Экология және халық денсаулығы
КІРІСПЕ
1 ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ДЕНСАУЛЫҚ
1.1 Қоршаған ортаның экологиялық жағдайы мен ауру деңгейі
1.2 Қала экологиясы және адамның денсаулығы
1.3 Климаттық факторлардың ағзаға тигізетін әсері
2 ЭКОЛОГИЯНЫҢ АДАМ АҒЗАСЫНА ӘСЕРІ
2.1 Тұрғындардың денсаулығына экологияның ластануының әсері
2.2 Қазақстанның радиациялық ластануы және Семей ядролық полигоны сынақтардың адамдарға әсері
2.3 Қоршаған ортаның шумен ластануы, оның адам денсаулығына тигізетін әсері
2.4 Қолайсыз қоршаған ортамен адам денсаулығына келтірілетін зиянның орнын толтыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ДЕНСАУЛЫҚ
1.1 Қоршаған ортаның экологиялық жағдайы мен ауру деңгейі
1.2 Қала экологиясы және адамның денсаулығы
1.3 Климаттық факторлардың ағзаға тигізетін әсері
2 ЭКОЛОГИЯНЫҢ АДАМ АҒЗАСЫНА ӘСЕРІ
2.1 Тұрғындардың денсаулығына экологияның ластануының әсері
2.2 Қазақстанның радиациялық ластануы және Семей ядролық полигоны сынақтардың адамдарға әсері
2.3 Қоршаған ортаның шумен ластануы, оның адам денсаулығына тигізетін әсері
2.4 Қолайсыз қоршаған ортамен адам денсаулығына келтірілетін зиянның орнын толтыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Адамның күнделікті тіршілігі қоршаған орта жағдайларымен тығыз байланысты. Тірі ағзаларға тән көптеген қасиеттер адам ағзасына да тән. Адамның тынысалуы, тамақтануы, өсуі, дамуы табиғи орта жағдайында өтеді. Сондықтан да адам тіршіліктің құрамды бір бөлігі болып есептеледі. Сонымен бірге адам - өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы саналы тұлға. Адамның өсуіне, дамуына және тұлға ретінде қалыптасуына әлеуметтік жағдайлардың ықпалы зор. Басқа ағзалар белгілі табиғи орта жағдайларында тіршілік етуге бейімделген.
Адам барлық табиғи орта жағдайларында тіршілік ете алады. Өзіне қажетті жағдайларды саналы түрде жасап алуға қабілетті. Жер бетінде өмір сүрген ежелгі адамдар басқа ағзалар сияқты орта жағдайларына тәуелді болды. Қоғамның даму дәрежесіне сәйкес адамның табиғатқа тәуелділігі бірте-бірте бәсеңдей бастады. Адам табиғи мақсатына қарай саналы түрде өзгертті.
Адамның денcаулығына қоршаған табиғи орта жағдайларының әсері зор. Адамға дем алатын ауаның, күнделікті пайдаланатын ауыз судың, тағамның таза болуының маңызы ерекше. Адамның мұқият ойланбай жасаған кейбір іс әрекеттері денсаулығына зиянды. Мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан орта жағдайларының зиянды өзгерістері адам денсаулығына кері әсер етеді. Әсіресе, бұл жағдай Қазақстанда ерекше байқалуда. Мысалы, Арал теңізінің тартылуы, ядролық сынақтардың жүргізілуі және т.б. атауға болады.
Адам денсаулығына өмір сүру салтын дұрыс ұстануы да әсер етеді. Темекі тарту, ішімдікті пайдалану, дұрыс тамақтанбау және т.б. жағдайлардан адам денсаулығы бұзылады. Кейде еңбек етудің қолайсыздығы, тұрмыстық жағдайлардың нашарлауы денсаулыққа кері әсер етеді. Салауатты өмір сүру салтын дұрыс ұйымдастыра білмеу, медициналық жәрдемнің дұрыс көрсетілмеуі де әсерін тигізеді.
Денсаулыққа жағымды әсер ететін факторлар бірнеше топқа бөлінеді.
1. Бұлшықет қимылдарының белсенділігі. Адамның барлық тіршілік әрекеті түрлі қимыл-қозғалыстар жиынтығынан тұрады. «Қозғалыс - тіршілік тірегі» деген ұғымда зор мән бар. Қозғалыс белсенділігі жұмыс істеу қабілетін арттырады, түрлі ауруларға қарсы тұруына көмектеседі.
Тынысалу мүшелерінің жұмысын жақсартып, жүрек бұлшықеттерін шынықтырады, зат алмасудың қалыпты жүруін қамтамасыз етеді. Әсіресе спорт пен дене шынықтыру жаттығулары қозғалыс белсенділігін арттырады.
2. Еңбек пен демалысты дұрыс ұйымдастыру. Бұлардың денсаулық үшін маңызы зор. Адам өмірінде еңбек басты орын алады. Еңбек ету арқылы адам өзіне қажетті жағдайларды жасап алады. Шектен тыс еңбек ету ағзаның қажуына әкеп соқтырады.
Адам барлық табиғи орта жағдайларында тіршілік ете алады. Өзіне қажетті жағдайларды саналы түрде жасап алуға қабілетті. Жер бетінде өмір сүрген ежелгі адамдар басқа ағзалар сияқты орта жағдайларына тәуелді болды. Қоғамның даму дәрежесіне сәйкес адамның табиғатқа тәуелділігі бірте-бірте бәсеңдей бастады. Адам табиғи мақсатына қарай саналы түрде өзгертті.
Адамның денcаулығына қоршаған табиғи орта жағдайларының әсері зор. Адамға дем алатын ауаның, күнделікті пайдаланатын ауыз судың, тағамның таза болуының маңызы ерекше. Адамның мұқият ойланбай жасаған кейбір іс әрекеттері денсаулығына зиянды. Мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан орта жағдайларының зиянды өзгерістері адам денсаулығына кері әсер етеді. Әсіресе, бұл жағдай Қазақстанда ерекше байқалуда. Мысалы, Арал теңізінің тартылуы, ядролық сынақтардың жүргізілуі және т.б. атауға болады.
Адам денсаулығына өмір сүру салтын дұрыс ұстануы да әсер етеді. Темекі тарту, ішімдікті пайдалану, дұрыс тамақтанбау және т.б. жағдайлардан адам денсаулығы бұзылады. Кейде еңбек етудің қолайсыздығы, тұрмыстық жағдайлардың нашарлауы денсаулыққа кері әсер етеді. Салауатты өмір сүру салтын дұрыс ұйымдастыра білмеу, медициналық жәрдемнің дұрыс көрсетілмеуі де әсерін тигізеді.
Денсаулыққа жағымды әсер ететін факторлар бірнеше топқа бөлінеді.
1. Бұлшықет қимылдарының белсенділігі. Адамның барлық тіршілік әрекеті түрлі қимыл-қозғалыстар жиынтығынан тұрады. «Қозғалыс - тіршілік тірегі» деген ұғымда зор мән бар. Қозғалыс белсенділігі жұмыс істеу қабілетін арттырады, түрлі ауруларға қарсы тұруына көмектеседі.
Тынысалу мүшелерінің жұмысын жақсартып, жүрек бұлшықеттерін шынықтырады, зат алмасудың қалыпты жүруін қамтамасыз етеді. Әсіресе спорт пен дене шынықтыру жаттығулары қозғалыс белсенділігін арттырады.
2. Еңбек пен демалысты дұрыс ұйымдастыру. Бұлардың денсаулық үшін маңызы зор. Адам өмірінде еңбек басты орын алады. Еңбек ету арқылы адам өзіне қажетті жағдайларды жасап алады. Шектен тыс еңбек ету ағзаның қажуына әкеп соқтырады.
1. Кенесариев Ү.И., Жақашов Н.Ж. Экология және халық денсаулығы.-А.,2003.
2. Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау, 2007.
3. Бейсенова Ә.С. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. А., 2005.
4. Қуатбаев А. Экология және қоршаған орта проблемалары: оқу құралы – А., 2011.
5. Колумбаева С., Білдебаева Р., Шәріпова М. Экология және тұрақты даму: оқу құралы – 2012.
6. Хандогина Е.К., Герасимова Н.А., Хандогина А.В. Экологические основы природопользования. М., 2007.
7. Доклады Министерства охраны окружающей среды РК «О состоянии природной среды РК». 2000-2007гг.
8. Колумбаева С.Ж., Бидельбаева Р.М. Общая экология. Алматы, 2006.
9. Аскарова М.А. Общая экология: учеб. пособие. - Алматы, 2004.
10. Экология и защита биосферы: В 3-х кн. - М:, 1996.
11. Коробкин В.И., Предельский Л.В. Экология: оқу құралы. Феникс, 2008.
12. Сергейчик C.А. Экология: оқу құралы. - Минск, 2010.
13. Баешов Ә., Айтбаев Н., Қышқыл жаңбырлар және олардың ортаға әсері.-А., 2003.
14. Банников А.И. др. Основы экологии и охраны окружающей среды М., Колос, 1996.
15. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева Г.З. Экология.Алматы,2001.
16. Коробков В.М., Предельский Л.В. Экология. “ростов на Дону” 2001.
17. Сағынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы. 1995.
18. Экзарьян В.Н. Геоэкология и охрана окружающей среды М., 1997.
19. Шилов И.А. Экология.- М.:,2000.
20. Экология. Юнита 1. Основы экологии. М.:Современный гуманитарный университет, 2001.
21. Жұмабеков С.Ж. /Ғылыми диссертация материалынан/. Алматы-2001ж.
22. Николаев Л.А. Медицинская помощ при поражения проникающей радиацией и отравляющими вежествами Минск, 1975
23. Сидоренко Г.И. Қоршаған ортаның гигиенасы.-М.1985.
24. Никитин Д.П. Новиков Ю.П. Қоршаған орта және адам.-М.1986.
25. Сидоренко Г.И. Можаев Е.А. Қоршаған ортаның санитарлық жағдайы мен халықтың денсаулығы.-М.1987.
26. Додина Л.Г. Халықтың денсаулық жағдайына атмосфералық ластанудың ықпалына туындаған сұрақ./Гиг. және сан. -1989.-№3.
27. Никитин А.Ф. Жалпы экология негіздері мен адам экологиясы. М:, 1997.
2. Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау, 2007.
3. Бейсенова Ә.С. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. А., 2005.
4. Қуатбаев А. Экология және қоршаған орта проблемалары: оқу құралы – А., 2011.
5. Колумбаева С., Білдебаева Р., Шәріпова М. Экология және тұрақты даму: оқу құралы – 2012.
6. Хандогина Е.К., Герасимова Н.А., Хандогина А.В. Экологические основы природопользования. М., 2007.
7. Доклады Министерства охраны окружающей среды РК «О состоянии природной среды РК». 2000-2007гг.
8. Колумбаева С.Ж., Бидельбаева Р.М. Общая экология. Алматы, 2006.
9. Аскарова М.А. Общая экология: учеб. пособие. - Алматы, 2004.
10. Экология и защита биосферы: В 3-х кн. - М:, 1996.
11. Коробкин В.И., Предельский Л.В. Экология: оқу құралы. Феникс, 2008.
12. Сергейчик C.А. Экология: оқу құралы. - Минск, 2010.
13. Баешов Ә., Айтбаев Н., Қышқыл жаңбырлар және олардың ортаға әсері.-А., 2003.
14. Банников А.И. др. Основы экологии и охраны окружающей среды М., Колос, 1996.
15. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева Г.З. Экология.Алматы,2001.
16. Коробков В.М., Предельский Л.В. Экология. “ростов на Дону” 2001.
17. Сағынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы. 1995.
18. Экзарьян В.Н. Геоэкология и охрана окружающей среды М., 1997.
19. Шилов И.А. Экология.- М.:,2000.
20. Экология. Юнита 1. Основы экологии. М.:Современный гуманитарный университет, 2001.
21. Жұмабеков С.Ж. /Ғылыми диссертация материалынан/. Алматы-2001ж.
22. Николаев Л.А. Медицинская помощ при поражения проникающей радиацией и отравляющими вежествами Минск, 1975
23. Сидоренко Г.И. Қоршаған ортаның гигиенасы.-М.1985.
24. Никитин Д.П. Новиков Ю.П. Қоршаған орта және адам.-М.1986.
25. Сидоренко Г.И. Можаев Е.А. Қоршаған ортаның санитарлық жағдайы мен халықтың денсаулығы.-М.1987.
26. Додина Л.Г. Халықтың денсаулық жағдайына атмосфералық ластанудың ықпалына туындаған сұрақ./Гиг. және сан. -1989.-№3.
27. Никитин А.Ф. Жалпы экология негіздері мен адам экологиясы. М:, 1997.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:
Ж О С П А Р
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ДЕНСАУЛЫҚ
1.1 Қоршаған ортаның экологиялық жағдайы мен ауру деңгейі ... ... ... ... 5
1.2 Қала экологиясы және адамның
денсаулығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...9
1.3 Климаттық факторлардың ағзаға тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 10
2 ЭКОЛОГИЯНЫҢ АДАМ АҒЗАСЫНА ӘСЕРІ
2.1 Тұрғындардың денсаулығына экологияның ластануының әсері ... ... ... .14
2.2 Қазақстанның радиациялық ластануы және Семей ядролық полигоны
сынақтардың адамдарға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .16
2.3 Қоршаған ортаның шумен ластануы, оның адам денсаулығына тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.4 Қолайсыз қоршаған ортамен адам денсаулығына келтірілетін зиянның орнын
толтыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...26
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 5
Кіріспе
Адамның күнделікті тіршілігі қоршаған орта жағдайларымен тығыз
байланысты. Тірі ағзаларға тән көптеген қасиеттер адам ағзасына да тән.
Адамның тынысалуы, тамақтануы, өсуі, дамуы табиғи орта жағдайында өтеді.
Сондықтан да адам тіршіліктің құрамды бір бөлігі болып есептеледі. Сонымен
бірге адам - өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы саналы тұлға. Адамның өсуіне,
дамуына және тұлға ретінде қалыптасуына әлеуметтік жағдайлардың ықпалы зор.
Басқа ағзалар белгілі табиғи орта жағдайларында тіршілік етуге бейімделген.
Адам барлық табиғи орта жағдайларында тіршілік ете алады. Өзіне қажетті
жағдайларды саналы түрде жасап алуға қабілетті. Жер бетінде өмір
сүрген ежелгі адамдар басқа ағзалар сияқты орта жағдайларына тәуелді болды.
Қоғамның даму дәрежесіне сәйкес адамның табиғатқа тәуелділігі бірте-бірте
бәсеңдей бастады. Адам табиғи мақсатына қарай саналы түрде өзгертті.
Адамның денcаулығына қоршаған табиғи орта жағдайларының әсері зор.
Адамға дем алатын ауаның, күнделікті пайдаланатын ауыз судың, тағамның таза
болуының маңызы ерекше. Адамның мұқият ойланбай жасаған кейбір іс
әрекеттері денсаулығына зиянды. Мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан орта
жағдайларының зиянды өзгерістері адам денсаулығына кері әсер етеді.
Әсіресе, бұл жағдай Қазақстанда ерекше байқалуда. Мысалы, Арал
теңізінің тартылуы, ядролық сынақтардың жүргізілуі және т.б. атауға болады.
Адам денсаулығына өмір сүру салтын дұрыс ұстануы да әсер
етеді. Темекі тарту, ішімдікті пайд алану, дұрыс тамақтанбау және т.б.
жағдайлардан адам денсаулығы бұзылады. Кейде еңбек етудің қолайсыздығы,
тұрмыстық жағдайлардың нашарлауы денсаулыққа кері әсер етеді. Салауатты
өмір сүру салтын дұрыс ұйымдастыра білмеу, медициналық жәрдемнің дұрыс
көрсетілмеуі де әсерін тигізеді.
Денсаулыққа жағымды әсер ететін факторлар бірнеше топқа бөлінеді.
1. Бұлшықет қимылдарының белсенділігі. Адамның барлық тіршілік әрекеті
түрлі қимыл-қозғалыстар жиынтығынан тұрады. Қозғалыс - тіршілік тірегі
деген ұғымда зор мән бар. Қозғалыс белсенділігі жұмыс істеу қабілетін
арттырады, түрлі ауруларға қарсы тұруына көмектеседі.
Тынысалу мүшелерінің жұмысын жақсартып, жүрек бұлшықеттерін
шынықтырады, зат алмасудың қалыпты жүруін қамтамасыз етеді. Әсіресе спорт
пен дене шынықтыру жаттығулары қозғалыс белсенділігін арттырады.
2. Еңбек пен демалысты дұрыс ұйымдастыру. Бұлардың денсаулық үшін
маңызы зор. Адам өмірінде еңбек басты орын алады. Еңбек ету арқылы адам
өзіне қажетті жағдайларды жасап алады. Шектен тыс еңбек ету ағзаның қажуына
әкеп соқтырады. Сондықтан да еңбек ету мен демалысты дұрыс үйлестіре білу
қажет. Бұл адам ағзасындағы барлық мүшелердің жұмысын жақсартады. Адамның
ұзақ өмір сүруіне де септігін тигізеді.
3. Дұрыс тамақтана білу. Дұрыс тамақтанудың нәтижесінде асқорыту
мүшелерінің жұмысы жақсарады. Адамның дұрыс өсіп дамуына, зат алмасу
үдерістерінің қалыпты жүруіне жағдай жасайды және т.б. Адамның ұзақ өмір
сүруінде дұрыс тамақтана білудің рөлі зор. Көбіне көкөніс, жеміс-жидектерді
пайдалану, тамақтану ережелерін мұқият сақтау. Майлы етті тағамдарды шектеп
пайдалануды естен шығармау қажет. Дұрыс тамақтану адамның дене салмағының
бірқалыпта болуына жағдай жасайды. Артық салмақ аурудың пайда болуына әсер
етеді.Артық салмақ - аурудың белгісі деген ұғым соны аңғартады. Адам
денсаулығына халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлері де жағымды
әсер етеді. Мысалы, ораза ұстау - адам ағзасын қажетсіз заттардан
тазартады. Балаларды сүндетке отырғызу - терінің таза болуына септігін
тигізеді. Намаз оқу - тазалықты сақтап, буын қозғалыстарының белсенділігін
арттырады. Әрбір адам өз денсаулығына қамқорлық жасап, үнемі көңіл бөліп
отыруы тиіс. Ұзақ өмір сүрудің негізгі шарты - денсаулықты сақтау мен
нығайту екенін естен шығармауымыз керек.
Адам денсаулығының басты үш көрсеткіші бар. Олар: біріншіден - адам
ағзасының орта жағдайларына бейімделуінің жоғары дәрежеде болуы. Ол
ағзадағы барлық мүшелер жүйесінің бірімен-бірінің үйлесімді жұмыс атқаруы
арқылы байқалады. Екіншіден - адамның психикалық көңіл күйінің қалыпты
дамуы арқылы айқындалады, ойлау, есте сақтау, зейін, дарындылық және т.б.
қабілеттіліктерді қоғамның қажетіне жұмсай білу. Үшіншіден - жеке тұлғаның
қоғамдағы өз орнын білуімен, жауапкершілігін сезінумен айқындалады. Бұл
адамдардың бірімен-бірінің қарым-қатынасы арқылы білінеді.
Дүниежүзілік денсаулық ұйымының шешімімен 7 сәуір Бүкіләлемдік
денсаулық сақтау күні деп белгіленген. Біздің елімізде де адамдардың
денсаулығын сақтауға ерекше көңіл бөлінуде. Қазақстан Республикасы
Үкіметінің арнайы қаулысымен Салауатты өмір салтын қалыптастырудың Ұлттық
орталығы ұйымдастырылды.
1 ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ДЕНСАУЛЫҚ
1.1 Қоршаған ортаның экологиялық жағдайы мен ауру деңгейі
Экология – тірі организмдердің тіршілік ортасымен арақатынасын
зерттейтін биологиялық ғылым. Бұл ғылымға алғаш қызыға қараған Аристотель
болса, оның оқушысы “ботаниканың әкесі” Геофаст еңбектерінде өсімдіктерге
де типографиялық, географиялық жағдайдалардың ықпал ететін, климат пен ауа
райының өсімдіктердің өсуіне, жемісінің пісуіне, гүлі мен жемісінің
иісіне де әсер ететін атап көрсеткен. Карл Линей өсімдіктер мен
жануарлардың қоршаған орта мен байланысын зерттеген. Ал экология деген
термінді 1866 жылы австралиялық ғалым – биолог Э.Геккель ұсынды.
“Экология” деген гректің oikas – үй, мен және logos - оқу деген
сөздерінен құралған. Қарапайым тілмен айтсақ, қоршаған орта мен тіршілік
арасындағы қатынасты, табиғаттағы тепе – теңдікті сақтау мәселелері
экология деп түсіну керек. Экология ғылымы қазіргі табиғи ортаның адам
денсаулығына жануарлар мен өсімдіктердің организміне тигізетін әсерін
және тағы басқа өзгерістерді зерттейді.[1]
БҰҰ – ның шешімі бойынша жыл сайын маусым айының 5- ші жұлдызы
қоршаған ортаны қорғаудың бүкіл дүниежүзілік күні деп аталып өтілуде.
Адам баласы тіршілік ету үшін өзіне керекті заттарды табиғаттан
алады. Сондықтан табиғат байлығын аялап, қоршаған ортаны ластанудан,
бүлінуден қорғау келешек ұрпаққа оларды табиғи қалпынан бұзбай жеткізу
үлкен мәселе. Адамдардың денсаулығына әсерін тигізетін қоршаған ортаның
ауа мен суы, топырағы мен өсімдіктері таза болғаны жөн. Жер тұрғындарының
шаруашылық қызметі қазіргі кезде биосфераны ластаушылардың басты себепкері
болып табылады. Қазіргі өркениет табиғаттағы тепе- тендікті бұзып,
қоршаған ортаны залалын тигізіп отырғаны жасырын емес. Себебі күн сайын,
сағат сайын өнеркәсіптің газ тәріздес, сұйық және қатты қалдықтары
биосфераға түсіп отырады. Ол қалдықтардан ауаға, суға және топыраққа
сандаған химиялық заттар бөлініп, олар адам денсаулығына залал тигізеді.
Экологиялық зардап бүгінде адам өлімінің 20 пайызына себеп, болып отыр. Ал
кейбір жерлерде жағдай мұнан да қиын. Қазіргі кезде бүкіл жер шарында
адамның араласуынан шет қалған, ластанушы заттардың түспеген бірде- бір
жер жоқ.
Қоршаған ортаны ластайтын затардың биологиялық әсері олардың
адамды уландыруы, нысандық сырқаттарға ұрындыруы, қатерлі ісік тудыруды
және мутагендік (гендердің бопсалануы) қасиеттеріне байланысты екендігі
белгілі.
Ауаны ластайтын улы заттардың 150- ден астамы белгілі. Олар ауада күн
сәулесінің әсерімен ыдырап, реакцияға түсіп, жаңа химиялық қосындылар
түзеді. Бұл қосындылар табиғи ортаны ластап, адам организміне әр түрлі
әсер етіп, денсаулығын бұзады. Осындай улы заттар көп мөлшерде әсер етсе
адамның тынысы тарылып өліп кетуі де ықтимал. Улы заттар ірі өнеркәсіптер
шоғырланған қалалардың тұрғындарының денсаулығына елеулі зиян келтіреді.
Химиялық, түрлі – түсті металл өндіретін өндірістер тынымсыз улы заттар
шығарып тұрады. Мысалы, ауаны ластаушы қайта өңдейтін зауттар мен
электростанциялар секілді ауаға күкірттің қос тотығын шығаруда, ол әрине
адамның және жануарлардың тыныс жолдарын қабындырып, әр түрлі аурулар
туғызады. Көмірді жылу электростанцияларында жағудың әсерімен ауаға күл
бөлініп шығады. Ол ауылшаруашылық егістіктеріндегі көкөністер мен жеміс -
жидектерге, орман өсімдіктеріне елеулі зиян келтіреді. Оларды
пайдаланған адам мен онымен қоректенген жануарлардың тәнінде зиянды
физиологиялық өзгерістер байқалады. [2]
Мамандардың мәліметтеріне сүйенсек, соңғы жылдары автокөліктер өте
көбейіп улы газдың мөлшері 40 пайызға, ал ұшақтардан бөлініп шығып жатқан
улы газдың мөлшері 60 пайызға өскен. Цемент зауытынан бөлінген шаң-тозаң
қоршаған ауада, топырақта калий, кальций, магний элементтерінің шамадан тыс
көбеюіне себепкер болады. Ал мырыш пен қорғасын өндіретін металлургия
зауытынан шығатын улы заттар топырақ пен шөптердің бойына жиналып, ауа мен
су арқылы адам мен жануарлардың бойына еніп олардың денсаулығына қауіп
келтіреді. Адам организімінің улы заттарға төзімділігі әрқалай. Жас балалар
мен қарт кісілер, аурушаң улы заттарға төзімсіз келеді.
Сондықтан қоршаған ортаға зиянды заттар шығаратын кәсіп орындардың
қаладан алыстау жерге орналасқаны жөн. Қоршаған ортаны ластаушы көздерін
ірі төрт топқа бөлуге болады: 1. Химиялық ластану – көміртегі өнімдері,
күкірт, көмірсулар, пестицидтер мен гербицидтер, шайынды сулар, фторлы
қосылыстар, ауыр металдар, аэрозолдар.
2. Физикалық ластану - жылу, радиоактивті заттар, электромагниттік
толқындар, шулар мен тербелістер.
3. Биологиялық ластану – жұқпалы және паразиттік ауруларды
туғызатын қоздырғыш бактериялар, вирустар, микроорганизмдер мен құрттар,
қарапайымдылар мен шектен тыс көбейіп кеткен зиян келтіретін жәндіктер.
4. Эстетикалық зиян – табиғаттың әсем ландшафтарының бүлінуі,
орман – тоғайлардың жойылуы, табиғаты сұлу жерлерді су басып батпақ –
сорға айналуы, сусымалы құмдардың жылжып жайылымдарды, өзендерді,
бүлдіруі, су қорының азайып көлдердің құрғауы және тағы басқалар.
Ал биосферадағы ластану процесі үш кезеңге бөлінеді.
Ластанушы заттардың таралуы.
Ластағыштардың биомассаға енуі.
Ластанғыш заттардың биологиялық топтануы немесе қорлануы.
Адам организімі ластаушы заттарды қабылдаған кезде белгілі бір
мөлшерге, немесе деңгейге дейін ғана төзе алады. Ал егер зиянды заттар ол
мөлшерден асып түссе, адам организімі оған төтеп бере алмай, денсаулығы
бұзылып, ауруға душар болады.
Қоршаған ортамен, табиғатпен адам өмірі тығыз байланысты. Егер онда
кейбір құбылыстар мен өзгерістер болып ластанудан табиғатқа зиян келсе,
адамзат та одан зардап шегеді, одан айналып өте алмайды. Өзімізді
қоршаған сыртқы орта (ауа,су, топырақ) адам өміріне зор ықпал жасайды. Ал
денсаулығымыз осыған байланысты. Сондықтан қоршаған ортаны қорғау
еліміздің аса маңызды міндеттері ретінде Қазақстан Республикасының
Конституциясында көзделген. Өзімізді қоршаған табиғатты, яғни биосфераны
бүлдірмей таза сақтау, қолдан келсе оны жақсартуға тазартуға ұлес қосу
әрбір сапалы азаматтың негізгі өмірлік парыздарының бірі болып қала
бермек. “Табиғат – біздің туған бесігіміз” деп бекер айтылмаған. Қоршаған
ортаны, жер бетіндегі сұлу табиғатты сақтап, оны бұзбай сулар мен
топырақты, атмосфералық ауаны таза күйінде болашақ ұрпағымызға қалдыру –
бізге үлкен міндет. Сондықтан табиғатты жанымыздай сүйіп, өзімізді
қоршаған ортаны көзіміздің қарашығындай сақтауымыз керек. Табиғатқа
жанашыр болу-адамзат қоғамына, оның келешегіне жанашырлық жасау болып
табылады. [3]
Адам қызметінің нәтижесінде жаңа, бұрын болмаған аурулар
пайда болады. Мұндай ауруларды ерекше техногенді аурулар тобына жатқызады.
Оларға қорғасын (сатуризм), кадмий (ита-ита), сынап қосылыстарымен
(“минамата”) және т.б. уланудан пайда болған аурулар жатады.
Денсаулық үшін зиянды органикалық және бейорганикалық заттар
Көптеген органикалық заттар улы және жоғары дәрежеде тұрақты болып
табылады. Олар көбінесе канцероген, мутаген, тератоген немесе басқа
аурулардың пайда болуын күшейтеді.
Органикалық қосылыстардың ішінде, әсіресе, галогенді көмірсулар мен
полициклді ароматтық көмірсулар (ПАК) қауіпті.
Галогенді көмірсулар. Бұл топқа бір немесе бірнеше көміртегі атомдары
хлор, бром, йод немесе фтормен алмасқан органикалық қосылыстар жатады.
Хлорлы көмірсулар кең таралған. Олардың көпшілігі тұрақты, ағзалар оларды
жеңіл сіңіреді және жекелеген мүшелер мен ұлпаларда жиналуға қабілетті.
Мысалы, поливинилхлорид (ПВХ), полихлорды бифенилдер (ПХБ), ДДТ (пестицид),
тетрахлорфенол және тетрахлорэтилен (еріткіштер).
Бұл топқа өте улы зат — диоксиндер де жатады.
ПВХ мен винилхлорид бауырдың қатерлі ісігін, тері, сүйек пен аяқ-қолдың
зақымдануынан көрінетін винилхлоридтік ауруды туғызады. Ұзақ уақыт бойы
винилхлорид қауіисіз деп есептеліп келді. Оны аәрозоль баллондарында газ-
тасымалдаушы және медицинада наркоз ретінде қолданып келген. Тек 70-
жылдары ғана оның улы қасиеттері анықталды.
Белгілі ДДТ (дихлордифенилдихлорэтан) да хлорлы көмірсуларга жатады. 1939
жылы Моллер бұл заттың инсектицидтік қасиеттерін анықтады. Бұл препараттың
15 млн. тоннасы жер шарының барлық дерлік аймақтарында қолданылған.
Антарктиданың өзінен шамамен 25 мың тонна ДДТ табылған. Кейіннен ДДТ
май ұлпалары мен ана сүтінде жиналатыны белгілі болды. 70-
жылдардан бастап бұл инсектицидті қолдануға тыйым салынды. Бірақ жоғары
дәрежеде тұрақтылығына байланысты (ыдырау мерзімі 50 жыл) ол қоректік
тізбектерде әлі де интенсивті түрде айналымда болып келеді.
Диоксиндер қазіргі белгілі улы заттардың ішіндегі ең күштілерінің бірі.
Диоксиннің канцерогенді, мутагенді, тератогенді әсері анықталған. Ол
әйелдің бала туу қабілетіне әсер етеді. Диоксиннің көп бөлігі (шамамен 200
кг) қоршаған ортаға американдықтардың Вьетнамда қолданған дефолианттары
түрінде шығарылды. Нәтижеде тек вьетнамдықтар ғана зардап шеккен жоқ
шамамен 20 мың американдықтарды да қамтыды.
Фенолмен улану бауырды, бүйректі, қанды зақымдайды. Ағзаның тұқым қуалау
қасиетіне де әсері анықталған. Сонымен қатар канцерогенді және тератогенді
әсер етеді.
Халықтың денсаулығына метанол немесе метил спирті өте қауіпті. Түсі мен
иісі бойынша оны этил спиртінен айыру өте қиын улы зат. 30—100 мл мөлшері
адамның өліміне әкеліп соқтырады.
Формальдегид химия өндірісінің маңызды өнімдерінің бірі болып табылады.
Фтор альдегид аллергиялық реакциялар туғызуы мүмкін. Сонымен қатар оның
канцерогендігі туралы да мәліметтер бар. Адам мен басқа да тірі ағзалар бұл
затпен үнемі әсерлесуде болады (пластик, ағашты-талшықтар, консерванттар,
автокөліктердің газдары, темекі түтіні т.б.). Дүние жүзінде ондаған миллион
тоннасы өндіріледі. Қазір бұл затты тұрмыстық мақсатта қолдануды шектеуге
бағытталған шаралар жүргізілуде.
Ауыр металдар. Көптеген ауыр металдар ағзалардың тіршілігіне қажет және
микроэлементтер тобына жатады. Оларға цинк, мыс, марганец, темір
және т.б. кіреді. Сонымен қатар олар тірі ағзалар үшін улы. Ауыр металдар
ақуыздармен жеңіл байланысып, майда еріп, жинақталады. Ауыр металдардың
қоршаған орта мен ағзада жинақталуының негізгі көзі — отынды жағу,
пестицидтер, кейбір органикалық қосылыстар, өндірістік қалдықтар және
т.б.
Белгілі мәліметтер бойынша (Вронский, 1996) антропогенді заттар
есебінен қоршаған ортаға қорғасынның 94-97%-ы, кадмийдің — 84-89%-ы, мыстың
— 56-87%-ы, никельдің — 66—75%-ы, сынаитың — 60%-ы шығарылады.
Қорғасынның негізгі көзі — автокөлік жанармайы болып табылады.
Қорғасынның көп бөлігі металлургия кәсіпорындары мен ауыл шаруашылығында
пестицид ретінде мышьякты) қорғасынды қолдану кезінде шығарылады. [4]
Қоршаған ортада қорғасынның артуы, әсіресе, өнеркәсіптік революцияның
басталуымен тығыз байланысты. XX ғасырдың қала тұрғындарының қаңқасындағы
қорғасынның мөлшері 1600 жыл бұрын өмір сүрген адамдармен салыстырғанда
700—1200 есе артық.
Қорғасынмен улану немесе сатуризмнің белгілері мынадай: тез шаршау,
кешке көру қабілетінің төмендеуі, қан аздық, бүйректің зақымдануы, жүрек
ауруы, уақытынан бұрын босану, түсік тастау.
Кадмий. Ауыр металдардың ішіндегі ең улы элемент. Ортаға кадмийдің
шығарылу себептері тас көмірдің шаңы, химиялық тыңайтқыштар,
пластмассалардың қалдықтары мен жану өнімдері, темекі түтіні. Қорғасынға
қарағанда кадмий топырақтан өсімдікке жеңіл өтеді (70%-ға дейін) де,
ағзадан баяу шығарылады. Негізінен бүйректі (бүйректе жиналады), жүйке
жүйесін, жыныс мүшелерін зақымдайды, тыныс алу жүйесіне зиян. “Ита-ита”
ауруын туғызады.
Сынап. Қоршаған ортада кеңінен таралған. Дүние жүзіндегі сынаптың
өндірісі жылына 10 мың т. астам. Ол негізінен электротехникада, медицинада
және химия өнеркәсібінде қолданылады.
Металдық (элементарлық) сынап іс жүзінде ағзаға зиянды емес. Бірақ бу
түріндегі сынаптың әсері қауіпті. Ағзаға тамақпен не тері арқылы енген
сынап тұздарының қауіптілігі жоғары.
Сынаптың металлорганикалық қосылыстары (әсіресе метил сынап) ағза
үшін өте улы және қауіпті.
Асбест. Соңғы кезде дәрігерлердің назарын өзіне аударып отыр. Ұсақ
асбест шаңы — асбестоз ауруын туғызады. Өкпе ұлпаларын зақымдап, қатерлі
ісіктерге әкеледі. [5]
1.2 Қала экологиясы және адамның денсаулығы
Қазіргі кездегі адамның экологиялық ортасы – қала. Ол ең ірі және
табиғи ортадан өзгеше, көптеген параметрлері бойынша экстремалды деуге
болатын орта. Қалада техногенді қуаттың орасан зор концентрациясы
жиналады.
Дүние жүзінің қалаларында қазір ғаламшарымызды мекендейтін халықтың
шамамен жартысы шоғырланған. Соңғы 45 жылда қала халқының саны 729 млн-нан
2540 млн. адамға дейін өсті, яғни 3,5 еседей, ал олардың халықтың жалпы
санындағы үлесі 29-дан 44%-ға дейін артқан. Сонымен қатар, қалалардың
іріленуі жүріп отыр. 1995 жылдың соңына қарай дүние жүзінде халқының саны 1
млн.-нан астам халқы бар 320 қала және 5 млн.-нан астам халқы бар 48 қала
болған.
Бірақ урбанизация (латын тілінен аударғанда urbanus - қалалық) процесі
тек қала халқының немесе қалалардың мөлшері мен санының артуымен ғана
шектелмейді. Сонымен қатар, бұл процесс қоғам өміріндегі қалалардың рөлінің
артуынан, көптеген адамдардың өмір сүру салтының өзгеруінен де көрінеді.
Қалалардағы адам экологиясына тән нәрсе — бұл табиғи экологиялық
факторлардан оқшаулану болып табылады. Қажетті мөлшерде өсімдіктер, тірі
топырақпен, сумен қамтамасыз етілген. Адамның биологиялық табиғаты мен оның
табиғатқа қарсы іс-әрекетінің нәтижелері арасындағы қайшылық, әсіресе қала
жағдайында шиеленісе түседі.
Қазіргі кездегі қала — күрделі әлеуметтік-экономикалық ағза. Ол
демографиялық, экономико-географиялық, инженерлік-құрылыс, сәулеттік
факторлардың әсерінен, қоршаған экономикалық кеңістік пен табиғи ортаның
алуан түрлі өзара әсерлері нәтижесінде қалыптасады. Көбінесе, қалалармен
қоғамдық процестің көптеген белгілерін байланыстырады. Бірақ, қала
өркениеті — қолайлы жағдайлар, тұрмыстың жеңілдеуіне әкелгенмен,
коммуникация тығыздығы, әр түрлі қажеттіліктерді қанағаттандыру
мүмкіндіктері — тек барлық жағынан қолайлы орта емес.
Қала ортасы адамның басты сапасы — оның денсаулығына қолайсыз әсер
етеді. Атмосфераның, судың, азық-түлік өнімдерінің, күнделікті қажетті
заттардың өнеркәсіп пен транснорттың қалдықтарымен ластануы,
электромагниттік өріс, вибрация, шу, ауаның дезионизациялануы, тұрмыстың
химияландырылуы, шектен тыс көп ақпараттардың ағыны, уақыттың жетіспеуі,
гиподинамия, эмоциогенді қысым, дұрыс тамақтанбау, зиянды әрекеттердің
кеңінен таралуы — осылардың барлығы қосылып адамның денсаулығын
нашарлатады.
Қала халқының басым бөлігі демалатын қаладан тыс, табиғи жағдайда
өткізуге тырысады. Бірақ, мұндай жерлерде мүмкін болатын рекреациялық
(рекреация латын тілінен демалу, сауығу) қысым артады да, олар: қаланың
жалғасына айналады. [6]
Атмосферадағы тіршілікке кажетті барлық процестер оның тропосфера
қабатында жүреді. Оның жер бетінен қалыңдығы 10-18 км. қашықтықты
(қалыңдықты) қамтиды.
Көміртегі оксиді (СОІ) және монооксид (СО). Жалпы отын жаққан кезде
көміртегінің екі газы түзіледі. Екеуі де ластағыш газдар. Оның көміртегі
диоксиді - улы емес, ал монооксид улы болып келеді Ол адамньң қандағы
гемоглобинмен өте тез қосылып зиянды қоспа түзіп ауру туғызады.
Соңғы жылдары атмосферадағы көміртегі оксидтері тез көбейіп
өсімдіктерде жүретін фотосинтез процесін жылдамдатуда. Нәтижесінде,
көміртегі оксиді әрбір 10 жыл сайын 2 %-ға өсіп, атмосферада жылу
эффектісін туғызуда. Ал жылу эффектісі өз кезегінде жер шары климатының
орташа температурасын көтеріп, түрлі экологиялық апаттардың (мұхиттардың
көтерілуі, ауа райының өзгеруі, қауіпті циклондар мен цунамилар,
шөлейттену, өрттер, т.б.) тууына себеп болып отыр. Аталған газдармен қатар
метан, азот оксиді, озон, т.б. газдар күн сәулесін жер бетіне кедергісіз
жібергенімен, ал жер бетінен космос кеңістігіне кететін ұзын толқынды жылу
сәулелерін өткізбей, көмір қышқылы газдарының қызып, жалпы атмосфера
шегінде жылу процесін тездетуде. Мәселен, XIX ғасырдың 20-жылдарында көмір
қышқылы газының атмосферадағы мөлшері 0,029% болса, ал 90-жылдары -0,035%-
ға жетіп, 20%-ға көбейіп отыр. Бұл көрсеткіш БҰҰ-ның зерттеулері бойынша
2000 жылдары 30%-ға жеткен. Ол жағдайда жер шарының орташа температурасы
0,1°С-қа, ал 2050 жылдары екі есеге өсе түсетіні дәлелденген. Осы
мәліметтерді компьютерлік жүйе арқылы есептегенде жер шарының орташа
температурасы жақын жылдары 1,5 - 4,5°С-қа жетуі әбден ықтимал.
Жер шарының осылайша жылып кетуі дүниежүзілік мұхиттардың деңгейін 1,5
метрге көтеріп, планетамызда "топан су" қаупін туғызары сөзсіз.
Мұхиттардың деңгейінің көтерілуі адамзат үшін қауіпті проблема. Міне,
осының бәрі жылу эффектісінің әрекеті болғандықтан оның жүру механизмін
бәріміздің де білгеніміз жөн.
"Озонның жұқаруы". XIX ғасырдың 80-жылдарында атмосфера қабатында
озонның кейбір жерлерде жұқаруы байқалған. [18] Мәселен, 1987 жылы
Антарктида тұсында озонның мөлшері күрт азайып, (космостық станциясының
фотосуреті бойынша) ол 7 млн км2 аумақты қамтыған. Осы жағдай 1992 жылы
Оңтүстік Америка тұсында оның мөлшері 50%-ға жеткен.
Осы жағдайға байланысты БҰҰ жанынан ғылыми кеңес құрылып "озонның
жұқару" себебін зерттеу басталды. Нәтижесінде, оның негізгі көзі -
хлорфторкөміртектік (фреондар) қосылыстар екені анықталды. Осы химиялық
қосылыс атмосфераға көтеріліп, фотохимиялық ыдырауларға ұшырап, хлор
тотығын түзеді. Ол өз кезеңіндегі озон молекуласын ыдыратып жойып отырады.
Нәтижесінде озонның жұқару процесі басталып, Космостан келетін зиянды
ультракүлгін (УК) сәулелердің еркін өтуіне жол беріп, бүкіл тіршілік
атаулыға қауіп төндіреді.
Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау (БДС) ұйымының мәліметі бойынша
атмосферадағы озонның 1%-ға азаюы қауіпті ісік ауруларын көбейтіп
жіберетіні анықталған. Сол сияқты УК сәуленің көбірек өтуі адам баласының
иммундық қорғаныс қабілетін азайтып, жұқпалы аурулардың мендеп кетуіне жол
ашатыны дәлелденіп отыр. Осыған орай, 1985 жылы озон проблемасын шешу үшін
халықаралық Конвенция қабылданды. Оның мақсаты — озон қабатынан бүлдіргіш
заттар шығаруды тежеу немесе тоқтату. Осы бағытта Ресей мен ТМД елдерінің
біріккен ғалымдар ұжымы еңбек етуде.
"Қышгқыл жауындар" — атмосфераға байланысты казіргі кезеңдегі үлкен
проблема. Оның негізгі көздері күкіртт ангидрид (SO2) пен азот тотығы (NO,
азот қос тотығы NO2).
2. Фотохимиялық тұмша. Атмосфера қабатында азот оксидтері, көмірсулар,
озон, күннің радиациясының фотохимиялық, реакцияға ұшырауы нәтижесінде
пайда болатын улы түтін. Оның Лондондық тұмшадан айырмашылығы автокөлік
моторларынан шығатын газдар күндізгі жағдайда улы түтін түзуге бейім
келеді. Фотохимиялық тұмша алғаш peт 1930 жылдары Лос-Анджелес қаласы
үстінде есепке алынған. [7]
1.3 Климаттық факторлардың ағзаға тигізетін әсері
Ағзаның сыртқы орта факторларымен әсеолесі жағдайын зерттейтін ғылым
түрін биоклиматология деп аталады.
Адам биологиялық жылықанды жаратылыс ретінде ішкі ортаның бірқалыптығы
кезінде ғана өмір сүре алады, әсіресе жылулық факторы кезінде. Сыртқы
климаттық факторладың ылғи алмасуы өтетін жерлерде ағза гемостазды сақтап
тұру үшін үнемі үйрену керек. Ағзаның физикалық ыңғайлану процессін
адаптация дейміз.
Ағзаға ықпал ету әсері бойнша климат тітіркендіретін және керісінше
болып бөлінеді. Жергілікті ортаның климаты жұмсақ әрі тұрақты болған сайын
жылдық, маусымдық, күндік метерологиялық элементтердің өзгерісі аз болады
(температуралар, ылғалдық, ауа қозғалысы, барометрлік қысым) және бұл
климат адаптация процесіне көп ұшырайтын физиологиялық жүйелерге сұранысы
төмендейді. Мұндай климатты ыңғайлы деп есептеуге болады (мысалы, Қырымның
оңтүстік жағалауы, Кавказдың Қаратеңіз курорттық жағалаулары, ТМД-ның орта
сызығындағы орманды климаты).Ал тітіркендіргіш климат керісінше, жиі және
тез өзгергіш метерологиялық элементтерімен сипатталады. Мұндай климат түрі
адаптацияға ұшырайтын физиологиялық жүйелердің қолайсыз жағдайларда
кернеуінің жоғарлауына ұшыратып, қалыпты функциясының бұзылысына
(дезадаптация процессіне) әкеледі. Мысалы бұл климат түріне биіктаулы
аймақтардың климатын, далалық климаттарды жатқызуға болады. Егер
тітіркендіру мөлшері қалыптыдан аспаса, ағзаның өсуі мен адаптационды
механизмдердің тұрақтандыруына алып келетін жаттықтырушы қасиетіне ие
болады. Бұл микроклиматтың әлсіз тітіркендіргіш қасиеті микроклиматтың
пульс беруші деп аталатын негізінде жатыр, сондықтан бүгінгі таңда барлық
жүйенің, жиі балалардың ағзасын сауықтандыру қасиеті осында.
Климаттық факторладың ықпалы мезгілдік аурулардың туындауына себеп
болуы мүмкін. Бұған мезгілдік ауруларға кебінесе суық тиюден пайда болатын-
грипп, ОКВД, ангина т.б жатады. Бұл аурулардың максималды көбеюі күз-қыс
және ерте көктем периодтарында байқалады. Пневмониямен ауыратын балаладрың
ең көп саны қаңтар мен сәуір айларына сәйкес келеді, өйткені трофиканың
бұзылысына, ағзаның тез суық тиюіне әкелетінауа райының жылдам өзгеретін
уақытына сәйкес келеді. Суық ауа райы уақыты адам өлімінің себепкері
ретінде қарастырылады. [8]
Көп созылмалы аурулар белгілі –бір уақытында өршиді, мысалы, ойық-жара
ауруф, гипертония, стенокардия т.б. ақпан-наурыз және қазан айларында ойық-
жара ауру санының максимальді жиілеуі байқалады. Қарашадан мамырға дейін
жүрек-тамыр жүйесінің аурулары өршиді.
Аурулардың санының мұндай жоғарлауы ауаның тез өзгеруімен
түсіндіріледі, (ағзаның бұл кездегі бұзылысын метеротропьтық аурулурға
жатқызады).
Синаптикалық майдан – түбірі әр қилы болатын екі ауа массасының
арасындағы беткейлік бөлім (мысалы, тропикалық және арктикалық) бұл уақытта
барлық метерологиялфқ факторлар жылдам өзгереді: қысым, температура,
ылғалдылық, табиғи радиоактивтілік, атмосфераның элетрлік жағдайы
басқалары. Синаптикалық майданның өтуі белгілі сатымен сипатталады.
Бірінші кезең атмосфералық электрдің компоненттердің өзгерісімен
сипатталады (электрлік өрістің кернеумен, ауаның электрөткізгіштігімен,
электромагниттік импульстердің интенсивтілігімен магниттік өріс түзеді)
басқа метеофакторлар бұл уақытта өзгермейді. Бұл период бір-екі күнге ғана
созылады, және метеотроптық реакциялардың көп мөлшерімен көрінеді:
науқастурдың 70% гипертония ауруы, 80%-мтенокардия, 70%-экзема, туберкулез
аурулары кездеседі
Екінші кезең 1-6 сағаттан астам уақытты қамтиды. Бұл кезең өте тез,
тербелмелі метереологиялық факторлардың өзгерістерімен жүреді.
Үшінші кезең бір тәуліктік уақытты алады және барлық
электрометереологиялық фактролардың бастапқы сатысына келуімен
сипатталады.
Паталогиялық өрістер мен созылмалы сырқаттардың дамуы аталған үш
кезеңде де тузіледі, соның ішінде айтылғандай бірінші кезеңде аурудың
туындауы өте жиі кезеседі.
Ауа райының жағдайына ортаның реакциясы жоғарғы жүке жүйесінің типтік
сипатына байланысты болады. Жоғарғы жүйке жүйесінің күшті және тұрақты
типінлегі науқастарда синаптикалық фронттың түзілуіне әйгіленімдік
сезінулермен ғана жауап береді. Әлсіз және тұрақсыз түрлерінде айғақты
әйгіленімдердің көрінуімен байқалады, мысалы артериялық қан қысымының
жоғарлауымен, шеткері қан тамырларының тонусының жоғарлауымен,
энцефаллограмманың бұзылумен жүреді. Мұның барлығы биохимиялық
көрсеткіштердің өзгеруімен, яғни холестериннің жоғарлауымен, қанда
протромбиннің, кейбір ферменттердің (каталаза, пероксидаза) активтілігінің
төмендеуімен көрінеді.
Қаізгі таңда ауа райы болжамы кезеңінде метеотропты аурулардың алдын
алу мақсатында медициналық нұсқаулар айтылады, ол мезгілдік қайталамалы
ауруларды алдын алу үшін емдік бағыттар негізгі диспансерлік ұйымдастыру
болып табылады.
Акклиматизация- бұл адамдардың жаңа орындарға беімделуі болып табылады.
Акклиматизация негізіне организмнің физмологиялық бейімделуі жатады, оған
бейімделі реакцияларының қосылуы және адамға сыртқы факторлардың ықпалының
жедел түрде әсер етуі тән. Бұған әсіресе тұрғын жағдайының ынғайлығы,
тамақтану, киім киюі, еңбектенудің дұрыс ұйымдастырылуы көп маңызын
тигізеді.
Сонымен адамның акклиматизациялану қабілетін шартты түрде былай
бөледі:
Пассивті- жаңа орындарға организмнің бейімделуі.
Активті-жаңа орындарға бейімделу адекваттық шарттардың қосылуы, еңбек
ету, демалыс жасау шарттарының кезектесуі.
Акклиматизация түсінігі туралы айтқанда адамның тек қана жаңа ортада
физиологиялық жағынан үйренуі емес, сонымен қатар оның психикалық және
денсаулық жағынан қалыпты деңгйінің сақталуы, жұмысқа қабілеттіліг, ұрпақ
қалдыруы жатады.
Акклиматизациялануға адамның мүмкіншілігі мол. Мысалы адам организмі 70
градус ыстықты, 87,5 градус суыққа шыдай алады. Ішкі ортаның
температурасының тұрақтылығына биологияляқ жүйенің тұрақтылығы деп
аталатын бейімделу механизмдері заңдылықпен жауап береді (А.А Маркосян)
.бұл заңдылыққа жүгінсек, адам немесе басқа да биологиялық тірі жан болса
да туыла салысымен сыртқы факторларға қарсы тұратын өмірлік күштердің
қорымен жеңеді, мысалы бір адамның қанында тромбиннің санының көп болғаны
соншалықты 500 адамның қанын ұйытуға болады. Ал мықын сүйегі 150 кг-дай
қойғанда да сынбайды. ОЖЖ-нің функциясын атқаруына қордағы нейрондардың
санымен қамтамасыз етіледі, ал бұл нейрондар тек керек жағдайда ғана іске
қосылады. Тіпті өте қатты ми жұмысымен шұғылданғанның өзінде бүкіл өмірде
ми потенциялының 15 бөлігі ғана жұмсалады.
Экстремальді түрде әсер ететін сыртқы орта факторына адам организмінің
реакциясы тез түрде мобилизациялануымен физиологиялық процестердің
активтенумен жүзеге асырылады. Қалыпты жағдайды ұстап тұру үшін бұл жүйе
кері байланыс әрекетін қолданады, бұл сыртқы орта ықпалына автоматты түрде
алмасу реакциясының жылдамдық режимін таңдап, бейімделудің ең ыңғайлы
нұсқауын таңдай алады.
Әр түрлі климаттық жағдай болатын акклиматизациялануға жоғарғы және
төменгі температура, ылғалдықтың, шеттен тыс жоғары ультрафиолеттік
сәулелену мен т.б жатады. Кейбір жағдайларда акклиматизация терминін
өндірістіәк орындарда жұмыс істегенде физиологиялық һөзгерістерді сипаттау
үшін де қолданамыз. Мысалы, ыстық цехтарда, терең шахталарда, кессондарды,
биік космостық ұшақ орындарында. [9]
2 ЭКОЛОГИЯНЫҢ АДАМ АҒЗАСЫНА ӘСЕРІ
2.1 Тұрғындардың денсаулығына экологияның ластануының әсері.
Адамдардың шаруашылық қызметі қазіргі кезде биосфераны ластаушылардың
негізгі көзі болып отыр. Табиғи ортаға күн сайын, сағат сайын өнеркәсіптің
газ тәріздес, сұйық және қатты қалдықтары түсіп отырады.
Осы қалдықтардағы әр түрлі химиялық заттар ауаға, суға және топыраққа
түсіп, бір трофикалық тізбектен екіншісіне өте отырып, соңынан адам
организміне келіп түседі.
Бүкіл жер шарында осы ластаушы заттардың түспеген жері жоқ деп айтуға
болады. Тіпті ешқандай өнеркәсіп орындары жоқ Антарктиданы алайық. Бұл
жерде адамдар кішігірім гылыми станцияларда тұрып, ғылыми бақылаулар ғана
жасайды. Ғалымдар осы заманғы өнеркәсіптердің әр түрлі улы заттарын осы
Антарктидадан да тапқан. Олар бұл жерге басқа жерлерден ауа ағындарымен
келіп түскен.
Табиғи ортаны ластаушы заттар әр түрлі болып келеді. Ол заттар өзінің
табиғатына, шоғырлануына және адам организміне әсер ету уақытына қарай. әр
түрлі жағымсыз ; нәтижелер туғызады. Осындай заттардың қысқа мерзімде болса
да адамға әсері— адам-ның басын айналдырады, құсқысын келтіреді, тамағын
жыбырлатып, жөтелтеді. Егер адам организміне осындай улы заттар көп
мөлшерде әсер етсе қатты уланып есінен танады, тіптен өліп кетуі де мүмкін.
Ондай улы заттарға ірі өнеркәсіптк қалалардың үстіне желсіз күндері
жиналған қара түтіндер немесе өнеркәсіптік кәсіпорындардың қалдықтары мысал
бола алады. Электр станциялары, түрлі-түсті металл өндіретін зауыттар,
химиялық және мұнайды кайта өңдейтін кәсіпорындар атмосфераға үлкен түтін
шығаратын мұржалар аркылы көптеген адам организміне зиянды улы заттарды
ауаға шығарады.
Қазіргі кезде ауаны ластайтын улы заттардың 150-ден астамы белгілі. Бұл
заттар ауада күн сәулесінің әсерімен бір-бірімен реакцияға түсіп, жаңа
косындылар түзеді.
Өнеркәсібі дамыған елдерде ауаны ластаушы улы заттың бірі күкірттің қос
тотығы (80з) коксохимия зауыттарымен, тау-кен өндіру және целлюлоза-қағаз
өнеркәсіптерінің жұмысы нәтижесінде ауаға шығарылады. Олар ауада ылғалдың
әсерінен күкірт қышқылына айналады. Құрамында күкірт кышқылы бар тұман
немесе ылғалды ауа адамның, жануарлардың тыныс жолдарының кілегей
қабаттарына, терісіне әсер етеді. және өсімдік те көп зардап шегеді.
Ауадағы күкіртті сутек адам организмін улап қана қоймайды, сонымен қатар
адамдардың жүйке ауруларын туғызады. [10]
Ауадағы фторлы сутек өте улы. Азық-түліктің құрамындағы фторлы сутек
адамды,жануарларды құстырып өте жаман ауру туғызады. Хлорлы сутек
пластмасса қалдықтарын жақканда пайда болады. Осы газбен тыныс алғанда;
адамның тыныс жолдарының кілегейлі қабығын закымдандырып, өкпенің ісік
ауруын туғызады.
Қоңыр көмірді жағудың нәтижесінде ауаға күл бөлініп шығады. Ол
ауылшаруашылығы мен орман өсімдіктеріне әсер етеді. Әсіресе, көкөніс, жеміс-
жидек өсімдіктеріне де зиянын тигізеді Ластанған өсімдікпен қоректенген
жануарлардың адамдарды организмдерінде физиологиялық өзгерістер болады.
Цемент зауыттарынан шыққан цемент шаңдары топырақта калий, кальций,
магний элементтерінің көбеюіне себеп болады. Ал фосфор зауытына жақын
жерлерде фосфордың мөлшері көбейеді. Құрамында мырыш пен қорғасын бар
металлургия зауытының қалдықтары да өте улы әсер етеді. Осындай улы заттар
жиналған өсімдікпен адам не жануар қоректенгенде олардың денсаулығына қауіп
төнуі мүмкін.
Организмнің осы улы заттарға төзімділігі әр адамнның өзінің жеке
басының гигиенасына байланысты, ең алдымен денсаулығы- жасы мен жынысына
байланысты болып келеді.
Аталған улы заттарға балалар,қарт адамдар және денсаулығы нашар ауру
адамдар өте сезімтал келеді.
Улы заттар адам организміне біртіңдеп жүйелі турде жинала берсе, онда
созылмалы улануға ұшырайды. Оның басты белгілері: адамның тез шаршағыштығы
немесе үнемі шаршап тұратыны, сезімі, ұйқы басуы немесе ұйқысының қашуы,
бейжайлық, ұмыт-шақтық, көңіл-күйінің тез өзгеруі, зейінінің төмендеуі. Улы
заттар адамдардың қан айналым мүшелеріне, жүйке жүйесіне, бауырына әр түрлі
әсер етеді. Улы химиялық қосылыстар адамның әрбір органдарының созылмалы
қабынуына, жүйке жүйесінің өзгеруіне, адам ұрығының дамуына, жас нәрестенің
ауру болып тууына әкеліп соғады.
Дәрігерлер адамдардың әртурлі аллергиялық аурулары, өкпе демікпесі,
қатерлі ісік ауруларының болуы сол аймақтың экологиялық жағдайымен тығыз
байланысты екенін анықтап отыр. Сонымен катар, хром, никель, бериллий,
бензопирин, асбест, түрлі улы химикаттар сияқты тағы басқа өнеркәсіп
қалдықтары —канцерогендік заттар болып табылады. Олардың адамдарда қатерлі
ісік ауруларын туғызатындығы анықталды. Егер өткен ғасырда балалардың
қатерлі ісік аурулары сирек болса, қазір балалардың арасында ол ауру өте
жиі кездесіп отыр. Ал, химиялық заттармен ластану нәтижесіңде бұрын
кездеспеген жаңа аурулар пайда болуда. [11]
Адам денсаулығына зиян келтіретін улы химиялық заттардың қатарына
темекі мен есірткі заттары да жатады. Темекі түтінінің құрамына 4 мыңға
жуық химиялық заттар кіреді, олардың көбі улы заттар. Олардың қырыққа жуығы
қатерлі ісік ауруын туғызады. Темекінің уы сонымен қатар қолқаның созылмалы
ауруын туғызады, сол себептен де темекі шегетіндер жиі жөтеледі. Темекі
шегетін ата-аналардың жаңа туған нөрестелерінің организміңде улы газ
бірінші жылы олардың канында бірнеше сағатқа дейін болады. Есірткі заттары
да қолка, өкпенің қатерлі ісік ауруларын туғызады. Көптеген органикалық
еріткіштер: авиациялық, желім, бензин, эфирі еріткіштер мен аәрозольдер
буланып ауаға шығарылады. Егер осы заттардың буы көп мөлшерде организмге
түссе жүйкені, миды, асқазанды және өкпенің ауруын туғызады. Кейде ол
өлімге де әкеліп соғуы мүмкін.
Қазіргі кезде бізді қоршаған ортаның ластаушы көздері төмендегідей
топқа бөлінеді:
Физикалық ластану — радиоактивті заттар, электромагнитгі толқындар,
жылу, шулар және тербелістер.
Химиялық ластану – көміртегі өнімдері, күқірт, көмірсулар, шайыңды
сулар, пестицидтер, гербицидтер, фторлы қосылыстар, ауыр металдар,
аәрозолдар.
Биологиялық ластану — ауру қоздырғыш бактериялар мен вирустар, құрттар,
қарапайымдылар, шектен тыс көбейіп зиян келтіретін жәндіктер.
Эстетикалық зиян — табиғаттың қайталанбас сұлу ландшафтарының бұліңуі,
орман-тоғайлардың жойылуы, т.б. [12]
2.2 Қазақстанның радиациялық ластануы және Семей ядролық полигоны
сынақтардың адамдарға әсері
Қазіргі кезеңнің өзекті мәселелерінің бірі-радияциялық ластану болып
қалып отыр. Радиоактивті ластанумен күресу тек алдын алу сипатында ғана
болады. Себебі табиғи ортаның мұндай ластануын нейтралдайтын биологиялық
ыдырату әдістері де басқа да механизмдері де жоқ. Қоректі тізбек бойынша
тарала отырып (өсімдіктерден жануарларға) радиоактивті заттар азық-түлік
өнімдерімен бірге адам ағзасына түсіп, адам денсаулығына зиянды мөлшерге
дейін жинулуы мүмкін.
Қазақстан территориясында қуатты ядролық сынақтардың ең көп мөлшері
жасалады. Семей полигонында 1949-дан 1989 жылға дейін 470 ядролық жарылыс,
оның 90-ы ауады, 354-і жер астында және 26-ы жер бетінде жүргізіледі.
Олар Қазақстан территориясының біраз бөлігінің радиациялық ластануына
әкеледі. Шығыс Қазақстан тұрғындары Хиросима-Нагасаки мен Чернобыльнда
кейінгі ең үлкен иондаушы сәулелену дозасын алған. Радиациялық әсерге
байланысты туған аурулар туралы мәліметтер 1989 жылға дейңн құпия сақталып
келді. Ресми емес көздердің мәліметтеріне сүйенсек лейкемиядан қайтыс
болғандар саны ондаған мың адамды құрайды.
Қазақстан территариясында радиациялық ластану себептеріне мыналар
жатады. Семей ядролық полигонында жасалған жарылыстардың салдары,
радиоактивті материалдарды пайдаланатын атлмдық өнеркәсіп орындары,
ғаламдағы жауындар, халық шаруашылық мәселелеріне шешу мақсатында жасалған
жер асты ядролық жарылыстар, табиғи радиоактивтілік, радиоактивті
қалдықтар.
Семей ядролық полиганы. 2005 жылы Шығыс Қазақстан облысының Орталық
бөлігіндегі жүргізілген аэрограмма, спектографиялық суреттер жер бетіндегі
цезий – 137 активтілігі 65-100мкмсағ. болғанын көрсетеді.[13]
Кейбір жерлерде 120500 мкмсағ. байқалған. Зайсан көлінің Оңтүстік
Батыс жағалауында цезий 137 радиацилық фоны 120-150 мкмсағ. құрған.
Бұрын жүргізілген ядролық полигон зонасында ғана емес, оған жақын
территорияларда да қалыптасуына теріс әсер етеді. Стронций-90 ең көп
мөлшері Сарыөзек жылғасы мен Мұржық тауының етегінде Мұржық және
Дегелең аймағында байланған α және β белсенділіктің жоғары деңгейі Семей
облысының Қайнар селосында, Абыралы колхозындағы барлық дерлік құдық
суларында анықталған. Сонымен қатар, Семей қаласынан оңтүстңкке қарай,
Тарбағатай маңында су алмасу белсенді жүретін аймақта - α және β
белсенділік салыстырмалы түрде төмен болған.
Халық шаруашылық мәселелерін шешу мақсатындағы жер асты ядролық
жарылыстар. 1995 жылға дейін Қазақстан территориясында әскери полигондардан
тыс 32 жер асты ядролық жарылыстары жасалған. Олар әр түрлі халық
шаруашылық міндеттерін шешу үшін, соның ішінде жер қыртысын сейсмикалық
зерттеулер, Каспий маңы ойпатында тұзды мұнарларда жер асты кеңістіктерін
жасау үшін жүргізілген. Қазіргі уақытқа дейін бұл территориялардағы жер
асты суларының ластану дәрежесі және мониторинг бойынша ешқандай жұмыстар
жүргізілмеген.
Елімізде үкіметтік емес эколгиялық ұйымдардың қызметін саяси, құқықтық
негізде дамытуға да қолайлы жағдайлар жасалуда. Қоршаған ортаны қорғау
туралы, Экологиялық сараптау туралы заідарында жұртшылықтың қатысу
ережесі, ақпарат туралы негіздер қаланған. Республикамызда 200-ден аса
үкіметтік емес ұйымдар қоршаған ортаны қорғау, экологиялық білім беру,
радиациялық қауіпсіздік, экологиялық ағарту сияқты бағыттарда жұмыс
істейді.
Қалалардағы ауаның ластануы, жердің азуы мен шөлейттенуі, өндірістік
және тұрмыстық қалдықтарындың көбеюі, жер асты және жер үсті су көздеріні ң
ластануы, Ертіс, Жайық, Талас, Сырдария, Іле, Шу өзендерінің ластанған
сулары негізгі экологиялық мәселелер болып отыр. Ауаның ластануы 15 қалада
нормадан асып кеткен, Өскемен, Ленинагор, Алматы, Ақтөбе, Атырау, Теміртау,
Шымкент, Тараз, Петропавл, Қарағанды т.б. бұрынғыға қарағанда қазір үлкен
деңгейде болып отыр. Арал өғірінің 559,6 млн.га жері азған. Сонымен қатар
көтерілген тұзды шаңның ағындығы 300 шақырымға, ара қашықтығы 500 шақырымға
дейін таралып жатыр. Республикамызда 20 млрд тоннадан астам өндіріс және
тұрмыс қалдықтары жиналып қалған. Жыл сайын 14 млн. куб. м. тұрмыстық және
700млн тонна өнеркәсіптік қалдықтар олардың ішінде 84 млн. тонна уландырғыш
т.б. жинлады. Сонымен қатар зауыт, фабрикалар өңдеген рудаларын өндіріс
қалдықтарының 1-18 үйіндісі жалпы көлемі 56 млн. текше метрді алып жатыр,
радиоактивті фоны 35 мкрсағаттан 3000 мкрсағатқа жетіп, халық денсаулығын
бұзуда.
Қазақстанда АЭС құрылысын салу туралы әңгіме сонау Кеңес Одағы тұсында
жиі қозғалатын. 2005 жылы бұл мәселе Үкімет басқармасында қайта қаралып,
Оңтүстік Қазақстан облысында Шардара АЭС-ін салу көзделген-ді. Ғалам-
мамандардың айтуынша, тәуелсіз, егемен ел ретңнде, әлемдік өркениеттің бір
бқлігі саналатын Қазақстанда АЭС-ның болуы қажет. Тіпті, Балқаш көлінің
жағасында Үлкен атты елді мекенде салынады деген әңгіменің ұшы шығып
жатыр. Бірақ, арнайы жұмыс жоспары жасалып, мамандар іріктемлеген. АЭС-тің
қоршаған ортаны ластайтыны, өзен, көлдердің жағасында салуға болмайтыны
та,ы дәлелденіп отыр. Шетелдерде, мәселен, Францияда электр энергияның 90
пайызы АЭС өндіргенмен, есесіне адам өміріне қауіпсіздігі жан-жақты
қаралған.
Демек, АЭС құрылысын салмай-ақ, электр энергиясын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ДЕНСАУЛЫҚ
1.1 Қоршаған ортаның экологиялық жағдайы мен ауру деңгейі ... ... ... ... 5
1.2 Қала экологиясы және адамның
денсаулығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...9
1.3 Климаттық факторлардың ағзаға тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 10
2 ЭКОЛОГИЯНЫҢ АДАМ АҒЗАСЫНА ӘСЕРІ
2.1 Тұрғындардың денсаулығына экологияның ластануының әсері ... ... ... .14
2.2 Қазақстанның радиациялық ластануы және Семей ядролық полигоны
сынақтардың адамдарға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .16
2.3 Қоршаған ортаның шумен ластануы, оның адам денсаулығына тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.4 Қолайсыз қоршаған ортамен адам денсаулығына келтірілетін зиянның орнын
толтыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...26
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 5
Кіріспе
Адамның күнделікті тіршілігі қоршаған орта жағдайларымен тығыз
байланысты. Тірі ағзаларға тән көптеген қасиеттер адам ағзасына да тән.
Адамның тынысалуы, тамақтануы, өсуі, дамуы табиғи орта жағдайында өтеді.
Сондықтан да адам тіршіліктің құрамды бір бөлігі болып есептеледі. Сонымен
бірге адам - өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы саналы тұлға. Адамның өсуіне,
дамуына және тұлға ретінде қалыптасуына әлеуметтік жағдайлардың ықпалы зор.
Басқа ағзалар белгілі табиғи орта жағдайларында тіршілік етуге бейімделген.
Адам барлық табиғи орта жағдайларында тіршілік ете алады. Өзіне қажетті
жағдайларды саналы түрде жасап алуға қабілетті. Жер бетінде өмір
сүрген ежелгі адамдар басқа ағзалар сияқты орта жағдайларына тәуелді болды.
Қоғамның даму дәрежесіне сәйкес адамның табиғатқа тәуелділігі бірте-бірте
бәсеңдей бастады. Адам табиғи мақсатына қарай саналы түрде өзгертті.
Адамның денcаулығына қоршаған табиғи орта жағдайларының әсері зор.
Адамға дем алатын ауаның, күнделікті пайдаланатын ауыз судың, тағамның таза
болуының маңызы ерекше. Адамның мұқият ойланбай жасаған кейбір іс
әрекеттері денсаулығына зиянды. Мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан орта
жағдайларының зиянды өзгерістері адам денсаулығына кері әсер етеді.
Әсіресе, бұл жағдай Қазақстанда ерекше байқалуда. Мысалы, Арал
теңізінің тартылуы, ядролық сынақтардың жүргізілуі және т.б. атауға болады.
Адам денсаулығына өмір сүру салтын дұрыс ұстануы да әсер
етеді. Темекі тарту, ішімдікті пайд алану, дұрыс тамақтанбау және т.б.
жағдайлардан адам денсаулығы бұзылады. Кейде еңбек етудің қолайсыздығы,
тұрмыстық жағдайлардың нашарлауы денсаулыққа кері әсер етеді. Салауатты
өмір сүру салтын дұрыс ұйымдастыра білмеу, медициналық жәрдемнің дұрыс
көрсетілмеуі де әсерін тигізеді.
Денсаулыққа жағымды әсер ететін факторлар бірнеше топқа бөлінеді.
1. Бұлшықет қимылдарының белсенділігі. Адамның барлық тіршілік әрекеті
түрлі қимыл-қозғалыстар жиынтығынан тұрады. Қозғалыс - тіршілік тірегі
деген ұғымда зор мән бар. Қозғалыс белсенділігі жұмыс істеу қабілетін
арттырады, түрлі ауруларға қарсы тұруына көмектеседі.
Тынысалу мүшелерінің жұмысын жақсартып, жүрек бұлшықеттерін
шынықтырады, зат алмасудың қалыпты жүруін қамтамасыз етеді. Әсіресе спорт
пен дене шынықтыру жаттығулары қозғалыс белсенділігін арттырады.
2. Еңбек пен демалысты дұрыс ұйымдастыру. Бұлардың денсаулық үшін
маңызы зор. Адам өмірінде еңбек басты орын алады. Еңбек ету арқылы адам
өзіне қажетті жағдайларды жасап алады. Шектен тыс еңбек ету ағзаның қажуына
әкеп соқтырады. Сондықтан да еңбек ету мен демалысты дұрыс үйлестіре білу
қажет. Бұл адам ағзасындағы барлық мүшелердің жұмысын жақсартады. Адамның
ұзақ өмір сүруіне де септігін тигізеді.
3. Дұрыс тамақтана білу. Дұрыс тамақтанудың нәтижесінде асқорыту
мүшелерінің жұмысы жақсарады. Адамның дұрыс өсіп дамуына, зат алмасу
үдерістерінің қалыпты жүруіне жағдай жасайды және т.б. Адамның ұзақ өмір
сүруінде дұрыс тамақтана білудің рөлі зор. Көбіне көкөніс, жеміс-жидектерді
пайдалану, тамақтану ережелерін мұқият сақтау. Майлы етті тағамдарды шектеп
пайдалануды естен шығармау қажет. Дұрыс тамақтану адамның дене салмағының
бірқалыпта болуына жағдай жасайды. Артық салмақ аурудың пайда болуына әсер
етеді.Артық салмақ - аурудың белгісі деген ұғым соны аңғартады. Адам
денсаулығына халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлері де жағымды
әсер етеді. Мысалы, ораза ұстау - адам ағзасын қажетсіз заттардан
тазартады. Балаларды сүндетке отырғызу - терінің таза болуына септігін
тигізеді. Намаз оқу - тазалықты сақтап, буын қозғалыстарының белсенділігін
арттырады. Әрбір адам өз денсаулығына қамқорлық жасап, үнемі көңіл бөліп
отыруы тиіс. Ұзақ өмір сүрудің негізгі шарты - денсаулықты сақтау мен
нығайту екенін естен шығармауымыз керек.
Адам денсаулығының басты үш көрсеткіші бар. Олар: біріншіден - адам
ағзасының орта жағдайларына бейімделуінің жоғары дәрежеде болуы. Ол
ағзадағы барлық мүшелер жүйесінің бірімен-бірінің үйлесімді жұмыс атқаруы
арқылы байқалады. Екіншіден - адамның психикалық көңіл күйінің қалыпты
дамуы арқылы айқындалады, ойлау, есте сақтау, зейін, дарындылық және т.б.
қабілеттіліктерді қоғамның қажетіне жұмсай білу. Үшіншіден - жеке тұлғаның
қоғамдағы өз орнын білуімен, жауапкершілігін сезінумен айқындалады. Бұл
адамдардың бірімен-бірінің қарым-қатынасы арқылы білінеді.
Дүниежүзілік денсаулық ұйымының шешімімен 7 сәуір Бүкіләлемдік
денсаулық сақтау күні деп белгіленген. Біздің елімізде де адамдардың
денсаулығын сақтауға ерекше көңіл бөлінуде. Қазақстан Республикасы
Үкіметінің арнайы қаулысымен Салауатты өмір салтын қалыптастырудың Ұлттық
орталығы ұйымдастырылды.
1 ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ДЕНСАУЛЫҚ
1.1 Қоршаған ортаның экологиялық жағдайы мен ауру деңгейі
Экология – тірі организмдердің тіршілік ортасымен арақатынасын
зерттейтін биологиялық ғылым. Бұл ғылымға алғаш қызыға қараған Аристотель
болса, оның оқушысы “ботаниканың әкесі” Геофаст еңбектерінде өсімдіктерге
де типографиялық, географиялық жағдайдалардың ықпал ететін, климат пен ауа
райының өсімдіктердің өсуіне, жемісінің пісуіне, гүлі мен жемісінің
иісіне де әсер ететін атап көрсеткен. Карл Линей өсімдіктер мен
жануарлардың қоршаған орта мен байланысын зерттеген. Ал экология деген
термінді 1866 жылы австралиялық ғалым – биолог Э.Геккель ұсынды.
“Экология” деген гректің oikas – үй, мен және logos - оқу деген
сөздерінен құралған. Қарапайым тілмен айтсақ, қоршаған орта мен тіршілік
арасындағы қатынасты, табиғаттағы тепе – теңдікті сақтау мәселелері
экология деп түсіну керек. Экология ғылымы қазіргі табиғи ортаның адам
денсаулығына жануарлар мен өсімдіктердің организміне тигізетін әсерін
және тағы басқа өзгерістерді зерттейді.[1]
БҰҰ – ның шешімі бойынша жыл сайын маусым айының 5- ші жұлдызы
қоршаған ортаны қорғаудың бүкіл дүниежүзілік күні деп аталып өтілуде.
Адам баласы тіршілік ету үшін өзіне керекті заттарды табиғаттан
алады. Сондықтан табиғат байлығын аялап, қоршаған ортаны ластанудан,
бүлінуден қорғау келешек ұрпаққа оларды табиғи қалпынан бұзбай жеткізу
үлкен мәселе. Адамдардың денсаулығына әсерін тигізетін қоршаған ортаның
ауа мен суы, топырағы мен өсімдіктері таза болғаны жөн. Жер тұрғындарының
шаруашылық қызметі қазіргі кезде биосфераны ластаушылардың басты себепкері
болып табылады. Қазіргі өркениет табиғаттағы тепе- тендікті бұзып,
қоршаған ортаны залалын тигізіп отырғаны жасырын емес. Себебі күн сайын,
сағат сайын өнеркәсіптің газ тәріздес, сұйық және қатты қалдықтары
биосфераға түсіп отырады. Ол қалдықтардан ауаға, суға және топыраққа
сандаған химиялық заттар бөлініп, олар адам денсаулығына залал тигізеді.
Экологиялық зардап бүгінде адам өлімінің 20 пайызына себеп, болып отыр. Ал
кейбір жерлерде жағдай мұнан да қиын. Қазіргі кезде бүкіл жер шарында
адамның араласуынан шет қалған, ластанушы заттардың түспеген бірде- бір
жер жоқ.
Қоршаған ортаны ластайтын затардың биологиялық әсері олардың
адамды уландыруы, нысандық сырқаттарға ұрындыруы, қатерлі ісік тудыруды
және мутагендік (гендердің бопсалануы) қасиеттеріне байланысты екендігі
белгілі.
Ауаны ластайтын улы заттардың 150- ден астамы белгілі. Олар ауада күн
сәулесінің әсерімен ыдырап, реакцияға түсіп, жаңа химиялық қосындылар
түзеді. Бұл қосындылар табиғи ортаны ластап, адам организміне әр түрлі
әсер етіп, денсаулығын бұзады. Осындай улы заттар көп мөлшерде әсер етсе
адамның тынысы тарылып өліп кетуі де ықтимал. Улы заттар ірі өнеркәсіптер
шоғырланған қалалардың тұрғындарының денсаулығына елеулі зиян келтіреді.
Химиялық, түрлі – түсті металл өндіретін өндірістер тынымсыз улы заттар
шығарып тұрады. Мысалы, ауаны ластаушы қайта өңдейтін зауттар мен
электростанциялар секілді ауаға күкірттің қос тотығын шығаруда, ол әрине
адамның және жануарлардың тыныс жолдарын қабындырып, әр түрлі аурулар
туғызады. Көмірді жылу электростанцияларында жағудың әсерімен ауаға күл
бөлініп шығады. Ол ауылшаруашылық егістіктеріндегі көкөністер мен жеміс -
жидектерге, орман өсімдіктеріне елеулі зиян келтіреді. Оларды
пайдаланған адам мен онымен қоректенген жануарлардың тәнінде зиянды
физиологиялық өзгерістер байқалады. [2]
Мамандардың мәліметтеріне сүйенсек, соңғы жылдары автокөліктер өте
көбейіп улы газдың мөлшері 40 пайызға, ал ұшақтардан бөлініп шығып жатқан
улы газдың мөлшері 60 пайызға өскен. Цемент зауытынан бөлінген шаң-тозаң
қоршаған ауада, топырақта калий, кальций, магний элементтерінің шамадан тыс
көбеюіне себепкер болады. Ал мырыш пен қорғасын өндіретін металлургия
зауытынан шығатын улы заттар топырақ пен шөптердің бойына жиналып, ауа мен
су арқылы адам мен жануарлардың бойына еніп олардың денсаулығына қауіп
келтіреді. Адам организімінің улы заттарға төзімділігі әрқалай. Жас балалар
мен қарт кісілер, аурушаң улы заттарға төзімсіз келеді.
Сондықтан қоршаған ортаға зиянды заттар шығаратын кәсіп орындардың
қаладан алыстау жерге орналасқаны жөн. Қоршаған ортаны ластаушы көздерін
ірі төрт топқа бөлуге болады: 1. Химиялық ластану – көміртегі өнімдері,
күкірт, көмірсулар, пестицидтер мен гербицидтер, шайынды сулар, фторлы
қосылыстар, ауыр металдар, аэрозолдар.
2. Физикалық ластану - жылу, радиоактивті заттар, электромагниттік
толқындар, шулар мен тербелістер.
3. Биологиялық ластану – жұқпалы және паразиттік ауруларды
туғызатын қоздырғыш бактериялар, вирустар, микроорганизмдер мен құрттар,
қарапайымдылар мен шектен тыс көбейіп кеткен зиян келтіретін жәндіктер.
4. Эстетикалық зиян – табиғаттың әсем ландшафтарының бүлінуі,
орман – тоғайлардың жойылуы, табиғаты сұлу жерлерді су басып батпақ –
сорға айналуы, сусымалы құмдардың жылжып жайылымдарды, өзендерді,
бүлдіруі, су қорының азайып көлдердің құрғауы және тағы басқалар.
Ал биосферадағы ластану процесі үш кезеңге бөлінеді.
Ластанушы заттардың таралуы.
Ластағыштардың биомассаға енуі.
Ластанғыш заттардың биологиялық топтануы немесе қорлануы.
Адам организімі ластаушы заттарды қабылдаған кезде белгілі бір
мөлшерге, немесе деңгейге дейін ғана төзе алады. Ал егер зиянды заттар ол
мөлшерден асып түссе, адам организімі оған төтеп бере алмай, денсаулығы
бұзылып, ауруға душар болады.
Қоршаған ортамен, табиғатпен адам өмірі тығыз байланысты. Егер онда
кейбір құбылыстар мен өзгерістер болып ластанудан табиғатқа зиян келсе,
адамзат та одан зардап шегеді, одан айналып өте алмайды. Өзімізді
қоршаған сыртқы орта (ауа,су, топырақ) адам өміріне зор ықпал жасайды. Ал
денсаулығымыз осыған байланысты. Сондықтан қоршаған ортаны қорғау
еліміздің аса маңызды міндеттері ретінде Қазақстан Республикасының
Конституциясында көзделген. Өзімізді қоршаған табиғатты, яғни биосфераны
бүлдірмей таза сақтау, қолдан келсе оны жақсартуға тазартуға ұлес қосу
әрбір сапалы азаматтың негізгі өмірлік парыздарының бірі болып қала
бермек. “Табиғат – біздің туған бесігіміз” деп бекер айтылмаған. Қоршаған
ортаны, жер бетіндегі сұлу табиғатты сақтап, оны бұзбай сулар мен
топырақты, атмосфералық ауаны таза күйінде болашақ ұрпағымызға қалдыру –
бізге үлкен міндет. Сондықтан табиғатты жанымыздай сүйіп, өзімізді
қоршаған ортаны көзіміздің қарашығындай сақтауымыз керек. Табиғатқа
жанашыр болу-адамзат қоғамына, оның келешегіне жанашырлық жасау болып
табылады. [3]
Адам қызметінің нәтижесінде жаңа, бұрын болмаған аурулар
пайда болады. Мұндай ауруларды ерекше техногенді аурулар тобына жатқызады.
Оларға қорғасын (сатуризм), кадмий (ита-ита), сынап қосылыстарымен
(“минамата”) және т.б. уланудан пайда болған аурулар жатады.
Денсаулық үшін зиянды органикалық және бейорганикалық заттар
Көптеген органикалық заттар улы және жоғары дәрежеде тұрақты болып
табылады. Олар көбінесе канцероген, мутаген, тератоген немесе басқа
аурулардың пайда болуын күшейтеді.
Органикалық қосылыстардың ішінде, әсіресе, галогенді көмірсулар мен
полициклді ароматтық көмірсулар (ПАК) қауіпті.
Галогенді көмірсулар. Бұл топқа бір немесе бірнеше көміртегі атомдары
хлор, бром, йод немесе фтормен алмасқан органикалық қосылыстар жатады.
Хлорлы көмірсулар кең таралған. Олардың көпшілігі тұрақты, ағзалар оларды
жеңіл сіңіреді және жекелеген мүшелер мен ұлпаларда жиналуға қабілетті.
Мысалы, поливинилхлорид (ПВХ), полихлорды бифенилдер (ПХБ), ДДТ (пестицид),
тетрахлорфенол және тетрахлорэтилен (еріткіштер).
Бұл топқа өте улы зат — диоксиндер де жатады.
ПВХ мен винилхлорид бауырдың қатерлі ісігін, тері, сүйек пен аяқ-қолдың
зақымдануынан көрінетін винилхлоридтік ауруды туғызады. Ұзақ уақыт бойы
винилхлорид қауіисіз деп есептеліп келді. Оны аәрозоль баллондарында газ-
тасымалдаушы және медицинада наркоз ретінде қолданып келген. Тек 70-
жылдары ғана оның улы қасиеттері анықталды.
Белгілі ДДТ (дихлордифенилдихлорэтан) да хлорлы көмірсуларга жатады. 1939
жылы Моллер бұл заттың инсектицидтік қасиеттерін анықтады. Бұл препараттың
15 млн. тоннасы жер шарының барлық дерлік аймақтарында қолданылған.
Антарктиданың өзінен шамамен 25 мың тонна ДДТ табылған. Кейіннен ДДТ
май ұлпалары мен ана сүтінде жиналатыны белгілі болды. 70-
жылдардан бастап бұл инсектицидті қолдануға тыйым салынды. Бірақ жоғары
дәрежеде тұрақтылығына байланысты (ыдырау мерзімі 50 жыл) ол қоректік
тізбектерде әлі де интенсивті түрде айналымда болып келеді.
Диоксиндер қазіргі белгілі улы заттардың ішіндегі ең күштілерінің бірі.
Диоксиннің канцерогенді, мутагенді, тератогенді әсері анықталған. Ол
әйелдің бала туу қабілетіне әсер етеді. Диоксиннің көп бөлігі (шамамен 200
кг) қоршаған ортаға американдықтардың Вьетнамда қолданған дефолианттары
түрінде шығарылды. Нәтижеде тек вьетнамдықтар ғана зардап шеккен жоқ
шамамен 20 мың американдықтарды да қамтыды.
Фенолмен улану бауырды, бүйректі, қанды зақымдайды. Ағзаның тұқым қуалау
қасиетіне де әсері анықталған. Сонымен қатар канцерогенді және тератогенді
әсер етеді.
Халықтың денсаулығына метанол немесе метил спирті өте қауіпті. Түсі мен
иісі бойынша оны этил спиртінен айыру өте қиын улы зат. 30—100 мл мөлшері
адамның өліміне әкеліп соқтырады.
Формальдегид химия өндірісінің маңызды өнімдерінің бірі болып табылады.
Фтор альдегид аллергиялық реакциялар туғызуы мүмкін. Сонымен қатар оның
канцерогендігі туралы да мәліметтер бар. Адам мен басқа да тірі ағзалар бұл
затпен үнемі әсерлесуде болады (пластик, ағашты-талшықтар, консерванттар,
автокөліктердің газдары, темекі түтіні т.б.). Дүние жүзінде ондаған миллион
тоннасы өндіріледі. Қазір бұл затты тұрмыстық мақсатта қолдануды шектеуге
бағытталған шаралар жүргізілуде.
Ауыр металдар. Көптеген ауыр металдар ағзалардың тіршілігіне қажет және
микроэлементтер тобына жатады. Оларға цинк, мыс, марганец, темір
және т.б. кіреді. Сонымен қатар олар тірі ағзалар үшін улы. Ауыр металдар
ақуыздармен жеңіл байланысып, майда еріп, жинақталады. Ауыр металдардың
қоршаған орта мен ағзада жинақталуының негізгі көзі — отынды жағу,
пестицидтер, кейбір органикалық қосылыстар, өндірістік қалдықтар және
т.б.
Белгілі мәліметтер бойынша (Вронский, 1996) антропогенді заттар
есебінен қоршаған ортаға қорғасынның 94-97%-ы, кадмийдің — 84-89%-ы, мыстың
— 56-87%-ы, никельдің — 66—75%-ы, сынаитың — 60%-ы шығарылады.
Қорғасынның негізгі көзі — автокөлік жанармайы болып табылады.
Қорғасынның көп бөлігі металлургия кәсіпорындары мен ауыл шаруашылығында
пестицид ретінде мышьякты) қорғасынды қолдану кезінде шығарылады. [4]
Қоршаған ортада қорғасынның артуы, әсіресе, өнеркәсіптік революцияның
басталуымен тығыз байланысты. XX ғасырдың қала тұрғындарының қаңқасындағы
қорғасынның мөлшері 1600 жыл бұрын өмір сүрген адамдармен салыстырғанда
700—1200 есе артық.
Қорғасынмен улану немесе сатуризмнің белгілері мынадай: тез шаршау,
кешке көру қабілетінің төмендеуі, қан аздық, бүйректің зақымдануы, жүрек
ауруы, уақытынан бұрын босану, түсік тастау.
Кадмий. Ауыр металдардың ішіндегі ең улы элемент. Ортаға кадмийдің
шығарылу себептері тас көмірдің шаңы, химиялық тыңайтқыштар,
пластмассалардың қалдықтары мен жану өнімдері, темекі түтіні. Қорғасынға
қарағанда кадмий топырақтан өсімдікке жеңіл өтеді (70%-ға дейін) де,
ағзадан баяу шығарылады. Негізінен бүйректі (бүйректе жиналады), жүйке
жүйесін, жыныс мүшелерін зақымдайды, тыныс алу жүйесіне зиян. “Ита-ита”
ауруын туғызады.
Сынап. Қоршаған ортада кеңінен таралған. Дүние жүзіндегі сынаптың
өндірісі жылына 10 мың т. астам. Ол негізінен электротехникада, медицинада
және химия өнеркәсібінде қолданылады.
Металдық (элементарлық) сынап іс жүзінде ағзаға зиянды емес. Бірақ бу
түріндегі сынаптың әсері қауіпті. Ағзаға тамақпен не тері арқылы енген
сынап тұздарының қауіптілігі жоғары.
Сынаптың металлорганикалық қосылыстары (әсіресе метил сынап) ағза
үшін өте улы және қауіпті.
Асбест. Соңғы кезде дәрігерлердің назарын өзіне аударып отыр. Ұсақ
асбест шаңы — асбестоз ауруын туғызады. Өкпе ұлпаларын зақымдап, қатерлі
ісіктерге әкеледі. [5]
1.2 Қала экологиясы және адамның денсаулығы
Қазіргі кездегі адамның экологиялық ортасы – қала. Ол ең ірі және
табиғи ортадан өзгеше, көптеген параметрлері бойынша экстремалды деуге
болатын орта. Қалада техногенді қуаттың орасан зор концентрациясы
жиналады.
Дүние жүзінің қалаларында қазір ғаламшарымызды мекендейтін халықтың
шамамен жартысы шоғырланған. Соңғы 45 жылда қала халқының саны 729 млн-нан
2540 млн. адамға дейін өсті, яғни 3,5 еседей, ал олардың халықтың жалпы
санындағы үлесі 29-дан 44%-ға дейін артқан. Сонымен қатар, қалалардың
іріленуі жүріп отыр. 1995 жылдың соңына қарай дүние жүзінде халқының саны 1
млн.-нан астам халқы бар 320 қала және 5 млн.-нан астам халқы бар 48 қала
болған.
Бірақ урбанизация (латын тілінен аударғанда urbanus - қалалық) процесі
тек қала халқының немесе қалалардың мөлшері мен санының артуымен ғана
шектелмейді. Сонымен қатар, бұл процесс қоғам өміріндегі қалалардың рөлінің
артуынан, көптеген адамдардың өмір сүру салтының өзгеруінен де көрінеді.
Қалалардағы адам экологиясына тән нәрсе — бұл табиғи экологиялық
факторлардан оқшаулану болып табылады. Қажетті мөлшерде өсімдіктер, тірі
топырақпен, сумен қамтамасыз етілген. Адамның биологиялық табиғаты мен оның
табиғатқа қарсы іс-әрекетінің нәтижелері арасындағы қайшылық, әсіресе қала
жағдайында шиеленісе түседі.
Қазіргі кездегі қала — күрделі әлеуметтік-экономикалық ағза. Ол
демографиялық, экономико-географиялық, инженерлік-құрылыс, сәулеттік
факторлардың әсерінен, қоршаған экономикалық кеңістік пен табиғи ортаның
алуан түрлі өзара әсерлері нәтижесінде қалыптасады. Көбінесе, қалалармен
қоғамдық процестің көптеген белгілерін байланыстырады. Бірақ, қала
өркениеті — қолайлы жағдайлар, тұрмыстың жеңілдеуіне әкелгенмен,
коммуникация тығыздығы, әр түрлі қажеттіліктерді қанағаттандыру
мүмкіндіктері — тек барлық жағынан қолайлы орта емес.
Қала ортасы адамның басты сапасы — оның денсаулығына қолайсыз әсер
етеді. Атмосфераның, судың, азық-түлік өнімдерінің, күнделікті қажетті
заттардың өнеркәсіп пен транснорттың қалдықтарымен ластануы,
электромагниттік өріс, вибрация, шу, ауаның дезионизациялануы, тұрмыстың
химияландырылуы, шектен тыс көп ақпараттардың ағыны, уақыттың жетіспеуі,
гиподинамия, эмоциогенді қысым, дұрыс тамақтанбау, зиянды әрекеттердің
кеңінен таралуы — осылардың барлығы қосылып адамның денсаулығын
нашарлатады.
Қала халқының басым бөлігі демалатын қаладан тыс, табиғи жағдайда
өткізуге тырысады. Бірақ, мұндай жерлерде мүмкін болатын рекреациялық
(рекреация латын тілінен демалу, сауығу) қысым артады да, олар: қаланың
жалғасына айналады. [6]
Атмосферадағы тіршілікке кажетті барлық процестер оның тропосфера
қабатында жүреді. Оның жер бетінен қалыңдығы 10-18 км. қашықтықты
(қалыңдықты) қамтиды.
Көміртегі оксиді (СОІ) және монооксид (СО). Жалпы отын жаққан кезде
көміртегінің екі газы түзіледі. Екеуі де ластағыш газдар. Оның көміртегі
диоксиді - улы емес, ал монооксид улы болып келеді Ол адамньң қандағы
гемоглобинмен өте тез қосылып зиянды қоспа түзіп ауру туғызады.
Соңғы жылдары атмосферадағы көміртегі оксидтері тез көбейіп
өсімдіктерде жүретін фотосинтез процесін жылдамдатуда. Нәтижесінде,
көміртегі оксиді әрбір 10 жыл сайын 2 %-ға өсіп, атмосферада жылу
эффектісін туғызуда. Ал жылу эффектісі өз кезегінде жер шары климатының
орташа температурасын көтеріп, түрлі экологиялық апаттардың (мұхиттардың
көтерілуі, ауа райының өзгеруі, қауіпті циклондар мен цунамилар,
шөлейттену, өрттер, т.б.) тууына себеп болып отыр. Аталған газдармен қатар
метан, азот оксиді, озон, т.б. газдар күн сәулесін жер бетіне кедергісіз
жібергенімен, ал жер бетінен космос кеңістігіне кететін ұзын толқынды жылу
сәулелерін өткізбей, көмір қышқылы газдарының қызып, жалпы атмосфера
шегінде жылу процесін тездетуде. Мәселен, XIX ғасырдың 20-жылдарында көмір
қышқылы газының атмосферадағы мөлшері 0,029% болса, ал 90-жылдары -0,035%-
ға жетіп, 20%-ға көбейіп отыр. Бұл көрсеткіш БҰҰ-ның зерттеулері бойынша
2000 жылдары 30%-ға жеткен. Ол жағдайда жер шарының орташа температурасы
0,1°С-қа, ал 2050 жылдары екі есеге өсе түсетіні дәлелденген. Осы
мәліметтерді компьютерлік жүйе арқылы есептегенде жер шарының орташа
температурасы жақын жылдары 1,5 - 4,5°С-қа жетуі әбден ықтимал.
Жер шарының осылайша жылып кетуі дүниежүзілік мұхиттардың деңгейін 1,5
метрге көтеріп, планетамызда "топан су" қаупін туғызары сөзсіз.
Мұхиттардың деңгейінің көтерілуі адамзат үшін қауіпті проблема. Міне,
осының бәрі жылу эффектісінің әрекеті болғандықтан оның жүру механизмін
бәріміздің де білгеніміз жөн.
"Озонның жұқаруы". XIX ғасырдың 80-жылдарында атмосфера қабатында
озонның кейбір жерлерде жұқаруы байқалған. [18] Мәселен, 1987 жылы
Антарктида тұсында озонның мөлшері күрт азайып, (космостық станциясының
фотосуреті бойынша) ол 7 млн км2 аумақты қамтыған. Осы жағдай 1992 жылы
Оңтүстік Америка тұсында оның мөлшері 50%-ға жеткен.
Осы жағдайға байланысты БҰҰ жанынан ғылыми кеңес құрылып "озонның
жұқару" себебін зерттеу басталды. Нәтижесінде, оның негізгі көзі -
хлорфторкөміртектік (фреондар) қосылыстар екені анықталды. Осы химиялық
қосылыс атмосфераға көтеріліп, фотохимиялық ыдырауларға ұшырап, хлор
тотығын түзеді. Ол өз кезеңіндегі озон молекуласын ыдыратып жойып отырады.
Нәтижесінде озонның жұқару процесі басталып, Космостан келетін зиянды
ультракүлгін (УК) сәулелердің еркін өтуіне жол беріп, бүкіл тіршілік
атаулыға қауіп төндіреді.
Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау (БДС) ұйымының мәліметі бойынша
атмосферадағы озонның 1%-ға азаюы қауіпті ісік ауруларын көбейтіп
жіберетіні анықталған. Сол сияқты УК сәуленің көбірек өтуі адам баласының
иммундық қорғаныс қабілетін азайтып, жұқпалы аурулардың мендеп кетуіне жол
ашатыны дәлелденіп отыр. Осыған орай, 1985 жылы озон проблемасын шешу үшін
халықаралық Конвенция қабылданды. Оның мақсаты — озон қабатынан бүлдіргіш
заттар шығаруды тежеу немесе тоқтату. Осы бағытта Ресей мен ТМД елдерінің
біріккен ғалымдар ұжымы еңбек етуде.
"Қышгқыл жауындар" — атмосфераға байланысты казіргі кезеңдегі үлкен
проблема. Оның негізгі көздері күкіртт ангидрид (SO2) пен азот тотығы (NO,
азот қос тотығы NO2).
2. Фотохимиялық тұмша. Атмосфера қабатында азот оксидтері, көмірсулар,
озон, күннің радиациясының фотохимиялық, реакцияға ұшырауы нәтижесінде
пайда болатын улы түтін. Оның Лондондық тұмшадан айырмашылығы автокөлік
моторларынан шығатын газдар күндізгі жағдайда улы түтін түзуге бейім
келеді. Фотохимиялық тұмша алғаш peт 1930 жылдары Лос-Анджелес қаласы
үстінде есепке алынған. [7]
1.3 Климаттық факторлардың ағзаға тигізетін әсері
Ағзаның сыртқы орта факторларымен әсеолесі жағдайын зерттейтін ғылым
түрін биоклиматология деп аталады.
Адам биологиялық жылықанды жаратылыс ретінде ішкі ортаның бірқалыптығы
кезінде ғана өмір сүре алады, әсіресе жылулық факторы кезінде. Сыртқы
климаттық факторладың ылғи алмасуы өтетін жерлерде ағза гемостазды сақтап
тұру үшін үнемі үйрену керек. Ағзаның физикалық ыңғайлану процессін
адаптация дейміз.
Ағзаға ықпал ету әсері бойнша климат тітіркендіретін және керісінше
болып бөлінеді. Жергілікті ортаның климаты жұмсақ әрі тұрақты болған сайын
жылдық, маусымдық, күндік метерологиялық элементтердің өзгерісі аз болады
(температуралар, ылғалдық, ауа қозғалысы, барометрлік қысым) және бұл
климат адаптация процесіне көп ұшырайтын физиологиялық жүйелерге сұранысы
төмендейді. Мұндай климатты ыңғайлы деп есептеуге болады (мысалы, Қырымның
оңтүстік жағалауы, Кавказдың Қаратеңіз курорттық жағалаулары, ТМД-ның орта
сызығындағы орманды климаты).Ал тітіркендіргіш климат керісінше, жиі және
тез өзгергіш метерологиялық элементтерімен сипатталады. Мұндай климат түрі
адаптацияға ұшырайтын физиологиялық жүйелердің қолайсыз жағдайларда
кернеуінің жоғарлауына ұшыратып, қалыпты функциясының бұзылысына
(дезадаптация процессіне) әкеледі. Мысалы бұл климат түріне биіктаулы
аймақтардың климатын, далалық климаттарды жатқызуға болады. Егер
тітіркендіру мөлшері қалыптыдан аспаса, ағзаның өсуі мен адаптационды
механизмдердің тұрақтандыруына алып келетін жаттықтырушы қасиетіне ие
болады. Бұл микроклиматтың әлсіз тітіркендіргіш қасиеті микроклиматтың
пульс беруші деп аталатын негізінде жатыр, сондықтан бүгінгі таңда барлық
жүйенің, жиі балалардың ағзасын сауықтандыру қасиеті осында.
Климаттық факторладың ықпалы мезгілдік аурулардың туындауына себеп
болуы мүмкін. Бұған мезгілдік ауруларға кебінесе суық тиюден пайда болатын-
грипп, ОКВД, ангина т.б жатады. Бұл аурулардың максималды көбеюі күз-қыс
және ерте көктем периодтарында байқалады. Пневмониямен ауыратын балаладрың
ең көп саны қаңтар мен сәуір айларына сәйкес келеді, өйткені трофиканың
бұзылысына, ағзаның тез суық тиюіне әкелетінауа райының жылдам өзгеретін
уақытына сәйкес келеді. Суық ауа райы уақыты адам өлімінің себепкері
ретінде қарастырылады. [8]
Көп созылмалы аурулар белгілі –бір уақытында өршиді, мысалы, ойық-жара
ауруф, гипертония, стенокардия т.б. ақпан-наурыз және қазан айларында ойық-
жара ауру санының максимальді жиілеуі байқалады. Қарашадан мамырға дейін
жүрек-тамыр жүйесінің аурулары өршиді.
Аурулардың санының мұндай жоғарлауы ауаның тез өзгеруімен
түсіндіріледі, (ағзаның бұл кездегі бұзылысын метеротропьтық аурулурға
жатқызады).
Синаптикалық майдан – түбірі әр қилы болатын екі ауа массасының
арасындағы беткейлік бөлім (мысалы, тропикалық және арктикалық) бұл уақытта
барлық метерологиялфқ факторлар жылдам өзгереді: қысым, температура,
ылғалдылық, табиғи радиоактивтілік, атмосфераның элетрлік жағдайы
басқалары. Синаптикалық майданның өтуі белгілі сатымен сипатталады.
Бірінші кезең атмосфералық электрдің компоненттердің өзгерісімен
сипатталады (электрлік өрістің кернеумен, ауаның электрөткізгіштігімен,
электромагниттік импульстердің интенсивтілігімен магниттік өріс түзеді)
басқа метеофакторлар бұл уақытта өзгермейді. Бұл период бір-екі күнге ғана
созылады, және метеотроптық реакциялардың көп мөлшерімен көрінеді:
науқастурдың 70% гипертония ауруы, 80%-мтенокардия, 70%-экзема, туберкулез
аурулары кездеседі
Екінші кезең 1-6 сағаттан астам уақытты қамтиды. Бұл кезең өте тез,
тербелмелі метереологиялық факторлардың өзгерістерімен жүреді.
Үшінші кезең бір тәуліктік уақытты алады және барлық
электрометереологиялық фактролардың бастапқы сатысына келуімен
сипатталады.
Паталогиялық өрістер мен созылмалы сырқаттардың дамуы аталған үш
кезеңде де тузіледі, соның ішінде айтылғандай бірінші кезеңде аурудың
туындауы өте жиі кезеседі.
Ауа райының жағдайына ортаның реакциясы жоғарғы жүке жүйесінің типтік
сипатына байланысты болады. Жоғарғы жүйке жүйесінің күшті және тұрақты
типінлегі науқастарда синаптикалық фронттың түзілуіне әйгіленімдік
сезінулермен ғана жауап береді. Әлсіз және тұрақсыз түрлерінде айғақты
әйгіленімдердің көрінуімен байқалады, мысалы артериялық қан қысымының
жоғарлауымен, шеткері қан тамырларының тонусының жоғарлауымен,
энцефаллограмманың бұзылумен жүреді. Мұның барлығы биохимиялық
көрсеткіштердің өзгеруімен, яғни холестериннің жоғарлауымен, қанда
протромбиннің, кейбір ферменттердің (каталаза, пероксидаза) активтілігінің
төмендеуімен көрінеді.
Қаізгі таңда ауа райы болжамы кезеңінде метеотропты аурулардың алдын
алу мақсатында медициналық нұсқаулар айтылады, ол мезгілдік қайталамалы
ауруларды алдын алу үшін емдік бағыттар негізгі диспансерлік ұйымдастыру
болып табылады.
Акклиматизация- бұл адамдардың жаңа орындарға беімделуі болып табылады.
Акклиматизация негізіне организмнің физмологиялық бейімделуі жатады, оған
бейімделі реакцияларының қосылуы және адамға сыртқы факторлардың ықпалының
жедел түрде әсер етуі тән. Бұған әсіресе тұрғын жағдайының ынғайлығы,
тамақтану, киім киюі, еңбектенудің дұрыс ұйымдастырылуы көп маңызын
тигізеді.
Сонымен адамның акклиматизациялану қабілетін шартты түрде былай
бөледі:
Пассивті- жаңа орындарға организмнің бейімделуі.
Активті-жаңа орындарға бейімделу адекваттық шарттардың қосылуы, еңбек
ету, демалыс жасау шарттарының кезектесуі.
Акклиматизация түсінігі туралы айтқанда адамның тек қана жаңа ортада
физиологиялық жағынан үйренуі емес, сонымен қатар оның психикалық және
денсаулық жағынан қалыпты деңгйінің сақталуы, жұмысқа қабілеттіліг, ұрпақ
қалдыруы жатады.
Акклиматизациялануға адамның мүмкіншілігі мол. Мысалы адам организмі 70
градус ыстықты, 87,5 градус суыққа шыдай алады. Ішкі ортаның
температурасының тұрақтылығына биологияляқ жүйенің тұрақтылығы деп
аталатын бейімделу механизмдері заңдылықпен жауап береді (А.А Маркосян)
.бұл заңдылыққа жүгінсек, адам немесе басқа да биологиялық тірі жан болса
да туыла салысымен сыртқы факторларға қарсы тұратын өмірлік күштердің
қорымен жеңеді, мысалы бір адамның қанында тромбиннің санының көп болғаны
соншалықты 500 адамның қанын ұйытуға болады. Ал мықын сүйегі 150 кг-дай
қойғанда да сынбайды. ОЖЖ-нің функциясын атқаруына қордағы нейрондардың
санымен қамтамасыз етіледі, ал бұл нейрондар тек керек жағдайда ғана іске
қосылады. Тіпті өте қатты ми жұмысымен шұғылданғанның өзінде бүкіл өмірде
ми потенциялының 15 бөлігі ғана жұмсалады.
Экстремальді түрде әсер ететін сыртқы орта факторына адам организмінің
реакциясы тез түрде мобилизациялануымен физиологиялық процестердің
активтенумен жүзеге асырылады. Қалыпты жағдайды ұстап тұру үшін бұл жүйе
кері байланыс әрекетін қолданады, бұл сыртқы орта ықпалына автоматты түрде
алмасу реакциясының жылдамдық режимін таңдап, бейімделудің ең ыңғайлы
нұсқауын таңдай алады.
Әр түрлі климаттық жағдай болатын акклиматизациялануға жоғарғы және
төменгі температура, ылғалдықтың, шеттен тыс жоғары ультрафиолеттік
сәулелену мен т.б жатады. Кейбір жағдайларда акклиматизация терминін
өндірістіәк орындарда жұмыс істегенде физиологиялық һөзгерістерді сипаттау
үшін де қолданамыз. Мысалы, ыстық цехтарда, терең шахталарда, кессондарды,
биік космостық ұшақ орындарында. [9]
2 ЭКОЛОГИЯНЫҢ АДАМ АҒЗАСЫНА ӘСЕРІ
2.1 Тұрғындардың денсаулығына экологияның ластануының әсері.
Адамдардың шаруашылық қызметі қазіргі кезде биосфераны ластаушылардың
негізгі көзі болып отыр. Табиғи ортаға күн сайын, сағат сайын өнеркәсіптің
газ тәріздес, сұйық және қатты қалдықтары түсіп отырады.
Осы қалдықтардағы әр түрлі химиялық заттар ауаға, суға және топыраққа
түсіп, бір трофикалық тізбектен екіншісіне өте отырып, соңынан адам
организміне келіп түседі.
Бүкіл жер шарында осы ластаушы заттардың түспеген жері жоқ деп айтуға
болады. Тіпті ешқандай өнеркәсіп орындары жоқ Антарктиданы алайық. Бұл
жерде адамдар кішігірім гылыми станцияларда тұрып, ғылыми бақылаулар ғана
жасайды. Ғалымдар осы заманғы өнеркәсіптердің әр түрлі улы заттарын осы
Антарктидадан да тапқан. Олар бұл жерге басқа жерлерден ауа ағындарымен
келіп түскен.
Табиғи ортаны ластаушы заттар әр түрлі болып келеді. Ол заттар өзінің
табиғатына, шоғырлануына және адам организміне әсер ету уақытына қарай. әр
түрлі жағымсыз ; нәтижелер туғызады. Осындай заттардың қысқа мерзімде болса
да адамға әсері— адам-ның басын айналдырады, құсқысын келтіреді, тамағын
жыбырлатып, жөтелтеді. Егер адам организміне осындай улы заттар көп
мөлшерде әсер етсе қатты уланып есінен танады, тіптен өліп кетуі де мүмкін.
Ондай улы заттарға ірі өнеркәсіптк қалалардың үстіне желсіз күндері
жиналған қара түтіндер немесе өнеркәсіптік кәсіпорындардың қалдықтары мысал
бола алады. Электр станциялары, түрлі-түсті металл өндіретін зауыттар,
химиялық және мұнайды кайта өңдейтін кәсіпорындар атмосфераға үлкен түтін
шығаратын мұржалар аркылы көптеген адам организміне зиянды улы заттарды
ауаға шығарады.
Қазіргі кезде ауаны ластайтын улы заттардың 150-ден астамы белгілі. Бұл
заттар ауада күн сәулесінің әсерімен бір-бірімен реакцияға түсіп, жаңа
косындылар түзеді.
Өнеркәсібі дамыған елдерде ауаны ластаушы улы заттың бірі күкірттің қос
тотығы (80з) коксохимия зауыттарымен, тау-кен өндіру және целлюлоза-қағаз
өнеркәсіптерінің жұмысы нәтижесінде ауаға шығарылады. Олар ауада ылғалдың
әсерінен күкірт қышқылына айналады. Құрамында күкірт кышқылы бар тұман
немесе ылғалды ауа адамның, жануарлардың тыныс жолдарының кілегей
қабаттарына, терісіне әсер етеді. және өсімдік те көп зардап шегеді.
Ауадағы күкіртті сутек адам организмін улап қана қоймайды, сонымен қатар
адамдардың жүйке ауруларын туғызады. [10]
Ауадағы фторлы сутек өте улы. Азық-түліктің құрамындағы фторлы сутек
адамды,жануарларды құстырып өте жаман ауру туғызады. Хлорлы сутек
пластмасса қалдықтарын жақканда пайда болады. Осы газбен тыныс алғанда;
адамның тыныс жолдарының кілегейлі қабығын закымдандырып, өкпенің ісік
ауруын туғызады.
Қоңыр көмірді жағудың нәтижесінде ауаға күл бөлініп шығады. Ол
ауылшаруашылығы мен орман өсімдіктеріне әсер етеді. Әсіресе, көкөніс, жеміс-
жидек өсімдіктеріне де зиянын тигізеді Ластанған өсімдікпен қоректенген
жануарлардың адамдарды организмдерінде физиологиялық өзгерістер болады.
Цемент зауыттарынан шыққан цемент шаңдары топырақта калий, кальций,
магний элементтерінің көбеюіне себеп болады. Ал фосфор зауытына жақын
жерлерде фосфордың мөлшері көбейеді. Құрамында мырыш пен қорғасын бар
металлургия зауытының қалдықтары да өте улы әсер етеді. Осындай улы заттар
жиналған өсімдікпен адам не жануар қоректенгенде олардың денсаулығына қауіп
төнуі мүмкін.
Организмнің осы улы заттарға төзімділігі әр адамнның өзінің жеке
басының гигиенасына байланысты, ең алдымен денсаулығы- жасы мен жынысына
байланысты болып келеді.
Аталған улы заттарға балалар,қарт адамдар және денсаулығы нашар ауру
адамдар өте сезімтал келеді.
Улы заттар адам организміне біртіңдеп жүйелі турде жинала берсе, онда
созылмалы улануға ұшырайды. Оның басты белгілері: адамның тез шаршағыштығы
немесе үнемі шаршап тұратыны, сезімі, ұйқы басуы немесе ұйқысының қашуы,
бейжайлық, ұмыт-шақтық, көңіл-күйінің тез өзгеруі, зейінінің төмендеуі. Улы
заттар адамдардың қан айналым мүшелеріне, жүйке жүйесіне, бауырына әр түрлі
әсер етеді. Улы химиялық қосылыстар адамның әрбір органдарының созылмалы
қабынуына, жүйке жүйесінің өзгеруіне, адам ұрығының дамуына, жас нәрестенің
ауру болып тууына әкеліп соғады.
Дәрігерлер адамдардың әртурлі аллергиялық аурулары, өкпе демікпесі,
қатерлі ісік ауруларының болуы сол аймақтың экологиялық жағдайымен тығыз
байланысты екенін анықтап отыр. Сонымен катар, хром, никель, бериллий,
бензопирин, асбест, түрлі улы химикаттар сияқты тағы басқа өнеркәсіп
қалдықтары —канцерогендік заттар болып табылады. Олардың адамдарда қатерлі
ісік ауруларын туғызатындығы анықталды. Егер өткен ғасырда балалардың
қатерлі ісік аурулары сирек болса, қазір балалардың арасында ол ауру өте
жиі кездесіп отыр. Ал, химиялық заттармен ластану нәтижесіңде бұрын
кездеспеген жаңа аурулар пайда болуда. [11]
Адам денсаулығына зиян келтіретін улы химиялық заттардың қатарына
темекі мен есірткі заттары да жатады. Темекі түтінінің құрамына 4 мыңға
жуық химиялық заттар кіреді, олардың көбі улы заттар. Олардың қырыққа жуығы
қатерлі ісік ауруын туғызады. Темекінің уы сонымен қатар қолқаның созылмалы
ауруын туғызады, сол себептен де темекі шегетіндер жиі жөтеледі. Темекі
шегетін ата-аналардың жаңа туған нөрестелерінің организміңде улы газ
бірінші жылы олардың канында бірнеше сағатқа дейін болады. Есірткі заттары
да қолка, өкпенің қатерлі ісік ауруларын туғызады. Көптеген органикалық
еріткіштер: авиациялық, желім, бензин, эфирі еріткіштер мен аәрозольдер
буланып ауаға шығарылады. Егер осы заттардың буы көп мөлшерде организмге
түссе жүйкені, миды, асқазанды және өкпенің ауруын туғызады. Кейде ол
өлімге де әкеліп соғуы мүмкін.
Қазіргі кезде бізді қоршаған ортаның ластаушы көздері төмендегідей
топқа бөлінеді:
Физикалық ластану — радиоактивті заттар, электромагнитгі толқындар,
жылу, шулар және тербелістер.
Химиялық ластану – көміртегі өнімдері, күқірт, көмірсулар, шайыңды
сулар, пестицидтер, гербицидтер, фторлы қосылыстар, ауыр металдар,
аәрозолдар.
Биологиялық ластану — ауру қоздырғыш бактериялар мен вирустар, құрттар,
қарапайымдылар, шектен тыс көбейіп зиян келтіретін жәндіктер.
Эстетикалық зиян — табиғаттың қайталанбас сұлу ландшафтарының бұліңуі,
орман-тоғайлардың жойылуы, т.б. [12]
2.2 Қазақстанның радиациялық ластануы және Семей ядролық полигоны
сынақтардың адамдарға әсері
Қазіргі кезеңнің өзекті мәселелерінің бірі-радияциялық ластану болып
қалып отыр. Радиоактивті ластанумен күресу тек алдын алу сипатында ғана
болады. Себебі табиғи ортаның мұндай ластануын нейтралдайтын биологиялық
ыдырату әдістері де басқа да механизмдері де жоқ. Қоректі тізбек бойынша
тарала отырып (өсімдіктерден жануарларға) радиоактивті заттар азық-түлік
өнімдерімен бірге адам ағзасына түсіп, адам денсаулығына зиянды мөлшерге
дейін жинулуы мүмкін.
Қазақстан территориясында қуатты ядролық сынақтардың ең көп мөлшері
жасалады. Семей полигонында 1949-дан 1989 жылға дейін 470 ядролық жарылыс,
оның 90-ы ауады, 354-і жер астында және 26-ы жер бетінде жүргізіледі.
Олар Қазақстан территориясының біраз бөлігінің радиациялық ластануына
әкеледі. Шығыс Қазақстан тұрғындары Хиросима-Нагасаки мен Чернобыльнда
кейінгі ең үлкен иондаушы сәулелену дозасын алған. Радиациялық әсерге
байланысты туған аурулар туралы мәліметтер 1989 жылға дейңн құпия сақталып
келді. Ресми емес көздердің мәліметтеріне сүйенсек лейкемиядан қайтыс
болғандар саны ондаған мың адамды құрайды.
Қазақстан территариясында радиациялық ластану себептеріне мыналар
жатады. Семей ядролық полигонында жасалған жарылыстардың салдары,
радиоактивті материалдарды пайдаланатын атлмдық өнеркәсіп орындары,
ғаламдағы жауындар, халық шаруашылық мәселелеріне шешу мақсатында жасалған
жер асты ядролық жарылыстар, табиғи радиоактивтілік, радиоактивті
қалдықтар.
Семей ядролық полиганы. 2005 жылы Шығыс Қазақстан облысының Орталық
бөлігіндегі жүргізілген аэрограмма, спектографиялық суреттер жер бетіндегі
цезий – 137 активтілігі 65-100мкмсағ. болғанын көрсетеді.[13]
Кейбір жерлерде 120500 мкмсағ. байқалған. Зайсан көлінің Оңтүстік
Батыс жағалауында цезий 137 радиацилық фоны 120-150 мкмсағ. құрған.
Бұрын жүргізілген ядролық полигон зонасында ғана емес, оған жақын
территорияларда да қалыптасуына теріс әсер етеді. Стронций-90 ең көп
мөлшері Сарыөзек жылғасы мен Мұржық тауының етегінде Мұржық және
Дегелең аймағында байланған α және β белсенділіктің жоғары деңгейі Семей
облысының Қайнар селосында, Абыралы колхозындағы барлық дерлік құдық
суларында анықталған. Сонымен қатар, Семей қаласынан оңтүстңкке қарай,
Тарбағатай маңында су алмасу белсенді жүретін аймақта - α және β
белсенділік салыстырмалы түрде төмен болған.
Халық шаруашылық мәселелерін шешу мақсатындағы жер асты ядролық
жарылыстар. 1995 жылға дейін Қазақстан территориясында әскери полигондардан
тыс 32 жер асты ядролық жарылыстары жасалған. Олар әр түрлі халық
шаруашылық міндеттерін шешу үшін, соның ішінде жер қыртысын сейсмикалық
зерттеулер, Каспий маңы ойпатында тұзды мұнарларда жер асты кеңістіктерін
жасау үшін жүргізілген. Қазіргі уақытқа дейін бұл территориялардағы жер
асты суларының ластану дәрежесі және мониторинг бойынша ешқандай жұмыстар
жүргізілмеген.
Елімізде үкіметтік емес эколгиялық ұйымдардың қызметін саяси, құқықтық
негізде дамытуға да қолайлы жағдайлар жасалуда. Қоршаған ортаны қорғау
туралы, Экологиялық сараптау туралы заідарында жұртшылықтың қатысу
ережесі, ақпарат туралы негіздер қаланған. Республикамызда 200-ден аса
үкіметтік емес ұйымдар қоршаған ортаны қорғау, экологиялық білім беру,
радиациялық қауіпсіздік, экологиялық ағарту сияқты бағыттарда жұмыс
істейді.
Қалалардағы ауаның ластануы, жердің азуы мен шөлейттенуі, өндірістік
және тұрмыстық қалдықтарындың көбеюі, жер асты және жер үсті су көздеріні ң
ластануы, Ертіс, Жайық, Талас, Сырдария, Іле, Шу өзендерінің ластанған
сулары негізгі экологиялық мәселелер болып отыр. Ауаның ластануы 15 қалада
нормадан асып кеткен, Өскемен, Ленинагор, Алматы, Ақтөбе, Атырау, Теміртау,
Шымкент, Тараз, Петропавл, Қарағанды т.б. бұрынғыға қарағанда қазір үлкен
деңгейде болып отыр. Арал өғірінің 559,6 млн.га жері азған. Сонымен қатар
көтерілген тұзды шаңның ағындығы 300 шақырымға, ара қашықтығы 500 шақырымға
дейін таралып жатыр. Республикамызда 20 млрд тоннадан астам өндіріс және
тұрмыс қалдықтары жиналып қалған. Жыл сайын 14 млн. куб. м. тұрмыстық және
700млн тонна өнеркәсіптік қалдықтар олардың ішінде 84 млн. тонна уландырғыш
т.б. жинлады. Сонымен қатар зауыт, фабрикалар өңдеген рудаларын өндіріс
қалдықтарының 1-18 үйіндісі жалпы көлемі 56 млн. текше метрді алып жатыр,
радиоактивті фоны 35 мкрсағаттан 3000 мкрсағатқа жетіп, халық денсаулығын
бұзуда.
Қазақстанда АЭС құрылысын салу туралы әңгіме сонау Кеңес Одағы тұсында
жиі қозғалатын. 2005 жылы бұл мәселе Үкімет басқармасында қайта қаралып,
Оңтүстік Қазақстан облысында Шардара АЭС-ін салу көзделген-ді. Ғалам-
мамандардың айтуынша, тәуелсіз, егемен ел ретңнде, әлемдік өркениеттің бір
бқлігі саналатын Қазақстанда АЭС-ның болуы қажет. Тіпті, Балқаш көлінің
жағасында Үлкен атты елді мекенде салынады деген әңгіменің ұшы шығып
жатыр. Бірақ, арнайы жұмыс жоспары жасалып, мамандар іріктемлеген. АЭС-тің
қоршаған ортаны ластайтыны, өзен, көлдердің жағасында салуға болмайтыны
та,ы дәлелденіп отыр. Шетелдерде, мәселен, Францияда электр энергияның 90
пайызы АЭС өндіргенмен, есесіне адам өміріне қауіпсіздігі жан-жақты
қаралған.
Демек, АЭС құрылысын салмай-ақ, электр энергиясын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz