Экономика ғылымы

Кіріспе
Көптеген ежелгі ғалымдар мен данышпан адамдардың айтуынша өмір деген қозғалыс деп түсіндіріледі. Қоғамның экономикалық өмірі де табиғат сияқты үнемі қозғалыста болады. Бұл қозғалыс сапалық және сандық өзгерістермен ерекшеленеді. Бұл өзгерістер өндірістік қатынастарға ғана емес сонымен еңбек өнімділігіне де әсерін тигізеді. Ал еңбек өнімділігінен өз кезегінде қоғамға қажетті экономикалық игіліктер туындайды. Яғни экономикалық өсу өндірістің және экономикалық игіліктердің өсуі немесе ұлғаюы деген мағынаны береді.
Курстық жұмыста экономикалық өсу теориясы қарастырылады. Бұл теорияға сәйкес экономиканың толық деңгейде дамуы немесе өсуі үшін мемлекетте өндірілетін ресурстар толығымен және үнемді қолдануы керек. Мұнда ресурстар қатарына тек шикізаттар ғана емес, сонымен қоса экономиканың потенциалы, мемлекеттегі еңбек күші және тағы басқалар жатқызылады. Жұмыспен қамтамасыз ету теориясы мен экономиканы тұрақтандыру саясаты статистикалық немесе қысқа мерзімді факторларға негізделген. Теорияға жүгінсек, толық жұмысбастылық пен ресурстың тұрақты көлемі бар кезде экономика өзін қажетті жалпы ұлттық өніммен (ЖҰӨ) қамтамасыз ете алады.
Курстық жұмыстың тақырыбын таңдау кезінде негізігі себеп болған: Экономикалық өсу кез келген мемлекет үшін негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады. Яғни мемлекеттің даму қарқын айқындау үшін оның экономикалық өсуне талдау жүргізу арқылы анықтауға болады. Менің ойымша, экономикалық өсу тақырыбы өте актуалды болып келеді. Оның актуалдығы келесідей себептермен түсіндіріледі: Мемлекеттің экономикасының өсуіне талдау, болжау және жоспарлау жұмыстарын жасау арқылы оның себеп салдарын анықтауға болады. Экономика циклдық сипатта дамиды, яғни экономиканың құлдырауынан кейін әрқашанда өсу немесе өркендеу процесі орын алады. Сондықтан экономика үшін экономикалық өсудің мазмұны мен себептерін түсіну өте маңызды болып табылады.
Менің курс жұмысымның негізгі мақсаты экономикалық өсуді зерттеу және оның қарқындары мен факторларына талдау жасау болып табылады.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Государственные регулирование рыночной экономики / Под. ред. Петрова Р.П. СПб, 1999г.
2. С.Б. Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, 2004 ж. – 248 бет.
3. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
4. Ивашковский С.Н. – Экономика: микро- и макроанализ. Учебно-практическое пособие. – М.: Дело, 1999. – 360 с.
5. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 1999. – 784 с.
6. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2003. – 131 бет.
7. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі (2004 ж. 24 сәуірдегі N 548-II)
8. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2005, №6, 22-25 стр.
9. Қазақстан Республикасы үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты.
10. Купешова Сауле Телеухановна / “Теория и практика инновационного процесса в переходной экономике Республике Казахстан,” – диссертация, Алматы, 2002 г.
11. Инновационный менеджмент / К.Нарибаев, С.Джуманбаев, А.Нусупова. – Алматы: Қазақ унивеситетi. – 1998. – 60 с.
12. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Казахстана, №10, - 2005 г. 2-4 стр.
13. Стратегия «Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы» – Алматы, 2003 ж
14. Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Казахстана, №10, - 2005 г. 56-61 стр.
15. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе
І. ЭКОНОМИКА ҒЫЛЫМЫНЫҢ МӘН МАҒЫНАСЫ
1.1. Экономика ғылымының даму кезеңдері
1.2. Экономикалық теория пәнінің функциялары мен әдістері
1.3. Экономикалық жүйелердің мәні мен түрлері
1.4. Тұтынулар, игіліктер, ресурстар және факторлардың түрлері
өзара байланыстары мен мәні
1.5. Қоғам алдында тұрған экономиканың негізгі проблемалары
1.6. Экономикалық жұмыс айналымы
1.7. Экономикалық заңдар мен категориялар: мәні, түсінігі
1.8. Қоғамдық өндіріс және оның құрылымы
1.9. Меншіктегі экономикалық қатынастар және оның негізгі формалары
1.10. Қоғамдық шаруашылық және түрлері
ІІ. ЭКОНОМИКА ҒЫЛЫМЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ
2.1. Тауар және оның қасиеттері
2.2. Ақшаның мәні
2.3. Ақшаның қызметтері
2.4. Ақшаның түрлері
2.5. Нарықтың мәні және құрылымы
2.6. Инфляцияның мәні және түрлері
2.7. Нарықты құру заңдары
2.8. Экономикалық өсу
2.9. Экономикалық өсуді өлшеудің әдістері.
2.10. Халықаралық сауда.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Кіріспе
Көптеген ежелгі ғалымдар мен данышпан адамдардың айтуынша өмір деген
қозғалыс деп түсіндіріледі. Қоғамның экономикалық өмірі де табиғат сияқты
үнемі қозғалыста болады. Бұл қозғалыс сапалық және сандық өзгерістермен
ерекшеленеді. Бұл өзгерістер өндірістік қатынастарға ғана емес сонымен
еңбек өнімділігіне де әсерін тигізеді. Ал еңбек өнімділігінен өз кезегінде
қоғамға қажетті экономикалық игіліктер туындайды. Яғни экономикалық өсу
өндірістің және экономикалық игіліктердің өсуі немесе ұлғаюы деген мағынаны
береді.
Курстық жұмыста экономикалық өсу теориясы қарастырылады. Бұл теорияға
сәйкес экономиканың толық деңгейде дамуы немесе өсуі үшін мемлекетте
өндірілетін ресурстар толығымен және үнемді қолдануы керек. Мұнда ресурстар
қатарына тек шикізаттар ғана емес, сонымен қоса экономиканың потенциалы,
мемлекеттегі еңбек күші және тағы басқалар жатқызылады. Жұмыспен қамтамасыз
ету теориясы мен экономиканы тұрақтандыру саясаты статистикалық немесе
қысқа мерзімді факторларға негізделген. Теорияға жүгінсек, толық
жұмысбастылық пен ресурстың тұрақты көлемі бар кезде экономика өзін қажетті
жалпы ұлттық өніммен (ЖҰӨ) қамтамасыз ете алады.
Курстық жұмыстың тақырыбын таңдау кезінде негізігі себеп болған:
Экономикалық өсу кез келген мемлекет үшін негізгі көрсеткіштердің бірі
болып табылады. Яғни мемлекеттің даму қарқын айқындау үшін оның
экономикалық өсуне талдау жүргізу арқылы анықтауға болады. Менің ойымша,
экономикалық өсу тақырыбы өте актуалды болып келеді. Оның актуалдығы
келесідей себептермен түсіндіріледі: Мемлекеттің экономикасының өсуіне
талдау, болжау және жоспарлау жұмыстарын жасау арқылы оның себеп салдарын
анықтауға болады. Экономика циклдық сипатта дамиды, яғни экономиканың
құлдырауынан кейін әрқашанда өсу немесе өркендеу процесі орын алады.
Сондықтан экономика үшін экономикалық өсудің мазмұны мен себептерін түсіну
өте маңызды болып табылады.
Менің курс жұмысымның негізгі мақсаты экономикалық өсуді зерттеу және
оның қарқындары мен факторларына талдау жасау болып табылады.

І. ЭКОНОМИКА ҒЫЛЫМЫНЫҢ МӘН МАҒЫНАСЫ
1.1. Экономика ғылымының даму кезеңдері.

Экономика – көне ғылымдардың бірі болып саналады. Оның тамырлары б.э.д.
5-3 ғ.ғ. Көне Шығыс елдерінде Әлемдік қоғам дамуының үшінші сатысы
қалыптаса бастаған кездерде жатыр.
Өндірістік қызметтер туралы мәліметтердің жинақталуына және олардың
дамуына Ежелгі Грек ойшылдары Аристотель мен Ксенофонт өте үлкен үлес
қосқан. Нәтижесінде, (б.э.д. 384-322жж) Аристотель экономия терминін
қолданысқа енгізген (оның тура аудармасы грек тілінен аударғанда үй
шаруашылығын жүргізу туралы ғылым), кейіннен одан экономика термині де
шықты.
Мағынасына атауы жақсы сәйкес келеді. Ойкономия – гректерде үй мен
шаруашылықты жүргізу туралы ойлар мен пікірлердің ортаға салынуы болып
табылады. Бұл жерде үй деген сөз астарында құлиеленушілік шаруашылық
мағынасы жатыр, ал басты мәні құлдардың арзан күшін пайдаланып, үйдің
байлығын көбейтуді қамтамасыз ету.
Экономика ғылым ретінде 16-17 ғғ шықты. Оның бірінші даму бағыты
меркантилизм (италян тілінен аударғанда merkonte - саудагер). Меркантилизм
– байлық көзі сауданы дамыту, ақшаға не айналса сол байлық; экспорт көлемін
импорттан асырып түсуге ұмтылған бағыт. Ал, сол кездегі ақша алтын
болғандықтан, нағыз байлық – алтын деп білген. Негізін салушы Антуан де
Монкретьен.
Меркантилизм дамудың екі сатысынан өтті.
16-шы ғасырда - Ерте мерк-зм – ақша балансы. Талабы – импортты
қысқарту, алтын мен күмісті елден сыртқа шығармау, яғни ол монетарлық
меркантилизм (барлығын ақшаға айналдыру).
17-ғасырда – жоғардағының орнына сауда меркантилизмі келді. Басты бағыт
экспорт импорттан асып түсу керек деп санайды. Екі мерк-зм де елдің
гүлденуін экономикаға тікелей мемлекеттің қатысуымен байланыстырады. Алайда
кейінгі мерк-зм абсолютті тү.рдегі шектеу саясатын жоққа шығарады.
17-ғасырда экономика ғылымының саяси экономия деген атауы да шығып
үлгерді. Меркантилизмнің өмір сүру барысында айтылған жеке ойшылдардың
идеялары классикалық саяси экономия деп аталатын жаңа бағыт п.б. негізін
салушылар Англияда У.Петти және Францияда П.Буагильбер. Олар классикалық
мектепті оқу негізінде жатқан еңбектік құн теориясының іргетасын қалады.
Классикалық саяси Экономиялық өмірдің бірінші мектебі, біртұтас
теориялық концепциясын бірінші рет физиократтар мектебі ұсынған.
Физиократтар мектебі Францияда 18-ғасырда Франсуа Кенэ және Анн Робер Жан
Тюрго жетекшілігімен құрылды. Оларлдың ойынша, айырбас байлық көзі бола
алмайды, сауда қажеттілікті тек алмастырады, бірақ шығармайды. (Аударғанда
физиократия – власть природы, яғни табиғат билігі д.б.). Таза пайда тек
ауыл шаруашылық негізінді ғана туады, ал өндіріс сол затты ештеңе қоспай
тек өңдейді. Ф.Кенэ концепцияларына қарағанда, ол экономикалық өмірде үш
класс қатысады деген:
1) өндіргіш топ (диқандар);
2) Жеке меншік тобы (жер иеленушілер)
3) қарапайым топ (жалданған жұмысшылар, ірі-ұсақ саудагерлер)
Былайша айтқанда физиократтар мектебі меркантилистерге қарсы болды.
Экономиканы мемлекет бақылай алмайды деген ұран ұстанған. (Физиократтар
адамдардың өз істерін өздері істеуіне және сол істердің өз қозғалысымен
жүруіне мүмкіндік беріңдер ,-деген.). олардың басты жетістігі – бірінші
рет қоғамдық өндіріске анализдеу әдісін сәтті қолданған. Адамдар мемлекетке
салық төлейді, ал мемлекет олардың қорғанысын, бостандығын, құқығын
қорғайды. Мемлекет пен халық арасындағы қатынастар солай орнауы тиіс.
Классикалық саяси экономияның негізін қалаушы 1776 жылы өзінің атқты
Табиғат туралы зерттеулер және халықтардың байлықтарының себептері деген
кітабын жазып шығарған экономист Адам Смитт (1723-1790) және Вильям Петти,
Давид Рикардо. Оның ілімі: бүтіндей нарықтық экономика мен еңбектік құн
теориясына негіз болды. Ол бірінші рет экономика туралы білімдерді
жүйеленген түрде ұсынды. Сондай-ақ: 1.Онда зерттелу үстіндегі экономикалық
құбылыстың терең мәніне үңілуге мүмкіндік беретін абстракциялау әдісін
енгізген; 2. Еңбектік құн теориясының негізін салған; 3.Қоғамдық капиталдың
ұдайы өндіріс механизмін зерттеген; 4.Экономикалық құбылыстарға жетекші
ықпал ететін заңдарды түсіндіруге тырысты; 5.Экономикаға мемлекеттің
қатысуына қарсы тұрды, яғни сауда еркіндігін талап еткен. А.Смитт
физиократтар сияқты байлық көзін өндірістен көреді, бірақ та құндылықтар
тек ауыл шаруашылығы саласында ғана емес кез келген басқа да салалардан
шығуы мүмкін деп санаған. Смитт экономикалық құбылыстарды түсіндіру
барысында экономикалық ойлардың іргетасы болып саналатын экономикалық
адам моделін қолданады. Ол барлық экон. Процестер негізінде адамның
эгоизмі жатыр деп санайды. Жеке тұлғалардың әрқайсысы шекті пайдаға дәнігіп
барып, ортақ игілік пайда болады. Осы жерден қазіргі неоклассик-
экономистердің де туы болып табылатын көрінбейтін қол концепциясы пайда
болады. Оның арқасында жеке адам өзінің пайдасы үшін нарықта жұмыс істей
отырып, жалпы қоғамға да пайдасын тигізеді. Негізінен ол көңілін еңбектік
құн теориясына көп бөлген. Смиттің пікірі, нарықтық баға ұсыныс пен
сұраныстың ықпалымен құрылады, ал олардың негізі еңбекпен анықталатын
тауардың нақты бағасы. Осылайша, құн өлшеуіш көзі б.т.
19-ғасырдың ортасы мен екінші жартысында Сисмонди мен Прудона
еңбектерінде ұсақ буржуазиялы саяси экономия қалыптаса бастаған, бірақ ол
тек ұсақ тауар өндірушілердің көзқарастары мен пікірлерін көрсеткендіктен,
экономикалық даму заңдарын аша алмай, сол себепті жалғас таба алмаған.
Өзінің бірнеше томдық Капитал кітабында ғылыми социализм туралы
жазған неміс экономисті және философы Карл Маркс (1818-1883) жұмыстарында
Смиттің ілімі өз жалғасын тапты. Сондай-ақ А.Смитт идеялары маржинализм
теориясын жасаған австриялық метептер экономистерінің және математика
мектептерінің экономистерінің жұмысында да дамуын жалғастырған. Маржинализм
– кез келген өнімнің құндылығы адам тұтынуын қанағаттандыру дәрежесіне
байланысты анықталады. Ағылшын тілінен аударғанда шектеулі деген мағынаны
білдіреді. Осы концепцияларды әрі қарай зерттеп, Маркс қосымша құн
теориясын енгізді.
Қазіргі күндерде ағылшын-американдық әдебиеті экономиксте
экономикалық ғылым кеңінен таралған экономикалық теория атауын алып жүр.
Экономикс терминін алғашқы рет өзінің Экономикс принциптер деген
еңбегінде ағылшын экономисті Альфред Маршалл (1842-1924) енгізген.
Бүгін де бұл үш терминнің қазіргі экономикалық ғылымның теориялық
аспектілерін көрсететін синонимдер ретінде қарастырылатыны туралы
американдық экономисті Пол Самуэльсон пікір айтқан.
Қазіргі экономикалық ғылымда ескі классикалық мектеп пен үш жаңа
бағыттардың синтезі байқалады. Қазіргі замандағы экономикалық теория өте
үлкен бағыттар, мектептер мен ағымдар көлемімен сипатталады. Негізгелері:
1) Неоклассикалық бағыт классикалық мектептің түп тамырынан
таралады. Нарық пен бәсекелестік туралы – экономиканың нағыз
дамуы мен құрылуының шарты деп қарайды. Нарықтық экономиканың
өзін-өзі жүргізуі экон.дамудың сапалы жолы және мемлекеттің
араласуы экон.теңдікті бұзады, шекті пайда мен өнімділік
теорияларына негізделген бағыт.
Институциалды-әлеуметтік бағыт шаруашылық өмір проблемаларын шешу. Осы
бағытпен бірге меншік құқығы, қоғамдық таңдау, неоиндустриялық қоғам және
глобалистика теориялары пайда болған. Негізін салушы американ экономисті
Тростейн Веблен б.т.
2) Кейнсиандық бағыт, өзінің құрушысы ағлшын экономисті Джон
Мейнард Кейнстің (1883-1946) құрметіне атлаған. Кейнсиандік –
қазіргі кезде де мемлекеттің қолма-қол және қолма-қолсыз ақша
массасына деген сұранысты арттырып, не кеміту арқылы нарықтық
экономиканы қалыпқа келтіріп отыру болып табылады. Бұл бағыт
саяси экономияда кейнсиандық революция деп аталады.
3) Монетарлық теория сапалы түрде дамиды. Мақсаты антикризистік
шаралар жасау; Қаржылы-несиелі жүйені, ақша айналымын, сұраныс
жоғарлау үшін инфляцияны қолдана отырып, экономикалық
белсенділікті арттыру.
4) Институттік-әлеуметтік. Зерттеу объектілері коорпарациялар,
кәсіптік ұйымдар, мемлекет. Негізгі көңіл адам құндылықтарына
бөлінген. Экономиканың милитаризациялануына, қоғамдық өмірдің
идеологиялық қозғалысына қарсы жүріп, мемлекеттің өнім
кепілдігін беретін жоспарлауын, мемлекеттік әлеуметтік
бағдарламалардың кеңеюін, технологиялық жұмыссыздыққа байланысты
жұмысшылардың қайта мамандануын жақтаған. Ақпараттық қоғамдық
және индустриалды теориялары ерекшеленеді.

1.2. Экономикалық теория пәнінің функциялары мен әдістері.

Экономикалық теория пәнінің 5 негізгі қызметін бөліп көрсетуге болады:
• Ғылыми-танымдық функ. Адам эконом. Ғылымды зерттеу барысында қоғам
өмірінің негізі болып табылатын өндіру, бөлу және материалдық
игіліктер мен қызметтерді пайдалану сияқты процестерді таниды.
Яғни түрлі эконом. фактілердің, құбылыстардың және процестердің
сипаттамасы.
• Практикалық (құрылымдық). Шаруашылық қызмет процесінде істейтін
адамға эконом. заңдар мен принциптердің ықпалы жоқ. Эконом.
саясатты қалыптастыру үшін экономистердің алға қойған байлықты
арттырып, жақсы қоғам қалыптастыру б.т.
• Критикалық (идеологиялық). Эконом.өмірдің формаларына не
объективті не позитивті баға беретін; белгілі проблемаларды шешу,
ағымдағы эконом.жүйенің әділетті-әділетсіздігін тексеретін, оны не
жетілдіру, не алмастыру қажеттіліктерін қарастырады.
• Прогностикалық – терң білім мен эконом.заңдарды анализдеу
мүмкіндігі адамға микро- және макродеңгейдегі фактілер, процестер,
құбылыстарды таныған соң экономистер болашақ баға, құн, тенденция
өзгерістеріне ғылыми болжам жасауы.
• Методологиялық. Бұл аспктісінде эконом.ғылым не істеу керек екенін
ғана көрсетпейді, сондай-ақ нені болдырмау керек екенін көрсетеді.
өзінің даму барысында методология түрлі жолдармен қозғалған;
солардың ішіндегі ең белгілі:
1) рационалдық – экономиканың нақты және рационалды заңдарын ашығу
бағытталған болатын.
2) Субъективті – негізгі зерттелудегі объектіде адам шаруашылықты
жүргізетін субъект ретінде қарастырылады.
3) Эмперизмдік – эконом.өмірдің нақты фактілерін терең зерттеуге
негізделген. Экономикалық модельдер, микро- және макроэкономика
осы атлған жолдың нәтижесі болып табылады.
4) Диалектикалық – түрлі құбылыстардың қозғалысы және дамуы туралы
анализді қажет ететін, эмпиризмдік тәжірибені аз деп санауға
негізделген. Бұл әдіс К.Маркс ілімінде негіз алып, жүзеге асқан.

Қазіргі замандағы методология жоғарыда көрсетілген барлық өзінің
әдістерін қолданады.
Экономикалық теория пәніндегі бірнеше әдістердің ішіндегі ең қолайлысы
абстракциялық әдіс.
Абстракциялық әдіс – экономикалық құбылыстың анализдеуін жеңілдететін,
оның жанама жақтарынан ең бастысын, яғни мәнін ашатынжақтарын бөліп алып,
оны терең зерттеуге, сол эконом. процеске енуге қолданылады.
Анализдеу – эконо. құбылыстың ерекшеліктерін бөліп алу үшін, қарапайым
құбылыс элементтерін ойша күрделі біртұтас түрде қарастыру. Синтездеу –
жекелеген және анализденген дара элементтерді біртұтас түрге біріктіру.
Эконом-ң ендігі бір әдісі индукциялық әдіс. Бұл дегеніміз теориялық
жағдайлар мен принциптерді фактілерден ажырату, ойдың жеке түрінен жалпы
түріне өту. Осыған қарсы тағы бір әдіс дедукциялық әдіс, яғни керісінше
фактілерден теориялық ойға өту және жалпы ойдан жеке ойға көшу б.т..
Салыстыру әдісі – эконом. құбылыстардың ұқсастығын немесе айырмашылықтарын
анықтау. Аналогиялық әдіс – белгілі құбылыс қасиеттерін белгісізге көшіру.
Гипотезаны қолдану – құбылыстар мен процестердің себептері мен байланыстары
туралы ғылымға негізделген ұсынысрады алға шығару.
Жоғарыда атлаған әдістер формальді-логикалық болып табылады. Олармен
қатар келесі әдіс де қолданылады.
Экономикалық-математикалық моделдеу – экон. құбылыстар мен процестерді
теңдеулер жүйесі, график, схема түрінде сипаттау. Сол арқылы басты
ерекшеліктерін жанамалардан бөліп көрсету.

1.3. Экономикалық жүйелердің мәні мен түрлері.

Жүйе – оның ішіндегі элементтер арасындағы байланыстар мен қарым-
қатынастардың негізінде белгілі біртұтас құрайтын көптеген элементтер.
Экономикалық жүйелер (economic systems) бүтін нәрсені, қоғамның
экономикалық құрылымын; экономикалық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау
және тұтыну кезінде пайда болатын қарым-қатынастар бірлігін құрайтын, өзара
байланысқан эконом. элементтер жиынтығы. Қазіргі заманда экономикалық
жүйенің дәстүрлі экономиканы қоспағанда үш негізгі түрлері бар: Жоспарлы,
нарықтық және аралас экономика.
Дәстүрлі экономика – атауының өзінен белгілі; Не? Қалай? Кім? деген
сұрақтарға жауап елдің салт-дәстүрлеріне беріледі. Мысалы, Үндістанда осы
эконом. жүйе түрі: егер әкесі көпес болған жағдайда, мұра етіп қалып баласы
да көпес болып іс жалғастырады.
Жоспарлы экономика (command economy) - өндіріске мемлекеттің
меншігіндегі құралдар пайдаланылатын, эконом. шешімдерді ұжымдасып жасау,
мемлекеттік жоспар бойынша орталықтандырылған басқару жүйесі. Оған тән
белгі өндіріс монополиясы, техникалық прогрестің бәсең жүруі.
Бұл жүйеде инженерлерден, экономистерден, компьютер мамандарынан,
өнеркәсіп өкілдерінен тұратын жоғары деңгейде маманданған жоспарлаушылар
топтары кеңесі бойынша экономика салалары үшін жоспарлар құрып, оларды іске
асыратын саяси басшылар шешім қабылдайды. Бұл жүйе санға жауап береді, яғни
экстенсивті жүйе деп аталатын болады.
Нарықтық экономика (market economy) – жеке меншікке, таңдау еркіндігі
мен бәсекелестікке, пайда артынан түсуге негізделетін жүйе; ол жеке
мүдделерге сүйеніп, үкіметтің араласуын шектейді.
Қоғамның тарихи даму барысында экономикалық еркіндік нығая түседі –
жеке тұлғаның экон. игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және пайдалану
арқылы өзінің мүдделері мен мүмкіндіктерін белсенді орындай алады. Ол Не?
Қалай? Кім? деген сұрақтарға жауап көптеген тұтынушылар мен сатушылардың
әрекеттерін жинақтай беретін шаруашылық болып табылады.
Нарықтық экономика біріншіден, тұтынушыға нарықтағы тауар мен
қызметтерді таңдауға еркіндік кепілдігін береді. Өз еркімен қанаусыз
орындалатын айырбас тұтынушының егемендігінің шартына айналады.
Өз мүдделеріне сәйкес өз ресурстарын бөледі және өзінің мүмкіндіктері
мен капиталының масштабтарына қарайтауар мен қызметтерді өндіру процесін өз
бетімен ұйымдастыра алады. Бұл кәсіпкерліктің еркіндігін білдіреді.
Жеке қажеттілік экономиканың басты себебі мен қозғалу күшіне айналады.
Тұтынушылар үшін бұл қажеттілік пайдалылық максимум болса, өндірушілер
үшін – ақшалай пайда максимумы. Нәтижеснде, таңдау еркіндігі бәсекелестік
негізі болып шығады.
Аралас экономика (mixed economy) – мұнда жоғарғы екі жүйенің
элементтері араласып келген қоғамдық шаруашылық типі, яғни нарық механизмі
мемлекеттің белсенді қатысуымен толықтырылады.

1.4. Тұтынулар, игіліктер, ресурстар және факторлардың түрлері,
өзара байланыстары мен мәні.

Экон. теория ең алдымен экон. тұтынулар мен оларды қанағаттандыру
тәсілдерін зерттейді. Экономикалық тұтынулар – экономикалық қызметтерге
тартатын адамның ішкі қалаулары. Олар екі түрге бөлінеді: бастысы, ол
адамның өмір қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұтынулары (тамақ, киім және
т.б.); қосалқы, оған қалған тұтынулар жатады (бос уақытты өткізу, көрмеге,
киноға бару және т.б.).
Басты тұтынулар бірін-бірі алмастыра алмайды, қосалқылар алмастыра
алады.Бірақ қоғам дамуына қарай басты және қосалқы тұтынулар да, сондай-ақ
олардың арақатынасы да өзгеріске ұшыраған. Қоғамның экономикалық жағдайының
жақсаруына байланысты үй шаруашылығының жалпы шығындарына қараса, азық-
түлікке кететін шығындар қысқарып, ал техникаға, қыдыруға арналған шығындар
өсіп келеді.
Тұтыну – адамдардың өмір сүруіне керекті жетіспеушіліктері немесе
қажеттіліктері. Адамдардың сұраныстары қоғамдық экономика мен мәдениеттің
дамуымен қатар өсіп келеді.
Түрлі пайдалы заттардың шығарылуы адамдардың түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған. ҒТР-дің дамуы кәсіпкерліктерде заттар әлемін
және қоғам мүшелерінің өмір ретін жаңалауда, олардан тағы да басқа сапалы
тұтынуларды тудырады. Мысалы, бірінші рет видеомагнитофон шығарылып, сатыла
бастағанда көптеген адамдар сол затты өзіне алуға деген ынта білдірген.
Тұтынудың бірнеше деңгейлері бар:
- физиологиялық тұтынулар – тамақ, су, киім, тұрғын-үй және
т.б. заттарға деген қажеттілік.
- Қорғанысты тұт-у – жаулардан, қылмыскерлерден,
ауырғандағы көмек және кедейліктен қорғауға қажеттілік.
- Әлеуметтік қарым-қатынастағы тұтынулар – мүдделері жақын,
достық, махаббат қатынастардағы адамдардың бір-бірімен
араласуы.
- Сый-құрмет тұтынуы – қоғамда белгілі бір орын ала отырып,
басқа адамдар тарапынан сый-құрмет, өзін-өзі сыйлау.
- Өзін -өзі дамытудағы тұтынулар – адамның мүмкіндіктері
мен қолдан келетін жетістіктерін орындау үшін
қажеттіліктер.
Адамдардың тұтынуларын қанағаттандыратын материалдық құндылықтар
игіліктер деп аталады. Олардың кейбіреулері табиғатта өте көп кездеседі деп
айтса болады, ал кейбіреулері шектеулі болып келеді, олар экономикалық
игіліктер деп аталады. Олар негізінен заттар мен қызметтерден тұрады.
Экономикалық игіліктер екіге бөлінеді: көп уақыт пайдаланылатын –
ұзақмерзімділер және бір рет пайдалануға жарайтын азмерзімдік.

1.5. Қоғам алдында тұрған экономиканың негізгі проблемалары.

Экономиканың алдында тұрған басты проблема – шексіз материалдық
тұтынулар және оларды мүмкіндігінше қанағаттандыруға ресурстардың
шектеулігі мен сиректігі. Оны шешу мақсатымен өндіріс факторларын дұрыс
бөлудің дұрыс жолдарын табу болып табылады. Кез келген қоғам өзінің
өндірістік мүмкіндіктерін біле тұра келесі үш сұраққа жауап бере алуы тиіс:
• Қандай тауарлар мен қызметтер қандай мөлшерде өндірілуі тиіс?
• Оларды Қалай өндіру керек?
• Ол тауарлар мен қызметтерді тұтынуға (пайдалануға) Кім сатып
алады?
Жеке адам өзін қажетті тауарлармен түрлі жолдар арқылы қамтамасыз ете
алады: оларды өзі өндіру; басқа игіліктерге айырбастау; оларды сыйлыққа
алуына болады. Ал жалпы қоғам барлығын бір мезгілде ала алмайды. Сол үшін
қоғам ең қажетті нәрсені таңдайды, ал сәл біраз уақыттан соң күтуге болатын
заттарын алады, ал кейбіреулерінен мүлдем бас тартады.
Сонымен қоғам алдындағы ең басты проблема – шексіз тұтынулар мен
шектеулі ресурстар жағдайында өндірістің қолайлы көлемін анықтау болып
отыр.
Дамыған елдер басқа елдермен бәсекелестікте алға шығу мақсатымен бар
күштерін салып шектеулі тауарлар шеңберін жақсартуға, яғни кеңейтуге
ұмтылады.
Игіліктер жиынтығын немесе жеке игілікті өндірудің бірнеше жолдары бар:
қандай технологияның көмегімен, қандай ресурстардан және кіммен өндірілуі
тиіс? Қандай өндіріс ұйымының араласуымен? Түрлі проектінің арқасында
өндірістік немесе тұрғындық ғимаратты салуға, автомобиль шығаруға немесе
жерді пайдалануға болады.

1.6. Экономикалық жұмыс айналымы.

Экономикалық игіліктер өз беттерімен қозғалысқа түспейді. Олар фирмалар
үй шаруашылығығының, мемлекет пен оның бөліктерінің арасындағы
байланыстарды орнататын құрал болып табылады. Экономикалық агенттер осы
эконом. игіліктер арқылы өзара қарым-қатынас құрайды. Олардың қозғалысы
белгілі бір экономикалық жұмыс айналымын құрайды.
Экономикалық айналым – шығындар мен түсімдердің ақшалай ағымдарымен
жүретін, нақты экономикалық игіліктердің айналым қозғалысы. Нарықтық
экономиканың ең негізгі субъектілері үй шаруашылықтары мен фирмалар.
Үй шаруашылықтары бір мезгілде өздері ресурстармен жабдықтаушы бола
тұра, тұтыну тауарлары мен қызметтеріне сұраныс білдіріп отырады. Ал
фирмалар өз кезегінде тұтыну тауарлары мен қызметтерді ұсына отырып, өздері
ресурстарға сұраныс жасап отырады. Негізгі экономикалық агенттер сұраныс
пен ұсыныс айналымын түзе отырып, эконгомикалық айналым құрап отырады.

Шығындар Тауарлар мен
қызметтер

Тауарлар мен қызметтер тауарлар мен
қызметтер
(қоғамдық игіліктер)
(қоғамдық игіліктер)

Таза салықтар
Таза салықтар

Шығындар Ресурстар

Нарықтық экономикады үнемі сұраныс пен ұсыныс бір-біріне ықпал тигізіп
отырады. Сұраныс ұсынысты тудырады, ал ұсыныс сұранысқа әсерін тигізіп
отырады.
Үй шаруашылықтары нарықта сатылатын тауарларға сұраныс жасап, тұтынуын
қанағаттандыру барысында шығындарға тіреледі. Фирмалар үй шаруашылықтарына
өз тауарлары мен қызметтерін сатып, одан түскен ақшаны берілген игіліктерді
өндіруге қажетті ресурстарды сатып алуға жұмсайды.
Өз кезегінде сол фирмаларға үй шаруашылықтары өндіріске қажетті
ресурстарды ұсынып отырады (мысалы, еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік
мүмкіншіліктерін) және сол үшін қайтадан тұтыну нарығынан экономикалық
игіліктерді сатып алуға жұмсалатын ақшалай түсімдер алып отырады. Солайша
нақты экономикалық игіліктер алдынан ақшалай түсімдер мен шығындар жүріп
отырады. Бірақ экономикалық айналым кейбір мезгілдерді есепке алмайды,
олар:
1. ол экономикалық игіліктерді немесе ақшалай ресурстарды жинауды,
сондай-ақ айналым процесінен шығып кеткен ресурстарды есепке
алмайды. Мысалы, егер тұтынушылар алған түсімдерінің бір
бөлігін жинай бастаса, сұраныс көлемі төмендейді. Оның негізгі
салдарының бірі несиелік жүйенің дамуы болып табылады.
2. қазіргі заманда мемлекет ролі өте әр түрлі. Мемлекет нарықтық
экономиканың агенттеріне де, азық-түлік нарығына да, өндіріс
факторларына да, несиеге де ықпалын тигізеді. Мысалы, үй
шаруашылығы мен фирмалар мемлекет пайдасына салықтар төлейді,
өз кезегінде олар мемлекеттен трансферттік төлемдер мен
субсидиялар алып отырады. Сонымен бірге үкімет нарықтан тұтыну
мен өндіріс сипатындағы тауарлар мен қызметтерді сатып алып
отырады.

1.7. Экономикалық заңдар мен категориялар: мәні, түсінігі.

Экономикалық ғылым экономикалық заңдарды зерттеуге ерекше көңіл бөледі.
Экономикалық заңдар – бұл эконом. құбылыстар мен процестердің ішкі мәнін
көрсететін тұрақты қайталанып отыратын себеп-салдарлық байланыстар.
Экономикалық заңдар табиғи заңдар сияқты адам қатысуынсыз қалыптасады,
яғни нарықта сұраныс, ұсыныс, бәсекелестік және құн заңдары нарық
қатысушылары олар туралы білсе де, білмесе де бар бола береді.
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму тенденциясын басқаратын
экономикалық заңдар. Олар жеке құбылыстар немес процестерде емес, солардың
ұзақ уақыт мерзіміндегі біртұтас жиынтығынан көрінеді.
Бұл заңдар адам санасына тәуелсіз болғанмен де, олар адам қызметімен
ретке келетін дүние. Олар адамның өндірістік шаруашылық қызметінің және
қоғамдық қозғалыс заңы болғандықтан олар тек адам қоғамында ғана орын таба
алады. Экономикалық заңдарды тани отырып, олардың арналарында өзінің
өндірістік-шаруашылық қызметтерін іске асырып, адамдар көптеген
қиыншылықтардан өтіп, өз бастауларында үлкен жетістіктерге жетеді. Заңдарды
бақылау үшін экономикалық әдістерді жақсы білу қажет. Экономикалық
заңдарды негізінен екі топқа бөлуге болады: жалпы және спецификалық;
Жалпы – адамзат тарихынан жалғасып келген эк. заңдар, мысалы, тұтынудың
өсу заңы;
спецификалық – кез келген экономикалық жүйе ағымында ғана болатын және
сол қоғам даму кезеңінің ерекшеліктерін көрсетеді, мысалы, сұраныс заңы тек
нарықтық экономикаға ғана тән. Бұлар да макро- және микроэкономика сияқты
келеді; мысалы, спецификалық заңдар жеке экон. жүйе ерекшеліктерін
көрсетсе, жалпы заңдар олардың жиынтығын, яғни әлемдік біртұтас процесс
ретінде қарастырады.
Кез келген ғылым көптеген зерттелудегі құбылыстар мен процестерді
жіктеп көрсетеді. Экономикалық ғылымда осындай жіктеулердің нәтижесі
экономикалық ктегорияларды тудырды. Эконом. категориялар – қоғамдағы экон.
құбылыстардың мәнді де маңызды қырларын көрсететін жалпы ұғымдар.
өндірістік-шаруашылық құбылыстар мен процестерді ғылыми тұрғыда танудың
құралы; нақты эконом. қатынастарды көрсететін абстракция болып табылады.
Олар: тауар, ақша, капитал, еңбекақы, пайда жатады. Категориялар
экономиканың логикалық қаңқасын құрайды.

1.8. Қоғамдық өндіріс және оның құрылымы.

Өндіріс дегеніміз – адамның өз тұтынуларын қанағаттандыру мақсатында,
нәтижесі өнім болатын қызметі. Оны негізінен екі түрге бөлеміз: материалдық
және рухани. Нақтылай кетсек, өндіріс – адамның табиғатты өңдеу процесі, -
жануарлар табиғатқа бейімделсе, адамзат баласы оны өзіне бағындарады.
Материалдық өндіріс – нәтижесі адамның тіршілік ету үшін пайдаланатын өнім
(тамақ өнеркәсібі, ауыл шаруашылық, егіншілік) болатын өндіріс түрі болса
және материалдық заттар өндіретін, рухани өндіріс дегеніміз – аналогтік
қызмет көрсететін, жоғарыда айтылған қосалқы тұтынуларды қанағаттандыратын
игіліктерді (білім, денсаулық, қауіпсіздік, демалысты қамту) өндіру.
Өндірістің екі деңгейін ажыратамыз – дербес және қоғамдық.
Дербес өндіріс – бұл негізгі өндіріс бірлігі масштабындағы өндірістік
әрекет (кәсіпорын, фирма). Қоғамдық өндіріс өндірістің инфрақұрылымы
элементіне айналатын кәсіпорындар, яғни өздері өнім шығармайтын, бірақ
олардың технологиялық қозғалысын (транспорт, байланыс, қоймалар) қамтамасыз
ететін салалар мен кәсіпорындар арасындағы байланыстар жүйесі. өндіріс
кезінде міндетті түрде еңбек бөлінісі орындалады. Оның да үш деігейі
болады: кәсіпорын ішіндегі (жекелеген), кәсіпорын аралық (жарым-жарты),
қоғам масштабында (жалпы – еңбектің өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық, ой
мен дене, мамандықты керек ететін және етпейтін, қол еңбегі мен машина
еңбегіне бөлінуі).
Қазіргі заманда өндірістің өзгеріс тенденциясымен танысу міндетті. Оның
дамуының екі типі бар: экстенсивті - өндіріс құралдарының сан жағынан
артуы; және интенсивті - өндіріс құралдарының сапа жағынан жаңаруы.
Кәсіпорын өндірісі барысында қарама-қарсы екі тенденция бірге жүреді:
ірілендіру (концентрация) және қалпына келтіру (деконцентрация). Өндіріс
концентрациясы – ірі кәсіпорындарда өндіріс құралдары мен жұмыс күшінің
шоғырлануы. өндірістің аяққы кезеңі - өнімдерді тұтыну болып табылады.
Экономикалық ресурстар (немесе өндіріс факторлары) – экономикалық
игіліктерді жасауға арналаған құндылықтар. өндірістік ресурстар әруақытта
шектеулі болады. Бұлардың шектері адамдардың қажеттіліктерінің
шексіздігімен салыстырғанда байқалады. Басқа сөзбен айтқанда тауарлар мен
қызметтерді және басқа да құндылықтарды шығару процесіне пайдаланылатын
табиғи, әлеуметтік және рухани күштердің жиынтығы.
Экономикалық теория пәнінде ресурстарды төрт топқа бөледі:
1) табиғи - өндіріске қолдануға болатын табиғаттың таза жарамды
құндылықтары; олар қалпына келтірілетін және келтірілмейтін болып
екіге бөлінеді.
2) Материалдық – адам жасаған өндіріс көздері.
3) Еңбек ресурстары – еңбекке жарамды жастағы жергілікті халық; әдетте
үш параметрмен өлшейді: әлеуметтік-демографиялық, мамандану деңгей
бойынша және мәдени-сауаттық.
4) Қаржылық - өндірісті ұйымдастыру үшін қоғамның бөлетін ақшалай
қаражаты.

Өндіріс ресурстары қимылға түскенде өндіріс факторына айналады. Жеке
адам да қоғам сияқты шектеулі мүмкіндіктер кеңістігінде өмір сүреді.
Иелігіндегі физикалық және интеллектуалдық мүмкіндіктері де, өндіріс
құралдары да, ақпарат та, тұтынуын қанағаттандыруға жіберетін уақыты да
шектеулі. Сонымен қорытындыласақбір мезгілде барлық тұтынуларды
қанағаттандыру мүмкін емес екен.
Өндіріс факторлары – нақты өндіріс процесіне енген ресурстарды
білдіретін экономикалық категория, яғни өндіргіш ресурстар. Олардың негізгі
үш түрі бар:
• Жер - өндіріске қолданылатын барлық нақты ресурстар жерден
алынады; еңбек құралы және еңбек заты болып табылатын шаруашылық
объектісі (аграрлық, пайдалы қазбалар алу, балық шаруашылығында);
және де жер меншік объектісі болып табылады.
• Капитал - өндіріс факторлары жүйесіндегі материалдық және
қаржылық қаражаттарды атайды.
• Еңбек - өндіріс кезінде жұмыспен қамтылған қоғам бөлігі. Бұл
фактор өз ішіне бүкіл әлемде сыйлы қызметте тұратын кәсіпкерлікті
де қосады.
Кез келген өндірістік фактор өз иесіне пайда (түсім) әкеледі: капитал
процент, еңбек - жалақы, ал жер болса – рента әкеледі.
РЕСУРСТАР ФАКТОРЛАР
ТҮСІМДЕР

Табиғи Жер Рента

Материалдық
Қаржылық Капитал Процент

Еңбетік Еңбек Жалақы
Ұдайы өндірістің өндірістен айырмашылығы өндіріс процестерінің үздіксіз
қайталануы. Оның типтер:
• Экстенсивті - өндірістің сан жағынан артуы, яғни ұлғайту, қосымша
материалдық ресурстарды пайдалана отырып, дамыту.
• Интенсивті - өндірістің сапасының артуы, яғни техникалық
прогрестің есебінен еңбек өнімділігін арттыру, нәтижесінде жаңа
технологияларды енгізу.
Олар өзара тығыз байланысты.

1.9. Меншіктегі экономикалық қатынастар және оның негізгі формалары.

Меншік нарықтық экономиканың бір белгісі болып табылады. Меншік
дегеніміз – заңдық мағынада адамдар арасында мүліктік қатынастардың орнауы.
Біріншіден, белгілі субъектінің иелігінде болатын зат анықталады;
екіншіден, заңда көрсетілген мүліктің иегері болатын меншіктеушінің түрі
анықталады. Меншікке келесілердің құқығы бар:
- жеке тұлға – азаматтық құқықтар мен міндеттер субъектісі
ретіндегі адам.
- Заңдық тұлға – азаматтық құқықтар мен міндеттер
субъектісі ретіндегі ұйымдар.

Жалпы, меншік дегеніміз – мүлкіті, затты өз иелігіне көшіру, меншігіне
алу. Меншік объектісі ол – мүлік, жылжымайтын мүлік; субъектісі – жеке
заңдық тұлға, ұйымдар, фирма, меншікті иеленуші.
Ал басқа біреудің меншігін адамдар аренда арқылы пайдаланады. Аренда –
белгілі бір адамның иелігіндегі мүлікті белгіленген уақытқа, ақыға алу
түралы келісім-шарт. Меншіктің түрлері:
Жеке меншік – байлық көзі ретіндегі мүлікті иеленуші жеке тұлға;
өндіріс құралдары жұмысшы иелігінде; өндіріс құралдары бөтен еңбекті
қолданатын жеке тұлғада.
Құлдық – тек заттарға ғана емес, адамдарға да меншік ету, яғни құлдарға
да меншік болған. Феодалды – бұл кезде меншік феодалдар мен қатар шаруалар
мен қолөнершілерде де болған.
Жеке дара капиталистік – жолдамалы жұмысшылар заңды түрде еркін бола
тұра, өз көзқарасымен жұмыс орнын және түрін таңдайды.

Жалпы бөлшектеу меншігі – қатысушылардың қосылып, салымдарын ортақ
етіп, бір орталықтан жүретін бақылау мен басқару, бірдей мақсатта иелікті
қолданады. Мысалы, шаруашылық серіктестік – комерциялық ұйым, (пайда көруге
ұмтылады).

Жекешелендіру дегеніміз – мемлекет иелігіндегі кейбір мүліктерді жеке
меншікке өткізу. Ондай процесс ақылы, ақысыз, льготпен т.б. жолдармен
жүреді. Түрлері: 1) шағын – объективті жекешелендіру (жұмысшылар саны 200-
ге дейін); 2) жаппай – орта кәсіпорынның жекешелендіруі (жұмысшылар саны
200-500 дейін); 3) жеке жоба бойынша – стратегиялы маңызы бар мемлекеттік
меншік объектілерін жекешелендіру (жұмысшылар саны 500-ден аса).

1.10. Қоғамдық шаруашылық және түрлері.

Кез келген экономикалық жүйе белгілі бір шаруашылық формасына сүйенеді.
Адамзат тарихы екі негізгі қоғамдық шаруашылық түрлерін біледі: заттық және
тауарлы шаруашылық.
Заттық шаруашылық - өндірген өнімін өзі пайдаланып, өз тұтынуларын
қанағаттандыру үшін өнім шығаратын шаруашылық түрі. Оның негізгі белгілері:
• Тұйық шаруашылық – себебі, ол жүретін қоғам жеке шаруашылықтар,
бір-бірімен экономикалық қатынастары жоқ; олардың әрбіреуі тек
өздерінің өндіріс ресурстарын пайдаланатын және өздерін өмірлік
қажеттіліктермен қамтамасыз етеді.
• Бұл шаруашылық түріне қолдың әмбебап еңбегі сай; бұл еңбек оның
әртүрлі болғанына қарамастан, барлық жұмысты өзөдері орындайды,
яғни бір адам бірнеше жұмыс түрін атқарады; шикізатты табудан
бастап, заттың тұтынуға дайын кезіне дейін.
• Ендігі бір белгісі - өндіруші мен тұтынушы арасындағы тікелей
экономикалық байланыс. Яғни, өндіріс----бөлу----тұтыну. Бұл
тарихтағы экономикалық ұйымдастырудың бірінші түрі болып табылады
және натурал шаруашылықта алдыңғы мөлшермен өндірістің қайталануы
жүреді. Біздің мемлекетте натуралды шаруашылық ауылды мекендерде
ауыл шаруашылығы және бау-бақшалық істе көп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.