік мемлекеттің оған дейін пайда болған мемлекеттерге
қарағанда адамның әлеуметтік жағынан тиімді қорғалудың тетіктерін
(жұмыссыздыққа жол бермеу, ақысыз медициналық көмек, ақысыз білім алу,
т.б.) іс жүзіне асырады. Бұл прогрессивтік мағына.
Сонымен қатар социалистік мемлекетке бір меншіктің түріне, бір
партияға шексіз монополия беріледі, адам құқы аяққа тапталады, бір ғана
идеология үстемдік етеді, нилікті болу идеясы кабылданбайды және
плюрализмге жол бермейді.
Халыққа қарсы күш қолдану және үркіту-қорқыту мемлекеттік саясаттың
негізгі құралдарына айналады.
Кеңестік социалистік мемлекет, алпауыт қызыл империя қанау мен
күштерді үш бағытта жүргізді.
1. Меншікке қарсы жүргізген күштеу саясаты. Меншікті күшпен тартып
алудың нәтижесінде халық езгіден құтылған жоқ. Керісінше, адам партиялық
номенклатура билеген мемлекеттің шексіз езгісіне душар болды. Мемлекет жеке
адамға артық табыс табуға тыйым салды, тер төгіп төккен жалақысы-ның 36%
ғана иемделінді, қалғандары мемлекеттің қалтасына түсіп отырды.
2. Өмірдің барлық саласына мемлекеттік көлемде жоспар құру (түйме
жасаудан, космос корабіліне дейін) және бәсекелестікті жою саясаты
мемлекеттік мәні бар идеология ретінде танылады.
3. Жеке адамға қарсы күш қолдану, адам құқын аяққа тап-тайды, еркін
пікір білдіруге қатаң түрде тыйым салады. Оның барлық қимыл-әрекеттері
мемлекет тарапынан бақылауға алынады.
Социалистік мемлекет жеке адамды қақпанда ұстайды. Соның нәтижесінде
тек қана 1919 жылы 1 миллион 114 мың қазақ кұрбандықка ұшырады,1 меншікті
тартып алудың салдарынан 1930—32 жылдары, қолдан жасалған этноцидтен үш
миллионға жуық қазақ қырылды, 75 мың бетке ұстар перзенттеріміз қуғын-
сүргінге ұшырап түрмелерде қаза тапты, оның 22 мыңы атылды. Бұл социалистік
типтегі мемлекеттің қазақ жеріндегі көрінісі.
Жалпы алып карағанда мемлекеттердін формациялық типологиясы барлық
халықтар мен қоғамға әмбебаптық әдістеме бола алмайды. Соған байланысты
типологияның түрлерін өркениеттік мағана сипатымен түсіндіру бар.
Мысалы, А.Тоинби қоғам мен мемлекеттердің типологиясының негіздерін
анықтауда тек экономикалық қатынастарды ескеріп кана қоймай, сонымен қатар
мәдени, діни факторларды ескеру кажет екенін дәлелдейді.
Ол дүниежүзілік тарихта 21 астам өркениет қалыптасқанын атап көрсетті.
Мысалы, египет, қытай, араб, мексика, православия, иран, сирия, батыстык,
мая, инкілер, ацтектер т.б., өркениеттер. Ал, зерттеуші О.Шпенглер 8
өркениеттік дамумен шектеледі. А.Тоинбидің пікірінше, мемлекеттер пайда
болғаннан кейін өзінің биік даму, өркендеп есу шыңына жеткеннен кейін,
міндетті түрде күйрейді осылай даму арқылы мәңгілік айналым болып тұрады.
Өркениеттік типология негізінде мемлекеттердің барлығын бір-біріне
ұксас даму сатыларынан етеді деген тезисті жоққа шығарып, дүниені
біртұтастық ұғым ретінде қарайды, ал мемлекеттер мен халықтардыңтарихқа
қосқан мәдени үлестерін бүкіл адамзаттың жетістігі деп бағалайды. Сонымен
қатар өркениеттік типологияда технологиялық бағыт дамып келе жатыр.
Бұл тұжырымдама бойынша мемлекеттердің типтерінің деңгейі қоғамдағы
ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерімен сарапталады.
Жоғарғы технологияны енгізу мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық
деңгейін халықтың әл-ауқатының жақсаруына мүмкіндіктер туғызады.
XVII ғасырда ойшыл Кристофор Келлер (Целлариус) мемлеке-тердің
типологиялық даму сатыларын ежелгі, орта және жаңа даму сатыларын үш
дәуірге бөліп, олардың даму заңдылықтарын зерттеу қажеттілігін дәлелдеді.
Орта ғасырда мемлекеттің қалыптасуы, билік ету діни ағымдардың
ықпалымен қалыптасып, діни мағынадағы сипатқа ұласты. Жаңа заманда
мемлекетті бірігу одақ ұғымдарымен байланыстырып таныды. Мысалы, Гуго
Горций мемлекетке: Мемлекет деген еркін адамдардың құқықтарын қорғау және
жалпы пайда үшін құрылған, — жетілдірілген одағы деп аныктама берсе,
Иммануил Кант: Мемлекет — көп адамдардың құқықтық заңдармен бірігуі —
деген тұжырымды ұсынды. Заң ғылымында мемлекеттерді типке бөліп зерттеу
арқылы олардың даму процесін, деңгейін, өркениеттің мазмұнын тануға болады.
Теорияда қабылданған мемлекеттердің аталмыш типологиясында номадизм
қалыптастырған мемлекеттік құрылым таса қалып қалғанын атап кеткен жөн.
Негізінде евоцентристік көзқараста болған А. Тоинби, О.Шпенглер және
Ресей зерттеу-шілері көшпенділерді жабайы орда ретінде бағалады, олар
қалыптастырған мемлекеттік жүйені жалпы мемлекет типологиясына, дәстүрлі
стандарттық қалыпқа сыймайтын, өркениетке жат, үнемі инерциялық санат
билеген және ретсіздік жайлаған тобыр екені ағыл-тегіл болып суреттеліңді.
Себебі, Қазақтардың қоғамдық қатынастарын қате баяндау оларды тек
қана шалағай зерттеулерімен ғана түсіндірілмейді, сонымен қатар
буржуазиялық авторлардың аз болмаса да ғылыми әдістеме-лерінің терістігінен
болған.
Олар қоғамдық кұбылыстарды танудың ғылыми әдісін меңгермей, ең дегеңде
адал ниетпен байқағандарын жазып алды. Оларға қоғамдық өмір құбылыстарын
басқаратын зандар белгісіз болып қала берді. Сонда көшпенділердің
мемлекеті ғылыми жағынан алып қарағанда типологияның кандай түріне кіруі
қажет?
Көшпенділердің тарихын мол зерттеген Е.И.Кычанов, біз көшпенділер
мемлекеті туралы жазамыз, бірақ жеке алып қарағанда, көшпенділердің
мемлекетінің бұрын болғанын осы күнге дейін дәлелдеп келеміз, — деп жазды.
Н.Масанов көшпенділердін жалпы қоғамдық экономикалык формация типологиясына
мүлдем сай келмейтін мемлекеттік дамуы болғанын тілге тиек ете келе олардың
коғамдық-саяси кұқықтық дамуын әмбебаптық аграрлық цивилизация деген
теориямен байланыстырады.
Шын мәнінде назар аударарлық пікір. Бірақ, көшпенділер мемлекетінің
мәртебесі типологиясы көрсетілмеген.
Біздің ойымызша көшпелі қазақ өркениетінің эволюциялық дамуы Батыс
Европа халықтарының тарихынан мүлдем ерекше және далалық салт-санаға еш
уақытта базис, қондырма ұғымдары формула, қағида ретінде жүрмейді.
Көшпелі өмірдің ең негізгі ерекшеліктері жеке адамның мінез-құлқының
моральдық талаптарын асқақтату...ұят, ар-этностың рухы, баға жетпейтін
құндылығы, әлеумет тыныс-тіршілігінің өзегі болып табылады.
Ал, материалдық дәреже, байлық руханият пен даналықты, жалпы өнерді
қамтамасыз ету жолында пайдаланатын зат, нәрселер ретінде қабылданған.
Мемлекеттік механизмінің құрылымы басқарудың бір-бірімен тығыз
байланыстағы жүйесі.
Олардың тиімді қызмет атқаруынан жалпы мемлекеттің барлық тыныс-
тіршілігі толыққанды дәрежеде жұмыс корпорациясына айналады. Қазақстан
Республикасында мемлекеттік механизмінің құрылымы өркениетті елдердің озық
тәжрибелерін пайдалана отырып, өтпелі кезеңнің ерекшеліктерімен саяси,
ұлттық жағдайларға байланысты қалыптасып, құрылды.
Осыған байланысты мемлекеттік тетіктің кұрамында президент ерекше орын
алады. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент Мемлекет
басшысы және қарулы күштердін Бас қолбасшысы болып саналады және халык пен
мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және
азамат құқыктары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі. Қазақстан
Республикасының Президенті республика азаматтарының тікелей қатысуымен,
сайлау арқылы жеті жыл мерізім-ге сайланады.
Президент болып жасы қырыққа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген
және Республика аумағында он бес жыддан кем тұрмаған Казақстанның азаматы
сайлана алады. Конституция бойынша Қазақстан Республикасының Президенті
ешкімге есеп бермейді және ешқандай мемлекеттік органдарға тәуелді емес.
Оның лауазымының саяси сипаты басым, ішкі және сыртқы саясаттың бағытын
айқындайды.
Президент Парламенттің келісімімен өзі ұсынған Премьер-Министрді және
Премьер-Министрдің ұсынысымен Үкімет мүшелерін тағайындайды және
қызметтерінен босатады.
Парламент Сенатының келісімімен Бас Прокурорды, Ұлттық қауіпсіздік
комитетінің Төрағасын тағайындайды және босатады. Президенттің қажет болған
жағдайларда Республика аумағында, жеке аймақтарына төтенше және әскери
жағдай енгізуге құкы бар.
Өтпелі дәуірдің ерекшеліктері Президентті қызметінен кетіруді де
күрделендірді. Қазақстан Республикасының Конституциясының 47-бабы бойынша
Президент халық алдында тек мемлекетке опасыздық жасағаны үшін жауап береді
және Парламентке оны кетіру құқын берген. Кетіру үшін
біріншіден, Президентке айып тағу және таққан айыпты тексеру үшін
Мәжіліс депутаттарының жалпы санының үштен бірінің бастамасы бойынша
депутаттардың көпшілігінің дауыс беруімен кабылдануы мүмкін,
екіншіден, тағылған айыпты тексеру Сенатқа жүктеледі, оның
қорытындылары Сенаттың отырысында жалпы санының көпшілік даусымен бекітіп,
Парламен Палаталарының бірлескен отырысына шешім қабылдауға береді.
Үшіншіден, түпкілікті шешім қабылдау Жоғарғы Соттың айып тағылудың
негізділігі туралы, және
төртіншіден, Конституциялық Кеңестің белгіленген конституциялық
рәсімдердің сақталғаны туралы берген қорытындылары болған жағдайда
Парламент Палаталарының бірлескен отырысында әр Палата депутаттарының
кемінде төрттен үш дауыс көпшілік берумен қабылданады.
Заң шығару және өкілетті органдар. Конституцияның 49-бабы бойынша
Қазақстан Республикасының Парламенті көпшілік заң шығару қызметін жүзеге
асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы болып табылады. Парламент
Сенат және Мәжілістен тұрады.
Көптеген мемлекеттерде Парламент ең жоғары орган болып табылады, оның
қүзыры барлық салаға билік жүргізуде кеңейтілген. Қазақстан Республикасында
Парламенттің Конституциялық мәртебесі негізінде заң шығарумен шектелген,
оның бақылау, тексеру құқы жоқ.
Мысалы, мемлекеттік маңызы зор істер бойынша парламенттік тергеу
жүргізе алмайды, зандардың орындалуын бақылау құқы жоқ. Бұл
рационализацияланған парламент теориясына үндес.
Мәжіліс депутаттары Қазақстан аумағында құрылған аумактың округтерден
тең және төте сайлау құқы арқылы сайланады.
Сенат депутаттары жанама сайлау құқы арқылы калыптасады. Яғни, әр
облыстың, Қазақстан Республикасының астанасы және республикалық маңызы бар
қалаларының маслихаттары екі депутаттан сайлайды. Сенат төрағасының
кандидатурасын Қазақстан Республикасының Президенті ұсынады, ал Мәжіліс
спикерінің кандидатурасын депутаттар сайлау құқына ие. Тұңғыш рет
Парламенттің мәжіліс атауын ұсынған ірі қайраткер, реформатор, және 1911
жылы тұңғыш Конституцияның жобасын жазған Барлыбек Сыртанов болды.
Атқарушы органдар. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша
атқарушы билікті Үкімет іс жүзіне асырады.
Үкімет алқалы орган ретінде құрылады және Казақстан Республикасы
аумағында атқарушы-орыңдаушы билікті іс жүзіне асырады. Оның негізгі
функциясы - басқару.
Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы Конституциялық занның
талаптары бойынша Үкіметті Президент құрады. Оның кұрамына Премьер-Министр,
оның орынбасарлары және министрлер кіреді. Қазақстан Республикасының
Үкіметі Конституциясының 66-бабы бойынша:
1. Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық стратегиясының, оның қорғаныс
қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі
бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
2. Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті
үсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді;
3. Мәжіліске заң жобаларын енгізеді және зандардың орындалуын қамтамасыз
етеді;
4. Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;
5. Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөнінде шара-лар әзірлейді;
6. Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, өзге де орталық және
жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылық жасайды;
7. Республиканың министрліктері, мемлекеттік комитеттері, өзге де орталық
және жергілікті атқарушы органдары актілерінің қолданылуын толық не бір
бөлігінде жояды, немесе токтата тұрады;
8. Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың басшыларын
кызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
9. Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен озіне жүктелген
өзге де қызметтерді орындайды.
Сот билігі. Сот билігі билікті болу теориясының негізінде жеке, дербес
орган болып табылады.
Сот билігінің негізгі функциясы Қазақстан Республикасы аумағында
әділсотты жузеге асыру болып табылады және бұл қызметте судьялар ешкімге
тәуелді емес, тек ғана Конституцияға және заңға бағынады.
Конституция бойынша Казақстан Республикасының Жорғы Сотының Тәрағасын,
Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесінің негізінде Президенттің ұсынуымен Сенат
сайлайды. Ал, облыстық және аудандық судьялар Жоғарғы Сот Кеңесінің
кепілдемесі бойынша Республика Президенті жыл кеспей тағайындайды.
Сот билігін іс жүзінде асырудың басқа мемлекеттік органдардың
кызметіне қарағанда өзіне тән ерекшеліктері бар:
1. Істі қарау заң бекітетін процессуалдық форма шеңберінде
жүргізіледі.
2. Судьялар тек Конституцияға және заңға бағынады, қаралатын іс
бойынша ешкімге тәуелді емес.
3. Барлық (азаматтық, кылмыстық) істерді қарау жарыссөз түрде өтеді.
4. Іс қарау ашық түрде жүргізіледі. Жабық іс қарау аса кажет жағдайда
болуы мүмкін.
5. Судьялардың шығарған үкімдері мен шешімдерін тек ғана жоғарғы
сатыдағы соттар әзгерте алады. Басқа органдарда ондай құзыр жоқ.
Қазіргі өтпелі кезенде сот органдарының алдында әлі де шешілмеген
міндеттер тұр.
Атап айтқанда адам құқықтарының тиімді қорғалуы, процессуалдық құқық
нормаларының бұрмалауына жол бермеу және заңды бұзумен алынған дәлелдерді
жоққа шығарып, айып тағылған адамды жауапкершіліктен мүлдем босату.
Екіншіден, судьялардың мәдениетін арттыру.
Үшіншіден, заң нормаларын бұзған судьяларды қатаң жауапқа тарту, қажет
болған жағдайда лезде орындарынан босату.
Төртіншіден, болашақта істі, алқалык құрамыңда қарауды енгізу қажеттілігі.
Конституциялық Кеңес. Қазақстан Республикасы мемлекеттің тетіктерінде
ерекше орын алады.
Мемлекеттік орган ретіңде оның негізгі міндеттеріне Конституция
бекіткен мынандай қызмет жүктеледі:
1. Республика Президентін, Парламент депутаттарын сайлау және
референдумның дұрыс екендігін шешеді.
2. Парламент қабылдаған зандарды Президент қол қойғанға дейін оның
мазмұнын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін карайды.
3. Халықаралық шарттарды Парламент ратификацияланғанға дейін олардың
Конституцияға сәйкестігін қарайды.
4. Конституциялық нормаларға ресми түрде түсініктеме береді.
5. Мемлекет басшысының құзыры мерзімінен бұрын тоқтатылған жағдайда
корытынды береді.
Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жыл
мерзімге белгіленеді.
Конституциялық Кеңестің төрағасын және екі мүшесін Президент
тағайындаса, екі мүшесін Парламент Сенатының Төрағасы, ал қалған екеуін
мәжілістің Төрағасы өз шешімдерімен тағайыңдайды. Конституциялык Кеңестің
жартысы әр үш жыл сайын жаңартылып отырады.
Прокуратура органдары. Қазақстан Республикасы аумағында зандардың
Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік
құкықтық актілердін катаң сақталуын және бұлжытпай орындалуын қадағалайтын
орган.
Прокуратура өзінің құзырын жергілікті органдардың ешқайсысына бағынбай
атқарады және сот процесіңде мемлекет мүддесін білдіреді.
Қазақстан Республикасының Бас прокуроры өзінің қызметі туралы тек
Президент алдыңда ғана есеп береді.
Аудандық, облыстық прокурорлар бір жүйені құрайды және Бас прокурорға
ғана бағынады.
Мемлекеттің шығу белгісіне оның өзі жатады:
а) қоғамдық құбылыс;
б) саяси құбылыс;
в) жүйе ретінде, яғни тұтастығы, өзінің бөліктері мен белгілі мақсатты
шешуге бағытталған құрамдарының барлығы.
Тұтасымен мемлекеттің түсініктемелі сипатын екі бағытта өткізуге
болады:
а) жоғарыдан төмен - мемлекеттің қоғамдық-ру құрылымындағы билік
органдарынан өзгешелігі;
б) көлденең - Мемлекеттің қоғамдағы басқа саяси ұйымдардан
өзгешелігі.
Алғашқы қауымдық қоғамнан билік органдарынан мемлекетті мыналар айырып
тұрады:
- биліктің көпшілік белгісі. Жалпы көпшілік, яғни қоғамдық, әрбір
билік болады, бірақ бұл кезде бұл атауға арнайы мән беріледі нақтысында,
мемлекет субъект ретінде, билікті өз объектісінен (қоғамнан) жеке
функциянальды алып жүруші, одан бөлінген (билік субъект - объект
принциптері негізінде ұйымдастырылған. Бұл кез өзінің барлығын
профессиональды мемлекеттік аппараттың барлығына байланысты көрінеді.
Алғашқы қауымдық қоғамның билік органдары өзін-өзі басқару принципінде
ұйымдастырылған және қоғамның өз ішінде тұрғандай көрінген, яғни
субъектілер мен билік объектілері сәйкес келген (толығымен не жекелеген).
Ф.Энгельс айтқандай ру старшинасы қоғамдық ішінде тұр, ал монархтар және
басқа мемлекеттік қайраткерлер еріксіз бірдеңенің оның сыртында және соның
үстінде деп ойлауға тырысқан. Сонымен мемлекеттің негізгі бір
принциптеріне жататындар, көпшілік биліктің аппараты болып табылады.
Мемлекет осы белгісі жағынан көпшілік биліктің саяси ұйымы ретінде
сипатталады.
- рулық қоғамда адамдар өздерін-өздері басқарған. Қандыс туысқандық
белгілері арқылы біріккен. Мемлекеттік-ұйымдасқан қоғамда тікелей
басқарылады және әлеуметтік процесстер ұйымдастырылады, ол белгілі
(мемлшекеттк) аумақтарда өтеді: адамдар мемлекеттік биліктің, тұтасымен
белгілі аумақтарды басқаратын органдардың қарамағына түседі, себебі олар
сол өз аумақтарында тұрады, яғни мемлекеттік билік аумақтық принцип
негізінде ұйымдастырылады және осы мәнінде мемлекет – ел бо есептеледі.
- мемлекеттік қазына белгісінің болуына байланысты оларға қатысы бар
құбылыс салық (көпшілік билікпен белгіленген тұрғындардан жиналатындар,
ертерек уақытына сай, белгіленген мөлшерде күшпен тұрғындардан жиналады),
ішкі сыртқы заемдар, мемлекеттік кредиттер, мемлекеттіқ қарыздары, яғни
мұның барлығы мемлекеттің экономикалық қызыметін сипаттайды және оның
қызыметтерін қамтамасыз етеді. Марксизм теориясында атап өтіледі салықта
мемлекеттің өмір сүруінің экономикасы көрсетілген. Әдебиетте осы туралы
мынандай пікірлерді кездестіруге болады, яғни салықтың қажеттігі бірнеше
салаға бөлінген мемлекеттік аппараты, материальдық игілікті өндіруге
қатыспағандарды, көпшлік билікті асыруға (проф. М.И.Байтин). Егер іс тек
осылай болса, тұрғындардан салық жинау оңайлау болғандықтан ол аппаратың
қажеті ие. Мұндағы негізгі акцентті мынаған аударған жөн, яғни салық жинау
– бұл мемлекеттік қазынаны толтыру мақсатында жүргізілетін маңызды
жолдардың бірі, өйткені ол мемлекеттің өмір сүруінің материальдық негізі,
оның ішкі функциямын орындаудың экономикалық жағдайы. Сонымен бірге,
мемлекеттік аппараты асырау мемлекеттік шығынның бір бабына жатады.
Осыған байланысты казақ мемлекеті типологиясының мағынасы мен мәніне
баға беретін болсақ оның билік жүргізу формасы алғашкы қауымдық құрылыстың
ыдырауының ең соңғы кезеңінде қалыптасқан әскери демократия сатысы мен
мазмұнына дәлме-дәл сәйкес келетін құрылым.
2.Тарау Мемлекеттің формалары
2.1. Мемлекеттік басқару формасы
Мемлекет деген ойдан туған абстракция емес. Ол қоғамда нақтылы
материлизацияланған құбылыс. Билік жүргізу барысында халық өз мүдделерін
қорғайтын мемлекет ұйымдастырады. Мемлекеттің пайда болып, қалыптасуына
және арнайы формаға ие болуына дін, әдет-ғұрып, дәстүр, саяси күштер ерекше
ықпалын тигізеді. Сондықтан мемлекеттің формасының қалыптасуына қоғамда
демократияның, халықтың билік жүргізуінің дәрежесін анық айқындауға болады.
Форма мәнді, мән формалы.
Мемлекеттің мәні қалыптасқан, қабылданған формадан өзінің көрінісін
табады. Мысалы, құл иеленуші мемлекеттердің мәні үстем, қанаушы таптың
саяси билігінің диктатурасы болса, оның формасы — шексіз монархия. Осыған
байланысты мемлекет және құқык теориясында мемлекет формасының үлкен маңызы
бар. Мемлекеттің формасы даму кезеңдерінде езгеріске ұшырап, бір сападан
бір сапаға өтетін болса, оның тетіктері де өзгеріске шалдығады.
Мемлекеттің формасы дегеніміз мемлекетте билік жүргізуді
ұйымдастырудың арнайы сыңарларының мәндік жиынтығы.
Мемлекеттің формасы негізінде үш сыңардан тұрады:
1. Мемлекеттік басқару формасы.
2. Мемлекеттік құрылымы.
3. Саяси режим.
Мемлекеттік басқару формасы деп қоғамда жоғарғы мемлекеттік биліктің
ұйымдасуын және оған халықтың тікелей қатысуын айтады.
Мемлекеттің басқару формасы монархия және республика болып екіге
бөлінеді.
Монархияда мемлекеттік билік тек қана бір адамның қолында болады,
билік тұқым жалғастыру арқылы беріледі. Монархия екі түрге бөлінеді:
Абсолюттік (шексіз), және конституциялық (шектелген).
Абсолюттік монархияда мемлекеттің басшысы монарх болып саналады, оның
қолында заң шығару, атқарушы және сот биліктері шоғырланады. Мемлекет
аумағында оның билігі шексіз, ешқандай мемлекеттік тетіктермен шектелмеді,
барлық министрлерді, сот, прокуратура органдарының басшыларын өзінің
еркімен тағайындайды және босатуға құқылы. Монарх өзінің әрекеттері үшін
ешқандай органдардың алдында жауап бермейді. Абсолюттік монархия құл
иеленуші мемлекеттерде қалыптасып, феодалдық мемлекеттерде де кеңінен
пайдаланылады, қазіргі заманда да бар. Мысалы, (Бахрейн, Бруней, Вати-кан,
Катар, Біріккен Араб Эмираты, Сауд Аравиясы, Оман). Тарихта Ресей 1917жылға
дейін абсолюттік монархия болған. Конституциялық (шектелген) монархияда
мемлекеттік билік жүргізетін монархтың билігі мемлекеттік органмен,
негізінде парламентпен шектеледі. Мысалы, Непал, Марокко, Үлыбри-тания,
Нидерлаңды, Жапония, Бельгия т.б. Осы мемлекеттердің конституциялары
бойынша император, король мемлекет басшысы болғанмен, олардың биліктері заң
шығару саласында билік жүргізу құқықтары шектелген. Бельгияда король
мемлекет басшысы, министрлерді өзі тағайындайды, ал заң шығару қос палаталы
парламент құзырыңда. Шектелген монархияда атқарушы билік премьер-министрдің
қолыңда. Шектелген монархия дуалистік және парламенттік болады.
Дуалистік (дуализм — лат. сіиаііз — екі жақты) монархияда (Кувейт,
Непал) монархтың билігі заң шығаратын органмен шектелген, бірақ, заңға вето
қою құқы сақталады, ал басқа атқа-рушы билікті іс жүзіне асыруда еркіндік
білдіреді, министрлерді өзі тағайындайды, үкіметмонарх алдында есеп береді.
Билік монарх, парламент және үкімет болып белінеді. Дуалистік монар-хия
негізінде абсолюттік монархиядан парламенттік монархияға етудің негізгі
сатысы.
Парламенттік монархияда корольдің, императордың мемлекеттік билігі заң
шығару және атқарушы билік жүргізу салаларында шектеледі. Монарх үкімет
басшысы және министрлерді тағайындайды, бірак олар парламенттің алдында
жауап береді. Монархтың шығарған жарлықтары парламент бекіткеннен кейін
ғана іске асады. Егер парламент үкіметке сенімсіздік білдірсе үкімет
кызметін доғарады, немесе монарх арқылы парламентті таратып, қайтадан
сайланады. Негізінде біріншісі үстемдік жасайды. Мысалы, Испанияда үкімет
өзінің атқарған қызметі туралы Кортес алдында жауапты. Қазақ хандығында
парламентік манархия қалыптасқанын атап кеткен жөн.
Сол заманның Билер кеңесі өзінің мемлекеттік мәртебесі бойынша
ханның билігін шектеу құқына ие болған, көшпелі қазақ коғамының тұрмыс-
тіршілігіне сай қалыптасқан ұлы даланың сол кездегі парламент және ең
жоғарғы сот органы ханның ішкі және сыртқы саясат мәселелері бойынша шешім
қабылдауы Билер кеңесінің құптауын талап еткен. Бір сөзбен айтқанда,
қазақ қоғамында аткарушы билік ханның қолында шоғырлан-ған. Билер кеңесі
шығарған зандар мен шешімдерді хан іс жүзіне асырып отырған. Хан билік
жүргізуді мұрагерлік жолмен қабылдағанмен мемлекеттік маңызы бар мәселелер
бойын-ша Билер кеңесінің ұйғаруынсыз шешім қабылдай алмайды. Тек тығыз
мәселелер бойынша тез арада шешуді талап ететін жағдайда хан өз тарапынан
батыл қимыл әрекеттер жасауға құқылы.
Республикада жоғарғы мемлекеттік биліктің қалыптасуы сайлау арқылы бір
мерзімге дейін кұрылады. Монархиямен салыстырғанда республика жоғарғы
сатыда прогрессивтік басқарудың формасы болып табылады. Республиканың
мынандай сипаттары бар:
1. Мемлекет басшысы сайлау аркылы өкілеттілікке ие болды.
2. Мемлекет басшысы өзінің функцияларын арнайы белгіленген мерзімде
атқарады.
1. Мемлекет басшысымен қатар жоғарғы өкілеттілік орган өзінің функцияларын
атқарады.
Республиканың үш түрі бар: президенттік, парламенттік, аралас, және
Кеңестер республикасы.
Президенттік республикада АҚШ, Қазақстан, Ресей президент мемлекет
басшысы, үкімет президенттің алдында жауап береді, ол мемлекеттің жоғарғы
лауазымдарын тағайындайды және олар президенттің өкілі болып саналады
(мысалы, Қазақ-станда әкімдер). Мемлекет басшысы карулы күштердің бас кол-
басшысы, парламент шығарған зандарды бекітеді. Теориялык мағанада президент
парламентті тарқатуға құқы жоқ. Бірақ, практикада көптеген елдерде бар
(Қазақстан).
Парламенттік республикада заң шығарушы орган — парламент ең жоғары
орган болып табылады. Парламент президентті және үкіметті сайлау құқына ие.
Олар билікті іске асыруда парламенттің алдында жауапты. Егер парламент
үкіметке сенімсіздік білдіретін болса, қызметін доғарулары гаіс. Мұндай
жағдайда президент парламентті таратуға құкы бар. Парламенттік басқару
жүйесі Италияда, Германияда, Индияда, Турцияда, Финляндияда қалыптасқан.
Қазан төңкерісіне дейінгі мерзімде қалыптасқан саяси-құкықтық ой-пікір
негізіңде парламенттік республиканы жақтағаны ашық байқалады. Мысалы, XX
ғасырдың басында ірі қайраткер және реформатор Барлыбек Сыртанов 1911 жылы
Казақ елінің уставы деген еңбегінде (қазақ халқының тұңғыш
конституциясыньщ жобасы) парламенттік республика құру идеясын жақтайды.
Аралас басқару формасында президенттік және парламенттік басқару
жүйесінің мемлекетке кажетті деген талаптар мен ин-ституттар енгізіледі.
Мысалы, Франция. Кеңестер республикасы 1917 жылы Кеңес өкіметі орнағаннан
кейін пайда болған мемлекеттік форма. Мәні жағынан саяси билікті алған
большевиктердің диктатурасын бекітгі. Кеңестер республикасында билікті болу
мүлдем жойылады, бір партия-ның билігі, идеологиясы үстемдік етеді.
Кеңестер-екілетті орган ретінде формальды түрде сайлау аркылы болғанымен
ком-мунистік партияға тәуелді. Мемлекетте тоталитарлық режим үстемдік
етеді, демократиялык институттар тұншықтырылады. Кеңестер республикасында
парламентің функциялары комму-нистік партиясының диктатурасымен жоққа
шығарылады, кәсіби деңгейі аяққа тапталады. В.И.Ленин осы талаптарды ашык
түрде мойындап былай деп жазды: Парламенттік республика емес, — жұмысшы
депутаттары Советтерінен оған кайта оралу бір адым кері шегінгендік болар
еді, - бүкіл елде, төменнен жоғарыға дейін, жұмысшы, батрак және шаруа
депутаттары Советтерінің республикасы.
2. Мемлекеттік құрылымы формасы — мешекетке биліктің территориялық
кеңістікке үйымдасуы және іс жүзіне асырылуы. Мемлекеттін құрылымы
негізінде унитарлық (біртұтас), федерация, конфедерация, достастық, империя
болып бөлінеді.
Унитарлық (біртұтас) — мемлекетте бір орталыктан басқа-рылатын
биліктің калыптасуы, құрамыңда басқа мемлекеттік кұрылымдардың болмауы және
аумақтарының әкімшілік-аумақтық бөліктерден құрылуы.
Біртұтас мемлекеттерде бір конституция, бір азаматтылық, бір салық
жүйесі қалыптасады және мемлекеттегі барлық билік жүргізу, басқару
органдары ор-талық органдарға барлық жағынан тәуелді. Мысалы, Дания, Ита-
лия, Венгрия, Казакстан, Жапония, Франция, Египет, Өзбекстан.
Федерация — бір мемлекеттің құрамыңда толық тәуелсіздікке ие болмаган
мемлекеттілік субъектілердің болуы. Федерацияның құрамына кіретін
субъектілердің конституциялары және заң шығару, атқарушы және сот билігін
жүргізетін жоғарғы билік органдары болады.Федеративтік қүрылымда қос
азаматтылық қалыптасады, субъект федерацияларының зандары мемлекеттің
заңдарына қарам-қайшы болмауы керек және салықтың екі жүйесі қалыптасады:
федералдық және федерация субъектілерінің салықтары. Федералдық парламентте
федерация субъектілерінің уәкілдерінен құралатын арнайы палата құрылады.
(Ресей, АҚШ, Бразилия, Индия).
Конфедерация (латынша - одақ, бірлестік деген мағынаны білдіреді) — бір-
біріне тәуелсіз мемяекеттердің арнайы бір мақсатқа жету үшін қурылган
одагы. Конфедерацияның қүрылуы-ның құқықтық негізгі-шарт жасау, соның
негізінде одақаралық арнайы басқару органдары қүралады, билік дербес
жүргізіледі, егемендікті тежеу тек шартта көрсетілген талаптарға сәйкес, өз
еріктерімен іс жүзіне асырылады. Конфедерацияда жасалған одақтан шығу өте
қарапайым, субъектінің өз еркінде. Ал федерацияда олай емес. Конфедерация
уақытша және тұрақты бо-лып екіге бөлінеді. Тарихтан бізге Рейн
конфедерациясы (1254— 1350), Швейцария конфедерациясы (1254-1350), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz